ตกเกา-โรงเรยนเดม

ด กเ เ เ เ า าก ศ วรร ร ว ร ยว ศ )

ตกเกา-โรงเรยนเดมยวด ศร

ราคา ๑๙๐ บาท

บรษท มตชน จำกด (มหาชน) : ๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาลประชานเวศน ๑ เขตจตจกร กรงเทพฯ ๑๐๙๐๐โทรศพท ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ตอ ๑๓๓๕โทรสาร ๐-๒๕๘๙-๕๘๑๘แมพมพส-ขาวดำ : กองพมพส บรษท มตชน จำกด (มหาชน)๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานเวศน ๑ เขตจตจกร กรงเทพฯ ๑๐๙๐๐ โทรศพท ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ตอ ๒๔๐๐-๒๔๐๒พมพท : โรงพมพมตชนปากเกรด ๒๗/๑ หม ๕ ถนนสขาประชาสรรค ๒ ตำบลบางพด อำเภอปากเกรด นนทบร ๑๑๑๒๐โทรศพท ๐-๒๕๘๔-๒๑๓๓, ๐-๒๕๘๒-๐๕๙๖โทรสาร ๐-๒๕๘๒-๐๕๙๗จดจำหนายโดย : บรษท งานด จำกด (ในเครอมตชน) ๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานเวศน ๑ เขตจตจกร กรงเทพฯ ๑๐๙๐๐โทรศพท ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ตอ ๓๓๕๐, ๓๓๕๑โทรสาร ๐-๒๕๙๑-๙๐๑๒Matichon Publishing House a division of Matichon Public Co., Ltd.12 Tethsabannarueman Rd, Prachanivate 1, Chatuchak, Bangkok 10900Thailand

• ทปรกษาสำนกพมพ : อารกษ คคะนาท, สพจน แจงเรว, นงนช สงหเดชะ• ผจดการสำนกพมพ : กตตวรรณ เทงวเศษ• รองผจดการสำนกพมพ : รจรตน ทมวฒน• บรรณาธการบรหาร : สลกษณ บนปาน• บรรณาธการสำนกพมพ : พลลภ สามส• หวหนากองบรรณาธการ : อพสทธ ธระจารวรรณ• พสจนอกษร : โชตชวง ระวน I พทนนลน อนทรหอม• ศลปกรรม : นสรา สมบรณรตน• ออกแบบปก : อรญชย ลมพานช• ประชาสมพนธ : กานตสน พพธพทธอาภา

หนงสอเลมนพมพดวยหมกทเปนมตรกบสงแวดลอมเพอปกปองธรรมชาตและสขภาพของผอาน

ตกเกา-โรงเรยนเดม • ยวด ศร

พมพครงแรก : กมภาพนธ ๒๕๕๗ราคา ๑๙๐ บาท

ขอมลทางบรรณานกรมยวด ศร. ตกเกา-โรงเรยนเดม. กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๗.๒๔๔ หนา : ภาพประกอบ.๑. โรงเรยน. I. ชอเรอง371ISBN 978 - 974 - 02 - 1233 - 1

ภาพจากปกหนา

ภาพจากปกหลง

๑คณครและนกเรยนโรงเรยน

เทพศรนทร ถายหนาตกแมนนฤมตร

(ภาพจาก ส�ำนกหอจดหมำยเหตแหง

ชำต)

