ปีที่ 5 ฉบับที่ 1 (ฉบับรวมที่ 8 ... · 2019-05-03 ·...

ปท 5 ฉบบท 1 (ฉบบรวมท 8) มกราคม - มถนายน พ.ศ. 2562

ส�านกการศกษา วดพระธรรมกาย

ISSN 2408-1892

วตถประสงค

เพอสงเสรม สนบสนน และเปนแหลงขอมลในการเผยแพรงานวจยและบทความวชาการทางพระพทธศาสนาใหกบคณาจารย นกวชาการ นกวจย และผสนใจ ซงจะชวยสรางความเขาใจและเพมพนความรดานพระพทธศาสนาในเชงวชาการแกสงคม

ประเภทบทความทรบพจารณาตพมพ

ประกอบไปดวยบทความวจย บทความวชาการ การแปลบทความภาษาตางประเทศ และบทความพเศษของบรรณาธการและผ เชยวชาญ (ไมตองรบการประเมนจากผทรงคณวฒ) โดยมเนอหาดานพระพทธ-ศาสนาเชงคมภร และพทธปรชญา

การตรวจสอบคณภาพของบทความ

• บทความทกบทความ ตองผานการตรวจและประเมนจาก กองบรรณาธการ

• บทความทกบทความ ไ ด รบการตรวจและประเมนจาก ผทรงคณวฒอยางนอย 2 ทาน

• บทความจากผ เขยนภายใน ไดรบการตรวจและประเมนจาก ผทรงคณวฒภายนอก

• บทความจากผ เขยนภายนอก ไดรบการตรวจและประเมนจาก ผทรงคณวฒภายในหรอภายนอก

ISSN 2408-1892 (Print) | ISSN 2651-2262 (Online)

• บทความจากผ เขยนทงภายในและภายนอก ไดรบการตรวจ และประเมนในแบบ Double Blinded

• บทความตองไมเคยลงตพมพในวารสารอน ยกเวนบทความแปล ภาษาตางประเทศทผ เขยนและส�านกพมพยนยอมใหแปลเปน ภาษาไทย

• บทความตองไมมการคดลอกมาจากผลงานของบคคลอน

ค�าแนะน�าส�าหรบผเขยน

• สงบทความยาวประมาณ 15-25 หนากระดาษ A4• ใชอกษร Cordia New ขนาด 16 และกนขอบดานละ 1 นว• ส�าหรบผ เขยนทมเนอหาทตองใชอกษรพเศษ เชน บาล/สนสกฤต-โรมน, จน, ญป น ใหใชอกษร Arial Unicode MS

ขนาด 11 ยกเวนทเบตใหใชอกษร Microsoft Himalaya ขนาด 16• ตวเลข ใชเปนเลขอารบกทงบทความ• ชอบทความเปนภาษาไทยและภาษาองกฤษ บทคดยอเปนภาษาไทย(ความยาวไมควรเกน 250 ค�า)

และภาษาองกฤษ• แนบประวตการศกษาของผ เขยน สงกด เบอรตดตอทงภาษาไทย

และภาษาองกฤษ • บรรณานกรมและการอางอง ใชรปแบบตามหลกการอางอง

ของวารสารธรรมธารา รายละเอยดในภาคผนวก• สงบทความเขาระบบออนไลนโดยสมครสมาชกและลงทะเบยน

ไดท www.dhammadhara.org • บทความจะไดรบการตดตอผานทางระบบออนไลนเทานน


กองบรรณาธการProfessor Matsuda Kazunobu Bukkyo University, Kyoto, Japanพระมหาสมบรณ วฑฒกโร, ดร. มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพระมหาพงศศกด ฐา นโย, ดร. อาจารยทรงคณวฒ มหาวทยาลยรวโคข, เกยวโต ประเทศญป นศาสตราจารย ดร.สมภาร พรมทา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยรองศาสตราจารย ดร.ประเวศ อนทองปาน มหาวทยาลยเกษตรศาสตรผชวยศาสตราจารย ดร.ดวงกมล ชาตประเสรฐ จฬาลงกรณมหาวทยาลยผชวยศาสตราจารย ดร.นจาร ประสทธพนธ อาจารยทรงคณวฒ มหาวทยาลยเกษตรศาสตรผชวยศาสตราจารย ดร.จนทรา โกมาสถต มหาวทยาลยเทคโนโลยพระจอมเกลาพระนครเหนอผชวยศาสตราจารย ดร.อทย สตมน มหาวทยาลยสวนดสตดร.อ�านาจ บวศร อาจารยทรงคณวฒ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยดร.พบลย ชมพลไพศาล มหาวทยาลยคงสคอลเลจ, ลอนดอน ประเทศองกฤษดร.บรรเจด ชวลตเรองฤทธ หวหนาศนยวจยพระไตรปฎก DCIดร.สชาดา ศรเศรษฐวรกล หวหนาศนยศกษาคมภรโบราณ DCI ดร.เมธ พทกษธระธรรม หวหนาโครงการแปลคมภรบาลและสนสกฤต ศนยพทธศาสตรศกษา DCIดร.รฐรพ พพฒนธนวงศ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยธรรมกายแคลฟอรเนยนางสาวเนาวรตน พนธวไล ศนยพทธศาสตรศกษา DCI

บรรณาธการพระครปลดสวฒนโพธคณ (สมชาย ฐานวฑโฒ), พ.บ.,ดร. ผอ�านวยการส�านกการศกษา วดพระธรรมกาย

ผชวยบรรณาธการดร.ภทธดา แรงทนหวหนาศนยวจยพทธศาสตร DCI

กรรมการทปรกษาพระมหาธนา เตชธมโม, พระมหาอภชาต ฌานสโภพระมหาสมคด ชยาภรโต, พระมหาวรท กตตปาโลพระมหามนตชย อภชาโน

ทปรกษากตตมศกด

พระมหาโพธวงศาจารย (ทองด สรเตโช) พระเผดจ ทตตชโว

พระราชปรยตมน (เทยบ สรญาโณ/มาลย), รศ.ดร. พระเมธาวนยรส (สเทพ ปสวโก), รศ.ดร.

ผชวยศาสตราจารย ดร.จรพฒน ประพนธวทยา ผชวยศาสตราจารย ดร.ประพจน อศววรฬหการ

Professor Katsura Shoryu (Hiroshima University, Hiroshima, Japan)

Professor SasaKi Shizuka, Ph.D. (Hanazono University, Kyoto, Japan)

Professor WaKahara Yusho (Ryukoku University, Kyoto, Japan)

ฝายประชาสมพนธและเผยแพรศนยพทธศาสตรศกษา DCI

ฝายสมาชกศนยพทธศาสตรศกษา DCI, กองวชาการ DCI,กองสนบสนนและบรการ DCI, กองบรหาร DCI,กองกจการนสต DCI, ศนยภาษา DELC,โครงการพระไตรปฎกฉบบวชาการ, ส�านกงานเลขานการ และสมาชกส�านกการศกษา

คณะผทรงคณวฒประเมนบทความ (Reviewers)

พระราชปรยตมน, รศ.ดร. มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพระมหาพรชย สรวโร, ผศ.ดร. มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพระมหาพงศศกด ฐา นโย, ดร. อาจารยทรงคณวฒ มหาวทยาลยรวโคข ประเทศญป นพระมหาชฏพงศ กตปญโญ, ดร. อาจารยสอนสมาธนานาชาต วดพระธรรมกายกมมะ ประเทศญป นศาสตราจารย ดร.สมภาร พรมทา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยศาสตราจารย ดร.ศกดชย สายสงห มหาวทยาลยศลปากรรองศาสตราจารย ดร.เชษฐ ตงสญชล มหาวทยาลยศลปากรรองศาสตราจารย ดร.สวญ รกสตย มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลยรองศาสตราจารย ดร.ฉตรสมน พฤฒกญโญ มหาวทยาลยมหดล รองศาสตราจารย ดร.สมาล มหณรงคชย มหาวทยาลยธรรมศาสตรรองศาสตราจารย ดร.ประเวศ อนทองปาน มหาวทยาลยเกษตรศาสตรรองศาสตราจารย ดร.ประเทอง ทนรตน มหาวทยาลยเกษตรศาสตรผชวยศาสตราจารย ดร.ชยสทธ สวรรณวรางกล สถาบนวจยนานาชาตธรรมชย นวซแลนดผชวยศาสตราจารย ดร.โกวทย พมพวง มหาวทยาลยเกษตรศาสตรผชวยศาสตราจารย ดร.สมบต มงมสขศร มหาวทยาลยศลปากรผชวยศาสตราจารย ดร.กงวล คชชมา มหาวทยาลยศลปากรผชวยศาสตราจารย ดร.ชานปวชช ทดแกว จฬาลงกรณมหาวทยาลยผชวยศาสตราจารย ดร.ประพนธ ศภษร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ผชวยศาสตราจารย ดร.อทย สตมน มหาวทยาลยสวนดสตดร.อ�านาจ บวศร อาจารยทรงคณวฒ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยดร.อเทน วงศสถตย มหาวทยาลยศลปากรดร.สมพรนช ตนศรสข จฬาลงกรณมหาวทยาลย ดร.ปฐมพงษ โพธประสทธนนท มหาวทยาลยมหดลดร.ชาตเมธ หงษา มหาวทยาลยราชภฏพระนคร ดร.บรรเจด ชวลตเรองฤทธ หวหนาศนยวจยพระไตรปฎก กองวจย DCI

ฝายพสจนอกษรAndreas Johannes Jansenชยาณ พรหมมะกฤต

ฝายประสานงานพสจนอกษรดร.ทพญ.ศรรตน งามแสง

ฝายศลปกรรมและระบบออนไลนพระมหาธญสณห กตตสาโรพระพงษศร ธมมวโรจโน

วารสารธรรมธาราไดเขาสปท 5 ฉบบรวมท 8 แลว ในฉบบนทานผอาน จะไดพบกบบทความเรอง “การศกษาเปรยบเทยบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานเพอวนจฉยค�าตางในพระไตรปฎก: กรณศกษาจากสภสตรแหงคมภรทฆนกาย” ของ ดร.บรรเจด ชวลตเรองฤทธ เปนบทความทมคณภาพสง ทานผอานจะได

ทงความรทมาของพระไตรปฎกบาลฉบบตางๆ ทงของไทย พมา ศรลงกา และยโรป นอกจากนยงท�าใหไดความรพนฐานของการตรวจช�าระพระไตรปฎกเชงวเคราะห แมผ ท ไม ใชผ เ ชยวชาญพระไตรปฎกหรอภาษาบาล หากคอยๆ อาน แลวคดตามไปกสามารถเขาใจได

ทานทสนใจสถานการณพระพทธศาสนาและการสบทอดพระไตรปฎก ใบลานในประเทศไทยและกมพชาในชวง 700 ป ทผานมา ควรอานบทความเรอง “การสบทอดพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในประเทศไทยและกมพชา” ของ ดร.สชาดา ศรเศรษฐวรกล

ในสงคมปจจบนทผ คนตกอยในวงลอมของอปกรณเครองไมเครองมอ สมยใหมเตมไปหมด อาท โทรศพทมอถอ การใชโซเชยลมเดย จนหลายๆ คนรสกเหนอยลา เครยด บทความเรอง “พทธปญญากบการปรบสมดลชวต” ของ รศ.ดร.สวญ รกสตย น�าเสนอทางออกดวยหลกพทธธรรม ใหเราไมปฏเสธเทคโนโลย แตใชอยางรเทาทน และด�ารงตนอยในโลกไดอยางมความสข มความสมดลในชวต

บทบรรณาธการ

บ ท ค ว า ม แ ป ล เ ร อ ง “ แ น ว โ น ม แ ล ะ พ ฒ น า ก า ร ท ฤ ษ ฎ ก า รก�าเนดของพระพทธศาสนามหายาน (1)” ของ ศ.ดร. ซาซาก ชซกะแปลโดย พระมหาพงศศกด ฐานโย, ดร. นอกจากท�าใหรถงทฤษฎตางๆ เ กยวกบการก�าเนดขนของพระพทธศาสนาโดยตรงแลว ยงท�าใหเราเหนถ งการต งทฤษฎในวง วชาการพระพทธศาสนานานาชาตและ การหกลางพรอมน�าเสนอทฤษฎใหมทมหลกฐานและเหตผลนาเชอถอกวา แตกไดหยบยกน�าเอาระเบยบวธวจยทดของผ ทตนใหความเหนหกลางนนมาใช นคอการตอยอดและสรางสรรคในโลกวชาการทมงการแสวงหาความจรง

วารสารธรรมธารายงคงมงมนตงใจเปนสอกลางผลตผลงานทางวชาการพทธศาสตรททรงคณภาพอยางเตมก�าลงตอไป หวงวาจะไดรบการสนบสนนจากทานผอานทกทาน ทกค�าตชมทางกองบรรณาธการขอนอมรบ น�ามาปรบปรงเพอท�าใหสมบรณยงขน

พระครปลดสวฒนโพธคณ(สมชาย ฐา นวฑโฒ)22 เมษายน 2562(วนคมครองโลก)

The Dhammadhara Journal has entered its 5th year with the publishing of its eighth issue.

In this issue, readers will read the article “A Comparative Study of Palm-leaf Manuscripts of the Pāli Canon for Analysis of Variant Readings: A Case Study from the Subhasutta of the Dīghanikāya” by Bunchird Chaowarithreonglith, Ph.D. This is a most useful article. Readers will obtain knowledge on the origins of the various versions of Pāli Tipiṭaka found in Thailand, Myanmar, Sri Lanka and Europe. Moreover, the fundamental knowledge of how to inspect the Tipiṭaka in an analytical manner can also be observed. It should be said that readers who are not yet proficient in Tipiṭaka or Pāli language can gradually understand it through reading articles such as these in Dhammadhara Journal.

Those who are interested in Buddhist matters and the historical carrying-down of palm-leaf tipiṭaka in Thailand and Cambodia for the past 700 hundred years should make sure to read the article “The Transmission of the Pāli Canon of Khom Script Manuscripts Found in Thailand and Cambodia” by Suchada Srisetthaworakul, Ph.D.

In today’s society, people are so entrapped into modern devices such as mobile phones and living on social media that they feel

Editorial

exhausted and stressed. The article “Buddhi-Paññā for Life Adjustment” by Associate Professor Suvin Ruksat, Ph.D. presents solutions based on Buddhist principles which suggest not refusing technologies but rather using them mindfully and living life with happiness and balance.

Last but not least, the Journal includes the translated article “Prospects of the Theory of the Origins of Mahāyāna Buddhism” author Professor Sasaki Shizuka, Ph.D. and translated by Phramaha Pongsak Thaniyo, Ph.D. Apart from educating directly on different theories of the origins of Buddhism, the material also reveals the changes in hypothesises in the academic circle of the international Buddhist academic society. Some hypothesises are refuted and substituted with new ones which have stronger supporting evidence and reason, including research methods that improve upon the former studies. This cumulative and creative approach is a boon to the academic world focusing on the search for truth.

The Dhammadhara journal is determined to continue to be the center for top quality academic works in Buddhist studies in its full capacity. I hope to receive support from all readers. All constructive feedback is acknowledged by the editorial committee to improve the Journal to the next level.

Phragrupalad Suvattanabodhigun(Somchai Thanavuddho)

22 April 2019(Earth day)

สารบญ

บทบรรณาธการ (Editorial)

หนา

หมวดท 1 แปลบทความวชาการภาษาตางประเทศ

แนวโนมและพฒนาการทฤษฎการก�าเนด

ของพระพทธศาสนามหายาน (1)

Prospects of the Theory of the Origins

of Mahāyāna Buddhism (1) 1

ซาซาก ชซกะ

หมวดท 2 บทความวชาการ

พทธปญญากบการปรบสมดลชวต

Buddhi-Paññā for Life Adjustment 39

สวญ รกสตย

การสบทอดพระไตรปฎกใบลานอกษรขอม

ในประเทศไทยและกมพชา

The Transmission of the Pāli Canon of Khom Script Manuscripts Found in

Thailand and Cambodia 73

สชาดา ศรเศรษฐวรกล

หมวดท 3 บทความวจย

การศกษาเปรยบเทยบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานเพอวนจฉยค�าตางในพระไตรปฎก:

กรณศกษาจากสภสตรแหงคมภรทฆนกาย A Comparative Study of Palm-leaf Manuscripts of the Pāli Canon for Analysis of Variant Readings:

A Case Study from the Subhasutta of the Dīghanikāya 117

บรรเจด ชวลตเรองฤทธ ภาคผนวก

หลกการอางองของวารสารธรรมธารา 161 ประวตการศกษาของบรรณาธการและผเขยน 178

หมวด 1

แปลบทความวชาการ

ภาษาตางประเทศ

1แนวโนมและพฒนาการทฤษฎการกำาเนดของพระพทธศาสนามหายาน (1)Prospects of the Theory of the Origins of Mahāyāna Buddhism (1)

แนวโนมและพฒนาการทฤษฎการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายาน (1)

Prospects of the Theory of the Originsof Mahayana Buddhism (1)

ซาซาก ชซกะ Sasaki Shizuka

มหาวทยาลยฮานาโซะโนะ (花園大学) เกยวโต ประเทศญปน

ตอบรบบทความ: 14 ม.ค. 2562 เรมแกไขบทความ: 16 ม.ค. 2562รบบทความตพมพ: 27 ม.ค. 2562 เผยแพรออนไลน : 22 เม.ย. 2562

2 ธรรมธารา วารสารวชาการทางพระพทธศาสนา ปท 5 ฉบบท 1 (ฉบบรวมเลมท 8) ป 2562

แนวโนมและพฒนาการทฤษฎการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายาน (1)

ซาซาก ชซกะ

พระมหาพงศศกด ฐานโย (แปล)

บทคดยอ

ในบทความน ผ เขยนไดกลาวถงงานวจยทเกยวของกบการ สบคนถงตนก�าเนดของพระพทธศาสนามหายาน ซงเมอพจารณาถงความสมพนธระหวางพระพทธศาสนามหายานและหนยานแลว มความเปนไปไดในการก�าเนดอย 2 ทาง ไดแก 1. พระพทธศาสนามหายานมตนก�าเนดมาจากพระพทธศาสนาฝายหนยาน และ 2. พระพทธศาสนามหายานก�าเนดขนมาโดยไมมความเกยวของใดๆ กบพระพทธศาสนาฝายหนยานทงสน

ในชวงหลายปทผานมา งานวจยสวนใหญในโลกโนมเอยง ไปทศทางวา ตนก�าเนดของพระพทธศาสนามหายานมาจากฝายหนยาน อยางไรกตาม แมจะมการศกษาวจยในเรองนมาอยางยาวนาน แตนกวจยกยงไมสามารถไดขอสรปทสอดคลองกนทงหมดของตนก�าเนด พระพทธศาสนามหายานได ซงจดนแสดงใหเหนวาพระพทธศาสนามหายานนนอาจจะไมไดมตนก�าเนดทมาจากจดก�าเนดเพยงหนงเดยว แตเปนปรากฏการณจากจดก�าเนดหลายๆ จดพรอมๆ กนในสงคมยคนน


จากผลการศกษาวจยของผ เขยน ซงอาศยหลกฐานทไมเกยวของโดยตรงกบคมภรฝายมหายาน อาท จารกพระเจาอโศก พระวนยปฎก คมภรอภธรรม แสดงใหเหนถงจดพลกผนบางประการทอาจน�าไปส บทส รปการก� า เ นดข น ของพระพทธศาสนามหายาน นน คอ การปรบเปลยนนยามความหมายของสงฆเภท และผลจากการปรบเปลยนน ท�าใหหมสงฆในพระพทธศาสนายอมรบแนวคดทแตกตางกนได ตราบเทาทหมสงฆยงคงท�าสงฆกรรมรวมกน เมอโลกของพระพทธศาสนาในยคนนเรมมแนวความคดในการยอมรบแนวคดทแตกตาง รวมถงการตความค�าสอนในรปแบบทแตกตางออกไป เมอเปนเชนน ยอมสามารถอธบายไดถงปรากฏการณการก�าเนดขนของพระพทธศาสนามหายาน ซงเกดขนจากจดก�าเนดหลายๆ จดพรอมๆ กนภายในพระพทธศาสนาฝายหนยานได

ค�าส�าคญ : พฒนาการ ตนก�าเนด มหายาน หนยาน สงฆเภท


Prospects of the Theory of the Origins of Mahayana Buddhism (1)

SaSaki Shizuka

Abstract

In this article, the author presents an approach to be adopted by researchers when exploring the origins of Mahāyāna Buddhism. The approach can be posited when considering the relationship between the Mahāyāna and the Hīnayāna for two possibilities. One possibility is that the Hīnayāna represents the source from which the Mahāyāna was born; the other possibility, in contrast, is that the Mahāyāna had its origins somewhere completely unrelated to the Hīnayāna.

In recent years, the trends concerning the origins of the Mahāyāna seem to seek within the world of Hīnayāna Buddhism. However, in spite of many years of research, Mahāyāna Buddhism does not stem from a single origin. This shows that the Mahāyāna movement did not originate from a single source but manifested as a kind of social phenomenon that appeared


simultaneously in different places. The result of the study shows that by using materials not

directly related to Mahāyāna, such as the Aśokan edicts, the Vinaya, and the Abhidharma, the author has succeeded in clarifying to a certain extent the state of Buddhism immediately before the establishment of Mahāyāna, which became a cause of the emergence of Mahāyāna. The author clarifies Mahāyāna’s emergence by explaining the change in the definition of saṅghabheda. As a result of this change, Buddhism turned into a religion that sanctioned any doctrine as long as people participated in the same group rituals. Then, the world of Buddhism as a whole came to recognize the coexistence of diverse and innovative doctrines. Consequently, it becomes possible to explain satisfactorily the phenomenon of the simultaneous emergence in different places of variegated Mahāyāna thought from within Hīnayāna Buddhism.

Keywords : prospects, origins, Mahāyāna, Hīnayāna, saṅghabheda

*การแปลและเรยบเรยงบทความนเปนสวนหนงของผลงานวจยในฐานะนกวจยพเศษ ศนยวจย Research Center for World Buddhist Cultures, Ryukoku University 龍谷大学世界仏教文化研究センター ประเทศญป น โดยไดรบทนสนบสนนการวจยจาก Higashio Mech Co., Ltd. 東尾メック株式会社 ประเทศญป น


บทน�าจากผแปลและเรยบเรยง

ผ แปลและเรยบเรยงไดอาศยบทความภาษาญป นท ชอวา “Daijo Bukkyo kigenron no tenbo” 大乗仏教起源論の展望 (แนวโนมและพฒนาการทฤษฎการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายาน) ของศาสตราจารย ดร. ซาซาก ชซกะ (佐々木閑) แหงมหาวทยาลยฮานาโซโนะ (花園大学) ประเทศญป น จากหนงสอ Shirīzu Daijo Bukkyo 1: Daijo Bukkyo to wa nani ka シリーズ大乗仏教1: 大乗仏教とは何か (ซรสพระพทธศาสนามหายาน 1 : พระพทธศาสนามหายานคออะไร) (Sasaki, 2011: 73-112) ซงรวบรวมบทความเกยวกบงานวจยดานพระพทธศาสนามหายานทอาจกลาวไดวาใหมทสด โดยผ แปลและ เรยบเรยงเลงเหนประโยชนอนจะเกดขนกบผ ทสนใจในการศกษา พระพทธศาสนามหายาน ทงนไมเพยงเฉพาะนกวชาการพทธศาสตร เทานน ยงรวมไปถงนสต นกศกษา และประชาชนผ สนใจ เพราะเนองจากต�าราและบทความดานนในประเทศไทยเรา ยงมไมมากนก หรอสวนใหญแลวเปนต�าราทมมาหรออางองมาตงแตครงในอดต นอกจากนในสงคมปจจบนเปนยคของการสอสารอนไรพรมแดน การท�างาน การแลกเปลยนทางศลปะและวฒนธรรม เปนสงทไมอาจ หลกเลยงได แมในโลกของพระพทธศาสนากเชนเดยวกน ดงนน หากเราเขาใจถงทมาและการก�าเนดขนของพระพทธศาสนามหายานแลว ยอมกอใหเกดความเขาใจและประโยชนในท�างานรวมกนตอไปในอนาคต

อนง เนองจากบทความทน�ามาแปลและเรยบเรยงน มเนอหา ทคอนขางยาว ผแปลและเรยบเรยงจงขอแบงออกเปน 2 ตอน เพอความเหมาะสมและสอดคลองระเบยบกบของทางวารสารธรรมธารา


จาก “หนยาน” ส “มหายาน”

ในบทความน ผ เขยนไดกลาวถงทศทางการวจยเกยวกบการก�าเนดพระพทธศาสนามหายาน รวมถงมมมองในการแกไขปญหาตางๆ ทเกดขนในวจย1 กอนอนผ เขยนขอกลาวถงการใชค�าวา “หนยาน” (Hīnayāna 小乗) ในบทความนกอน ผ เขยนทราบดวาค�าวา “หนยาน” น เปนค�าทมความหมายไมส ดนกและอาจขาดความเหมาะสม แตเปน ค�าเดยวทสอความหมายตรงขามกบค�าวา “มหายาน” (Mahāyāna 大乗) ไดชดเจนทสด ดงนนผ เขยนจงขอใชค�าวา “หนยาน” ในบทความน เพอใหงายตอการอธบาย2 นอกจากนผ เขยนจะขอใชค�าวา “พระศากยมน-

1 บทความนไดเขยนเพมเตมจาก Sasaki (2009) เพอใหเกดความ

สมบรณมากขน

2 ปจจบนนกวชาการฝงตะวนตกมกเรยกพระพทธศาสนาฝาย “หนยาน”

วา Main Stream Buddhism (พระพทธศาสนากระแสหลก) ทงนเพราะ

ไดรบอทธพลจากงานวจยตางๆ ม Prof. Dr. Gregory Schopen เปนตน

โดยมความเหนวาพระพทธศาสนาฝาย “มหายาน” ในอนเดยนนไมได

มความเจรญรงเรองมากนก ดงนนเมอกลาวถงค�าวา Main คงตอง

หมายเอาทางพระพทธศาสนาฝาย “หนยาน” นจงเปนทมาของของค�าวา

Main Stream Buddhism บางกใชค�าวา “พระพทธศาสนาเถรวาท”

แตเนองจากเถรวาทเปนนกายหลกในบรรดาพระพทธศาสนาราว 20 นกาย

ในยคกอนการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายาน ซงตอมารวมเรยก

พระพทธศาสนาราว 20 นกายนวา “พระพทธศาสนาหนยาน” ดงนน

หากจะใชค�าวา “พระพทธศาสนาเถรวาท” กจะสอความหมายไดไมตรง

ดงนนผ เขยนจงขอใชค�าทดเหมอนกบการยอนกลบไปใชค�าในอดต

คอ ค�าวา “หนยาน” และ “มหายาน” นอกจากนค�าวา “หนยาน” ยงเปนค�าท

(อานเชงอรรถในหนาตอไป)


พทธเจา” ในการกลาวถงพระสมณโคดมสมมาสมพทธเจา เพอใหชดเจนแยกจากพระพทธเจาองคอนๆ ของมหายาน

พระพทธศาสนาถอก�าเนดขนในดนแดนอนเดยโบราณเมอราว 2500 ปกอน ไดถกเกบรกษาในฐานะค�าสอนของพระศากยมนพทธเจา และไดขยายตวไปทวอาณาบรเวณอนเดยและดนแดนขางเคยงในเวลาตอมา ไดมบนทกจากเอกสารทางประวตศาสตรทหลงเหลอมาถงปจจบน ทไดกลาวถงเหตการณหลงจากทพระศากยมนพทธเจาปรนพพาน ไดมการแบงนกายในพระพทธศาสนาออกเปน 2 นกายในครงแรก และแบงออกเปน 20 นกายโดยประมาณในกาลตอมา3 เกยวกบบนทก ทางประวตศาสตรในเรองดงกลาว จะถกตองตรงไปตามความเปนจรงหรอไมนนยงมขอสงสยอยไมนอย ส�าหรบนกวจยประวตศาสตร พระพทธศาสนาอนเดยแลว มความจ�าเปนทจะตองตงค�าถามถง ความนาเชอถอของหลกฐานตางๆ ดงทกลาวมา

อยางไรกตาม ความจรงทวามเหตผลบางประการทท�าใหหมสงฆในพระพทธศาสนาตองแบงออกเปนนกายตางๆ นน เปนสงทเกดขนจรงในประวตศาสตร ทงนเพราะหลกฐานตางๆ ทปรากฏในหลกจารก บนทกการเดนทางของพระภกษชาวจน รวมถงคมภรทางพระพทธศาสนา

(เชงอรรถตอจากหนาทแลว)

แสดงถงความหมายตรงกนขามกบค�าวา “มหายาน” ไดอยางชดเจนทสด

และหากเราใชค�าวา “เถรวาท” แทนค�าวา “หนยาน” เสยแลว กอาจท�าให

เกดความเขาใจทคลาดเคลอนในแงมมตางๆ เชงวชาการได ดงนนผ เขยน

จงขอใชค�าวา “หนยาน” และ “มหายาน” แทนการใชค�าคอนๆ

3 Bareau (1955), Tsukamoto (1966) นอกจากนยงมบทความของ

ผ เขยนทไดใหขอสงเกตไวใน Sasaki (1998) ทกลาวถงการทนกวชาการ

พยายามเขยนแผนภาพการแบงแยกออกเปนนกายตางๆ โดยทยงขาด

ความเขาใจในคมภรอยางแทจรง


ไดมการกลาวถงเรองราวการปรากฏอยของนกายตางๆ มากมาย ดงนนการแบงแยกออกเปนนกายตางๆ มากกวา 10 นกายในพระพทธศาสนานน เปนเรองทปรากฏอยจรง นอกจากนในปจจบนพระพทธศาสนาทไดเผยแผเขามาในศรลงกาและภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตนน ยงไดใชชอเรยกตนเองวา “เถรวาท” (Theravāda 上座部) หรอ “วภชชวาท” (Vibhajjavāda 分別説部) ซงเปนหนงในหลายนกายทปรากฏ (ถากลาวในเชงอตวสยแลว มกจะไดยนวา ตนเองนนเปนพระพทธศาสนาดงเดมและเปนตนก�าเนดของนกายตางๆ ในกาลตอมา) นบเปนหลกฐานชนส�าคญในการยนยนถงการแบงแยกออกเปนนกายตางๆ ในพระพทธศาสนาฝาย “หนยาน” แตส�าหรบหลกฐานชนสดทายน ยงมขอสงสยอยบางประการ คอ พระพทธศาสนาเถรวาทในศรลงกาและภมภาคเอเชยตะวนออก เฉยงใตนน เราสามารถสรปชดลงไปวาเปนนกายทเปนหนงเดยวกน ไดหรอไม แตอยางไรกตาม ทงหมดนกยงคงเปนหลกฐานยนยนถงการแบงแยกออกเปนนกายตางๆ ในพระพทธศาสนาในฝาย “หนยาน” ได4

มาถงค�าถามทวา “นกายตางๆ เหลานมหลกค�าสอนอยางไร” ส�าหรบหลกค�าสอนของพระพทธศาสนาในศรลงกาและภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตนน สามารถกลาวไดวาเปนของฝาย “หนยาน” กลาวคอ ใหความส�าคญกบเรองความพยายามดวยก�าลงความสามารถของตนเองบนพนฐานของกฎแหงกรรม และมงเนนเปาหมายในการบรรลความเปนพระอรหนตผหมดกเลส โดยการออกบวชประพฤตปฏบตธรรม โดยไมมหลกค�าสอนในเรองวถของพระโพธสตว หรอแดนพทธเกษตรตางๆ ซงมปรากฏในฝาย “มหายาน”5 นอกจากนยงมนกายทกลาวกนวาเปน

4 Sasaki (2002)

5 หนงในคมภรชนหลงทมความส�าคญ คอ คมภรวสทธมรรค (Visuddhimagga)

เกยวกบแนวคดในคมภรนไดมการกลาวไวใน Mizuno (1964) แตทวา



พระพทธศาสนาเชงปรชญาชนสงอยาง “สรวาสตวาท” (Sarvāstivāda 説一切有部) กมค�าสอนหลกทเปนของฝาย “หนยาน” เชนกน6

จากขอเทจจรงในเรองน เราอาจตงสมมตฐานไดวา พระพทธ-ศาสนานกายตางๆ ทปรากฏในยคนนเปนฝาย “หนยาน” ทงหมด กลาวคอ พระพทธศาสนาตงแตยคพทธกาลไปถงยคการแบงแยกออกเปนนกายตางๆ ราว 20 นกายนน ยงคงมรปแบบของหลกค�าสอนในลกษณะเดยวกนอยนนเอง ดวยเหตน ตราบเทาทเรายงคงใชสมมตฐาน ดงกลาวอย กรณทเราพดถงหลกค�าสอนของ “หนยาน” จะรวมความตงแตหลกค�าสอนในสมยพทธกาลของ “พระศากยมนพทธเจา” จนถงพระพทธ-ศาสนานกายตางๆ รวมถงพระพทธศาสนาในศรลงกาและภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตในปจจบนทงหมด

ในโลกพระพทธศาสนา ฝายทดเหมอนกบจะอยตรงขามกบ “หนยาน” นคอ “มหายาน” โดยเปนพระพทธศาสนาทมความแตกตางจาก “หนยาน” ทงในแงของหลกค�าสอนและวธการปฏบตในรปแบบใหม ซงเมอพจารณาถงชวงเวลาทคมภรพระพทธศาสนาฝาย “มหายาน” ไดรบการเผยแผในประเทศจน หรออายของคมภรใบลานทถกขดพบใหมในแถบอฟกานสถานชวงทผานมา พออนมานไดวา “มหายาน” ก�าเนดขน


จากงานวจยของ Mori (1989), (1999), (2006); Endo (1997), (2004);

Katsumoto (2006) ทผานมา แสดงใหเหนอยางชดเจนวามการน�า

แนวค�าสอนของทางฝาย “มหายาน” เขามาในพระพทธศาสนาศรลงกา

แนนอนวาแตเดมพระพทธศาสนาในศรลงกานนเปนฝาย “หนยาน” แตทวา

ในยคหลงถดมาไดมการน�าแนวคดของทางฝาย “มหายาน” เขามา

ผสมผสานดวย ดงนนคมภรวสทธมรรคนจงเปนขอมลส�าคญในการสบคน

ถงเรองการก�าเนดของ “มหายาน” ดงจะกลาวตอไปในบทความ

6 Sakurabe and Ueyama (1969)


ในชวงกอนครสตศตวรรษท 1 - 2 (กอน 100 - 200 B.C.) แตทวาชวงเวลาการก�าเนดทแทจรงนนยงคงเปนปรศนา7

พระพทธศาสนาฝาย “มหายาน” นน นอกจากเราจะยงไมทราบชวงเวลาทก�าเนดแลว เรายงไมอาจทราบถงสถานทก�าเนดรวมถงผ กอตงขนดวย ซงในความเปนจรง “มหายาน” นนยากทจะคดไดวาเปนนกายทมหลกค�าสอนเพยงหนงเดยว หรอหากจะคดวาฝาย “มหายาน” น แมจะมคมภรอยมากมายและกระจายตวอยในหลายพนท แตทวา เดมทนนมเพยงหนงเดยว หากในภายหลงไดรบการอรรถาธบายจากคณาจารยตางๆ ตามทรรศนะของตน จนกระทงมาสความหลายหลากอยางทปรากฏ กไมใชเรองงายทจะสรปเชนนหากตงสมมตฐานวา แรกเรมเดมทนนมกลมตางๆ ทไมขนตอกน ไดใหก�าเนดพระพทธ-ศาสนาในรปแบบตางๆ ตามทรรศนะของกลมตน นอกจากนยงไดแตงคมภรตางๆ ขน เพอสนบสนนทรรศนะนนๆ และเมอลวงกาลผานไป ไดผานกระบวนการแลกเปลยนทรรศนะซงกนและกน และรวมตวกนขน จนกระทงแปรเปลยนไปสพระพทธศาสนากระแสใหมทเรยกวา “มหายาน” นาจะดสมเหตสมผลกวา กลาวคอ “มหายาน” เปนกระบวนการหรอ การขบเคลอนของพระพทธศาสนารปแบบใหม ซงเปนปรากฏการณ รปแบบหนงในสงคมยคนน โดยมตนก�าเนดจากหลายๆ ทแลวมารวมตวกน

พ ร ะ พท ธ ศ า ส น า ร ป แ บ บ ใ ห ม ท เ ร ย ก ว า “ ม ห า ย า น ” น มความเกยวของกบพระพทธศาสนารปแบบเดมอยาง “หนยาน” ทกลาวในขางตนไดอยางไร หากพจารณาบนสมมตฐานทวาพระพทธ-ศาสนานกายตางๆ ในยคแรกราว 20 นกายทงหมดนน คอ “หนยาน” และในความเปนจรง พระพทธศาสนาในศรลงกาและเอเชยตะวนออก เฉยงใต หรอพระพทธศาสนานกายสรวาสตวาท รวมถงนกายตางๆ นอกนกมหลกค�าสอนในลกษณะคลายกนทเราเรยกวา “หนยาน”

7 Braarvig et al. ed. (2000)


กอาจน�าไปสแนวความคดทวา “มหายาน” กบหนยานนกายตางๆ ราว 20 นกายนน มตนก�าเนดทไมมความเกยวของกนแตอยางไร กลาวคอ หมสงฆเดมในพระพทธศาสนานกายหนยานตางๆ นนไดด�าเนนวถชวตตามหลกค�าสอนในลกษณะทใกลเคยงกน จากนนไดมกลมขบเคลอน กลมใหม ทมแนวค�าสอนรปแบบใหมถอก�าเนดขน และไดมววฒนาการจนมาเปนพระพทธศาสนาฝาย “มหายาน” เมอเปนเชนนแลวคงหลกเลยงไมไดทจะน�ามาสบทสรปเชนน

แตทวาจากความเปนจรงอกดานหนงในประวตศาสตรทวา สรวาสตวาทในกาลตอมาไดมปฏสมพนธกบทาง “มหายาน” หรอแมแตบนทกการเดนทางของพระภกษชาวจน กไดมการกลาวถงการอาศยอยรวมกนภายในอารามเดยวกนของพระภกษ “มหายาน” และ “หนยาน”8 ดงนนเราจงไมอาจทจะกลาวไดวา นกายตางๆ ราว 20 นกายนน อยเฉพาะในโลกของ “หนยาน” เทานน และเมอเปนเชนน กมความ เปนไปไดทวาจะมพระพทธศาสนาฝาย “หนยาน” ทเหนดวยหรอมหลก ค�าสอนของฝาย “มหายาน” ปรากฏอย ในกรณน “มหายาน” จงมความเปนไปไดทจะเกดจากภายในพระพทธศาสนาหนยานนกายตางๆ ราว 20 นกายนนกลาวคอ “มหายานเกดขนจากภายในหนยาน” นนเอง และเมอเปนเชนน ปญหาทวา “หนยาน” กบ “มหายาน” มความสมพนธกนอยางไร และปญหาทวา “มหายาน” เกดขนจากทใด จงเปนปญหาส�าคญทนกวชาการพทธศาสตรในปจจบนจะตองแสวงหาค�าตอบ

8 เกยวกบเ รอง “มหายาน” และ “หนยาน” ทปรากฏในบนทกการ

เดนทางของพระภกษชาวจน สามารถศกษารายละเอยดไดใน

Hirakawa (1968: 699-721)


สมมตฐานเกยวกบการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายาน

เมอพจารณาถงความสมพนธระหวางพระพทธศาสนาฝาย “หนยาน” กบ “มหายาน” สามารถตงสมมตฐานความเปนไปได 2 ประการ คอ

1. ความเปนไปไดท “มหายาน” มตนก�าเนดมาจาก “หนยาน” ซงถอก�าเนดมากอนหนานน

2. ความเปนไปไดท “มหายาน” ไมมความเกยวของใดๆ กบ “หนยาน” ซงทงสองถอก�าเนดขนในทตางกน

วงการพระพทธศาสตรภายในประเทศญป นภายหลงสมยเมจ (Meiji period 明治期) ราวปลายครสตศตวรรษท 19 ไดถอเอาความเปนไดประการท 1 โดยอาศยหลกฐานทปรากฏใน “สมยเภโทปรจนจกร” (Samayabhedoparacanacakra 異部宗輪論) ซงเปนคมภร ท บอกเลาเรองราวประวตศาสตรของพระพทธศาสนานกายๆ ตางทมอยราว 20 นกาย9 โดยมสาระส�าคญทวา ภายหลงจากทพระพทธศาสนาได แบงออกเปน 2 นกาย คอ “เถรวาท” และ “มหาสางฆกะ” (Mahāsāṃghika 大衆部) ในเบองตน ในกาลตอมาทางฝาย “มหาสางฆกะ” แบงออก เ ปน นกายยอยๆ อกในกาลตอมา ซ ง “มหายาน” เอง ก ไ ด ถอก�าเนดขนจากฝาย “มหาสางฆกะ” นเชนกน แตทวาในคมภรดงกลาว กไมไดมการกลาวถงอยางเปนรปธรรมวา “มหายาน” นเกดจาก

9 Shimoda (1997) ไดอธบายถงประวตศาสตรในการวจยเรองการก�าเนด

ของพระพทธศาสนามหายานไวอยางละเอยดใน “บทน�า: ปญหาของ

การศกษาวจยคมภรพระพทธศาสนามหายาน” (Joron: Daijo kyoten

kenkyūno sho mondai 序章: 大乗経典研究の諸問題) โดยกลาวถง

การท “มหายาน” มตนก�าเนดมาจาก “มหาสางฆกะ”


นกายยอยใด หรอมความสมพนธกนอยางไรระหวาง “มหายาน” กบนกายยอยๆ ดงกลาว กลาวไวเพยงแตวา “มหายาน” เกดจาก “มหาสางฆกะ” เทานน10

ถาเราอาศยสมมตฐานดงกลาวทมาจาก “สมยเภโทปรจนจกร” น กจะน�าไปสบทสรปทวา “มหายาน” เกดจากสวนหนงของ “หนยาน” กลาวคอ “หนยาน” บงเกดขนกอนและหลงจากนน “มหายาน” จงไดถอก�าเนดขน แตอยางไรกตาม แมเราจะยอมรบในความเปนไปไดนกตาม กยงคงไมสามารถตอบค�าถามไดวา “มหายาน” บงเกดขนดวยสาเหต อนใด ท�าไมพระพทธศาสนาในฝง “มหาสางฆกะ” จงมการเปลยนแปลงและตองใหก�าเนดแนวค�าสอนใหมอยาง “มหายาน”

แตถาเราปฏเสธสมมตฐานขางตน ความเปนไปไดประการท 2 คอ ความเปนไปไดท “มหายาน” ไมมความเกยวของใดๆ กบ “หนยาน” ทงสองถอก�าเนดขนในทตางกน11 ซงผ ทน�าเสนอสมมตฐานน คอ Prof. Dr. Akira Hirakawa และเมอสมมตฐานนไดผานการศกษาวจย ในแงมมมองทหลากหลาย ซงละเอยดกวาการอาศยหลกฐานจากคมภรใดคมภรหนงเหมอนอยางสมมตฐานแรก ในวงการพทธศาสตรจงนยมเรยก สมมตฐานนวา “ทฤษฎของ Hirakawa” โดยมสาระส�าคญดงตอไปน

ในยคทพระพทธศาสนาฝาย “มหายาน” ยงไมถอก�าเนดขน มเพยงแต “หนยาน” เทานน (และแนนอนวาในยคนนยงไมปรากฏ ชอเรยกในเชงดหมนและไมเหมาะสมอยาง “หนยาน”) จดมงหมายในพระพทธศาสนา คอ การประพฤตปฏบตธรรมเพอความหลดพน อยทบรรพชตผออกบวช คอ พระภกษและภกษณ ซงพระภกษและภกษณนไดอาศยระเบยบปฏบตเฉพาะในการอยรวมกนทเรยกวา “พระวนย” ในการด�ารงชพและประพฤตปฏบตธรรมในเพศบรรพชตรวมกนเปน

10 Hirakawa (1968)

11 อางองเชงอรรถท 10


หมสงฆ ซงหมสงฆดงกลาวไดกระจายตวอยในภมภาคอนเดยและศรลงกา เปนกลมดงเดมของพระพทธศาสนาในยคนน จนกระทงวนเวลาไดลวงมา ถงวนทมกลมบคคลผ มแนวความคดทแตกตางจากพระพทธศาสนา กลมเดมไดบงเกดขน กลมบคคลเหลานไมใช “พระภกษและภกษณ” หากแตเปน “อบาสกและอบาสกา” หรอคฤหสถทวไปในสงคมนนเอง แนนอนวากลมอบาสกและอบาสกาเหลานมศรทธาในค�าสอนของ พระศากยมนพทธเจา หากแตมแนวความคดทแตกตางออกไปวา “ผ ทสามารถประพฤตปฏบตธรรมเพอความหลดพนไดนนไมไดมเพยงบรรพชตเทานน แมคฤหสถผ ครองเรอนกสามารถกระท�าได” ซงเปน แนวความคดทตางออกไปจากแนวความคดดงเดม นอกจากนผลสมฤทธของการประพฤตปฏบตธรรมนนยงสงล�าไปกวาแนวคดดงเดม กลาวคอ สามารถกาวขามขดความสามารถท “พระภกษและภกษณ” ของฝาย “หนยาน” จะสามารถบรรลได คอ “พระอรหนต” ไปสสภาวะทสงกวา คอ “พระพทธเจา” ได และดวยสาเหตทเปนกลมของคฤหสถผครองเรอน ยอมไมมการอยรวมกนอยางหมสงฆในวดวาอาราม หากแตไดด�าเนนกระบวนการพระพทธศาสนาในรปแบบใหม โดยการสราง “พระสถป” เพอบชาพระบรมสารรกธาตของพระศากยมนพทธเจา ซงแตเดมนน จะเหนไดวาพระสถปทงหลายนนอยนอกพนทของอาราม กลาวคอ อยนอกเหนอพนทการดแลของพระภกษและภกษณนนเอง กลมคฤหสถเหลานไดบชาพระสถปอยางตอเนอง โดยมแนวความคดทวา เปนการ เขาเฝาและฟงธรรมตอหนาพระพกตรของพระศากยมนพทธเจา และเมอเดนทางมาถงจดหนงกไดกอก�าเนดเปน “คมภรพระพทธศาสนามหายาน” ขน ทงหมดนคอ “ทฤษฎของ Hirakawa”

ถาเราพจารณาตาม “ทฤษฎของ Hirakawa” ดงกลาวจะพบวา “มหายาน” นนบงเกดขนจากกลมของคฤหสถผครองเรอน ไมไดม


ความเกยวของกนอยางไรกบหมสงฆของ “หนยาน” แมแตนอย กลาวคอ สามารถแยก “หนยาน” และ “มหายาน” ขาดออกจากกนเปน 2 กลมไดอยางสนทและไมตองสนใจถงประเดนทวา มสาเหตบางประการทท�าใหทางฝาย “หนยาน” เกดการเปลยนแปลง จนเปนเหตให “มหายาน” บงเกดขน นนคอ พระพทธศาสนานกายตางๆ ราว 20 นกายในยคนน ลวนมแนวค�าสอนแบบ “หนยาน” และกยงคงเ ปนเชนนนอย ไมเปลยนแปลง จนกระทงด�าเนนมาถงยคหนงกมพระพทธศาสนา รปแบบใหมทเรยกวา “มหายาน” บงเกดขน

เมอทฤษฎดงกลาวของ Prof. Dr. Akira Hirakawa ไดออกมา สวงการพทธศาสตรในป ค.ศ. 1968 (พ.ศ. 2511) ไดลมสมมตฐานหรอแนวคดทวา “มหายานเกดจากมหาสางฆกะ” ไป และไดรบการยอมรบ ในวงวชาการมายาวนานกวา 30 ป แตถงกระนน ทฤษฎดงกลาวน ยงคงไมไดตอบค�าถามทวา เหตใดทางฝาย “มหายาน” จะตองสราง แนวค�าสอนใหมทมลกษณะพเศษเชนนใหเกดขน ซงเปนปรากฏการณทางสงคมทเกดขนจรงในประวตศาสตรยคนน12 ถาเราจะหยดอย เพยงแนวความคดทวา “มหายาน” เปนแนวค�าสอนใหมค�าสอนหนงทเกดในชวงเวลาหนง โดยกลมคนกลมหนง ซงเกดขนมาโดยล�าพง ไมไดมววฒนาการมาจากสวนใดในพระพทธศาสนากระแสหลกเดม กยอมได แตเมอพจารณาถงปรากฏการณทางสงคมทเกดขน เราคงหลกเลยงไมไดทจะตองสบหากนตอไปถงตนก�าเนดของปรากฏการณนน ซง “ทฤษฎของ Hirakawa” ยงไมไดใหค�าตอบในเรองดงกลาว ไวโดยละเอยด

12 Prof. Dr. Akira Hirakawa ไดกลาวถงตวอยางแนวคดทมอทธพล

ตอกลมคฤหสถ เชน “ชาดก” หรอ “พทธพยากรณจากพระทปงกรพทธเจา”

ทอยในพระพทธศาสนาหนยาน


ทศทางการศกษาเกยวกบการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายานในปจจบน

ในชวงเวลาทผานมา เรมมงานวจยทออกมาทดทาน “ทฤษฎของ Hirakawa” ใหเหนเปนระยะๆ โดยสบคนกลบไปถงหลกฐานทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนามหายานและหลกจารกตางๆ อยางละเอยด ท�าใหเหนถงความเชอมโยงระหวาง “หนยาน” และ “มหายาน” อยาง หลกเลยงไมได ซงงานวจยเหลานไมวาจะเปนของทางฝงตะวนออกหรอตะวนตก ตางไดแสดงทรรศนะในทศทางทท�าใหเราเหนวาพระพทธศาสนา กลมใหมอยาง “มหายาน” นน มตนก�าเนดมาจากพระพทธศาสนา กลมดงเดมอยาง “หนยาน”13

เมอพจารณาอยางผวเผนแลวอาจท�าใหเราคดวาทศทางงานวจยใหมเหลานปฏเสธ “ทฤษฎของ Hirakawa” แลวยอนกลบไปสแนวความคดทวา “มหายานเกดจากมหาสางฆกะ” ซงในความเปนจรงแลวไมไดเปนเชนนนเสยทเดยว กลาวคอ ในวงวชาการไมไดอาศยหลกฐานทปรากฏในคมภร “สมยเภโทปรจนจกร” เพยงล�าพงเหมอนอยางเดม

13 ดงตวอยางของงานวจยทปรากฏในเอกสารอางองทายบทความน เชน

Schopen (1975), (1979), (1985), (1987), (2000a), (2000b);

Harrison (1987), (1995a), (1995b), (2003); Nattier (2003); Silk (1994a),

(1994b), (2002), (2008); Shimoda (1997), (2009); Hakamaya (2002);

Sasaki (1989-1999), (1997), (2000), (2002a), (2002b), (2004), (2009)

ซง Shimoda (1997) ยงไดกลาวถงประวตศาสตรของการวจยเกยวกบ

การก�าเนดของพระพทธศาสนามหายานไวไดอยางละเอยด อกทงยงได

หยบยกงานวจยทมความเหนแตกตางจาก “ทฤษฎของ Hirakawa”

ขนมากลาวอกดวย นอกจากน Watanabe (2010) ยงไดกลาวถงทศทาง

ของงานวจยในดานน ซงทงหมดนเปนบทความทมประโยชนตอการท�าวจย

ตอไปในอนาคต


อกตอไป และจากการท Prof. Dr. Akira Hirakawa ไดศกษาวจยใน แงมมตางๆ มากมาย จนกระทงไดบทสรปออกมาเปนทฤษฎดงกลาว ของตนเอง ไดสงผลกระทบถงนกวชาการรนใหมในแงของรปแบบ การศกษาวจยองครวมในดานตางๆ อยางละเอยด ซงน�าไปสกระแส ทเหนวาควรแกไข “ทฤษฎของ Hirakawa” ใหถกตองสมบรณยงขน14

14 แตทงหมดทกลาวมาน จ�ากดอยในวงวชาการพทธศาสตรของประเทศ

ญป นเทานน ส�าหรบวงวชาการในฝงตะวนตกไดกลาวเพยง “บทสรป”

และขยายผลบทสรปของ “ทฤษฎของ Hirakawa” นนออกไปเทานน

แตทวา “รปแบบและแนวทาง” ของการวจยใน “ทฤษฎของ Hirakawa” นน

ยงไมเปนททราบในวงกวางนก นอกจากน “ทฤษฎของ Hirakawa”

นนไดถกปฏเสธโดยงานวจยทเกยวของกบหลกจารกของ Prof. Dr.