๒รปแปลนดานหนาตกแมนนฤมตร

๓รปแปลนดานหนาอาคารเรยน

ของจฬาลงกรณมหาวทยาลย

ภายในตกยาวของโรงเรยนสวน

กหลาบวทยาลย

๑

๒

๓

านา

บ นา

เ ม า า - ก าม

กรงเ ร เตยน นา ยา ย

เด ก ากม าดเ ก กา

โรงเรยนนายร ย ร มเก า

กก มเ โรงเรยน ม

า ม า ก เ

ก า

นก าบ ยา ย

า า เ า

โรงเรยนม ยม เบ มบ ตร

โรงเรยน ตร ยา

ก ก า มเด า

สารบญตกเกา-โรงเรยนเดม

( ) ตกเกา-โรงเรยนเดม

ก ม ม

โรงเรยนเ รน ร

เ นตโยเ นเ นต

เ า ก เ าม

โรงเรยนรา น

าด า า า

รา ยา ย าม

ม เ กเ า ก ม

ก านาร

เ า

า า โรงเรยน บ รนเ

ก มม าดเ ก า า เ า

าก เ า า กา เ

ก า เ า งกรณม า ยา ย

โรงเรยนเ ย ง

กเกา เ า

ก ด

โรงเรยนเ นต าเบรย

บรรณานกรม

( )ยวด ศร

“ตกเกา-โรงเรยนเดม”เปนคอลมนในนตยสารศลปวฒนธรรม

เพราะค�าปรารภของคณสพจนแจงเรวทานบรรณาธการทตองการให

ผเกยวของไดเหนความส�าคญของอาคารเรยนทมคณคาทางประวต

ศาสตรเพอจะคงอนรกษไวในยคตอๆไปเพราะคณคาทางสถาปตยกรรม

เหลานเปนสวนหนงของรากฐานทแขงแกรงของระบบการศกษาไทยใน

ปจจบน

ผเขยนไดรบมอบหมายใหคนควาและรวบรวมความส�าคญของ

อาคารเรยนหลงเกาเทาทยงมปรากฏใหเหน โดยเรมตนจากอาคาร

สนนทาลยของโรงเรยนราชนในครงนนเพอใชประกอบบทความประจ�า

เลมในเรอง “สมเดจพระนางเรอลม” โดยไมไดคดมากอนวาเมอเขยน

บทความชนแรกแลวเสรจจากโรงเรยนแหงทหนงกจะไดรบมอบหมาย

ใหเขยนถงโรงเรยนแหงทสองสามสตามมาอกจนทายสดมากถง๑๖

โรงเรยน

และเปนความเออเฟอของส�านกพมพมตชนทเหนคณคาของ

“ตกเกา-โรงเรยนเดม”จงไดรวบรวมบทความทงหมดนนมาจดพมพเปน

รปเลมดงทปรากฏอยน

ในฐานะผเขยนตองขอสารภาพวา บทความเหลานท�าไดเพยง

การหยบยกประวตศาสตรความเปนมาของโรงเรยนเทาทมเอกสาร

ปรากฏแตในสวนของค�าบอกเลาหรอความผกพนในสถานศกษาทเกด

เปนคณคาความประทบใจของศษยเกาทงหลายนนผเขยนคงไมสามารถ

รวบรวมไดครบถวนมากเทาแรงปรารถนาของศษยเกาทตางกลวนผกพน

กบสถานศกษาของตน จงตองขออภยมาณทน เพราะดงทกลาวมา

คำานำาตกเกา-โรงเรยนเดม

( ) ตกเกา-โรงเรยนเดม

ตงแตตน วาจดมงหมายเฉพาะของการบอกตอเรองราวในโรงเรยน

เดมนนเปนการบอกตอเรองราวของตกเกาอนทรงคณคาซงกลายมา

เปนรากฐานและสญลกษณทางสถาปตยกรรมทส�าคญตอสถานศกษา

แหงนนเพอใหผเกยวของในรนตอๆมาไดรวมกนอนรกษใหเปนสมบต

ทางการศกษาของรนตอๆไป

หนงสอเลมนส�าเรจลลวงลงไดผเขยนใครขอขอบคณคณสพจน

แจงเรว ผจดประกายใหสงผานคณคาของมรดกทางสถาปตยกรรม

ทส�าคญตอรากฐานระบบการศกษาไทยขอบคณคณธชชยยอดพชย

และคณอพสทธ ธระจารวรรณ ทชวยเหลอในการจดหาภาพประกอบ

และปรบปรงเนอหาใหมความสมบรณยงขน และขอบคณเปนอยางยง