Gregory Schopen โดยกลาวถงวธวจยของ “ทฤษฎของ Hirakawa”

วา “ไมมคณคาควรแกการน�ามาพจารณา” ซงในความเปนจรงแลว

วธวจยของ “ทฤษฎของ Hirakawa” มคณคาและความนาเชอถอมากกวา

งานวจยหลายๆ ชนของนกวชาการทออกมาปฏเสธทฤษฎดงกลาวเสยอก

หากเพยงแตวาใน “ทฤษฎของ Hirakawa” มจดผดพลาดเพยงจดเดยว คอ

การตกรอบความคดและใหความส�าคญกบสมมตฐานทวา “การก�าเนด

ของมหายานไมมสวนเชอมโยงกบฝายหนยาน” มากจนเกนไป ซงหาก

ทลายกรอบความคดนออกไป จะเหนไดวา “การตดสนคณคาของเอกสาร

ทน�ามาประกอบการวจย” “วธการกลนกรองขอมล” “การแบงประเภท

และปรมาณของเอกสารประกอบการวจย” หรอแมแต “ตรรกะทน�ามาใช

ในการวจย” ทงหมดนลวนถอเปนนวตกรรมใหมทกาวมาอยในจดสงสด

ทงสน ถงแมวาบทสรปของงานวจยทออกมาจะมบทสรปทผดพลาดไป

แตวธวจยของ Prof. Dr. Akira Hirakawa ถอไดวามคณคายงในงานวจย

ดานน ซงแมจะลวงกาลผานมาถงปจจบนกยงไมแปรเปลยนกลาวคอ

ในการศกษาหาทมาของพระพทธศาสนามหายานงานวจยของ

Prof. Dr. Akira Hirakawa เปนสงทจ�าเปนและไมสามารถขาดได


เพราะฉะนน หากมองเพยงแตบทสรปของงานวจยทออกมา ในชวงหลง อาจท�าใหเขาใจไปวาไดกลบไปสสมมตฐานหรอทฤษฎเดม ทกลาวไววา “มหายานมตนก�าเนดมาจากหนยาน” แตแททจรงแลว ไดมการน�า “ทฤษฎของ Hirakawa” เปนฐานในการพฒนารปแบบ งานวจยจนเกดเปนปรากฏการณใหมในวงการพทธศาสตร กลาวคอ บทสรปไมไดจบเพยงแควา “มหายานเกดจากนกายยอยของมหาสาง- ฆกะ” อกตอไป แตขยายขอบเขตการศกษาวจยไปถงจดทวาเหตใด การเคลอนไหวทางศาสนารปแบบใหมอยาง “มหายาน” จงเกดขนพรอมกนและขยายตวออกไปในสงคมยคนน ทงๆ ทมพระพทธศาสนา กลมดงเดมซงถอไดวามความมนคงและมประวตศาสตรอนยาวนานอยาง “หนยาน” อยเดมแลว จงเปนปญหาทยากและทาทายในการแสวงหา ค�าตอบอยในปจจบน

ไมวาจะเปน “ทฤษฎของ Hirakawa” หรอแนวคดดงเดมท กลาวไววา “มหายานเกดจากมหาสางฆกะ” กตาม แมจะสามารถ แสดงใหเหนถงแผนภาพการเกดขนของ “มหายาน” ได แตกยงไมสามารถตอบค�าถามทวาดวยความจ�าเปนในการก�าเนดได เหตใดพระพทธศาสนา ในยคนนจงจ�า เ ปนตองมการเคลอนไหวในรปแบบใหม เ กดข น เหตใดปรากฏการณทไมปรากฏในศาสนาอนในอนเดยแตมาปรากฏเฉพาะพระพทธศาสนาเทานน เหตใดทฤษฎหรอสมมตฐานเหลานนจงไมอาจตอบค�าถามเหลานได ผ เขยนพบวานนเปนเพราะทฤษฎหรอสมมตฐานเหลานนมงหาค�าตอบจาก “คมภรฝายมหายาน” นนเอง

ปรากฏการณการเกดขนของ “มหายาน” จะตองมสาเหต อยางแนนอน และสาเหตนนควรทจะปรากฏกอนท “มหายาน” จะเกดขน ดงนนในการแสวงหาค�าตอบทงหลายดงกลาวแทนทจะหาค�าตอบจากคมภรหรอบนทกทเกดภายหลงจากท “มหายาน” เกดขนแลว ควรทจะ


กลบไปหาค�าตอบจากคมภรหรอบนทกทเกดขนในขนกอนท “มหายาน” จะเกดขน ดจะสมเหตสมผลกวา และตราบเทาทเรายงไมมขอมล ในขนกอนท “มหายาน” จะเกดขนอยางเพยงพอแลวคงยากทจะสามารถตอบค�าถามทงหลายดงกลาวได แตแนนอนวาขอมลดงกลาวนยอมม ความเปนไปไดทจะปรากฏหลงเหลออยในคมภรหรอบนทกตางๆ ภายหลงจากท “มหายาน” เกดขนแลว ดงนนเราจงไมสามารถปฏเสธ การคนหาค�าตอบจากหลกฐานทงหลายเหลาน หากแตวาจะคนหาค�าตอบเรองการก�าเนดของ “มหายาน” เพยงจากหลกฐานคมภร ฝาย “มหายาน” แลว คงยากทจะกาวขามขดจ�ากดดงทเปนมาได15

นอกจากน ถาสมมตวา “มหายาน” มตนก�าเนดมาจากแนวคดเพยงหนงเดยวโดยบคคลใดบคคลหนงแลว ค�าตอบของค�าถามทงหลายเหลานนยอมมความเปนไปไดสงทจะปรากฏอยในคมภรของ “มหายาน” และหากเปนเชนนนค�าถามทงหลายเหลานนาจะไดค�าตอบไปเรยบรอยแลวตงแตในอดต แตทวาตลอดระยะเวลาอนยาวนานในการศกษาวจยกลบยงไมสามารถใหค�าตอบในเรองเหลานได ยงไปกวานนผลการวจยยงไมสามารถสรปลงไดอกวา “มหายานมตนก�าเนดมาจากแนวคดเพยงหนงเดยว” ทงนเปนเพราะสาเหตดงทกลาวไวแลวในขางตนวา การเคลอนไหวของ “มหายาน” นนไมไดเกดขนจากตนก�าเนดเพยง

15 ในการศกษาหาค�าตอบในเรองการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายานนน

จะตองศกษาจากคมภรหรอบนทกทเกดขนในขนกอนการก�าเนดนน

ซงแททจรงแลวผ ทน�าวธการดงกลาวเขามากคอ Prof. Dr. Akira Hirakawa

โดยในงานวจยไดน�า “พระวนยปฎก” ทปรากฏในนกายตางๆ เขามาเพอ

ศกษาวถชวตของคณะสงฆในยคนน โดยน�ามาเปรยบเทยบกบวถชวตของ

พระโพธสตวทปรากฏในคมภรมหายาน ท�าใหทราบถงความสมพนธ

และความเชอมโยง แตทวาในงานวจยนนไดใหความส�าคญกบสมมตฐาน

ทวา “มหายานเกดจากกลมของคฤหสถ” มากเกนไป จงท�าใหการตความ

บางอยางผดพลาดไป จนเปนเหตใหบทสรปทออกมามความคลาดเคลอน


หนงเดยว เปนปรากฏการณทางสงคมประเภทหนงทเกดขนพรอมๆ กนในสมยเดยวกน ดงนนจงไมใชเรองงายทผ ใดผ หนงในยคนนจะสามารถเหนภาพรวมทงหมด และเมอเปนเชนน ค�าถามเหลานนท เกดขนในวงวชาการจงไมอาจมบคคลใดบคคลหนงในยคนนทสามารถรเหนเรองราวทงหมดไดอยางถกตองครบถวน และเมอบคคลเหลานนไดแตง “คมภรมหายาน” ขนมาจงคาดหวงไดยากวาเรองราวทงหมด ทเกยวของกบการก�าเนดของ “มหายาน” จะถกบนทกไวไดอยางถกตองครบถวนเชนเดยวกน

ความหมายของ “สงฆเภท” ทเปลยนไป

ผ เขยนไดอาศยหลกฐานทไมเกยวของโดยตรงกบพระพทธศาสนาฝาย “มหายาน” อาท จารกพระเจาอโศก พระวนยปฎก รวมถงคมภร พระอภธรรมตางๆ ในการสบคน ซงท�าใหสามารถเหนถงสภาพของพระพทธศาสนาในชวงกอนท “มหายาน” จะถอก�าเนดขนไดอยางชดเจนระดบหนง16 และท�าใหผ เขยนไดเหนถงเหตการณทอาจน�าไปสสาเหตของการก�าเนด “มหายาน” ซงผ เขยนไดตงสมมตฐานหนงขนมา เพอเปนตวอยางหนงของงานวจยทเกยวของกบการก�าเนดของ “มหายาน” ในปจจบน โดยรายละเอยดทเกยวของกบวธวจยทงหมดจะขอละไว ณ ทน จะขอกลาวไวเพยงบทสรปโดยยอดงตอไปน

พระพทธศาสนาแตเดมนนมตนก�าเนดมาจากค�าสอนของ พระศากยมนพทธเจาเพยงหนงเดยว ดงนนจงมแนวค�าสอนเพยงหนงเทานน ซงเปนปรากฏการณปกตทเกดขน และพระพทธศาสนาในยคนนมระเบยบปฏบตของหมสงฆทอยรวมกนเรยกวา “พระวนย” โดยหมสงฆทงหมดมหนาททจะตองปฏบตตามกฎระเบยบตางๆ ทมมาใน “พระวนย”

16 Sasaki (2000), (2002a)


ดงกลาว และหนงในระเบยบปฏบตนนมขอหนงทไดกลาวถง “ขอหามในการท�าสงฆเภท”17

การท�าสงฆเภท คอ การท�าใหหมสงฆแตกแยก เปนการท�าลายความเปนหนงของพระพทธศาสนา ซงถอวาเปนโทษรายแรงทสดประการหนงในพระพทธศาสนาโดย “ผ ทขวนขวายเพอท�าสงฆเภท” ดงกลาวจะตองอาบตสงฆาทเสส ทเปนอาบตหนกประเภทหนง18

ส�าหรบการท�าสงฆเภทดงกลาวนมลกษณะทเปนรปธรรม อยางไรนนในเรองน “พระวนย” ไดกลาวไวโดยสงเขปวา “ผ มแนวคด อนเปนปฏปกษตอพระศากยมนพทธเจารวบรวมพลพรรค และตงเปน หมสงฆหมใหมขน พฤตกรรมเชนนเรยกวาการท�าสงฆเภท” แตตอมา ในภายหลงในสมยของพระเจาอโศกไดมเหตการณการแบงแยกนกายเกดขน จงเปนสาเหตทท�าใหความหมายของสงฆเภทไดถก ปรบเปลยนไปเปน “ในหมสงฆหมเดยวกน เมอมการแบงออกเปน 2 ฝาย และไดท�าสงฆกรรมแยกขาดจากกน ลกษณะเชนนเรยกวาการ ท�าสงฆเภท” กลาวคอ “แมจะมผ ทมความเหนแตกตางกนในค�าสอน หากแตลงสงฆกรรมดวยกนแลว ถอวาบคคลทงหมดนนยงคงเปนหมสงฆในพระพทธศาสนาหมเดยวกน” ซงจะเหนไดวานยามความหมายของ “การท�าสงฆเภท” ไดมการปรบเปลยนไป และเมอเปนเชนนจงท�าใหเราเหนวา พระพทธศาสนาภายหลงจากนนเรมมทศนคตท เปลยนไปในเรองของการท�าสงฆเภททวา “แมจะมความแตกตาง

17 ภกขปาฏโมกข สงฆาทเสสขอท 10 และภกขณปาฏโมกข สงฆาทเสส

อนเปนสาธารณบญญตขอท 4

18 ทกลาววา “ผ ทขวนขวายเพอท�าสงฆเภท” (saṅghassa bhedāya

parakkameyya) จะตองอาบตสงฆาทเสสนนเปนเพราะวาบคคลดงกลาว

ยงถอวาอยในหมสงฆ แตส�าหรบ “ผ ทลงมอท�าสงฆเภทไปแลว” ถอวาไมได

อยในหมสงฆอกตอไป ดงนนจงไมมความหมายทจะปรบอาบตในบคคล

ดงกลาว แตวบากของผ ทท�าสงฆเภทนนจะตองไปสนรยภม


ในเนอหาดานแนวค�าสอน แตหากมการท�าสงฆกรรมรวมกนถอวาบคคลทงหมดนนยงคงเปนหมสงฆเดยวกนในพระพทธศาสนา ดงนนจงควรมความสมานฉนทกนในการท�าสงฆกรรม” ดงนนถาแนวความคดทจะผนกค�าสอนในพระพทธศาสนาใหเปนปกแผนเดยวกน เรมมการสนคลอนและแตกแยกกนออกไปครงหนงแลวกยากทจะหยดกระแสคลนของ แนวความคดอนหลากหลายดงกลาวได ภายหลงจากนนแมววฒนาการในการเปลยนแปลงอยางเปนรปธรรมจะยงไมเปนทชดเจน แตกท�าให เราสามารถเหนถง “จดพลกผน” ทท�าใหภายในพระพทธศาสนาเกดการยอมรบความมอยของแนวค�าสอนอนหลากหลายหลากนกาย และหากเรา พจารณาจากจดพลกผนนทท�าใหเกดปรากฏการณของการพฒนา แนวค�าสอนใหมขนพรอมๆ กนในแตละภมภาคแลว การอธบายถงปรากฏการณทวาพระพทธศาสนาฝาย “มหายาน” นนเกดขนพรอมๆ กนจากฝาย “หนยาน” กจะเหนวาเปนสมมตฐานทสมเหตสมผล19

สมมตฐานของผ เขยนจงสนบสนนแนวความคดทวา “มหายาน เกดขนจากภายในหนยาน” ซงหากมองโดยผวเผนแลวกดเหมอนจะไมมอะไรทแตกตางกน แตผ เขยนเองอยากจะพจารณาถงสมมตฐานทขยายออกไปอก กลาวคอ “มหายาน” ไมไดเกดจากพระพทธศาสนาฝาย “หนยาน” เสยทเดยว หากแตทง “มหายาน” และ “หนยาน” มปรากฏการณรวมท

19 ในความเหนดงกลาวน แมจะเปนเพยงการคาดการณกตาม แตแนวค�าสอน

ตางๆ ในพระพทธศาสนาทเกดขนมาในภายหลง นาจะเกดจาก

แนวความคดทวา“แมจะไมปรากฏในคมภรพระพทธศาสนายคตน

อยางนกาย (Nikāya) หรออาคม (Āgama) กตาม แตหากเปนสงทแสดงถง

เจตนารมณของพระพทธองคแลว ควรน�าเขามาอยในค�าสอนของ

พระพทธองคดวย” ซงหากเราสามารถใหความกระจางในเรองววฒนาการ

ของประวตศาสตรในชวงนไดอยางชดเจน กจะเปนจดส�าคญในการ

เชอมโยงถงการก�าเนดขนของพระพทธศาสนามหายาน ในประเดน

ดงกลาวนสามารถศกษาเพมเตมไดใน Sasaki (2002a)


เหมอนกน กลาวคอ พระพทธศาสนานกายตาง ๆ ทมชอเฉพาะของนกายตนเอง อาท “ธรรมคปตกะ” (Dharmaguptaka 法蔵部) หรอ “มหศาสกะ” (Mahīśāsaka 化地部) ยอมทจะยอมรบการมอยของแตละนกาย ซงเมอลองพจารณาดจะพบวา สภาวะของพระพทธศาสนานกายตางๆ ดงกลาวนหากขาดเสยซงเงอนไขทมการยอมรบแนวคดทแตกตางกนเสยแลว ยอมไมอาจทจะเกดขนได สภาวะการยอมรบการมอยของนกายยอยตางๆ ในนกายหลกนเปนปรากฏการณเดยวกนกบการก�าเนดขนของ “มหายาน” ดวยเหตนจงกลาววาพระพทธศาสนาทงฝาย “มหายาน” และ “หนยาน” เปนปรากฏการณใหมทเกดขนจากการยอมรบการมอยของแนวค�าสอนทแตกตางกนในพระพทธศาสนา แตเนองดวยความเรวของววฒนาการของฝาย “มหายาน” และ “หนยาน” มความแตกตางกน จงอาจท�าใหเขาใจไดวา “พระพทธศาสนามหายานเกดจากภายในพระพทธศาสนาหนยานนกายตางๆ”20

การก�าเนดขนของพระพทธศาสนามหายาน

ถาหากสมมตฐานของผ เ ขยนดงกลาวไ ด รบการยอมรบ พระพทธศาสนามหายานควรจะมทศทางในการก�าเนดขนดงตอไปน

1. พระพทธศาสนามหายาน ก�าเนดขนมาจากภายในหมสงฆของพระพทธศาสนาทสบมาแตครงพระศากยมนพทธเจา ไมไดมก�าเนดมาจากกลมของคฤหสถผครองเรอนเฉกเชนท “ทฤษฎของ Hirakawa” กลาวไว แตเปนทคาดคะเนไดวาหมสงฆของพระพทธศาสนามหายานนไดรบการสนบสนนจากทางฝายคฤหสถ ดงนนหากจะกลาวโดยละเอยดแลว อาจกลาวไดวา “พระพทธศาสนามหายาน มตนก�าเนดมาจากหมสงฆ

20 Sasaki (2002a)


กลมหนง รวมกบคฤหสถผสนบสนนกลมหนง” นนเอง21

2. พระพทธศาสนาหนยานนกายตางๆ กวา 20 นกายและพระพทธศาสนามหายานทเกดขน ตางมปรากฏการณรวมทเหมอนกน กลาวคอ การยอมรบการมอยของแนวค�าสอนทแตกตางกน ดงนนแทนทจะมองวาพระพทธศาสนาทงสองฝายมความขดแยงกน เราควรจะมองไปทปรากฏการณรวมทเหมอนกนดงกลาว และเมอเปนเชนนการค�านง ถงประเดนเกยวกบการขดแยงของทงสองฝายกอาจหมดไป

3. มแนวความคดทก�ากงระหวางพระพทธศาสนาหนยานและมหายาน กลาวคอ แนวคดทเราไมอาจระบลงไปไดอยางชดเจนวาเปนแบบ “หนยาน” หรอ “มหายาน” ดวยเหตทวา ถาพระพทธศาสนาฝายมหายานเกดจากพระพทธศาสนานกายตางๆ แลว กระบวนการก�าเนดนน ควรจะตองมสวนจากแนวคดทก�ากงระหวางทงสองฝาย ถาสมมตวา เราลองขดเสนแบงระหวาง “มหายาน” และ “หนยาน” แลว ควรจะตองมแนวคดอะไรบางอยางทอยระหวางแนวคดดงเดมทวา “เปาหมายของเราคอการบรรลเปนพระอรหนต” กบแนวคดใหมทวา “เรามงหมาย ความเปนพระพทธเจา” และยากทจะยอมรบวาแนวคดใหมดงกลาวจะเกดขนโดยปจจบนทนดวนกลาวคอ ในโลกของพระพทธศาสนาฝาย “หนยาน” ทมงหมายความเปนพระอรหนต แมจะไมมความคดทวา “เราสามารถเปนพระพทธเจาได” กตาม แตนาจะมแนวคดทวา “ควรมวธทท�าใหเปนพระพทธเจาได” และเมอแนวคดนคอยๆ กอตวขนทละนอย จนกระทงเกดความมนใจถงความเปนไปได ความหวงใหมทวา “แมพวกเรากสามารถเปนพระพทธเจาได” จงบงเกดขน ซงกระบวนการดงกลาวน กดเปนธรรมชาต ดงนนการมอยของแนวความคดทก�ากงของทงสองฝาย จงเปนสงทเราควรน�ามาพจารณาดวย

21 ในงานวจย Fujita (2007: 273-275) ไดกลาวถงแสดงถงความเหนพอง

ในทรรศนะดงกลาวเชนกน


4. ถาการยอมรบการมอยของแนวค�าสอนทแตกตางกนเปนสาเหตของการก�าเนดขนของพระพทธศาสนามหายานแลว พระพทธศาสนามหายานกควรจะมตนก�าเนดทหลากหลาย เมอเปนเชนน การศกษาวจยในเรองการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายานจงไมควรทจะมงไป ทนกายใดนกายหนงโดยเฉพาะ จรงอยวาการศกษาเจาะลกในนกายใดหนงนกายหนงเปนกระบวนการหนงของการวจย เพยงแตเราไมควรใหแนวคดทวา “มหายานเกดจากตนก�าเนดเพยงหนงเดยว” มาครอบไวตงแตตน ซงหากเราถกแนวคดนครอบไวตงแตตนเสยแลวกยากทจะ สาวกลบไปถงตนก�าเนดทแทจรงของการก�าเนดพระพทธศาสนา มหายานได ดงจะกลาวในล�าดบตอไป

บทสงทายจากผแปลและเรยบเรยง

จากบทความในตอนท 1 น ผ เขยนไดแสดงถงประวตศาสตร การศกษาวจยเกยวกบการก�าเนดของพระพทธศาสนามหายานไวได อยางนาสนใจ ซงท�าใหผ ทมาศกษาในภายหลงเขาใจถงสมมตฐานและทฤษฎตางๆ ทเกดขนในชวงกวาครงศตวรรษทผานมา นอกจากนผ เขยนยงไดแสดงถงสมมตฐานทเกดขนจากการศกษาของผ เขยนเอง ท�าใหเราไดเหนถงความเปนไปไดใหมในอกรปแบบหนง อนจะเปนพนฐานของการศกษาวจยในดานนส�าหรบนกวจยรนใหมสบตอไป ส�าหรบบทความในตอนท 2 นนจะไดกลาวถงทศทางและขอบเขต รวมถงการเปรยบเทยบผลการศกษาวจยของผ เขยนกบงานวจยในอดต สวนวาจะมความเขมขนเพยงใดนน โปรดตดตามในวารสารธรรมธาราฉบบตอไป


บรรณานกรม

Bareau, André. 1955 Les sectes bouddhiques du Petit Véhicule. Saigon: Ecole francaise d’Extreme-Orient.

Braarbig, Jens, et al., ed.2000 Manuscripts in the Schøyen Collection: Buddhist Manuscripts 1. Oslo: Hermes Publishing.

Endō, Toshiichi (遠藤敏一).1997 Buddha in Theravada Buddhism. Dehiwala: Buddhist Cultural Centre.2004 “Pāri chūshaku bunken ni arawareta Buddakan to sono suriranka teki henyo パーリ註釈文献に現れた仏陀観とそのスリランカ的変容 (ทรรศนะเกยวกบพระพทธเจา ทปรากฏในอรรถกถาบาลและการเปลยนแปลงทรรศนะนน ในศรลงกา).” Bukkyogaku kenkyū 仏教研究 33: 33- 50.

Fujita, Kotatsu (藤田宏逹).2007 Jodosanbukyo no kenkyū 浄土三部経の研究 (การศกษา วจยพระสตรไตรภาคของนกายสขาวด). Tokyo: Iwanami Shoten.


Harrison, Paul.1987 “Who Gets to Ride in the Great Vehicle? Self-Image and Identity Among the Followers of the Early Mahāyāna.” Journal of the International Association of Buddhist Studies 10 (1): 67-89.1995a “Searching for the Origins of the Mahāyāna: What Are We Looking For?” The Eastern Buddhist (New Series) 28 (1): 48-69.1995b “Some Reflections on the Personality of the Buddha.” Ōtani Gakuho 大谷学報 74 (4): 1-28.2003 “Mediums and Messages: Reflections on the Production of Mahāyāna Sūtras.” The Eastern Buddhist (New Series) 35 (1/2): 115-151.

Hakamaya, Noriaki (袴谷憲昭).2002 Bukkyo kyodanshi ron 仏教教団史論 (ประวตศาสตร คณะสงฆในพระพทธศาสนา). Tokyo: Daizo Shuppan.

Hirakawa, Akira (平川彰).1968 Shoki Daijo Bukkyo no kenkyū 初期大乗仏教の研究 (การศกษาวจยพระพทธศาสนามหายานยคตน). Tokyo: Shunjūsha. Revised edition in Hirakawa Akira chosakushū 平川彰著作集 (รวมผลงานเขยนของฮรากาวะ) vol. 3 (1989) and vol. 4 (1990).


Katsumoto, Karen (勝本華蓮).2006 “Bosatsu no butsudo shugyo: Nanden Shogyozokyo oyobi sono chūshaku o chūshin to suru haramitsu no kenkyū” 菩薩の仏道修行　南伝『所行蔵経』およびその註釈を中心とする波羅蜜の研究』(วธปฏบตเพอความเปน พทธะของพระโพธสตว: การศกษาวจยเรองบารมในคมภร จรยาปฎกและอรรถกถาบาล). Ph.D. diss., Hanazono University.

Mizuno, Kogen (水野弘元).1964 Pāri Bukkyo o chūshin to shita Bukkyo no shinshiki ron パーリ仏教を中心とした仏教の心識論 (จตในพระพทธศาสนา กรณศกษาพระพทธศาสนาสายบาล). Tokyo: Sankibo Busshorin.

Mori, Sodo (森祖道).1989 “Suriranka no Daijo Bukkyo ni tsuite スリランカの大乗仏教について (เกยวกบพระพทธศาสนามหายานในศรลงกา).” Indogaku Bukkyogaku kenkyū 印度学仏教学研究 38 (1): 425-420. 1999 Mahāyāna Buddhism in Sri Lanka. Report published with a grant-in-aid from the Ministry of Education, Culture, Sports, Science and Technology. (The bibliography gives an exhaustive listing of previous research in this field, including Mori’s own research.)


2006 “Suriranka Daijo Bukkyo kenkyū josetsu スリランカ大乗仏教研究序説 (ความน�าในการศกษาวจยพระพทธศาสนา มหายานในศรลงกา).” Taisho daigaku sogo Bukkyo kenkyūjo nenpo 大正大学綜合仏教研究所年報 28: 113-133.

Nattier, Jan.2003 A Few Good Men: The Bodhisattva Path According to the Inquiry of Ugra (Ugraparipṛcchā). Honolulu: University of Hawai‘i Press.

Sakurabe, Hajime (櫻部建), and Shunpei Ueyama (上山春平). 1969 Bukkyo no shiso 2: sonzai no bunseki (Abidaruma) 仏教思想 2: 存在の分析〈アビダルマ〉(แนวคดในพระพทธ- ศาสนา 2: “อภธรรม” วเคราะหสภาวะความมอย). Tokyo: Kadokawa Shoten.

Sasaki, Shizuka (佐々木閑).1989-1999 “Buddhist Sects in the Aśoka Period” (8 articles). Bukkyo kenkyū 仏教研究 18: 188-191 (1989), 21: 157-176 (1992), 22: 167-199 (1993), 23: 55-100 (1994), 24: 165-180 (1995), 25: 29-63 (1996), 27: 1-55 (1998), 28: 1-10 (1999). 1997 “A Study on the Origin of Mahāyāna Buddhism.” The Eastern Buddhist (New Series) 30 (1): 79-113.


1998 “Buha bunpa zu no hyoki hoho 部派分派図の表記方法 (วธเขยนแผนภาพการแบงนกายในพระพทธศาสนา).” Indogaku Bukkyogaku kenkyū 印度学仏教学研究 47 (1): 385-377.2000 Indo Bukkyo hen’i ron: naze Bukkyo wa tayoka shita no ka インド仏教変移論: なぜ仏教は多様化したのか (การเปลยนแปลงของพระพทธศาสนาในอนเดย: เหตใด พระพทธศาสนาจงปรบไปสสภาพทหลากหลาย). Tokyo: Daizo Shuppan.2002a “Buha Bukkyo no gainen ni kansuru isasaka kimyo na teigen 部派仏教の概念に関するいささか奇妙な提言 (ความเหนทคอนขางแปลกเกยวกบพระพทธศาสนายค แบงแยกนกาย).” Sakurabe Hajime hakase kiju kinen ronshū: shoki Bukkyo kara Abidaruma e 櫻部建博士喜寿記念論集: 初期仏教からアビダルマへ (รวมผลงานวจยใน วาระฉลองสรอายครบ 77 ป ดร. ซากระเบะ ฮาจเมะ: จากพระพทธศาสนายคตนถงยคอภธรรม): 57-71, Kyoto: Heirakuji Shoten.2002b “Method of ‘Buddhist Sects in the Aśoka Period’.”Mori Sodo hakushi shoju kinen: Bukkyogaku Indogaku ronshū 森祖道博士頌寿記念: 仏教学インド学論集 (รวบรวม ผลงานวจยในวาระฉลองอายวฒนมงคล ดร. โมร โซะโด: พทธศาสต รศกษาและอน เ ดยศกษา ) : 311-333 , Hamamatsu: Kokusai Bukkyoto Kyokai.


2004 “Araṇya Dwellers in Buddhism.” Bukkyo kenkyū 仏教研究 32: 1-13. 2009 “A Basic Approach for Research on the Origins of Mahāyāna Buddhism.” Acta Asiatica 96: 25-46.2011 “Daijo Bukkyo kigenron no tenbo” 大乗仏教起源論の展望 (มมมองในการศกษาการก�าเนดของพระพทธศาสนา มหายาน). Shirīzu Daijo Bukkyo 1: Daijo Bukkyo to wa nani ka シリーズ大乗仏教1: 大乗仏教とは何か (ซรส พระพทธศาสนามหายาน: 1 พระพทธศาสนามหายาน คออะไร): 73-112. Tokyo: Shunjūsha.

Schopen, Gregory.1975 “The Phrase ‘sa pṛthivīpradeśaś caityabhūto bhavet’ in the Vajracchedikā: Notes on the Cult of the Book in the Mahāyāna.” Indo-Iranian Journal 17: 147-181. Reprinted in id., Figments and Fragments of Mahāyāna Buddhism in India: More Collected Papers: 25-62. Honolulu: University of Hawai‘i Press (2005).1979 “Mahāyāna in Indian Inscriptions.” Indo-Iranian Journal 21: 1-19. Reprinted in id., Figments and Fragments of Mahāyāna Buddhism in India: 223-246. 1985 “Two Problems in the Transference of Merit.” Studien zur Indologie und Iranistik 10: 9-47. Reprinted in id., Bones, Stones, and Buddhist Monks: Collected Papers on the Archaeology, Epigraphy, and Texts of Monastic Buddhism in India: 23-55. Honolulu: University of Hawai‘i Press (1997).


1987 “Burial Ad Sanctos and the Physical Presence of the Buddha in Early Indian Buddhism: A Study in the Archaeology of Religions.” Religion 17: 193-225. Reprinted in id., Bones, Stones, and Buddhist Monks: 114-147. 2000a “The Mahāyāna and the Middle Period in Indian Buddhism: Through a Chinese Looking-Glass.” The Eastern Buddhist (New Series) 32 (2): 1-25. Reprinted in id., Figments and Fragments of Mahāyāna Buddhism in India: 3-24. 2000b Daijo Bukkyo koki jidai: Indo no soin seikatsu 大乗仏教興起時代: インドの僧院生活 (ยคสมยทพระพทธศาสนา มหายานถอก�าเนดขน: วถชวตภายในอารามสงฆของอนเดย). Translated by ODANI, Nobuchiyo (小谷信千代). Tokyo: Shunjūsha.

Silk, Jonathan.1994a “The Origins and Early History of the Mahāratnakūṭa Tradition of Mahāyāna Buddhism with a Study of the Ratnarāśisūtra and Related Materials.” Ph.D. diss., University of Michigan.1994b “The Victorian Creation of Buddhism.”Journal of Indian Philosophy 22: 171-196.


2002 “What, If Anything, Is Mahāyāna Buddhism? Problems of Definitions and Classifications.” Numen 49 (4): 355-405. Reprinted in Paul Williams, ed., Buddhism: Critical Concepts in Religious Studies 3: The Origins and Nature of Mahāyāna Buddhism: Some Mahāyāna Religious Topics: 368-404. London: Routledge (2005).2008 Managing Monks: Administrators and Administrative Roles in Indian Buddhist Monasticism. Oxford: Oxford University Press.

Shimoda, Masahiro (下田正弘).1997 Nehangyo no kenkyū: Daijo kyoten no kenkyū hoho shiron 涅槃経の研究: 大乗経典の研究方法試論 (การศกษาวจยมหาปรนพพานสตร: วธการศกษาวจยคมภร พระพทธศาสนามหายาน). Tokyo: Shunjūsha.2009 “The State of Research on Mahāyāna Buddhism: The Mahāyāna as Seen in Developments in the Study of Mahāyāna Sūtras.” Acta Asiatica 96: 1-23.

Tsukamoto, Keisho (塚本啓祥).1966 Kaitei zoho shoki Bukkyo kyodan shi no kenkyū 改訂増補初期仏教教団史の研究 (การศกษาวจยประวตศาสตร คณะสงฆในพระพทธศาสนายคตน ฉบบปรบปรง). Tokyo: Sankibo Busshorin.


Watanabe, Shogo (渡辺章悟).2010 “Daijo kyodan no nazo 大乗教団のなぞ (ปรศนาของ พทธบรษทมหายาน).” Shin Ajia Bukkyo shi 02 Indo II: Bukkyo no keiseito tenkai 新アジア仏教史 02 インド II: 仏教の形成と展開 (ประวตศาสตรพระพทธศาสตร ในเอเชยฉบบใหม 02 อนเดย II: การกอก�าเนดและววฒนาการ ของพระพทธศาสนา): 171-202, Kosei Shuppan.

หมวด 2

บทความวชาการ

39พทธปญญากบการปรบสมดลชวตBuddhi-Paññā for Life Adjustment


Buddhi-Pañña for Life Adjustment

สวญ รกสตย suvin Ruksat

มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลยMahamakut Buddhist University, Thailand

ตอบรบบทความ: 26 ก.พ. 2562 เรมแกไขบทความ: 2 ม.ค. 2562รบบทความตพมพ: 1 เม.ย. 2562 เผยแพรออนไลน : 22 เม.ย. 2562



สวญ รกสตย

บทคดยอ

บทความวชาการเรอง “พทธปญญากบการปรบสมดลชวต” มจดมงหมายเพอเสนอแนวทางการปรบสมดลชวตของมนษยใน ยคปจจบนใหสามารถด�าเนนชวตไดอยางอยรอดปลอดภยในโลกแหงวตถนยม ซงมอทธพลตอวถชวตประจ�าวนของทกคนเปนอยางมาก โดยอทธพลดงกลาวไดสรางความสญเสยสมดลแหงชวต และลดทอนประสทธภาพในการด�าเนนชวตของมนษยลงไป เกดความบกพรอง ตอการด�ารงตนอยบนแนวทางทถกตอง ไมสามารถแยกแยะโลกแหงสมมตออกไปจากวงจรของชวตได

หลกพระพทธศาสนาทน�ามาใชเปนแนวทางการปรบสมดลชวต คอ หลกวเวก 3 ไดแก 1) กายวเวก คอ การสรางความสงบทางกาย โดยปรบสมดลทางดานกายภาพ ใหชวตด�ารงอยกบธรรมชาตทแท ตามหลกการทวา ชวตเปนสวนหนงของธรรมชาต มใชธรรมชาตประดษฐ ระบบรางกายสามารถตอบสนอตอธรรมชาตไดอยางสอดคลองและสมดล 2) จตวเวก คอ การสรางความสงบทางจต โดยปรบสมดลทางดานความคด


ท�าใหชวตไมถกชกน�าไปดวยพลงฝายลบ ไดแก นวรณทงหลาย เพอพฒนาจตใหผองใสจากเครองครอบง�าจต และ 3) อปธวเวก คอ การสรางความสงบดวยการหลดพนจากกเลส โดยปรบสมดลทางดานปญญาขจดเครองรอยรดทงหลาย เมอกเลสไดรบการก�าจดไปมากเทาใด ความสมดลแหงชวตกมมากขนเทานน ชวตทปราศจากกเลสอยางถาวรยอมน�าไปสความสขสมบรณเตมเปยม

อาศยหลกวเวก 3 ซงเปนพทธปญญาเขามาปรบสมดลชวต ยอมไมหลงใหลตอโลกธรรม ยอมปฏบตหนาทและรบผดชอบไดอยางเตมท ชวตจะด�าเนนไปตามครรลองทถกตอง สามารถด�ารงชวตอยในโลก แหงวตถนยมสมมตไดอยางเปนอสระและมความสข

ค�าส�าคญ : พทธปญญา การปรบสมดลชวต วเวก


Buddhi-Pañña for Life Adjustment

Suvin RukSat

Abstract

This article aims to describe a way to balance life in modern society and for living securely amid the state of material consumerism. Human life is affected and influenced profoundly by material matters which have been playing an increasingly dominant role in daily experience. The cost of the resulting imbalance is a lower quality of life. Life becomes deficient in correct understanding, until one can not distinguish the conventional world from the great circle of life.

One Buddhi-Paññā which can be used as an instrument to balance life is the Three Viveka: 1) Kāya Viveka or Bodily seclusion could be used for environmental seclusion. It maintains a life that is in touch with genuine nature and in harmony with nature, instead of persisting in artificial nature. Human physical systems consistently respond to nature


balancingly. 2) Citta Viveka or mental seclusion could be used for thought balance. It adjusts life to be contemplated in the right way, not being led by negative forces such as hindrances. Mental seclusion allows cultivation of pure consciousness by exposing the covered defilements. 3) Upadhi Viveka or Defilement seclusion could be used for extinguishing the fetters. The more defilements that are extinguished, the more life will be balanced. Life lived unaffected by defilements leads to perfected happiness.

Relying on the main Three Vivek, anyone of intellect who has come to achieve such a life balance would soon cease to be fascinated by the world and would fully perform their duties and responsibilities. Such a life would follow the right path independently and happily, despite living in a world of contrived materialism.

Keywords : Buddhi-Paññā, Life balancing, Seclusion


1. บทน�า

ความซบซอนของโลกแหงวตถไดพฒนาไปไกลมาก ท�าใหชวตในโลกถกหอมลอมไปดวยวตถยากยงจะแยกแยะตวตนออกจาก โลกเสมอนจรงของวตถเหลานน สภาพแวดลอมทถกตกแตงขนในหาง สรรพสนคาใหญทกแหง ท�าใหคนสามารถเลอกเปนเจาของสนคา แบรนเนมตางๆ ผานการใชบตรเครดต การไดเหนผคนทเดนสญจรไปมาแตงกายสวยงามดวยชดททนสมย ประดบเครองอญมณทสวยงาม เลศหร กลายเปนตวแบบลอใจ กระตนใหผ ทไดเหนมความตองการ ท�าตามแบบอยางดงกลาว คายบรษทโทรศพท มอถอ พยายามใชกลยทธการออกแบบ สรางสรรค เพอผลตรนใหมลาสดทมประสทธภาพในการดงขอมลไดรวดเรว มแอพพลเคชนททนสมยทกอยาง เพอเปนจดขาย โดยเฉพาะชองทางการโฆษณาประชาสมพนธ เพอดงดดความตองการของลกคาใหเกดความตองการเปนเจาของมากทสด เหตการณตวอยางในลกษณะนเกดขนเปนประจ�าในสงคมทกดาน ชวตจงไดรบผลกระทบจากความเจรญทางดานวตถทรวดเรวมาก รวดเรวเกนกวาทจะมความร ความเขาใจในการปรบตว ปรบชวตความเปนอย ใหเหมาะสมกบความเจรญดานวตถ สงผลใหผคนสวนใหญตกเปนเหยอทางโฆษณาใหเสพวตถกนอยางเมามน

คนบนโลกก�าลงถกฝงเทคโนโลยเขาไปสรางกาย หลายประเทศก�าลงปรบชวตของคนในประเทศของตนเขาสโลกเสมอนจรงอยางเตมตว เชน ประเทศสวเดนเรมใชเทคโนโลยไมโครชปฝงไวใตผวหนงแทนการพกบตรประชาชนหรอบตรอนๆ เบน ลบเบอรตน ผ เชยวชาญของศนยวจยแมก 4 (MAX IV Laboratory) กลาววา ชาวสวเดนสนใจทจะฝง ไมโครชปไวใตผวหนงมาก เพราะสะดวกสบายในการเขาออก


สถานทตางๆ ทตองใชบตรเสมอท�าใหชวตงายขน ไมตองพกพาบตรอนๆ มากมาย การซอสนคาหรอการเดนทาง สะดวก คลองตวมากขน1 คาดวา นวตกรรมนจะขยายไปสประเทศอนๆ อยางรวดเรว รวมทงประเทศไทยดวย ยงไมรวมถงทางการแพทยทใชวตถเทยมอวยวะใชแทนอวยวะจรงซงเจรญกาวหนาไปมากแลว

เมอชวตของคนก�าลงไหลไปสโลกทางวตถเตมตวอยางน พระพทธ-ศาสนาในฐานะทใหความส�าคญตอจตใจจะมทางออกใหกบชวตได หรอไมจะมวธการปรบสมดลชวตใหไปดวยกนทงทางใจและทางกายภาพไดหรอไม อยางไร กระบวนการปรบสมดลชวตเพอยบยงไมใหคนสญเสย จตวญญาณไปมากกวาน จะมพทธธรรมอะไรทสามารถน�ามาปรบสมดลใหแกชาวไทยและชาวโลกได ประเดนเหลานเปนความทาทายตอการท�าใหชวตสมดลและเปนโจทยส�าหรบบทความวชาการฉบบน

2. องครวมแหงชวตในพระพทธศาสนา

ชวตเปนสภาพทเคลอนไหวไปไดดวยองคประกอบของชวตท ตอบสนองตอแรงกระตนของขนธ ธาต อายตนะทงระบบ อวยวะยงท�างานตามสญชาตญาณ คอ กน นอน สบพนธ กลวภย และคดหาเหตผลได ชวตนทรย อนทรยคอชวตนยงด�ารงอย ไมสนไป จงเรยกวา มชวต เพราะการท�างานขององคประกอบแหงชวตทสมบรณแบบเชนนจงเกดความเขาใจผดกบชวตไปตางๆ นานา บางเชอวา ชวตมตวตนอยจรง ยงในทศนะทางวทยาศาสตร มองชวตเปนเพยงกระบวนการท�างานของระบบประสาทตางๆ ภายใน โดยมสมองเปนตวควบคม สงการ บางศาสนากยกใหพระผ เปนเจาเปนผสรางชวตขน เพอใหเขาใจชวตทแทจรงตามหลกพระพทธศาสนาจงเสนอรายละเอยดเกยวกบชวต ดงน

1 Pascale (2561)


2.1 องคประกอบของชวต (ขนธ 5)พระพทธศาสนาแยกแยะชวตทบญญตเรยกวา “สตว” “บคคล”

“มนษย” ออกเปนสวนประกอบตางๆ ได 5 กอง หรอ ขนธ เรยกทางธรรมวา “เบญจขนธ” (The Five Aggregates) ดงทพระพทธเจาตรสไวใน สงยตตนกาย ขนธวารวรรควา

“ภกษทงหลาย เราจกแสดงขนธ 5 และอปาทานขนธ 5 เธอทงหลายจงฟง ขนธ 5 เปนไฉน? รป...เวทนา..สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดกตาม ทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม...เหลาน เรยกวา ขนธ 5...อปาทานขนธ 5 เปนไฉน? รป...เวทนา..สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดกตาม ทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม ทประกอบดวยอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน...เหลาน เรยกวา อปาทานขนธ 5”2

ภกษทงหลาย เราจกแสดงธรรมทงหลายซงเปนทตงแหงอปาทาน และตวอปาทาน เธอทงหลายจงฟง รป...เวทนา..สญญา...สงขาร...วญญาณ คอธรรม (สง) อนเปนทตงแหง อปาทาน ฉนทราคะ (ความชอบใจจนตด หรออยากอยางแรง จนยดตดยดถอ หรอกคอตณหา) ในรป...เวทนา..สญญา...สงขาร...วญญาณ นนคอ อปาทานในสงนนๆ”3

2 ส�.ข. 17/95-96/58-60

3 ส�.ข. 17/309/202


จากพทธพจนดงกลาว อธบายวา “ขนธ” เปนทตงแหงการเขาไปยดมนถอมน เปนทตงอยแหงความอยาก ความพงพอใจในขนธทง 5 การด�าเนนไปจนสนสดสภาพความมชวตในชวงหนงๆ เรยกวา การสนชวต หรอการท�ากาลกรยา เพราะความแตกไปแหงขนธ จากนนชวต กปรากฏอกในรปของสนตตดวยอ�านาจกเลส กรรม วบาก จะไปเกดทไหน เปนอะไร ชวตจะสนสดกตอเมอไมมกเลส กรรม วบากสบตออก

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) (ปจจบนด�ารงต�าแหนงสมณศกดทสมเดจพระพทธโฆษาจารย) ไดใหค�านยามขนธแตละขนธไวในหนงสอพทธธรรม ฉบบขยายความ ดงน

1. รป (Corporeality) ไดแก สวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกาย และพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอสสารและพลงงาน ฝายวตถ พรอมทงคณสมบตและพฤตการณตางๆ ของสสารพลงงานเหลานน

2. เวทนา (Feeling หรอ Sensation) ไดแก ความรสกสข ทกข หรอเฉยๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง 5 และทางใจ

3. สญญา (Perception) ไดแก ความก�าหนดได หรอหมายร คอ ก�าหนดรอาการเครองหมายลกษณะตางๆ อนเปนเหตใหจ�าอารมณ (object) นนๆ ได

4. สงขาร (Mental Formations หรอ Volitional Activities) ไดแก องคประกอบหรอคณสมบตตางๆ ของจต มเจตนาเปนตวน�า ซงแตงจตใหดหรอชวหรอเปนกลางๆ ปรงแปรการตรตรกนกคดในใจ และการแสดงออกทางกายวาจา ใหเปนไปตางๆ เปนทมาของกรรม เรยกรวมวา เครองปรงของจต เครองปรงของความคด หรอเครองปรงของกรรม

5. วญญาณ (Consciousness) ไดแก ความรแจงอารมณ


ทางประสาททง 5 และทางใจ คอ การเหน การไดยน การไดกลน การรรส การรสมผสทางกาย และการรอารมณทางใจ4

ขนธแตละขนธท�างานรวมกนแบบองครวมจนไมสามารถแยกออกไดอยางงายและเหนไดยาก มความสมพนธกนและกนอยางแนบสนท ท�าหนาทอยางเปนอตโนมต เมอพจารณาโดยลกซง โดยแยบคาย โดยวธวปสสนา กจะเหนการท�างานของแตละขนธได

นอกจากชวตแสดงพฤตการณตามขนธ 5 แลว ในคมภรพระพทธ-ศาสนายงไดแสดงชวตไวตามแนวของธาตดวย เรยกวา ธาต 6 ดงขอความในธาตวภงคสตรวา

ดกรภกษทงหลาย ชวตมนษยมธาต 6 นน เราอาศยอะไร กลาวแลว ดกรภกษ ธาตนม 6 อยางคอ 1) ปฐวธาต คอ ธาตดน 2) อาโปธาต คอ ธาตน�า 3) เตโชธาต คอ ธาตไฟ 4) วาโยธาต คอ ธาตลม 5) อากาสธาต คอ ธาตวางเปลา 6) วญญาณธาต คอ ธาตรบรอารมณ5 ม 6 อยาง คอ (1) จกขวญญาณธาต (2) โสตวญญาณธาต (3) ฆานวญญาณธาต (4) ชวหาวญญาณธาต (5) กายวญญาณธาต (6) มโนวญญาณธาต6

ชวตตามแนวอภธรรมนเรยกวา ชวตเปนปรมตถธรรม 3 อยาง ไดแก รป จต และเจตสก ในสวนรปนนม 28 ลกษณะ จตนนม 89 หรอ 121 ลกษณะ และเจตสกนนม 52 ลกษณะ7 ชวตยอมด�าเนนไปไดดวย

4 พระพรหมคณาภรณ (2557: 14)

5 ม.อ. 14/167/98

6 อภ.ว. 35/129/75

7 พระคนธสาราภวงศ (2552: 1)


อาหาร 48 คอ กวฬงการาหาร ไดแก อาหารเปนค�าๆ หรออาหารหยาบ เชน ขาว แกง ขนม เปนตน ผสสาหาร ไดแก ความรสกทเกดจากการสมผสหรอรบรดวยประสาทสมผสทง 5 เชน ความรสกสข ทกข เปนตน มโนสญเจตนาหาร ไดแก ความจงใจหรอเจตนา ทแสดงออกมาเปนความตองการในเรองตางๆ วญญาณาหาร ไดแก ความรบรเรองราวตางๆ ตามรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณเองท�าหนาท อาหารในสวนทเปนวตถกท�าหนาทหลอเลยงและเสรมสรางรปหรอสวนทเปนวตถ อาหารทเปนนามหรออสสาร กท�าหนาทหลอเลยงและเสรมสรางชวตในสวนทเปนนามหรออสสาร ชวตจงขาดอาหารอยางใดอยางหนงไมได หากขาดอาหารอยางใดไป กจะสงผลใหชวตเปนชวตทไมสมบรณ9 เรยกไดวาชวตขาดสมดล อยในสภาวะทด�าเนนไปดวยดไมได โดยปกตธรรมชาตชวตของชาวโลกด�าเนนไปดวยพลงขบเคลอนแหงกเลส กรรม วบาก ซงมผลใหเกดความผดพลาดไดงาย แตชวตทไดรบการฝกฝนใหเกดความสมดลในชวต ยอมด�าเนนไปดวยปญญา จะด�าเนนไปไดตรงทาง เกดความ ผดพลาดไดยาก