ส�าหรบศษยเกาของโรงเรยนเดมหลายแหงทเออเฟอขอมลทมอาจระบ

นามไดทงหมด

ทายสดในฐานะทผ เขยนเปนเพยงผบอกตอเรองราวในฐานะ

ผคนควาคนหนง ดวยมไดเปนผสมผสกบความผกพนแหง “ตกเกา-

โรงเรยนเดม”ไดเทากบผทไดรบการประสทธประสาทความรจากสถาน

ศกษาแหงนนโดยตรง จงอาจท�าใหเรองราวบางสวนขาดหายไมครบ

ถวน ผเขยนไมมขอโตแยงใดๆ และขอนอมรบความผดพลาดนนไวแต

เพยงผเดยว และยนดเปนอยางยงหากหนงสอเลมนสามารถท�าใหใคร

อกหลายคนไดหวนกลบไปร�าลกถงสถานศกษาททานผกพนเมอครง

เยาววยไดอกครงหนง จะเพยงแคเปนการร�าลกนกถงหรอจะเพอกลบ

ไปแสดงกตญญตาตอสถานศกษาทไดประสทธประสาทความรไมวาทาง

ใดทางหนงกเปนเรองทสมควรยนดไดเสมอกน

ยวด ศร

คณะสถำปตยกรรมศำสตร

จฬำลงกรณมหำวทยำลย

( )ยวด ศร

ก า เ ก า า า าก รด ย รรร ศ ย มา ม า ก าม ม า ม

ตกเกา-โรงเรยนเดม

บ นา

3ยวด ศร

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเสดจพระราช

ด�าเนนไปพระราชทานรางวลนกเรยนทโรงเรยนพระต�าหนก

สวนกหลาบทสอบไลไดเปนครงแรกเมอวนศกรท ๕ ขน ๒ ค�า

ประกา พ.ศ. ๒๔๒ มพระราชด�ารสในทประชมซงมขอความ

ส�าคญตอนหนงวา “ วชาหนงสอเปนวชาทนบถอแลเปนทสรรเสรญ

มาแตโบราณ วาเปนวชาอยางประเสรฐ การตอไป ายหนา จะตองเลอก

วาผใดไมรหนงสอไลไดตามสมควรแกทก�าหนด ผนนจะเปนขนนาง

ไมไดเลย บดน เจานายราชตระกลตงแตลกฉนเปนลงไปตลอดจนถง

ราษ รทต�าสดจะใหไดมโอกาสเลาเรยนไดเสมอกน ไมวาขนนางวาไพร

เพราะฉะนนจงขอบอกไดวาการเลาเรยนในบานเมองเรานจะเปนขอ

ส�าคญทหนง ซงฉนจะอตสาหจดใหเจรญขนจงได ”

การศกษาเลาเรยนของไทยในอดต คนไทยอาศยวดเปนศนยกลาง

ในการศกษา ทงการสอนใหอานออกเขยนได และการสอนวชาชางใน

ดานตางๆ ในสมยรชกาลท ๔ ไทยไดท�าการตดตอกบชาตตะวนตก

อยางกวางขวาง อนเปนผลมาจากการท�าสนธสญญาเบารง ในป พ.ศ.

๒๓๙๘ และท�าใหพระองคทรงสนพระราชห ทยทจะศกษาภาษาองก ษ

เปนอยางมาก จนกระทงป พ.ศ. ๒๔๐๔ โปรดเกลาฯ ใหวาจางนาง

แอนนา เลยวโนเวนส (Anna Leonowens) สตรชาวองก ษมา

เปนครสอนภาษาองก ษแกพระราชโอรสและพระราชธดา อนแสดงให

เหนวาพระองคทรงเหนความส�าคญของการศกษาสมยใหมแบบตะวนตก

รากฐานทส�าคญนเองทท�าใหพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวทรงตงพระราชห ทยทจะป รประบบการศกษาของไทยให

ทดเทยมอารยประเทศ เพราะนอกจากจะเหนความจ�าเปนทจะตอง

ป รประบบการศกษาใหสอดคลองกบระบบการศกษาของชาตตะวนตก

แลว กพบวามมลเหตทส�าคญอกหลายประการ๑

ประการท เพราะภยคกคามจากลทธจกรวรรดนยมของชาต

ตะวนตก ทเรมเขามาตงแตในปลายรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลา

เจาอยหว ครงนนพระองคทรงเตอนแกขนนางขาราชบรพารทเขาเฝา

เมอใกลสวรรคต ความวา “การศกสงครามขางญวน ขางพมา กเหนจะ

ตกเกา-โรงเรยนเดม

ไมมแลว จะมอยกแตขางพวกฝรง ใหระวงใหด อยาใหเสยทแกเขา

ได การงานสงใดของเขาทคด ควรจะเรยนเอาไวกใหเอาอยางเขา แต

อยาใหนบถอเลอมใสไปเสยทเดยว” ๒ ภยคกคามดงกลาวสงผลให

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ตองทรงยนยอมท�า

สนธสญญาใหสทธนอกอาณาเขตแกคนตางชาตทงหลายทอางวาเพราะ

ระบบกฎหมายและการศาลยตธรรมของเราปาเถอน ไมทนสมย ฯลฯ

จนถงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทตองทรง

ยนยอมเสยสละประโยชนสวนนอย เพอรกษาประโยชนสวนใหญของ

ชาตไว

ประการท ๒ การเผยแพรอทธพลทางดานความคดตามแบบ

ตะวนตกทงจากชาวยโรปและอเมรกน ทใชวธการเผยแพรแนวความ

คดผานลทธความเชอทางศาสนาและวทยาการสมยใหม โดยการตง

โรงเรยน การออกหนงสอพมพ หรอการรกษาโรคตามวชาการแพทย

สมยใหม การศกษาทชาวตะวนตกจดขนนเองจะเปนชองทางชกจงให

า า เ เกา

า มา า า กก าา ดา

ยวด ศร

คนรนใหมศรทธาเลอมใสในความคดแบบตะวนตก จนอาจเกดผล

กระทบอนๆ ทไมพงประสงคตอสงคมไทย

ประการท ๓ การเสดจพระราชด�าเนนเยอนตางประเทศของ

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทงในระยะทยงมผส�าเรจ

ราชการ จนถงการเสดจประพาสยโรปครงแรกในป พ.ศ. ๒๔๔๐ กได

เกดการเปลยนแปลงตอระบบการศกษาอยางส�าคญ

ประการท ๔ ความตองการบคคลทมความรเขามารบราชการ

ผลจากการปรบปรงประเทศในหลายดานท�าใหเกดความตองการคน

ทจะเขามาด�าเนนการ แตครนเมอจะด�าเนนการใหการงานดานตางๆ

ไดเจรญรดหนาไปอยางทตงพระราชห ทยไว กลบปราก วาไมมบคคล

ทมความรความสามารถมาสนองงานดานตางๆ ไดอยางเพยงพอ

าม า กา ม ม าก ก เ

รร ร ม ดเ มา าก า า า า ก ม เม

ตกเกา-โรงเรยนเดม

การป รประบบการศกษาในสมยรชกาลท ๕ นน ทรงด�าเนน

การแบบคอยเปนคอยไป โดยทรงเรมจดตงโรงเรยนหลวงและโรงเรยน

สอนภาษาองก ษในป พ.ศ. ๒๔๑๔ ตงอยภายในพระบรมมหาราชวง

โรงเรยนแหงนแตกตางจากการเรยนแบบโบราณภายในวด คอมสถานท

เลาเรยนทจดไวเฉพาะ มฆราวาสเปนครและท�าการสอนตามเวลา

ทก�าหนด ถดมาในป พ.ศ. ๒๔๒๔ จงทรงจดตงโรงเรยนส�าหรบทหาร

มหาดเลกขน และขยายออกไปเปนโรงเรยนส�าหรบทจะสอนพลเรอน

ดวยในป พ.ศ. ๒๔๒๕ ณ พระต�าหนกสวนกหลาบ

จนกระทงในป พ.ศ. ๒๔๒๗ จงทรงจดตงโรงเรยนส�าหรบราษฎร