สรปไดวา องครวมของชวตคอ องครวมของขนธ 5 ทด�าเนนไป รปขนธแสดงภาคพฤตกรรมทางกายภาพ เวทนาขนธแสดงความรสกสข ทกขหรอเฉยๆ สญญาขนธแสดงภาคจดจ�าสงทเกบไว สงขารขนธแสดงภาคขยายเตมตอไปเบองหนา วญญาณขนธแสดงภาครบรตามอายตนะ ขนธทง 5 นอาศยอาหารหลอเลยงจงด�าเนนไปได ผลของการด�าเนนชวตมทงทเปนบวกและเปนลบทางบวกเรยกวา “กศล” ทางลบเรยกวา “อกศล” ชวตจะด�าเนนไปอยางถกตองตองอาศยการพจารณาใครครวญใหด อาศยกลยาณมตร อาศยการปฏบตตามธรรมสมควร แกธรรม และอาศยปญญาในการน�าทางในเชงวตถชวต คดปรบปรง แกไข

8 ส�.น. 20/240/118

9 สเชาวน พลอยชม (2552: 41)


ปญหา อปสรรค และพฒนาชวตใหดขน จงจะเปนชวตทสมบรณตามหลกพระพทธศาสนา

3. ชวตทเสยสมดล

“ความสมดล” เปนแนวคดทใชกนมากในปจจบน ในวงการแพทยแผนจนแผนโบราณ และแพทยทางเลอกในปจจบน ใชวธตรวจสอบความสมดลหรอไม คอตรวจสอบความสมดลแหงหยน หยาง หรอธาตภายในรางกาย เมอหยน หยาง หรอธาตไมสมดล ยอมเกดปญหาตอสขภาพรางกาย

ในวงการวทยาศาสตรเครองกล และชางเครองยนต ใชค�าวาสมดล กบยานพาหนะ เชน รถคนไหนไดรบการกระแทก การชน กระทบกระเทอนอยางแรง รถคนนนมกจะเสยสมดล หรอทเรยกกนในเชงเทคนควา “เสยศนย” จนเปนเหตใหมสมรรถนะการขบขลดลง และอาจเปนอนตรายตอผขบขไดงาย

ในวงการกฬาใชค�าวาสมดลกบสมรรถนะทางรางกายเฉพาะตวของนกกฬา และสมรรถนะของทมงาน เชน ยมนาสตก นกกฬาตองฝกทกษะอยางหนกในการรกษาความสมดลของทกทวงทา ในการเคลอนไหว การแขงขนฟตบอล ตองฝกการเลนใหเปนทม รกษาสมดลของต�าแหนงหนาทของผ เลนทง 11 คนในทม ใหสอดคลองประสานกนทงเชงรกและ เชงตงรบ ทมใดทต�าแหนงตางๆ ในทมไมมความสมดลกท�าใหทมนน พายแพไดงาย เลนไดอยางไมเตมศกยภาพ ผจดการทมตองหาความสมดลใหได ดงนน ความสมดลจงเปนเรองจ�าเปน และส�าคญมาก ในการสรางสรรคศกยภาพของหนวยงาน องคกร ทมงาน และปจเจกบคคล ใหท�าหนาทไดอยางเตมประสทธภาพ


บทความนเนนการใชค�าวา “สมดล” กบชวตของปจเจกบคคล เนองจากชวตของบคคลในสงคมปจจบนนนขาดสมดลมาก ดงทได กลาวมาบางแลวในบทน�า ซงพบไดจากขาวสาร เรองราว เหตการณประจ�าวน ทเผยพรจากสอประเภทตางๆ เปนขอมลยนยนสภาพ ความเปนจรงไดวา ชวตของบคคลในสงคมทกวนน มความผดพลาด เกดขนไดงาย มแตการสรางปญหา และเมอเกดปญหาขนแลว ไมสามารถแกปญหาไดส�าเรจ แตกลบกลายเปนการขยายปญหา เพมขนไปอก ชวตเสยสมดลจากอทธพลของวตถนยมมากเกนไป และมแนวโนมจะมากยงขนในอนาคต ความโนมเอยงของชวตจงตกอยภายใตบรรยากาศ อ�านาจของวตถจนเกอบทงหมดของชวต และน�าชวตไปอยางสดโตง เปนการสดโตงไปทางวตถมากกวาทางดานจตใจ สดโตงไปในทางวตถประดษฐมากกวา ปญญาประดษฐ ตามธรรมชาตทเปน “แบบคอยเปนคอยไป” อยางแทจรง โลกแหงเทคโนโลยทขาดสตปญญาดานการอนรกษ ไดท�าลายความสมดลแหงชวตของมนษยออกจากธรรมชาตแบบดงเดมเกอบหมดสนความเจรญกาวหนาภายใตบรรยากาศทหอหมดวยอานภาพของเทคโนโลย ไดท�าลายการรบรความเปนจรงของธรรมชาต ในชนแรกของมนษยออกไป ไมวาจะเปนการอยในหองปรบอากาศท เยนฉ�าในทามกลางอากาศรอนระอภายนอกหอง หรอการใชเครองท�าความรอนเพอสรางความอบอนในหองนอน ทามกลางอากาศภายนอกทหนาวเหนบ การดรายการสารคดทางโทรทศนทสามารถน�าเสนอ เรองราว เหตการณตางๆ ทเกดขนจากทกมมโลก ซงเราไมสามารถ ไปดไดดวยตนเอง ทงการแสดงหรอละคร ทมผจดท�าสรางสรรคขนมาเอง การฟงนกจดรายการพดคยกนทางวทยกระจายเสยง การพดสนทนากนทางโทรศพททคสนทนาอยหางไกลกน การดคลปเรองราวตางๆ จากโทรศพทมอถอทมกลมเพอนสงเขามา รวมถงการเลนเกมส


เสมอนจรง เปนตน สภาพการณตางๆ ทกลาวมาน เปนสงแวดลอมทางเทคโนโลยทมนษยในสงคมโลกปจจบนตองเผชญอยทกวน อยางหลกเลยงไมได เปนสภาพการณทสรางความซบซอนใหกบกระบวนการรบรของมนษยมากขน เปนการสรางเกราะหอหมปดกน การเกดความตระหนกรในความเปนจรงทถกตอง

ลกษณะของการพงพาเทคโนโลยสงแวดลอมทเปนวตถเหลาน สรางความเสยสมดลใหเกดขนกบชวตสมดลทง 4 มต คอ

1. การเสยสมดลทางกายภาพธรรมชาต หมายถง ชวตขาดความสมพนธเชอมโยงกบธรรมชาตทแทจรง เพราะชวตเจรญเตบโตอยใน ปาคอนกรต ภายใตสงคมเทคโนโลยทตดตวอยตลอดเวลา เสยเวลามากมายอยในรถยนตทใชเปนพาหนะเดนทางออกจากบานไปโรงเรยนหรอทท�างาน เตบโตอยภายในหางสรรพสนคา ทใชเปนทเดนดสนคา พกผอน หรอรบประทานอาหาร การใชรางกายอยกบเทคโนโลยมากเกนไป อยกบโทรศพทมอถอ ต เกม ทว หรอแอรคอนดชนมากเกนไป ชวตเรมเปนเหมอนดกแดทไมอาจออกมาจากกลกไหมของตนเอง ประสาทสมผส ทางกายภาพทผานวน เดอน ปกบสงทเปนวตถประดษฐเหลานมากๆ รางกายไมไดสมผสและไมไดรบพลงของโลกธรรมชาตทแทจรง รางกายจงสญเสยสมรรถภาพในการด�ารงอยตามธรรมชาตของสงมชวต สงผลใหเกดโรคภยไขเจบนานาประการ สภาพรางกายจงออนแอ ขาดพลง สงเสรมการสรางสมดลจากธรรมชาตทแทจรง

2. การเสยสมดลทางความคด หมายถง ชวตไดรบอทธพล แหงความสะดวกสบาย จากการใชวตถประดษฐ ชกน�าใหเหนวา การด�าเนนชวตในเชงวตถนยมทจบตองไดเชนน เปนสงทถกตองแลว มองชวตเปนตนทนก�าไรแบบทนนยม มองชวตเปนการไดเปรยบเสยเปรยบ มองชวตภายใตเหตผลเชงอตตาเปนศนยกลาง มองคณคาของ


ชวตอยทมลคา ใชชวตเปนการตอบสนองความตองการ ผลกระทบจากการสญเสยความสมดลทางความคดเชนนน�าไปสความขดแยงอยางไมมทสนสด มแตปญหาตอเนองกนไมรจบ ความคดในการพาตวออกจาก กบดกแหงวตถนยมถกปดกน มงไปในเชงหาความสะดวกสบายใหแกตวเองฝายเดยว

3. การเสยสมดลทางอารมณความรสก หมายถง ชวตทผกพนอยกบความรสกทผกมดตนไวกบความรก โลภ โกรธ หลง อยางขาดสต ในการพจารณา ไตรตรอง หลงตามกระแสความนยมแบบตามๆ กนไป เชน ความหลงไหลคลงไคลตอดารานกแสดง คนโปรด หรอนกการเมองคนโปรด หรอผน�าศาสนาคนโปรด ปรงแตงคานยมตอรถยนต ของประดบ หน จนเกดความรสกตอบคคล สงของ หรอสถาบน วาเปนทงหมดของชวต ความนยมคลงใคล ในบคคลหรอสงใดสงหนง อยางไมมเหตผล ไมมความยบยงชงใจ เปนสภาพชวตทเสยสมดลไป

4. การเสยสมดลทางปญญาทเขาถงความจรง หมายถง ปญญาทสามารถน�าพาชวตไดสญเสยความถกตองไป กลายเปนปญญาทตก ในอ�านาจของความคดค�านงอยางไรเหตผลของตนเอง มองทกอยางดวยกเลสทมอยในตน เปนความเหนแกตว ไมสามารถเหนความเปนจรงทถกตองได เหนแตสมมต ไมเหนปรมตถ คดมงไปแตวตถภายนอกตน ไมเคยหนกลบเขามาพจารณาภายในตน เหนโลกภายนอกทมแตสงสมมต ท�าใหหลงอยกบสมมตทโลกแตงตงให เชน หลงอยกบยศถาบรรดาศกด ทรพยสนเงนทอง เกยรตยศชอเสยง จนตดยด และถอเอาวา ชวตทแทเปนสงเหลานน

นอกจากนนยงเขาใจวปลาส คลาดเคลอนจากความจรงในการ ถอเอาสงไมเทยง วาเทยง สงทเปนทกข วาเปนสข สงทเปนอนตตา วาเปนอตตา สงทเปนอสภะ วาเปนสภะ ดงทพระพทธเจาตรสไววา


ภกษทงหลาย สญญาวปลาส จตตวปลาส ทฏฐวปลาส ม 4 อยางดงน; 4 อยาง อะไรบาง? (กลาวคอ) 1. สญญาวปลาส จตตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงไมเทยง วาเทยง 2. สญญาวปลาส จตตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทเปนทกข วาเปนสข 3. สญญาวปลาส จตตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงมใชตวตน วาตวตน 4. สญญาวปลาส จตตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทไมงาม วางาม10

ความเขาใจผดเพยนจากความเปนจรงใน 3 เรอง 4 ประเดนน เกดจากปญญาทเสยสมดลไป เมอปญญาเขาใจผด คลาดเคลอนอยางน ยอมน�ามาซงปญหาตามมาอยางมาก เชน เชอวา มเงนแลวจะมความสข มทรพยสมบตมากๆ แลวจะมความสข ไดครอบครองอ�านาจแบบเบดเสรจเดดขาดแลวจะมความสข ไดสนองความตองการทกอยางแลวจะม ความสข นนกยงท�าใหชวตทางดานปญญาเสยสมดลไปอกมาก

ชวตทเสยสมดลดงกลาว ยอมเกดผลกระทบตอปญญาตระหนกรทจะด�ารงชวตใหสมดลได มนษยกขาดปญญาเขาถงความจรงได สญเสยความรทจะปรบสมดลใหกลบคนมาได เมอเปนเชนน สงคมกมแตเสอมโทรมลง อาชญากรรมมมากขน ความแตกแยกทางสงคมมมากขน ความเหนแกตวมมากขน การเอารดเอาเปรยบกนมมากขน การมองคนดวยกนเปนเพยงวตถเคลอนทไดมากขน สงคมทเสยสมดลยอมเกดปญหามาก มากจนไมสามารถจะแกปญหาไดถกตอง เพราะแกอยางหนงกท�าใหเกดปญหาอกหลายอยางตามมา เปรยบเทยบกบรถทเสยศนย ไมวาจะแกปญหาทอะไหลตวใดกไมท�าใหรถดขน นอกจากไปตงศนยถวงใหม ปญหาตางๆ จงจะเรมหมดไป ชวตกเชนกนถาเสยสมดลกยอมมแตปญหา

10 อง.จตกก. 21/49/66; ข.ปฏ. 31/525/417


ผลกระทบสบเนอง ชวตจะดขนกตอเมอไดปรบสมดล

4. การปรบสมดลชวตดวยความสงบทางกายภาพ (กายวเวก)

การศกษาใหเขาใจ และรจกใชความเคลอนไหวทางรางกาย ไมวาจะเปนการท�างานอาชพ การท�างานบาน การบรหารรางกาย หรอ การพกผอน วธการใชรางกาย อรยาบถ การเคลอนไหว เปนเรองทจ�าเปนและส�าคญมาก เพราะการใชอรยาบถการเคลอนไหวไมถกวธ เชน การนงท�างานทโตะท�างาน การกวาดบาน ท�าความสะอาดบาน การออกก�าลง กายไมถกวธ แมแตการรบประทานอาหารไมถกวธ หรอการพกผอน ไมถกวธ จะมผลโดยตรงกบปญหาสขภาพทางรางกายทงสน

การพกผอนทางรางกายเปนเรองทจ�าเปนและส�าคญมากขนในปจจบน บคคลทมความพรอมทางดานปญญา ทรพยสน เงนทอง และครอบครว แตตองมาพบกบปญหาสขภาพอนเนองมาจากการไมได พกผอนอยางเพยงพอ พกผอนไมเปนเวลา และพกผอนไมสนท บางกรณถงกบเสยชวตแบบไมทนตงตว และเสยชวตดวยโรคราย อนเกดจากความผดปกตของรางกาย พระสงฆไมไดมกจการงานประกอบอาชพดงเชนฝายฆราวาส แตพระสงฆมกจวตรทตองปฏบตเปนประจ�าในฐานะผออกบวช คอ การกวาดลานวด การบณฑบาตและเดนจงกรม11 เพอบรหารรางกายใหสมดล ไดแก ยน เดน นง นอน อรยาบถนนกมความส�าคญตอสขภาพมาก ในแตละวนเราจะตองผลดเปลยนอรยาบถใหสม�าเสมอ ใหเกดความสมดลกน เลอดลมในตวจงจะไหลเวยนไดสะดวก ไมเกดการเมอยลาเพราะอยในอรยาบถใดอรยาบถหนงนานเกนไป ซงจะเปนเหตใหเกดการเจบปวยไดงาย ในอรรถกถาอธบายไววา พระผ มพระภาคเจาทรงผอนคลายความปวดเมอยจากอรยาบถหนงดวย

11 อง.ปญจก. 22/29/31


อรยาบถหนง ยอมทรงบรหาร คอยงทรงอตภาพใหเปนไปมใหทรดโทรม นอกจากการผลดเปลยนอรยาบถใหสม�าเสมอแลว ในแตละ

อรยาบถจะตองมความถกตองอกดวย จงจะไมสงผลเสยตอสขภาพ ทงการนง เดน ยน และนอน ในการนงโดยเฉพาะนงสมาธนน จะตองนงให “ตวตรง” ดงพระด�ารสวา “ภกษในธรรมวนยน... นงคบลลงก “ตงกายตรง” ด�ารงสตบายหนาสกรรมฐาน...”12 สวนการนอนหรอจ�าวดนนพระองค ตรสสอนใหนอนแบบราชสหคอนอนตะแคงขวา ประการส�าคญไมวาจะเปนอรยาบถไหนกตองมสตก�ากบเสมอ จงเปนการบรหารอรยาบถไปดวย ปฏบตธรรมไปดวย ดงขอความในมหาสตปฏฐานสตรทวา

ภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษเมอเดน กรชดวา ‘เราเดน’ เมอยน กรชดวา ‘เรายน’ เมอนง กรชดวา ‘เรานง’ หรอเมอนอน กรชดวา ‘เรานอน’ ภกษนน เมอด�ารงกายอยโดยอาการใดๆ กรชดกายทด�ารงอยโดยอาการนนๆ ดวยวธน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายภายในอย พจารณาเหนกายในกายภายนอกอย หรอพจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกอยพจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดในกายอยพจารณาเหนธรรมเปนเหตดบในกายอยหรอพจารณาเหนทงธรรมเปนเหตเกด ทงธรรมเปนเหตดบในกายอย หรอวาภกษนนมสตปรากฏอยเฉพาะหนาวา ‘กายมอย’ กเพยงเพออาศยเจรญฌาน เจรญสตเทานน ไมอาศย (ตณหาและทฏฐ) อยและไมยดมนถอมนอะไรๆ ในโลก ภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนกายในกายอย อยางนแล13

12 ม.ม. 14/288/164

13 ท.ม. 10/375/304


ในประเดนของการปรบสมดลชวตทางกายภาพดวยกายวเวก เปนกระบวนการสบเนองจากขอความทแสดงแลวขางตน เพราะการท�าใหกายวเวก เปนการพกผอนกายทท�าใหกายสมดล ในทนพระพทธเจา ตรสไวในพระสตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทสวา

กายวเวกเปนไฉน? ภกษในพระธรรมวนยน ยอมซองเสพเสนาสนะอนสงด คอปา โคนตนไม ภเขา ซอกเขา ถ�า ปาชา ปาชฏ ทแจง ลอมฟาง และเปนผสงดดวยกายอยคอ เดนผ เดยว ยนผ เดยว นงผ เดยว นอนผ เดยว เขาบานเพอบณฑบาตผ เดยว กลบผ เดยว นงอยในทเรนลบผ เดยว อธษฐานจงกรมผ เดยว เปนผ เดยว เทยว อย เปลยนอรยาบถ ประพฤตรกษาเปนไป ใหเปนไป นชอวา กายวเวก14

การไดอยกบธรรมชาตแทจรง มภเขา ตนไม ถ� า ล�าธาร เปนกายภาพสงแวดลอม จะท�าใหกายไดรบพลงธรรมชาต กายของมนษยนนเปนกายธรรมชาต ถาไดอยกบธรรมชาตจกท�าใหเซลลในรางกายนนมความสมดล การสงจตออกไปตามสงวนวาย ไดแก คน สตว สงของ อปกรณเทคโนโลย จะยงท�าใหกายภาพไมเปนระเบยบ ภาวะสมดลของเลอดลมในกายกไมเปนระเบยบ ท�าใหเกดโรคภยไขเจบไดงาย ยงผ ใด ทตองอยกบสารเคม อยกบมลภาวะเปนพษ อยกบเครองยนตกลไกมากๆ สภาพความไมสมดลของรางกายจะไดรบการกระทบสงมาก เมอใดกตามวญญาณทสงออกนอกตามอายตนะสบสนวนวายมาก กายภาพกไดรบผลกระทบกระเทอนตามไปดวย

14 ข.ม. 29/7/32


ในพระพทธศาสนาจงอาศยสงแวดลอมทเปนคณ เปนธรรมชาตเขามาชวยปรบสมดลทางกายภาพ ไดแก สปปายะทง 715 โดยสรปมดงน

1. สถานทอนสมดล (อาวาสสปปายะ) ไดแก ทอยอาศยอนเปนทสบาย สงบ เหมาะส�าหรบการปฏบตธรรม

2. เสนทางสมดล (โคจรสปปายะ) ไดแก การทางเดนไปมาสะดวก ปลอดภย

3. แหลงเรยนรสมดล (ภสสสปปายะ) ไดแก การสอสาร การสนทนา พดคย การฟงในสงทดมประโยชนตอการปฏบตตนและการด�ารงชวต

4. กลยาณมตรสมดล (ปคคลสปปายะ) คอ อยรวมกบนกปราชญ ผ ร หรอบณฑตทคอยแนะน�าไปในทางด

5. อาหารสมดล (โภชนสปปายะ) ไดแก มอาหารทสะอาด ปลอดภย เหมาะแกการด�ารงชวต

6. อณหภมสมดล (อตสปปายะ) ไดแก มอากาศบรสทธ สภาพอากาศเออตอการด�ารงชวต

7. การเคลอนไหวรางกายสมดล (อรยาปถสปปายะ) ไดแก การออกก�าลงกายใหเหมาะสม ไมอยทาเดยวนานๆ

สปปายะเหลานท�าใหกายวเวกไดรวดเรวขน เปนสงแวดลอมทสรางความสมดลทางรางกาย หรอกายภาพไดทกขอ การปรบสมดลดวย กายวเวกยอมรกษาอาการผดปกตทเสยสมดลได โดยเฉพาะประเภท Office Syndrome เปนความผดปกตทางกายภาพของสภาพมนษย ซงจะสงผลเสยหายตอระบบรางกาย

พระพทธองคทรงสอนใหพระภกษสงฆ (ทกคน) อาศยกายวเวกเปนสวนชวยเหลอจตวเวกพฒนากายภาพเพอสงเสรมจต ดงทพระเจาปเสนทโกศลเขาไปเฝาพระพทธเจาถงพระคนธกฎซงมความเงยบสงบ

15 วสทธ. 1/101-103


เปนเสนาสนะอนสงด16 ความสมดลแหงกายยอมสนบสนนจตใหเจรญในธรรม17 การตรกอยในกศลเพราะสถานทนน พระพทธเจาทรงสรรเสรญ ดงทพระองคสรรเสรญพระอนรทธะทบ�าเพญอยในปาปาจนวงสทายะ ทง 8 ประการ เรยกการตรกนวา มหาปรสวตก18

การปรบสมดลทางกายภาพดวยกายวเวก คอ ไปสธรรมชาตทสรางความสมดลใหกบกายภาพ จตใจยอมเจรญไปดวย กายกมความ ผอนคลาย สขภาพกสมบรณแขงแรง ชวตกด�าเนนไปดวยด การปรบสมดลทางกายภาพ หรอทางรางกายใหปลอดจากภยของโลกเสมอนจรงดวยกายวเวกยอมชวยได แมไมอาจจะหลกเลยงจากโลกแหงวตถอปกรณเทคโนโลย การพงพาเทคโนโลยด�าเนนชวต การเลนหรออยกบเครองมอเหลาน แตตองตระหนกรดวยวา นนเปนเหตใหกายภาพของเราไมสมดล เพราะกายภาพของมนษยนนมเลอดเนอ มพลงความรสก มสมผสแหงธรรมชาตของสงมชวต แตเมอตองตกอยภายใตบรรยากาศ สงแวดลอม หรอเครองมอทางเทคโนโลยมากเกนไป ยอมท�าใหรางกายสญเสยความสมดลทางความรสกตอธรรมชาตได เปรยบเหมอนสตวปาทน�ามาไวท ตกยานธรกจ ยอมท�าใหผดธรรมชาต ไมอาจด�ารงชวตอยไดอยางมความสข

5. การปรบสมดลชวตดวยจตภาวนา เพอความสงบทางจต (จตตวเวก)

กระบวนการท�าใหจตไดพกผอน กคอ วธการใหจตอยกบสงใด สงหนงอยางตอเนอง ยาวนาน สม�าเสมอ จตเมอไดอยกบสงทไมสรางอกศลใหเกดขน ไมปลกเราอกศลใหก�าเรบ ไมสงจตออกไปภายนอก

16 อง.ทสก. 24/30/77

17 อง.นวก. 23/3/433

18 อง.อฏฐก. 23/30/282


กาย มสตก�ากบอยตลอดเวลา เมอนนจตจะเรมปรบสมดล มความวางในจตเกดขน จตทวางจากนวรณธรรมทงหลายเปนจตทสมดล ดวยเหตน จง ตองอาศย เค รองมอและว ธการทางสมถกมมฏฐานเ ปน ว ธ ชวยเหลอ ดงน

1. การใชสมถกมมฏฐานสรางความสมดลในจต ไดแก การฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ตงมนเปนสมาธถงขนไดฌานระดบตางๆ การทจตด�ารงอยในอารมณใด อารมณหนงจนเปนเอกคคตาจต ยอมท�าใหจตผองใส สมดล คอ ไมตกอยภายใตอ�านาจของนวรณ ในพระพทธศาสนาไดแสดงลกษณะของจตวเวก ตงแตเบองตน คอ จตสงบเปนอปจารสมาธ อปปนาสมาธ ผานกระบวนการแหงฌาน ไปจนถงทสดคอการบรรลมรรคผล กเพอสอแสดงวา จตวเวกในการสรางความสมดลแหงจตนน�าไปสการเขาถงความวางแหงจตนรนดรได ดงขอความในพระไตรปฎกวา

จตตวเวกเปนไฉน? ภกษผบรรลปฐมฌาน มจตสงดจากนวรณ บรรลทตยฌาน มจตสงดจากวตกและวจาร บรรลตตยฌาน มจตสงดจากปต บรรลจตตตถฌาน มจตสงดจากสขและทกข... เปนสกทาคามบคคล...เปนอนาคามบคคล...เปนอรหนตบคคลมจตสงดจากรปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา มานานสย ภวราคานสย อวชชานสย กเลสทตงอยในเหลาเดยวกนกบรปราคะเปนตนนน และจากสงขารนมตทงปวงในภายนอก นชอวาจตตวเวก19

จะเหนไดวา ล�าดบแหงการปรบสมดลจตไดนนน�าไปสพลงบวกของจตอยางนาอศจรรย จตทไมเคยไดรบความสงบจงไมอาจทราบถงการ