ขนครงแรกทวดมหรรณพาราม ทงนเพอใหราษฎรยงคงคนชนวา

ลกหลานของตนกยงไดรบการศกษาจากวดดงเชนแตกอน เพยงแตมการ

จดตงโรงเรยนขนเปนกจจะลกษณะ แตเมอเรมขยายการศกษาจากวด

มาสระบบโรงเรยนใหราษฎรเมอเรมแรกนน พระบาทสมเดจพระจลจอม

เกลาเจาอยหว ยงทรงประสบปญหาหลายอยางหลายประการ เรมตงแต

แรกทเดยวตองท�าความเขาใจกบราษฎรวา การจดใหเดกไดเลาเรยนจะม

คณประโยชนอยางไร ปญหาใหญเบองตนอยทตองขจดความหวาดกลว

ของพอแม เพราะมขาวลอวาททรงจดตงโรงเรยนขนนนเพอจบเอาเดก

ไปเปนทหาร จงทรงตองใชพระราชกศโลบายตางๆ ทจะชกจงใหเดกเขา

เรยนในโรงเรยน ถงกบตองพระราชทานสทธพเศษ เชน ทรงจางเดก

เรยนบาง เดกผชายทเลาเรยนไดจบชนทก�าหนดไดรบยกเวนไมตองสก

ขอมอ ซงหมายความวาจะไมตองถกเกณ แรงมาท�าราชการ เปนตน

ดงประกาศพระบรมราชโองการ เรอง “ประกาศตงโรงเรยน” ความวา

ประกาศตงโรงเรยน

มพระบรมราชโองการโปรดเกลา ใหประกาศแกพระราชวงศา

นวงศ แลขาทลละอองธลพระบาทผใหญผนอย ในพระบรมมหาราชวง

แลพระราชวงบวร กบทวยราษ รทงปวงใหทราบทวกนวา

ดวยพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงพระราชด�ารเหนวา การ

ยวด ศร

เ า ม ก ด เก เดก กเ กา ดเก ดา า า า าก ร ด ด เ

กเ เ า เ า า ากด ย

ตกเกา-โรงเรยนเดม

วชาหนงสอเปนตนทางของวชาความรทงปวง สมควรทจะทะนบ�ารง

ใหเจรญรงเรองยงขนไป เพราะคนในพนบานเมองสยามเราน ทจนโต

ใหญไมรหนงสอกมโดยมาก ทรพออานไดเขยนไดแตไมถกถวนนนกม

โดยมาก เพราะโรงเรยนทสอนวชาตามแบบหลวงยงมนอยไมพอกบผท

จะเลาเรยน มพระราชประสงคจะใหพระราชวงศานวงศและบตรหลาน

ขาราชการแลราษ รทงปวงไดเลาเรยนศกษาหนงสอไทยใหรโดยละเอยด

ตามแบบทถกตอง จงทรงเสยสละพระราชทรพยออกตงโรงเรยน แลจาง

ครสอนบ�ารงการเลาเรยนสนพระราชทรพยเปนอนมาก โรงเรยนซงได

โปรดเกลา ตงขนแลว ตามพระอารามหลวงเปนแหง แลยงทรงพระ

ราชด�ารจะใหตงโรงเรยนใหมส�าหรบพระอารามหลวงทก พระอาราม

เพอจะใหบตรหลานของไพร าขาแผนดนไดเลาเรยนโดยสะดวก ไม

ตองเสยเงนทองอะไรเลย แลโรงเรยนส�าหรบพระบรมวงศานวงศ ก

โปรดเกลา ใหตงขนแลวทพระต�าหนกสวนกหลาบแหงหนงยงจะตง

โรงเรยนส�าหรบขาราชการอกแหงหนง พระราชด�ารหของพระบาทสมเดจ

พระเจาอยหวซงโปรดเกลา ใหจดการโรงเรยนทงปวงนกเพราะทรง

พระมหากรณาแกไพร าขาแผนดน แลมพระราชประสงคจะใหวชา

หนงสอไทยรงเรองแพรหลายเปนคณแกราชการแลเปนความเจรญแก

การบานเมองยงขนไป

บดนทรงทราบใตฝาละอองธลพระบาทวา ราษ รตนเลา กนวา

ซงโปรดเกลา ใหตงโรงเรยนนน พระราชประสงคจะเกบเดกนกเรยน

เปนทหาร ผทจะสงบตรหลานเขามาเลาเรยนหนงสอกมกจะพากน

หวาดหวนครนคราม วาบตรหลานจะตองเปนทหารเปนอนมาก ทพด

เลา นเปนการไมจรง หามอยาใหผใดพลอยตนเตน เชอ งค�าเลา

นเปนอนขาด คนทควรจะชกเปนทหารกมอกพวกหนงตางหาก ไมตอง

ตงโรงเรยนเกลยกลอมเดกมาเปนทหารเลย อนงเดกทงปวงนกแตลวน

เปนบตรหลานไพร าขาแผนดนทงสนดวยกน ถาจะเกบเอามาเปนทหาร

เสยตรง นนไมไดหรอ จะตองตงโรงเรยนเกลยกลอมใหล�าบาก แล

เปลองพระราชทรพยดวยเหตใด ผเลา โจทยกนอยางนน เหมอนเปน

คนไมมกตญ ไมรพระเดชพระคณในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว อน

ยวด ศร

ทรงพระมหากรณาทรงพระราชด�ารหจดการจะใหเปนคณเปนประโยชน

แกประชาราษ รทวไปในพระราชอาณาจกร

ถอยค�าของคนเชนนน ใคร ไมควรจะเชอเอาเปนประมาณ ถา

ใครมบตรหลานอยากจะใหไดเลาเรยน ใหมความรส�าหรบตวกสงเขา

เลาเรยน ในโรงสอนทใกลเคยงเขตรบานทอยนนเถด อยาคดหวาดหวน

ครนครามดวยขอทบตรหลานจะตองตดเปนทหารนนเลย

ประกาศมา ณ วนศกร เดอน หก แรมสามค�า ปรกา สปตศก

เปนปท หรอวนท ในรชกาลปตยบนน ๓

เมอการจดตงโรงเรยนเรมเปนรปเปนรางขน ในป พ.ศ. ๒๔๓๐

กทรงจดตงหนวยงานทตองเขามารบผดชอบอยางจรงจง ใชชอวา “กรม

ศกษาธการ” เพอรบผดชอบการจดการศกษา ทงเรองหนงสอแบบ

เรยนและการสอบไล รวมถงการจดตงโรงเรยนทงในกรงเทพฯ และ

ตามหวเมองตางๆ จนเมอมการป รประบบบรหารราชการแผนดน ใน

พ.ศ. ๒๔๓๕ จงยกฐานะกรมศกษาธการขนเปน “กระทรวงธรรมการ”

ในทสด

ทกลาวมาขางตนนนเปนเพยงประวตศาสตรบางสวนของระบบ

การศกษาไทยในยคเรมตนของการป รปการศกษาจาก “วด” มาสระบบ

“โรงเรยน” แตในประวตศาสตรอกดานหนงสงทเกดขนพรอมๆ กบการ

จดตงโรงเรยนในสมยเรมตนกคอ “อาคารเรยน” เมอเรยนจากวด ศาลา

การเปรยญ ก พระ ตางกสามารถใชเปนสถานทเลาเรยนได แตเมอม

การจดตงโรงเรยนตามแบบตะวนตก สถานทเพอใชในการจดการศกษา

จงเปนสงจ�าเปน

อาคารเรยนทถกสรางขนจากยคเรมตนระบบการศกษาสมยใหม

ถกเกบรกษาไวอยางทรงคณคาไดจนถงในปจจบน หลายหลงเกดขน

พรอมกบการจดตงโรงเรยน หลายหลงเกดขนในยครงเรอง และหลาย

หลงมประวตความเปนมาใหสบเสาะเปนความภาคภมใจ ฯลฯ ความ

ส�าคญประการหนงทกอใหเกดการคงอยของอาคารเรยนเหลานสวนหนง

เปนเพราะลกษณะของระบบอปถมภแตเรมแรกเมอมการจดตงโรงเรยน

ทงนเพราะการกอสรางอาคารเรยนจ�าเปนตองใชทนทรพยจ�านวนมาก