19 ข.ม. 29/33/32-33


มอยของพลงเชนนนอยภายใน เพยงเฉพาะจตสงบระงบนวรณได จตกพบกบความเยนสบายอยางทไมเคยประสบพบมากอน ส�าหรบกระบวนการทจะท�าใหจตมความสงบ คอสมถภาวนา หรอสมถกมมฏฐาน

วธการทางสมถกมมฏฐานทสามารถปรบสมดลจตตามทพระพทธเจาทรงสรรเสรญ มผลมาก มอานสงสมากคอ อานาปานสต เรมตนจากนงขดสมาธ ตงกายตรง ด�ารงสตไวเฉพาะหนา มสตหายใจเขา มสตหายใจออก...ส�าเหนยกวา ‘เราพจารณาเหนความสละคน หายใจเขา’ ส�าเหนยกวา ‘เราพจารณาเหนความสละคน หายใจออก’20 อานาปานสต เปนกระบวนการในการฝกใหจตมความสงบ สมดล เกดมวลพลงแหงมหากศล เปนพลงแหงธรรมสมงคในการสงบระงบไมใหจตซดซาย ไปตามอารมณ ภายนอก ท ชกน� า ไปส อกศล จ ต นอกจากน น เมออานาปานสตเจรญ สตปฏฐานกเจรญ สตปฏฐานเปนกระบวนการตอเนองทอยในระบบเดยวกนน กลาวคอ การเหนกายในกาย เวทนาในเวทนา จตในจตและธรรมในธรรม ดงทพระพทธเจาตรสวา “ภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยว เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวง โสกะและ

ปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท�าใหแจงนพพาน ทางนคอสตปฏฐาน 4 ประการ... พจารณาเหนกายในกายอย...เหนเวทนาในเวทนาทงหลายอย...เหนจตในจตอย... เหนธรรมในธรรมทงหลายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก�าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได21

กระบวนการสรางความสมดลแหงจตดวยอานาปสตทสงทอดไปสมหาสตปฏฐานนนเกยวเนองสมพนธกนและกน สงเสรมกนและกน เพอใหเกดความสงบจต เพอใหสงบระงบนวรณธรรม ท�าใหจตผองใส มพลง เปนจตทมคณภาพ มความสมดล กลาวคอ ไมตกไปสอ�านาจทางลบ

20 ม.อ. 14/148/187-189

21 ท.ม. 10/373/301


ไมตกอยภายใตการครอบง�าของนวรณ ในชนนก�าหนดในสวนทเปน สมถกมมฏฐาน

2. การใชวปสสนากมมฏฐานสรางความสมดลในจต กลาวคอ วธท�าใหเกดการเหนแจงดวยปญญาตอสภาวะทเกดขนตามความ เปนจรง ไมใชเหนไปตามทเราวาดภาพใหมนเปน ดวยความชอบ ความชง ความอยากไดหรอความขดใจของเรา รแจงชดเขาใจจรง จนถอนความหลงผด รผด และยดตดในสงทงหลายไดถงขนเปลยนทาทตอโลกและชวตใหม ทงทาทแหงการมอง การรบรการวางจตใจ และความรสกทงหลายความรความเขาใจถกตอง ทเกดเพมขนเรอยๆ ในระหวางการปฏบตนน เรยกวา ญาณ มหลายระดบญาณส�าคญในขนสดทายเรยกวา วชชา เปนภาวะตรงขามทก�าจดอวชชา คอความหลงผดไมรแจงไมรจรง ใหหมดไป

กระบวนการปฏบตเพอเปนวปสสนานนกคอ กระบวนการทอยในอานาปานสตและสตปฏฐานขนทเปนธรรมานปสสนา โดยใช ธรรมานปสสนาในการพจารณาเหนความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เหนความเกดดบ เหนสภาวธรรมตามความเปนจรงโดยปราศจากตณหาเขามาเปนตวก�าหนด สภาวะแหงปฏจจสมปบาทโดยปฏโลมปรากฏขน เมอผสสะดบ เวทนากดบ ตณหากดบ อปาทานดบ...ทกข...กดบ เมอนน จงไดชอวา จตตวเวกอยางสมบรณ วปสสนาจงท�าใหจตนนหลดพนได ดงทพระพทธเจาตรสวา “ภกษทงหลาย จตทเศราหมองดวยราคะ ยอมไมหลดพน หรอปญญากดทเศราหมองดวยอวชชา ยอมเจรญไมได ดวยประการดงนเพราะส�ารอกราคะไดจงมเจโตวมตต เพราะส�ารอกอวชชาไดจงมปญญาวมตต”22

เ มอพจารณาองคธรรมทท�าใหเกดเปนปญญาขน นนกคอ สต สมปชญญะ และความเพยร (อาตาป สมปชาโน สตมา) ตามหลก

22 อง.ทก. 20/275-276/77-78


แหงมหาสตปฏฐานสตรทใชพจารณามใหจตไหลไปสความเปนบวก และความเปนลบทเรยกวา อภชฌาและโทมนส ความยนดและยนรายนเอง เปนการท�าใหปญญาเสยสมดลในการไมเหนความจรงของชวต การเหนแจงในสงทเปนความจรง ยอมสามารถตดวงจร ท�าลายกระบวนธรรมฝายอกศลลงไดดวย คอยๆ แกไขความเคยชนเกาๆ พรอมกบสรางแนวนสยใหมใหแกจตได คอ นสยทไมหลงตกอยในความยนด ยนราย ชอบ ไมชอบ สภาวะนจะน�าไปสการเสยสมดลทางจตได จตทไมเสยสมดลจะเปนจตทมคณภาพ เปนจตบรสทธผองใส โปรง เบกบาน เปนอสระ

ไมถกบบจ�ากดใหคบแคบ และไมถกเคลอบคลมใหหมองมว สงทงหลายตงอยตามสภาพของมน และเปนไปตามธรรมดาของมน

คมภรปฏสมภทามรรค ไดแสดงใหเหนวา ทงสมถะและวปสสนานนตองไปดวยกน ชวยเหลอสนบสนนกนและกนไป เพอใหเกดการตระหนกร ในความจรงแท เพอใหเกดญาณทศนะในขนธ ธาต อายตนะทงมวลวา เปนสภาวะทเกดขน ตงอย และดบไป ท�าใหอนสย และสงโยชนสนไป ดงขอทแสดงไวดงน

ภกษเจรญสมถะมวปสสนาเปนเบองตน เมอภกษนนเจรญสมถะมวปสสนาเปนเบองตนอย มรรคยอมเกดขน ภกษนนเสพ เจรญท�าใหมากซงมรรคนน เมอภกษนนเสพ เจรญ ท�าใหมาก ซงมรรคนนอยยอมละสงโยชนได อนสยยอมสนไปฯ อกประการหนง ภกษเจรญสมถะและวปสสนาคกนไป เมอภกษนนเจรญสมถะและวปสสนาคกนไป มรรคยอมเกด ภกษนน เสพ เจรญ ท�าใหมากซงมรรคนน เมอภกษนนเสพ เจรญท�าใหมากซงมรรคนนอย ยอมละสงโยชนได อนสยยอมสนไป... ภกษเจรญวปสสนามสมถะเปนเบองตนอยางไรฯ ความท


จตมอารมณเดยวไมฟงซานดวยสามารถแหงเนกขมมะเปนสมาธวปสสนาดวยอรรถวาพจารณาเหนธรรมทเกดในสมาธนน โดยความเปนสภาพไมเทยง โดยความเปนทกข โดยความเปนอนตตา ดวยประการดงน สมถะจงมกอน วปสสนามภายหลง เพราะเหตนน ทานจงกลาววา เจรญวปสสนามสมถะเปน เบองตน...23

การใชสมถะและวปสสนาเปนกระบวนการปรบสมดลใหนามและรปมลกษณะพนจากสงรอยรด ครอบง�า ปกคลม ดงศกยภาพไว จนสามารถพนจากสงโยชนเครองรอยรดทง 10 ประการ สงรอยรดนเองทเปนพลงแหงความไมสมดลภายในจตใจ สงโยชนนจะสนไปไดกตอเมอผ ทปฏบตไดทมเทพลงทง 5 คอ พละ 5 ไดแก ศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญาใหเตมเปยม จงจะสามารถปรบสมดลนามและรปไดอยางสมบรณ ตวธรรมทเปนอนทรยทง 5 นสมดล ธรรมชดนกจะกลายเปน พลงธรรมขนเพอปรบชวตใหมคณภาพและศกยภาพในการเขาไปเหนแจงและตดเสยซงกเลสรอยรดในใจได

6. หลกการปรบสมดลชวตดวยปญญา เพอความสงบจากอปธ (อปธวเวก)

การปรบสมดลชวตหรอนามรปดวยการสงบอยางสนเชงจากอปธ ไดแก กเลสเครองรอยรดทงมวล ความสมดลระดบสดทายน คอ พระนพพาน ชวตทด�ารงอยในสภาวนพพานนนไมตกไปสสวนสด ขางไหนอก เปนความสมดลแหงรปธาตและนามธาตทเปนนรนดร ขอความในขททกนกาย มหานเทสแสดงถงอปธวเวกไววา

23 ข.ปฏ. 21/1-2/413-414


อปธวเวกเปนไฉน? กเลสกด ขนธกด อภสงขารกด เรยกวาอปธ อมตะ นพพาน เรยกวาอปธวเวก ไดแกธรรมเปนทระงบสงขารทงปวง เปนทสละคนอปธทงปวง เปนทสนตณหา เปนทส�ารอก เปนทดบ เปนทออกไปจากตณหาเปนเครองรอยรด นชอวาอปธวเวก กายวเวก ยอมมแกบคคลผ มกายหลกออกแลว ยนดยงในเนกขมมะ จตตวเวกยอมมแกบคคลผ มจตบรสทธ ถงซงความเปนผ มจตผองแผวอยางยง อปธวเวก ยอมมแกบคคลผหมดอปธถงซงนพพานอนเปนวสงขาร24

อปธวเวกเปนการตรกอยในวเวกทง 5 คอ ตทงควเวก วกขมภนวเวก สมจเฉทวเวก ปฏปสสทธวเวก นสสรณวเวก25 สดของวเวกกอยท สมทเฉทวเวก คอ ความสงบอยางสนเชง สวนในขททกนกาย อตวตตกะ พระพทธเจาไดทรงแสดงใหเหนวา พระพทธเจาทงหลายยอมด�ารงอยในวเวกวตกและเขมวตก ดงขอความวา

ภกษทงหลาย วตก 2 ประการ คอ เขมวตกและวเวกวตกยอมแผซานไปยงตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาเปน อนมาก ตถาคตพอใจความไมเบยดเบยนยนดความไมเบยดเบยน วตกนนแลแผซานไปยงตถาคตผพอใจความไมเบยดเบยนยนด ในความไมเบยดเบยนเปนอนมากวา “เราจะไมเบยดเบยนสตวใดๆ ทงทยงมจตหวาดสะดงหรอมจตมนคงดวยการท�าน 26

24 ข.ม. 29/7/34

25 ข.อต.อ. 38/164

26 ข.อต. 25/38/385


การปรบสมดลชวตในขนสดทายท�าใหชวตด�ารงอยในพระนพพาน คอ การดบเยน เปนความสขสงบทประณตจนถงสขสงสด ชวตทมความสมดลจงเปนชวตทมความสข ผ ทมชวตทเขาถงอปธวเวกได ยอมชอวามความสขอยางยง เปนความสขทเขาไปถงสวนลกภายในตน ไมอาจแสวงหาไดนอกตน แตหากตกเขาไปอยในบรรยากาศทไมจรงแตเสมอนจรงมากเทาใด ความสขทแทกหางไกลมากขนเทานน

ก เลสทหมดออกไปจากตน หรอเบาบางออกไปจากชวต ยอมท�าใหชวตมความสมดล ไมตองตกอยภายใตอ�านาจกเลสเหลานน อยางเตมท ช วตมอสระทจะท�า พด คด ดวยสต สมปชญญะ เพยงแคเบาบางจากโลกธรรม เบาบางจากอกศลกรรมทงหลาย ชวตกม ความสขขนมาก กเลสเหลานจะหายไป หรอบางเบาไปกดวยปญญา ทเขาไปตด หรอเขาไปรบร เหนแจงในการเกดขนของกเลส แลวสลายกเลสเหลานนลงไป

7. ผลแหงการมชวตสมดล

การทผคนหลงใหลตดยดในความสขอนเกดจากกาม คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทไดมาจากการสรางของอปกรณทางเทคโนโลยโลกเสมอนจรง กเพราะเขาไมมสขอนทสามารถเขามาเปรยบเทยบได ตอเมอไดใชกระบวนการฝกใหเกดวเวกขนทง 3 ระดบ จงจะเขาใจไดวา สขอนเกดจากกาม สขอนเกดจากอปกรณกลอมทางประสาทสมผสนนเปนเพยงสขอนนอยนด แตมโทษมาก

ชวตสมดลยอมท�าใหเกดความสอดคลองสมดลกบธรรมชาตไปดวย เพราะชวตทสมดลยอมเกดจากความสมดลแหงธรรมชาต สงแวดลอม สงแวดลอมไมสมดล ชวตกหาความสมดลไดยาก ดงนน


ผลจากการมชวตสมดลยอมท�าใหเกดความสอดคลองกบธรรมชาตทงภายนอกและภายในอยางสมดลไปดวยกน ตองน�าธรรมชาตทบรสทธกลบคนมา กอนทชวตจะถกท�าลาย มแตการท�าใหชวตสมดลดวยวธนจงสามารถท�าใหธรรมชาตกลบคนมาได เพราะชวตทสมดลจงสรางธรรมชาตใหสมดลได ชวตทไมสมดลไหนเลยจะมาสรางธรรมชาตใหสมดลได

ผลแหงชวตสมดลทเกดจากวเวกนนน�าไปสความสขขนสงสด เปนสขเหนอเวทนา เปนสขแตไมเปนเวทนา หรอเปนสขไดโดยไมตองมการเสวยอารมณจะเรยกวา สขเหนอเวทนา หมายเอาสขในสญญา- เวทยตนโรธ คอ สขทดบสญญาและเวทนา กมดงพทธพจนทตรสใน เรองนวา“อานนทภกษกาวลวงเนวสญญานาสญญายตนะโดยประการทงปวงแลว เขาถงสญญาเวทยตนโรธอย นแลคอความสขอนทดเยยมกวาและประณตกวาความสข (ในเนวสญญานาสญญายตนะ) นน... 27

แมวา ในชวตทวไปไมไปถงระดบนนได แตเพยงแคสรางความสมดลดวยกายวเวก จตวเวกไดกสามารถมความตนรขนภายในตน ท�าใหคนกลบคนมาสสภาวะแหงการรบรความจรงทเปนจรงปรมตถได และเปนการเขาใจความจรงเชงสมมตได การปลกหลกเลยงตนเองออกมาเพอฝกการเรยนรภายในตนจะสรางเรอนภาวะทางปญญาขน ภาวะทางปญญาจะท�าลายการยดตดความสข ความหลง ความเมามวในโลกเสมอนจรงได และเมอนนความเปนมนษยทสมบรณจะปรากฏขนภายในใจ และสงผลตอพฤตกรรมทไมตกเปนทาสของอปกรณทางเทคโนโลยทสรางความเปนโลกเสมอนจรงขน ไมเสยสมดลทง 4 มตทกลาวไวขางตน สรปเปนแผนภมไดดงน

27 ม.ม. 13/102/98; ส�.สฬ.18/424/282


8. สรป

เมอใดกตามทมนษยหลงเขาไปสบรรยากาศแหงความสขหลอกๆ ทเกดจากกามทงหลาย ความสขอนเกดจากโลกเทคโนโลยทงหลาย สภาพทางจตยอมสญเสยความสมดล จตเชนนกจะคอยวนเวยน ครนคด อยากได อยากม อยากเปน ไมอยากได ไมอยากม ไมอยากเปน อนเกดจากภาพในโลกเสมอนจรง โลกสมมต โลกแหงการยดตด เขาจะไมสามารถทราบความถกตองได ชวตของเขาเสยสมดลอย ไมร ความจรง หรอความเสมอนจรง ชวตทเสยสมดล หรอชวตเสยศนยยอมน�าไปสความผดพลาดไดงาย ไรพลงแหงการระงบยบยง ถกแทรกแซงดวยไวรสอกศลไดงาย

กระบวนการปฏบตตามหลกวเวกในพระพทธศาสนาจงเปน เครองมอชวยถอดถอนมายาแหงสมมตออก ถอดถอนโลกเสมอนจรงแหงเทคโนโลยออก บรรยากาศแหงธรรมชาตทแท พลงกลยาณมตร พลงแหงสต สมปชญญะและความเพยร จะชวยคลายเครองผกมด ทงมวลออก เมอคลายออกมากๆ ตนเองกหลดรอดออกจากเครองรอยรดแหงเทคโนโลยเหลานน เปนอสระพนจากสงทผกมด มองสงเหลานน

• กายสมดลดวย

การบรหารอรยาบถ

• สงแวดลอมสมดลดวย

การจดสงแวดลอมให

เออประโยชน

• จตสมดลดวยสมถวปสสนา

• กเลสไมสงผลกระทบดวย

การกดทบดวยฌาน

• ปญญาสมดลดวยการเหน

แจงไตรลกษณ

• อสระจากเครองรอยรดดวย

การบรรเทา เบาบาง หลดพน

จากสงโยขน

กายวเวก จตตวเวก อปธวเวก


เปนเครองมอ มไดถกสงเหลานนครอบง�า เปนการใชอปกรณมใชปฏเสธโลกปฏเสธสงคม ปฏเสธเทคโนโลย เมอท�าชวตใหสมดลแลวยอมเปน ผ ใชเครองมอเหลานไดอยางมประสทธภาพแบบตนเองไมยดตด เปนนายของวตถ เปนผใชวตถ เปนผควบคมวตถ เปนอสระจากวตถ นคอ การจดสมดลชวตดวยพทธปญญา



มหามกฏราชวทยาลย. 2556 พระไตรปฎกฉบบสยามรฐ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ มลนธมหามกฏราชวทยาลย.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.2539 พระไตรป ฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณ- ราชวทยาลย เฉลมพระเกยรตพระนางเจาสร กต พระบรมราชนนาถ. กรงเทพมหานคร. โรงพมพมหาจฬา- ลงกรณราชวทยาลย.

มลนธมหามกฏราชวทยาลย. 2556 คมภรวสทธมรรค แปล. กรงเทพมหานคร. บรษท ธนาเพรส จ�ากด. มลนธมหามกฏราชวทยาลย.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)2557 พทธธรรม ฉบบปรบขยาย. มลนธธรรมทานกศลจต. ส�านกพมพเพทแอนดโฮม จ�ากด

พระคนธสาราภวงศ (แปล)2552 อภธรรมมตถสงคหะและปรมตถทปน. ล�าปาง: วดทามะโอ.


สเชาวน พลอยชม2552 พทธปรชญาในพระสตตนตปฎก , บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย. Davies, Pascale2561. Microchips are getting under the skin of thousands in Sweden, คนเมอ 28 มถนายน 2561, https://www. beartai.com/news/itnews/247810

73การสบทอดพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในประเทศไทยและกมพชาThe Transmission of the Pāli Canon of Khom Script Manuscripts Found in Thailand and Cambodia

การสบทอดพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในประเทศไทยและกมพชา

The Transmission of the Pali Canon of Khom Script Manuscripts

Found in Thailand and Cambodia

สชาดา ศรเศรษฐวรกล suchada sRisetthawoRakul

ศนยศกษาคมภรโบราณ DCICenter for the Study of Ancient Manuscripts, DTP, DCI, Thailand

ตอบรบบทความ: 21 ม.ค. 2562 เรมแกไขบทความ: 20 ก.พ. 2561รบบทความตพมพ: 2 เม.ย. 2562 เผยแพรออนไลน : 22 เม.ย. 2562


การสบทอดพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในประเทศไทยและกมพชา

สชาดา ศรเศรษฐวรกล

บทคดยอ

อกษรขอม เปนชดอกษรทใชในการบนทกในคมภรพระไตรปฎก ใบลานในพนทบางสวนของเอเชยตะวนออกเฉยงใตในชวงหลายศตวรรษทผานมา ครอบคลมอาณาบรเวณอาณาจกรสยามตงแตในสมยสโขทย อยธยาจนถงรตนโกสนทร และรวมไปถงอาณาจกรเขมรทถอเปนตนก�าเนดของอกษรขอม แตอยางไรกตามยงไมเปนทแนชดวา คมภร พระไตรปฎกใบลานอกษรขอมทถกจดสรางขนในอาณาบรเวณดงกลาวมการสบทอดมาจากแหลงก�าเนดเดยวกนหรอแตกตางกน

โดยขอมลจากนกวชาการชาวไทยและชาวตะวนตกบางทาน ใหความเหนวา คมภรพระไตรปฎกอกษรขอมทมในกมพชานน ได รบการสบทอดมาจากคมภ รพระไตรปฎกอกษรขอมในไทย แตนกวชาการบางสวนกมความคดเหนในเรองนในแนวทางทแตกตางออกไป กอปรกบยงไมมการศกษาเรองนในเชงประวตศาสตรการสบทอดคมภร และเทยบเคยงเนอหาทปรากฎจรงในคมภร จงท�าใหยงไมสามารถสรปไดแนชดวา คมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมของทงสองประเทศ มแหลงก�าเนดมาจากทเดยวกน หรอแตกตางกน


บทความวชาการน ไดศกษาขอมลทางประวตศาสตรการสบทอดพระพทธศาสนาและคมภรพระไตรปฎกในภมภาคเอเชยตะวนออก เฉยงใต โดยเนนในอาณาจกรสยามและอาณาจกรเขมร ในยคหลง ใชเปนขอมลอางองเพอหาขอสรปในเรองนใหชดเจนมากขน

โดยจากการศกษาขอมลทางประวตศาสตร และสถานการณปจจบนของคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมของทงสองประเทศแสดงใหเหนถงหลกฐานการปรากฏมอยของพระไตรปฎกในสยามมานบแตอดต และการยงคงอยของคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในประเทศไทยมาจนถงปจจบน เนองจากมการสรางพระไตรปฎกสบทอดกนตอมาอยางตอเนองภายใตการอปถมภของพระมหากษตรยในแตละ ยคสมย ในขณะทหลกฐานการปรากฏมอยของพระไตรปฎก และการยงคงอยของคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในประเทศกมพชาในปจจบนอยในสถานการณตรงกนขาม นอกจากนยงปรากฏหลกฐานและขอมลเกยวกบพระไตรปฎกทปรากฏในพงศาวดารและบนทกประวตศาสตรหลายแหง ตลอดจนงานวจยหลายชนทดเหมอนจะสนบสนนทฤษฎท เกยวกบคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในกมพชานาจะไดรบอทธพลจากไทย

ค�าส�าคญ : การสบทอด พระไตรปฎก คมภรบาล คมภรใบลาน อกษรขอม ประเทศไทย กมพชา


The Transmission of the Pali Canon of Khom Script Manuscripts Found in Thailand and Cambodia

Suchada SRiSetthawoRakul

Abstract

Khom script is a kind script that has been used for inscribing the Pāli canon in palm-leaf manuscripts for centuries, especially in the Siam kingdom and Khmer kingdom, which are the origin of Khom or Khmer script. However, it is still unclear whether the palm-leaf manuscripts of Khom script in Siam and Cambodia were inherited from the same or different sources. Some researchers consider that the Pāli canon Khom script manuscripts in Cambodia were inherited from Thailand. Nevertheless, some researchers have different opinions on this issue. Therefore it is necessary to study the history of transmission of the Pāli Canon Khom script manuscripts in this area and to compare the text in manuscripts in detail.

This article describes a history of transmission of the Pāli Canon Khom script manuscripts in Southeast Asia, especially in the Siam and late Khmer kingdoms.


Many topics relating to Buddhist transmission and the Pāli canon continuously appear in the chronicles or historical documents of Siam. On the other hand, in Cambodia, there is only a small amount of information and most of it is indirect data.

The increasing evidence and information about the Pāli canon appearing in the chronicles and historical documents seems to support the theory that the Khom script manuscripts of the Pāli canon in Cambodia have been influenced by those from Thailand.

Keywords : Transmission, Tipiṭaka, Pāli Canon, Palm-leaf- Manucript, Khom Script, Thailand, Cambodia


1. ทมา

โครงการพระไตรปฎก1 ใชคมภรใบลาน จาก 5 สายจารต คอ สงหล พมา มอญ ขอม ธรรม โดยไปสบหาคมภรใบลานจากแตละในทองถนทใชอกษรนนเปนหลก เชน อกษรสงหลจากประเทศศรลงกา ใบลานอกษรพมาจากประเทศพมา อกษรธรรมจากภาคเหนอและภาคอสานของประเทศไทย รวมทงจากประเทศลาว สวนใบลานอกษรขอมจะใช ใบลานอกษรขอมจากหอสมดแหงชาตในประเทศไทยเปนหลก ยงไมไดน�าชดใบลานอกษรขอมของกมพชามาใชเนองจากมประเดนขอมลกลาวอางวา คมภรใบลานอกษรขอมของกมพชาไดรบสบทอดมาจากสยาม กอปรกบคมภรใบลานในประเทศกมพชาถกท�าลายไปเปนจ�านวนมากในสงครามกลางเมองชวงป พ.ศ. 2510-2530

อกษรขอม เปนชดอกษรทใชในการบนทกคมภรพระไตรปฎก ใบลานในพนทบางสวนของเอเชยตะวนออกเฉยงใตในชวงหลายศตวรรษทผานมา ครอบคลมบรเวณอาณาจกรสยามตงแตในสมยสโขทย อยธยาจนถงรตนโกสนทร และรวมไปถงอาณาจกรเขมรทถอเปนตนก�าเนดของอกษรขอม แตอยางไรกตามยงไมเปนทแนชดวา คมภรพระไตรปฎก ใบลานอกษรขอมทถกจดสรางขนในอาณาบรเวณดงกลาวมการสบทอดมาจากแหลงก�าเนดเดยวกนหรอแตกตางกน

1 โครงการพระไตรปฎกวชาการเปนโครงการทางวชาการทด�าเนนการโดย

วดพระธรรมกายมาตงแตป พ.ศ. 2553 มวตถประสงคเพออนรกษรวบรวม

พระไตรปฎกบาลฉบบใบลานทกสายจารต จดท�าฐานขอมลพระไตรปฎก

บาลทงฉบบใบลานและฉบบพมพแบบบรณาการ และจดท�าพระไตรปฎก

บาลเชงวเคราะหฉบบสมบรณ มคณะท�างานทประกอบดวยนกวชาการ

นานาชาตทมความรความเชยวชาญดานพระพทธศาสนา ภาษาบาล

และคมภรใบลานเปนจ�านวนมาก


เมอถงยคทเทคโนโลยการพมพมความเจรญกาวหนา มจดสรางพระไตรปฎกฉบบพมพขน โดยในประเทศไทยใชคมภรพระไตรปฎก ใบลานอกษรขอมทสบทอดคนพบในอาณาจกรสยามเปนตนฉบบ สวนในประเทศกมพชาใชคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมทสบทอดในอาณาจกรเขมรเปนหลก และค�าน�าของการจดสรางคมภรพระไตรปฎกฉบบพมพของประเทศกมพชา มการกลาวถงคมภรพระไตรปฎกใบลาน ของสยามวาเปนอกษรขอมเหมอนกนกบของกมพชา จงไมไดน�าคมภรพระไตรปฎกใบลานของสยามมาเทยบเคยงเปนสวนหลกในการจดสราง แตจะใสเชงอรรถเมอพบขอทแตกตางเทานน และมนกวชาการชาวไทยและชาวตะวนตกบางทานใหความเหนวา คมภรพระไตรปฎกอกษรขอม ทมในกมพชานน ไดรบการสบทอดมาจากคมภรพระไตรปฎกอกษรขอมในไทย แตนกวชาการบางสวนกมความคดเหนเรองนในแนวทาง ทแตกตางออกไป กอปรกบยงไมมการศกษาเรองนในเชงประวตศาสตรการสบทอดคมภร และเทยบเคยงเนอหาทปรากฎจรงในคมภร จงท�าให ยงไมสามารถสรปไดแนชดวาคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมของ ทงสองประเทศ มแหลงก�าเนดมาจากทเดยวกน หรอแตกตางกน

บทความวชาการน จะน�าเสนอขอมลทางประวตศาสตร การสบทอดพระพทธศาสนาและคมภรพระไตรปฎกในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต โดยเนนในอาณาจกรสยามและอาณาจกรเขมรใน ยคหลง2 ใชเปนขอมลอางองเพอหาขอสรปในเรองนใหชดเจนมากขน

2 ประมาณพทธศตวรรษท 18 เปนตนมา


2. ขอมลทางประวตศาสตรของพระพทธศาสนาเถรวาท และการสบทอดคมภรพระไตรปฎก ในประเทศไทย

2.1 พงศาวดารและเอกสารบนทกประวตศาสตรส�าคญ ทเกยวของกบพระพทธศาสนาในอาณาจกรสยาม (พทธศตวรรษ ท 18 - 20)

พงศาวดาร หรอเอกสารบนทกประวตศาสตรเกยวกบพระพทธ-ศาสนา ทพบในอาณาบรเวณอาณาจกรสยาม โดยทวไปตามประเพณนยม เนอหาทปรากฏมกจะเรมตนจากสมยพทธกาลและด�าเนน เรองราวมาตามล�าดบ จนถงในยคสมยทรจนาพงศาวดารหรอเอกสารบนทกประวตศาสตรนนขน โดยเอกสารบนทกทางประวตศาสตรเกยวกบพระพทธศาสนาทส�าคญ ในบรเวณอาณาจกรสยาม ไดแก

“ชนกาลมาลปกรณ” (Jinakālamālīpakaraṇaṃ) เปนคมภรภาษาบาล ทกลาวถงเหตการณส�าคญ นบตงแตสมยพทธกาลเรอยมาจนถงสมยอาณาจกรลานนา ในรชสมยของพระเจาตโลกปนดดาหรอ พระเมองแกว โดยมบนทกลงปทรจนาจบตรงกบป พ.ศ. 2060 แตกไดมการแตงเพมเตมตอไปอกจนจบบรบรณในป พ.ศ. 2071 รจนา เรยบเรยงโดยทานรตนปญญาเถระ พระเถระนกายสหลในสมยอาณาจกรลานนา และคดลอกสบทอดคมภรสงตอกนมาเรอยๆ โดยไดแปลจากคมภรใบลานอกษรขอมเปนภาษาไทยครงแรก ใชชอวา ชนกาลมาลน โดยราชบณฑตในรชสมยรชกาลท 1 แหงกรงรตนโกสนทร จากนนไดมการแปลเปนภาษาไทยและภาษาตางประเทศอกหลายครงในเวลาตอมา3 ชนกาลมาลปกรณเปนบนทกประวตศาสตรเกยวกบพระพทธศาสนา ทส�าคญทสดชนหนงของไทย บทความนจงอางองเนอหาจากชนกาล-

3 อางองจากค�าชแจงของผ แปล ชนกาลมาลปกรณ ฉบบแปลไทย -

แสง มนวทร (2515: 33-42)


มาลปกรณจ�านวนมาก“สทธมมสงคหะ” (Saddhammasaṅgaha) เปนคมภรภาษาบาล

ทถกรจนาขนในราวพทธศตวรรษท 20 โดยพระธรรมกตตมหาสามเถระ พระเถระในสมยอาณาจกรอยธยา ตรงกบรชสมยพระบรมราชาธราช มเนอหาเกยวกบประวตศาสตรพระพทธศาสนา นบตงแตสมยพทธกาลเรอยมาจนถงยคการสรางคมภรอรรถกถา และคมภรทางพระพทธศาสนาอนๆ โดยมรองรอยทางประวตศาสตรทสะทอนใหเหนพระพทธศาสนา ในยคทรจนาคมภรนขนอกดวย

“สงคตยวงศ” (Saṅgῑtiyavaṁsa) คมภรพงศาวดารเรองสงคายนาพระธรรมวนย นพนธเปนภาษาบาลโดย สมเดจพระวนรต วดพระเชตพน ในสมยรชกาลท 1 แหงกรงรตนโกสนทร และแปลเปนภาษาไทยโดยพระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษมณ) มเนอหาวาดวยการสงคายนาพระธรรมวนย ตงแตครงปฐมสงคายนา ไลเรยงมาจนถงการสงคายนาในครงตอๆ มาในแตละยคสมยและอาณาจกร เชน ในสมยอาณาจกร ลานนา กรงศรอยธยา จนสนสดเรองเมอป พ.ศ. 2331 ซงตรงกบเหตการณการท�าสงคายนาพระไตรปฎก ในยคตนกรงรตนโกสนทร โดยม รายละเอยดเกยวกบประวตศาสตรพระพทธศาสนา ตลอดจนขอมล เกยวกบบานเมองในแตละยคสมยสอดแทรกลงไปดวย

“สยามปทสมปทา” (Syamupadasampada: the adoption of the Siamese Order of priesthood in Ceylon) เรยบเรยงโดย Rev. Siddhartha Buddharakhita พระภกษชาวศรลงกาแหงวดบปผาราม เมองศรวฒนบร (แคนด) เมอป พ.ศ. 2294 โดยรจนาขนเปนภาษาสงหล ตอมาไดถกแปลเปนภาษาองกฤษ โดยมเนอหาเปนการบนทกเรองราวเกยวกบพระพทธศาสนาในลงกา และเหตการณการแลกเปลยนทางการทตและพระพทธศาสนาระหวางลงกากบสยามในชวง


พทธศตวรรษท 23 “เรองประดษฐานพระสงฆสยามวงษในลงกาทวป” เรยบเรยง

โดย พระเจาบรมวงษเธอ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ เมอป พ.ศ. 2457 มรายละเอยดเนอหากลาวถงประวตศาสตรเมองลงกา และประวตศาสตรพระพทธศาสนาโดยสงเขป ซงกรมพระยาด�ารงราชานภาพไดทรง เรยบเรยงขอมลเกยวกบพระพทธศาสนาในลงกา และการแลกเปลยนและสงคณะทตและพระสงฆไทยไปยงลงกา โดยรวบรวมขอมลมาจากเอกสารทางประวตศาสตรและหนงสอตางๆ 8 เรองหลก อาทเชน หนงสอพงศาวดารลงกา (ภาษาบาล), Ceylon: an account of the island ของ Sir James Emerson Tennent, หนงสอระยะทางราชทตลงกาและราชทตไทย รวมทง Syamupadasampada อกดวย

“ต�านานหอสมด หอพระมณเฑยรธรรม หอวชรญาณ หอพทธสาสน- สงคหะ แลหอสมดส�าหรบพระนคร” เรยบเรยงโดย พระเจาบรมวงษเธอ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ เมอป พ.ศ. 2459 ในหวขอต�านานหนงสอพระไตรปฎกหลวง มบนทกขอมล รายละเอยดการสรางและรวบรวม พระไตรปฎกตงแตสมยกรงธนบรจนถงกรงรตนโกสนทร รชกาลท 5 ตลอดจนสถานทจดเกบ คอ หอสมดตางๆ

2.2 พระพทธศาสนาเถรวาท การเคลอนไหวของคณะสงฆ และคมภรพระไตรปฎกในอาณาบรเวณอาณาจกรสยาม ทปรากฏใน พงศาวดารและบนทกทางประวตศาสตร

ขอมลเกยวกบพระพทธศาสนาเถรวาท และเหตการณเกยวเนองกบการเคลอนไหวของคณะสงฆในแตละยคสมย มปรากฏในคมภรและเอกสารบนทกทางประวตศาสตรของอาณาจกรสยามฉบบตางๆ


ในหลายครง อาทเชน คมภรชนกาลมาลปกรณ4 แสดงใหเหนถงขอมลท นาสนใจเกยวกบพระพทธศาสนาเถรวาท และความเคลอนไหวของ คณะสงฆในอาณาจกรโบราณ โดยเฉพาะอยางยงอาณาจกรลานนา นบตงแตเรมตนจนถงในรชสมยของพระเมองแกว ซงเปนอาณาจกรส�าคญในพนทประเทศไทยในปจจบน ดงน

“...เมอพระเจาผายลวงลบไปแลว พระราชบตรของพระองคพระนามวา พระเจากอนา (ครองราชย พ.ศ.1899-1929) - ประสตเมอจลศกราช 701 (พ.ศ. 1882) ไดทรงกระท�าราชาภเษก เมอพระชนมาย 16 ป และพระเจากอนาโปรดใหเจามหาพรหม ผเปนอนชาของพระองคครองเมองเชยงราย ครงนน เมองสโขทยสยามประเทศ มกษตรยพระนามวา ธรรมราชา5 ครองราชยสมบตอย ฝายพระเจากอนามหาราช ทรงเลอมใสในพระพทธศาสนา มพระประสงคจะใหพระภกษอรญวาสมาอยในนคร (เชยงใหม) ทรงด�ารมาชานานแลว ไดยนวา ครงนน พระสมนเถรชาวเมองสโขทยไปเมอง อโยชฌประ6 แลวเลาเรยนพระธรรมในส�านกครหลายคร แลวกลบมาเมองสโขทยอก ครงนน ทานมหาสาม ชอ อทมพร มาจากลงกาทวปสรมมนะประเทศ7 พระสมนเถรทราบขาวนนแลว จงไปรมมนะประเทศกบพระภกษผเปนสหาย ไดบวชอกครงหนงในส�านกของพระอทมพรมหาสามแลวเลาเรยน พระธรรม

4 ฉบบทน�ามาอางองนเปนภาษาไทย โดยแปลจากคมภรใบลานภาษาบาล

อกษรขอม โดยอาจารยแสง มนวทร

5 เขาใจวาพระเจาเลอไทย - อางองจากเชงอรรถ แสง มนวทร (2515: 108)

6 เขาใจวาเมองอโยธยา - อางองจากเชงอรรถ แสง มนวทร (2515: 108)

7 ในพงศาวดารโยนกวาเมองเมาะตะมะ - อางองจากเชงอรรถ

แสง มนวทร (2515: 109)


ครงนน พระธรรมราชา มพระประสงคจะใครไดพระภกษรสามารถกระท�าสงฆกรรมไดทกอยาง จงสงทตไปหาพระมหาสาม เพอขอพระภกษมคณสมบตเชนนน ฝายทานมหาสาม อทมพรปรารถนา ทจะใหสาสนาเจรญ จงสงพระสมนเถรใหแกพระเจาธรรมราชาเพอใหท�าสงฆกรรมไดทกอยางในเมองสโขทย พระสมนเถรพรอมดวยสหายอ�าลาพระมหาสามแลวไปเมองสโขทย ฝายพระเจาธรรมราชาทรงดพระทยยงนก โปรดใหสราง วดอมพวนาราม8 แลวนมนตพระเถระใหอยในวดนน ทรงทะนบ�ารงดวยปจจยทง 4...”9 “...ไดยนวา ในครงนนพระเจากอนามหาราช มพระทยอยากได พระภกษผ สามารถท�าสงฆกรรมไดทงหมดในเมองเชยงใหม จงสงทตไปสส�านกทานมหาสามอทมพรในรมมนะประเทศ ทานมหาสามไดอนญาตใหพระอานนทเถรศษยของทานแกราชทต พระอานนทเถรนนเดนทางกบราชทตสนระยะทาง 20 ประโยชน (320 กโลเมตร) กถงประเทศไทย (ลานนาไทย) พระเจากอนา ทรงดพระทยอยางยง ปฏบตบ�ารงพระเถระนน ดวยปจจยทง 4 ฝายพระอานนทเถรนน เมอยงไมรบอนญาต จากส�านกอาจารย กไมปรารถนาจะท�าสงฆกรรมในปา และเมอไมปรารถนาจะท�าสงฆกรรม จงถวายพระพรพระราชาวา มหาบพตร อาจารยของอาตมาภาพไดสงพระเถระมารปหนงแลวชอ สมนเถร เดยวนอยในเมองสโขทย ทานผนนแหละ สามารถท�าสงฆกรรมไดทกอยาง ขอใหมหาบพตรอาราธนาทานมาทน พวกอาตมาภาพจะไดท�าสงฆกรรมรวมกบทาน พระราชาทรงสดบค�าพระเถระแลว สงอ�ามาตยไปคนหนง ทรงก�าชบวาจงไปเมองสโขทย นมสการทาน

8 ตรงกบขอมลทปรากฏในจารกปาวดมะมวง (พ.ศ. 1904)

9 แสง มนวทร (2515: 108-109)


สมนเถรแลวน�าทานมาตามค�าสงของเรา อ�ามาตยไปเมองสโขทยโดยล�าดบ ไมไดพระสมนเถรตามความประสงค จงนมนตพระเถระชอสทธาดสมา แตพระอานนทเถรนน ไมตองการท�าสงฆกรรมรวมกบพระสทธาดสเถร ฝายพระราชาจงสงทตพรอมดวยเครองบรรณาการไปเฝาพระเจาธรรมราชาอก เพอขอพระสมนเถร ราชทตนนไปถงเมองสโขทยแลวทลเรองราวนนใหพระเจาธรรมราชา ทรงทราบ ฝายพระเจาธรรมราชาทรงปรารถนาเหตทจะใหศาสนารงเรองจงยอมอนญาตใหพระสมนเถรไป พระสมนเถรถวายพระพรลาพระเจาธรรมราชาแลวอญเชญพระบรมสารรกธาตของทานออกเดนทางมาเมองเชยงใหมกบราชทต...”10 “...ฝายพระเจากอนา โปรดใหสรางราชอทยานของพระองคเปน วดบปผารามมหาวหาร เมอจลศกราช 733 (พ.ศ. 1915) แลวนมนตพระสมนเถรมาจากวดพระยน นครหรปญชย มอบถวายวดบปผารามแกพระเถระนนแลว โปรดใหพระเถระจ�าพรรษาอยทนน ตอจากนน พระสมนเถรซงมพระเจากอนาทรงอปถมภ ไดประดษฐานพระบรมสารรกธาตททานอญเชญมาจากเมองสโขทยนนไวในวดบปผาราม เมอวนพธ เดอน 9 จลศกราช 735 (พ.ศ. 1917) และพระบรมสารรกธาตนนไดเปนทกราบไหวบชาของประชาชน พระมหากษตรย และคณะพระภกษสงฆทงหลายตราบเทาทกวนน ฝายพระเจากอนามพระชนมาย 46 ป ครองราชยสมบตอย 30 ป เตมกสวรรคต...”11

“...ไดยนวา ครงกอน เมอพระสมมาสมพทธเจาปรนพพาน แลวได 1967 ปตรงกบปเถอะ จลศกราช 785 พระมหาเถระทอยในเมองเชยงใหมน 25 องค มพระมหาคมภร พระมหา-

10 แสง มนวทร (2515: 110-111)

11 เรองเดยวกน (110-118)


เมธงกร พระมหาญาณมงคล พระมหาสลวงศ พระมหาสารบตร พระมหารตนากร พระมหาพทธสาคร เปนตน กบพระมหาเถระ ทอยแควนกมโพช12 ทแลวมา 8 องค มพระมหาญาณสทธ เปนตน รวมทงสนเปนจ�านวน 33 องค ไดมาประชมกนแลวปรกษาวา เมอพระสมมาสมพทธยงทรงพระชนมอย พระองคไดเสดจไปลงกาทวปถง 3 ครง โดยจะใหสาสนาของพระองคตงมนในลงกาทวป แมพวกเราควรจะไปลงกาทวป น�าเอาหลกการแหงศาสนามาปลกฝงในประเทศของเรา พระเถระเหลานนตกลงกนเปนเอกฉนท จงไปลงกาทวปโดยล�าดบ เขาไปหาทานมหาสามวนรต นมสการแลวทกทายปราศรยดวยถอยค�าสภาพออนหวานแลวพกอาศยอยทนน แมพระเถระเหลานนนบทงมหาเถรชาวรมมนะ 6 องค รวมเปน 39 องคดวยกน พระมหาเถรทงหลายไดเลาเรยนอกษรศาสตร การอานออกเสยง การสวดออกเสยงตามตวอกษรทใชอยในลงกาทวป ปรารถนาประโยชนอนสงสด จงขออปสมบท และทานทงหมดเหลานนกไดอปสมบทโดยคณะสงฆ 20 รป มพระธรรมาจารยผประพฤตธรรมเปนพระอปชฌาย พระมหาสามวนรตเปนพระกรรมวาจาจารย บวชกนในเรอขนานทพระราชาสหล ทรงจดขนานใหททาเรอยาปา แมน�ากลยาณ เมอพระศาสดาปรนพพานได 1968 ป ตรงกบวนเสาร ขน 12 ค�า เดอนแปดหลง ประกอบดวยเชฏฐฤกษดถท 13 ปมะโรง จลศกราช 786 พระเถระทงหลายเหลานน ไดอปสมบทแลวจงไปนมสการพระทนตธาต และรอยพระพทธบาทบนยอดเขาสมนกฏและมหาสถาน 16 แหง แลวกราบลาพระอาจารยพระอปชฌายกลบมาโดยล�าดบ...

12 แควนกมโพช ในทนไมไดหมายถงกมพชาแตหมายถงเมองละโวหรอ

ลพบร โดยอางองตามทศนะของผแปลชนกาลมาลปกรณ - แสง มนวทร

(2515: 121)


...และเมอจะจากมานน ไดขอพระเถระ 2 องค เพอจะเอามาเปนพระอปชฌาย คอ พระมหาวกกมพาหและพระมหาอตตมปญญา กบทงขอพระบรมธาตองคหนง เพอเอามาบชากราบไหว ครงนนพระมหาวกกมพาหมพรรษา 15 พระมหาอตตมปญญา มพรรษา 10 ...”13

“...ไดยนวาในพรรษาตน พระเถระเหลานน จ�าพรรษาอยในเรอทามกลางมหาสมทร ตอมา ในพรรษาท 2 ท 3 ท 4 ท 5 ไดจ�าพรรษาอยในอโยชฌประ เปนตน14 ต อจากนนมาพระมหาเถรทงหลายไปเมองสชชนาลย ไดอปสมบทใหพระพทธสาครเถรในเมองนน ภายหลงไดมาเมองสโขทยจ�าพรรษาอยทนนในพรรษาท 6 เมอพระศาสดาปรนพพานได 1974 ป ตรงกบปจอ จลศกราช 792 พระเถระเหลานน มพระมหาธมมคมภรเถร พระมหาเมธงกรเถรเปนหวหนา ไดไปถงเมองเชยงใหมพกอยในมหาวหารวดปาแดง ไดยนวา ทานเหลานนอยในมหาวหารวดปาแดงแหงเดยว องคละ 7 ปบาง 8 ปบาง พระมหาเถรเหลานน ไดไปนครเขลงค เมอปชวด จลศกราช 794 (พ.ศ. 1976)...ทานไดท�าอปสมบทกรรมครงแรกททา เรยกวา วดเชยงยในแมน�าวงดานตะวนออก เฉยงเหนอของนคร พงทราบวาผไดรบอปสมบทกรรมในครงนน คอ พระจนทเถรชาวเมองมอบ ในปนนเอง พระมหาเถรทงหลายไปนครหรภญชย ตอนหลงไดท�าอปสมบทกรรมครงท 2 ททานครหรภญชย ในแมน�าพงค พงทราบวาผไดรบอปสมบทกรรมในครงนน คอ พระธรรมรกขต

13 แสง มนวทร (2515: 121-122)

14 ตรงในสมยรชกาลสมเดจพระบรมราชาธราชท 2 (พ.ศ. 1967-1991) -

อางองจากเชงอรรถ เรองเดยวกน (122)


พระธรรมรตนะ และพระญาณโพธ ... ...เมอพระศาสดาปรนพพานได 1977 ป ปลายปฉล จลศกราช 795 พระเถระเหลานนไปเมองเชยงแสน แควนโยน (โยนก) ไดอปสมบทกลบตรเปนอนมากทเกาะดอนแทน... ...พระมหาเถรเหลานนภายหลงไดท�าอปสมบทกรรม ในปนนเอง ทสวรรณปาสาณกะในเมองเชยงราย ขอใหทราบวาพระเถระทไดอปสมบทคราวนน คอ พระธรรมทนนะ เปนตน ตอจากนนมา พระสงฆในราชอาณาจกรของพระเจ าดส (สามฝงแกน) ไดท�าอปสมบทกรรมหลายครงหลายหน ครงนน พระภกษชาวลงกายงมอยหลายองค...”15

“...พระโสมจตเถรไดประดษฐานศาสนานกายสหล ในแควนเชยงตงเมอจลศกราช 810 (พ.ศ. 1992)... . . .พระเจ าสรธรรมจกรด พลกราชาธราช โปรดให สร าง โรงอโบสถหลงหนงในอารามวดปาแดงหลวง ซงเปนทถวาย พระเพลงพระบรมศพพระราชบดาและพระราชมารดาของพระองค เมอปมะแม จลศกราช 813 ตรงกบพระศาสดาปรนพพานได 1995 ป เพอเปนบญถาวรแกพระราชบดาพระราชมารดา จากนน รงขนปท 2 เปนปวอก ในวนมหาปวารณา พระเจาพลกราชาธราชทรงสละเนอทประมาณ 20 วา รอบโรงอโบสถ ... แลวทานกสวดกรรมวาจาสมาสมมตดวยตนเอง ครนสมาสมมตกรรมเสรจลงแลว พระธรรมราชาทรงฉลองใหญถง 7 วน ตอจากนน พระมหาเถรทงหลาย เมอครงกอนๆ เคยท�าอปสมบทกรรมอทกกเขปสมา (เขตสมาใชน�าลอมรอบ) ในแมน�าพงค แตพอสมมตพทธสมาของพระเจาสรธรรมจกรพรรดเสรจแลวในปวอกนนเอง พระผเปนเจาทงหลาย กใหอปสมบทกลบตรเปนอนมาก...

15 แสง มนวทร (2515: 122-123)


...ตงแตปวอกนนมากระทงถงเดยวน (พ.ศ. 1996-พ.ศ. 2060) พระภกษสหลทงปวงในนครของพระเจาเชยงใหม ไดพาบคคล ทเปนอปสมปทาเปกข(ผมงตอการอปสมบท) จากนครทวๆ ไป มายงเมองเชยงใหม แลวอปสมบทใหในสมาทพระเจาสรธรรมจกร- พรรดพลกผกไวแลวทกๆ ป...”16

จากขอมลในชนกาลมาลปกรณนท�าใหทราบวา อาณาจกร

โบราณหลายแหงเคยเจรญรงเรองอยในบรเวณประเทศไทยในปจจบน โดยอาณาจกรโบราณเหลาน ลวนมวฒนธรรม ประเพณ และศาสนา โดยเฉพาะอยางยงพระพทธศาสนาทมความสมพนธเกยวเนองเชอมโยงซงกนและกน มาตลอดระยะเวลาอนยาวนาน โดยราชาผครองอาณาจกรมสวนส�าคญในการสงเสรมและอปถมภพระพทธศาสนาเปนอยางด มาอยางตอเนอง

โดยเฉพาะอยางยงจากขอมลเกยวกบพระสมนเถร พระเถระองคส�าคญในรชกาลพระธรรมราชาลไทแหงสโขทย และพระเจากอนาแหงลานนา เปนขอมลส�าคญทแสดงใหเหนถงการมอยของพระพทธศาสนาเถรวาทในอาณาจกรโบราณเหลาน โดยมมาตงแตกอนพทธศตวรรษ ท 19 แลว แมจะไมไดมขอมลแหลงทมาและชวงเวลาทเขามาของพระพทธ- ศาสนาเถรวาทในภมภาคนกลาวไวอยางชดเจน แตกมขอมลของกลมคณะสงฆหลากหลายกลม อยในเมองตางๆ เชน อโยธยา สโขทย เชยงใหม เปนตน โดยมขอมลทนาสนใจซงสะทอนใหเหนภาพการคณะสงฆใน ยคนนไดชดเจนมากขน อาทเชน ความเจรญรงเรองของพระพทธศาสนาในอโยธยา ทมส�านกเรยนพระธรรมหลายส�านก ซงพระสงฆตางถนใหความสนใจไปศกษาเลาเรยน ตลอดจนมปรากฏหลายนกายหลายส�านกในแตละทองถน และกลาวถงการแยกกนท�าสงฆกรรมของ

16 แสง มนวทร (2515: 126-127)


คณะสงฆของแตละนกายอกดวย โดยในอาณาจกรลานนา ปรากฏขอมล เกยวกบคณะสงฆหลก 3 คณะ คอ นครวาส (Nagaravāsī)17 บปผารามวาส (Pupphārāmavāsī)18 และอรญญวาส (Araññavāsī)19 เปนตน

นอกจากน ยงปรากฏขอมลเกยวกบคณะสงฆทรวมกลมกนมาจากหลายแวนแควน น�าโดยพระมหาคมภรและคณะสงฆจากเมองเชยงใหม เดนทางไปศกษาพระธรรมเพมเตม และอปสมบทใหมทเมองลงกา เนองดวยคณะสงฆบางกลมมแนวคดวาพระพทธศาสนาทสบทอดโดยตรงมาจากลงกามความบรสทธบรบรณกวา จงเปนทนยม ยอมรบมากกวานกายดงเดมในทองถน โดยหลงจากคณะสงฆคณะนกลบมาจากเมองลงกาแลว กน�านกายสหลใหมมาเผยแผในภมภาคน และมการอปสมบทใหมกนอยางกวางขวาง โดยการสนบสนนจากเจาเมอง และพระราชาผครองอาณาจกรตางๆ

ขอมลทเกยวกบพระพทธศาสนาเถรวาท และความเคลอนไหวของคณะสงฆในอาณาจกรโบราณ เชน เรองราวของพระสมนเถระ20 และเรอง คณะสงฆทรวมกลมกนมาจากหลายแวนแควน น�าโดยพระมหาคมภรและคณะสงฆจากเมองเชยงใหม เดนทางไปศกษาพระธรรมเพมเตม

17 หรอนกายทองถนทสบทอดกนมาในดนแดนนตงแตแรกเรม แตกยงไมม

ขอสรปทชดเจนวามตนก�าเนดมาจากทใด

18 หรอนกายสหลเกา ตามขอมลทปรากฏในชนกาลมาลปกรณ เปนนกาย

ทน�าเขามาจากทางฝงมอญ หรอเมองเมาะตะมะ โดยเมอน�าเขามาแลว

พระเจากอนาไดสรางวดบปผารามถวายใหแกคณะสงฆคณะน จงมอกชอ

เรยกวานกายวดสวนดอก

19 หรอนกายสหลใหม ตามขอมลทปรากฏในชนกาลมาลปกรณ เปนนกาย

ทคณะสงฆในภมภาคนรวมตวกนไปสบทอดศาสนาจากลงกาโดยตรง

เมอกลบมาคณะสงฆคณะน ไดจ�าพรรษาทวดปาแดงเปนหลก จงมอกชอ

เรยกวานกายวดปาแดง

20 พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษมณ) (2521: 271-280)


และอปสมบทใหม ท เ มองลงกา21 เปนตน ยงมปรากฏในคมภรอนๆ เชน คม ภ รสง คตยวง ศ เชน เ ดยวกน โดยมการ เ พม เตม รายละเอยดบางประการลงไปอกดวย สงเกตไดวาขอมลดงกลาวอาจจะไดรบอทธพลมาจากคมภรชนกาลมาลปกรณ

กลาวโดยสรป มการปรากฏขอมลและหลกฐานวา การสบทอดพระพทธศาสนาเถรวาทในดนแดนแถบน มความเคลอนไหวอยาง ตอเนองตลอดระยะเวลายาวนานทวอาณาเขตโดยรอบ ในระหวางบคคล หลายกลม อาทเชน พระราชา อบาสก อบาสกา และกลมคณะสงฆ ดวยกนเอง

นอกจากน ยงปรากฏขอมลเกยวกบพระไตรปฎกในคมภร พงศาวดารและเอกสารบนทกประวตศาสตรส�าคญทเกยวของกบ พระพทธศาสนาในอาณาจกรสยาม ดงน

“...พระเจาจกรพรรดมพระธดาองคหนงพระนามวา พระนางจมมเทว เปนอครมเหสของเจาประเทศราชในเมองรามญ ก�าลงทรงครรภได 3 เดอน พระเจาจกรพรรดทรงสงพระนางจมมเทว พระธดาของพระองคใหมาครองราชยสมบตในทน(หรปญชย) ฝายพระนางพรอมดวยบรวารหมใหญจ�าพวกละ 500 องค กบพระมหาเถรทรงไตรปฎก 500 องค ลงเรอมาตามแมน�าพงค 7 เดอนจงบรรลถงเมองน ทานวาสเทพและทานสกกทนตพรอมดวยชาวเมองทงปวง ไดอญเชญพระนางจมมเทวนนนงบนกองทองค�าแลวอภเษก อาศยเหตทพระนางนงบนกองทองค�าอภเษก นครนนจงชอวาหรปญชย สบมาจนถงทกวนน...”22 “...(พ.ศ. 1967-พระเถระจากเชยงใหมไปลงกา) พระมหา


22 แสง มนวทร (2515: 92) โดยขอมลในสวนนกมปรากฏในสงคตยวงศเชนกน


เถรทงหลายไดเลาเรยนอกษรศาสตร การอานออกเสยง การสวด ออกเสยงตามตวอกษรทใชอยในลงกาทวป...”23 “...เบองหนาแตนนมา ศกราช 845 ปเถาะ วนพธ ขนสามค�าเดอนแปดสตพสชนกษตร พระราชาสรธรรมจกรพรรดตลกราชาธราช ไดมอบราชภาระใหสหโคตตเสนาบดมกาอ�ามาตย ผเปนอธบดบงคบการงานใหหลอพระพทธปฏมาดวยทองส�าฤทธองคใหญ มอาการเทาพระลวะปฎมา ประมาณส�าฤทธแสนหนงคณดวย 33 ใกลตาลวนมหาวหารระหวางทศปจฉมแลทกษณ แหงนพพสราชธาน ครนเททองแลวพระราชาเจา ใหเชญพระธาตทงหลาย 500 องค กบพระปฏมาทองปฏมาเงนออกมา แตธาตมณเฑยรของพระองคใหประดษฐานไวในมหากงสพทธปฏมา ดงไดสดบมา คราวนนมพระมหาเถรองคหนงทรงนามวา พระธรรมทน เปนภกษคณาจารย แลเปนพระอปชฌายดวย ไดส�านกอยในอารามนน คราวน นพระ เจ าส ร ธ รรมจกรวรรตต ลกราชา ธราช ไดอาราธนาพระภกษทรงพระไตรปฎกหลายรอยรป ใหช�าระอกษรพระไตรปฎกในมหาโพธารามป 1 จงส�าเรจ แลวพระองคกไดทรงบชาพระธรรมวนยแลพระภกษสงฆ ดวยนานาสกการ ทงหลายแลวกท�าการฉลองสมโภชและไดสรางพระมนเทยรใน มหาโพธาราม เพอประดษฐานปฎกไตรย....” 24 “...ตอจากสมยนนมาอก มเจาประเทศราช 2 คน คอ เจาเมองนายและเจาเมองเชยงทอง พรอมดวยบรวารเปนอนมาก ไปถงเมองเชยงใหม เมอวนศกร ขน 7 ค�า เดอน 9 (จ.ศ. 879-พ.ศ. 2060)

23 แสง มนวทร (2515: 121)



กราบบาทพระเจาราชาธราชแลวมอบถวายสมบตคอพลนกายของตนและตนเอง วนนน พระราชาธราชทรงปาวประกาศ ใหทราบทวกนวาพระราชาธบด ทรงหวงความเจรญอนยงใหญแก เจาประเทศราชทง 2 พรอมทงพลนกาย จงในวนเพญเดอน 9 พระองคตรสใหเจาประเทศราชกบพลนกายเหลานน นมสการ คณะสงฆทง 3 มพระสหลปฏมาเปนประมขและคมภรไตรปฎก แลวใหกลาวค�าสตยปฏญญาทามกลางพระรตนตรยแลวใหดมน�าพพฒนสตยา เมอครงเดมพระเจาสรธรรมจกรพรรดพลกราชาธราช (พระราชปยกา) ทรงคดเลอกพระมหาเถรผทรงพระไตรปฎก แลวโปรดใหช�าระอกษรพระไตรปฎก พระมหากษตรยพลกปนดดาธราชทรงอบรมสมโภชหอไตรในวดมหาโพธารามเปนการใหญ เพอใหเปนทไวพระไตรปฎกฉบบช�าระแลวครงพระเจาพลกนน....” 25 “...พระเจาพลกปนดดาธราชองคน หลงจากอภเษกแลวใน ปท 2 ได โปรดใหสร างอารามขนอารามหนงในหม บ านท พระราชปยกาครงเปนยพราช และพระบดาของพระองคเคยประทบมากอน เมอวนองคาร ขน 7 ค�า เดอน 5 ปมะโรง จลศกราช 858 (พ.ศ. 2040) และพระองคตงชออารามนนวาปพพาราม แปลวาอารามตะวนออก โดยหมายถงอารามนนมอย ด าน ทศบรพา แหงราชธาน นครเชยงใหม ตอแตนนมา ยางเขาปท 3 ป ม ะ เ ม ย พ ร ะ อ ง ค ท ร ง ส ร า ง ป ร า ส า ท ข น อ ง ค ห น ง ทามกลางมหาวหารในอารามนน เพอเปนทประดษฐานพระพทธ-ปฏมา ตอแตนน ยางเขาปท 4 เปนประกา พระเจาพลกปนดดา- ธราชทรงฉลองพระไตรปฎกฉบบลงทองและหอมนเทยร

25 แสง มนวทร (2515: 148-149)


ธรรมทพระองคโปรดใหสรางไวในวดปพพาราม26 ...”27 “…Dhammakittyābhidhāno ca silācāraguṇākaro, Pākaṭo Sīhale dīpe gagane viya candimāPiṭakesu ca sabbattha sadd-satthādikesu ca, Pārappatto mahāpañño Laṅkā-dīpappasādakoTassa sisso Dhammakitti-Mahāsāmīti vissuto, Laṅkāgamana -ussāho patvā Laṅkaṃ manoramaṃTattha puññaṃ bahuṃ katvā laddha-therupasampadaṃ, Punāgato sakaṃ desaṃ sampatto Yodayaṃ puraṃ…”28 “...พระธรรมกตตผมคณากรคอศลและอาจาระ โดดเดนในเกาะสหล ดจพระจนทรโดดเดนในทองฟาฉะนน, ทานผถงฝงในพระไตรปฎก และในคมภรทงหลาย มคมภรสททศาสตร เปนตน มปญญามาก ยงชาวลงกาเปนตนใหเลอมใสแลว, ศษยของทาน ปรากฏวา พระธรรมกตตมหาสาม มความอสสาหะไปลงกา ถงลงกาอนนารนรมยใจ, ทานท�าบญในเกาะนนเปนอนมาก ไดรบการอปสมบทใหมจากพระเถระ กลบมาสประเทศของตน อกถงเมองอโยธยา...”29 “… The king ordered also to be sent to Ceylon a gold image of Buddha, the ‘Karmawakya” (formulas) prescribed for the fourfold religious acts of priests, written on leaves made of gold, copies of Pratimokkha, Mahaniddesa, written in native characters, Pratisambheda and many other doctrinal books

26 ตรงกบขอมลทปรากฏในจารกหรภญไชย (พทธศตวรรษท 20)

27 แสง มนวทร (2515: 135)

28 Saddhānanda (1978: 90)

29 พระมหาวรตน รตนญาโณ (ณศรจนทร) (2549: 219)


which were not found in Ceylon, offerings to the sacred foot print and to the shrines; and also presents and letters to King Kirtisri…”30 “... (มหาศกราช 167431) พระเจาแผนดนตรสสงใหสงพระพทธรป ทองค�าองคหนงไปยงลงกา รวมทงพระคมภร “กรรมวากย” คอ ญตตจตตถกมมปสมปทา ซงจารกลงบนแผนทองค�า พระคมภรปาฏโมกข คมภรมหานทเทศ ซงเขยนดวยอกษรพนเมอง คมภร ประตสมเภทะ และคมภรอนๆ อกหลายเลมซงไมมในลงกาดวย และตรสสงใหสงเครองสกการะไปถวายแดรอยพระพทธบาทศกดสทธ และศาสนสถานในลงกา ทงโปรดเกลาใหสงเครองบรรณาการกบราชสาสนไปถวายพระเจากตสรราชสงหะดวย...”32 “...(พ.ศ. 2294) ณวนพฒท 7 เดอนสรยคต ตลา(คม) เวลาเชา ขาราชการไทย 2 คน เอาเรอมารบพวกทตานทตไป ณ ทแหง 1 ซงไมหางจากจวนเจาพระยามหาอปราช ทนนมหอ 8 เหลยมหลงคา 2 ชน ขางในผกมานสตางๆ แลปพรมลายทอง เจาพระยามหาอปราชนงอย บนเตยง มเครองยศตงอย ทง 2 ข าง คอ ดาบฝกทอง พานทอง เปนตน มมาน 2 ไขอยขางนา นามานออกมามขาราชการหมอบอยหลายคน เจาพนกงาน พาพวกทตานทตเขาไปหาเจาพระยามหาอปราชๆ ทกทายปราศรยแลเลยงหมากพลแลว จงใหดคมภรตางๆ ซงในลงกาทวปหาฉบบไมได บอกวาพระเจากรงศรอยธยาจะพระราชทานหนงสอคมภรทงปวงนใหออกไปกบคณะสงฆ ทจะใหไปอปสมบทในลงกาทวป...”33 “...สมเดจพระเจาบรมโกษฐเสดจออกรบราชทตทพระวหารสมเดจ

30 Pieris and Siddhartha (1914: 57)

31 พ.ศ. 2295 (พ.ศ. = ม.ศ. +621)

32 นนทา วรเนตวงศ (2515: 183)

33 กรมพระยาด�ารงราชานภาพฯ (2459: 137)


แลวมการสมโภชพระทนตธาต พระแกว 3 วน ตอนนมา โปรดให เจาพนกงานพาทตานทตลงกาไปเฝาสมเดจพระสงฆราช ณ วดพระศรรตนมหาธาต แลน�าเครองราชบรรณาการไปถวายพระพทธบาทดวย เมอทตานทตลงกาจะกลบไดเขาเฝากราบถวายบงคมลาทพระทนงสรยามรนทร แลไดรบพระราชทานบ�าเหนจรางวลเปนอนมาก โปรดใหทตานทตลงกาเชญเครองราชบรรณาการแลคมภรพระธรรม ซงยงไมมในลงกาทวปรวม 97 คมภร แลมศภอกษรของอรรคมหาเสนาบดกรงศรอยทธยาไปถงเสนาบด ณ กรงศรวฒนบร ทตานทตลงกาไดกลบไปเมอ ณ เดอน 11 ปชวดอฐศก จลศกราช 1118 พ.ศ. 2299...”34 “…เมอพทธศกราชลวงได 2310 ปกนกบปจอตอกนเดอนสาม ขน 9 ค�า วนองคารยามเสารเพลาราตร กเปนทสดการสงคราม พระนครนน กฉบหายตามกาลอยางใด สนอายแลวอยางใด แปรปวนแลวอยางใด สาบสญโดยประการใด (พมาฆาศก) จบเอาประชาชนทงหลายมราชวงศเปนตนดวย เกบทรพยทงหลายมประการเปนอนมากดวย และวเผาพระนครแลปราสาทสามองค และพระอารามวหารเสยดวย แลวท�าลายก�าแพงเมองเสยดวย แลวท�าพสดของกรงอโยธยนคร มพระธรรมแลพระวนย คอพระไตรปฎกเปนตน ใหพนาศเสยแลว กกลบไปสเมองของตน...’’35 “...จ�าเดมแตเมอกรงเกาเสยแกพมาขาศก ครงนนวดวงบานเรอนถกขาศกเผายบเยนไปทกแหง หนงสอพระไตรปฎกแลหนงสออนๆ จงเปนอนตรายสญไปเสยเปนอนมาก เมอขนหลวงตากตงเมอง ธนบรเปนราชธานแลว จงมรบสงใหเสาะหาหนงสอตางๆ มคมภรพระไตรปฎกเปนตน มารวบรวมตงหอหลวงขนใหม ความปรากฏ

34 กรมพระยาด�ารงราชานภาพฯ (2459: 208-209)



ในหนงสอพระราชพงษาวดารวา เมอปฉลเอกศก พ.ศ. 2312 พระเจากรงธนบร เสดจยกทพหลวง ลงไปตถงเมองนครศรธรรมราชมาก ดวยคราวเสยกรง พมาหาไดลงไปตถงเมองนครศรธรรมราชไม พระเจากรงธนบรจงมรบสงใหยมคมภรพระไตรปฎกทเมองนครศรธรรมราชขนเข ามายงกรงธนบร แลตอมาโปรดให พระราชาคณะไปเทยวหาหนงสอซงยงขาดตนฉบบ ถงกรงกมพชา แลเมองอน ๆ อก... ”36 “...ลพระพทธศกราช 2331 แลวปวอก (พระพทธยอดฟาจฬา-โลก รชกาลท 1) จงไดทรงหารอเหตการณนนดวยพระราชาคณะ ทงหลาย มสมเดจพระสงฆราชเป นประธาน ครงเลงเหน เหตการณนนแลว กรบพระราชโองการวาสาธ แลวจงมาเลอกสรรไดภกษทงหลาย 218 รป ราชบณฑตได 32 นาย พระเถรเจาทงหลายไดยกเหตการณนน ของพระบรมกษตราธราชเจาทง 2 พระองค ท�าสงคายนา พระธรรมวนย ในวนเพญเดอน 12 ณ วดพระศร- สรเพชดาราม...”37

จากขอมลทปรากฏในชนกาลมาลปกรณพบวา ในพทธศตวรรษท 12 หรอในชวงทเรมสรางเมองหรภญไชย ยงไมมการกลาวอางถง พระไตรปฎกทเปนเอกสารโดยตรง แตมขอมลเกยวกบ ตปฎกธร (Tipiṭakadhara) หรอพระผทรงพระไตรปฎกปรากฏอย38

นอกจากน ในคมภรพงศาวดารและเอกสารบนทกประวตศาสตร

36 ขอมลจากหวขอต�านานหนงสอพระไตรปฎกหลวง ในหนงสอต�านาน

หอสมด หอพระมณเฑยรธรรม หอวชรญาณ หอพทธสาสนสงคหะ

แลหอสมดส�าหรบพระนคร, กรมพระยาด�ารงราชานภาพฯ (2459: 4)


38 คาดวาชนกาลมาลปกรณนาจะอางองขอมลสวนนจากคมภรจามเทววงศ


ส�าคญ ทเกยวของกบพระพทธศาสนาในอาณาจกรสยาม เชน ชนกาลมาล- ปกรณ, สทธมมสงคหะ, สงคตยวงศ, สยามอปสมปทา, เรองประดษฐานพระสงฆสยามวงษในลงกาทวป ยงมการกลาวอางถงเหตการณ เกยวกบการจดสราง และตรวจช�าระพระไตรปฎกครบชดในสยาม อยหลายเหตการณ ตลอดจนมการสบทอด แลกเปลยนพระพทธศาสนา คมภรทางพระพทธศาสนาตางๆ อยางแพรหลาย ในชวงพทธศตวรรษท 20-21 ระหวางอาณาจกรในแถบน กบเมองลงกาในหลายครง อาทเชน

สมยอาณาจกรลานนา ในป พ.ศ. 202639 พระไตรปฎกถกจดสรางขน โดยค�าสงของพระเจาตโลกราช ทวดมหาโพธาราม40 ตอมาในป พ.ศ. 2043 พระไตรปฎกถกจดสรางขนโดยค�าสงของพระเจาตโลก-ปนดดาอกครง และในปตอมา (พ.ศ. 2044) พระเจาตโลกปนดดา ไดเปนองคอปถมภพธฉลองสมโภชพระไตรปฎกฉบบทอง และ หอเกบรกษาพระไตรปฎก ทวดปพพาราม นอกจากน ยงปรากฏเรองราว คณะสงฆในภมภาคน รวมตวกนและออกเดนทางไปศรลงกาเพอศกษาพระพทธศาสนา และอปสมบทใหม ในนกายสหล ไดเลาเรยนอกษรศาสตร การอานออกเสยง การสวดออกเสยงตามตวอกษรทใชอยในลงกา

39 พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษมณ) (2521: 340) กลาวถง

ในป(จล)ศกราช 845 ซงตรงกบพทธศกราช 2026 พระเจาสรธรรม-

จกรวรรตตลกราชาธราช ไดอาราธนาพระภกษทรงพระไตรปฎกหลายรอยรป

ใหช�าระอกษรพระไตรปฎกในมหาโพธารามป 1 จงส�าเรจ ซงแตกตางจาก

ขอมลทใชอางองกนโดยทวไป ทมกอางถงป พ.ศ. 2020 ตามพงศาวดาร

ฉบบราชหตถเลขา และเมอสบคนรายละเอยดในชนกาลบาลปกรณ

(แสง มนวทร 2515: 128) ขอมลในปพทธศกราช 2020 กลบไมมกลาวถง

เรองการสงคายนาพระไตรปฎกแตอยางใด พบเพยงเรองการสรางมหาวหาร

ไวในวดมหาโพธารามเทานน

40 ไมมการกลาวเรองนโดยตรงในชนกาลมาลปกรณ แตมกลาวไวอยางชดเจน

ในสงคตยวงศ


ทวปอกดวยสมยกรงศรอยธยา ราวพทธศตวรรษท 20 หรอกรงศรอยธยา

ตอนตน-กลาง ปรากฏเรองราวของพระธรรมกตตเปนพระเถระจาก กรงศรอยธยา แลวไปอปสมบทใหมทเมองลงกา41 ตลอดจนมขอมลเกยวกบพระราชาผปกครองแวนแควนในยคนน สงคณะทตไปเพอกจการ พระศาสนาตางๆ เชน ในป พ.ศ. 2294 สมยกรงศรอยธยาตอนปลาย ตรงกบรชสมยของสมเดจพระเจาบรมโกษฐ โดยมเรองราวเกยวกบการแลกเปลยนคมภรทางพระพทธศาสนาระหวางสยามและลงกา และเรองราวการแลกเปลยนพระพทธศาสนาระหวางทงสองประเทศ มปรากฏ ทงในบนทกทางประวตศาสตรของสยามและลงกา แตอยางไรกตาม แมวามการสบทอด แลกเปลยนคมภรพระพทธศาสนาบางในบางครง แตกยงไมมหลกฐานชดเจนเกยวกบการแลกเปลยนพระไตรปฎกครบชด ระหวางสยามและลงกาในสมยนน

เมอกรงศรอยธยาถกท�าลายลงใน พ.ศ. 2310 โดยกองทพพมา มปรากฏขอมลพระไตรปฎกถกท�าลายลงไปเปนอนมากในชวงเวลานน แตอยางไรกตาม ในป พ.ศ. 2312 พระเจากรงธนบร ไดเสดจยกทพตถงเมองนครศรธรรมราช และมรบสงใหยมคมภรพระไตรปฎกทเมองนครศรธรรมราช ขนเขามายงกรงธนบร ตลอดจนโปรดใหพระราชา คณะไปตามหาตนฉบบเพมเตม ถงกรงกมพชาและเมองอนๆ โดยรอบ

สมยกรงรตนโกสนทร ในป พ.ศ. 2331 มการสงคายนาพระไตรปฎกโดยการอปถมภของพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท 1 ในสมยรตนโกสนทร ทวดมหาธาต และมขอมลการตดตอแลกเปลยนทางการคณะสงฆระหวางสยามและลงกา ในชวงสมยตงแตรชกาลท 1

41 ชวงเวลาใกลเคยงกบทกลมคณะสงฆจากเชยงใหม และหวเมองใกลเคยง

รวมตวกนเดนทางไปยงเมองลงกา ตามทปรากฏในชนกาลมาลปกรณ

แตไมมขอมลวาเปนกลมเดยวกนหรอไม


ถงรชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทรอกดวย42 นอกจากน คมภร พระไตรปฎกใบลานอกษรขอม ถกจดสรางอยางตอเนอง ภายใตการอปถมภโดยพระมหากษตรยแตละรชกาล นบตงแตรชกาลท 1 ถง รชกาลท 5 แหงกรงรตนโกสนทร43

กลาวโดยสรป มขอมลเกยวกบพระพทธศาสนาเถรวาทและคมภรพระไตรปฎกปรากฏอยางชดเจนโดยตอเนอง ในอาณาจกรโบราณทอยในดนแดนประเทศไทยในปจจบน โดยเฉพาะอยางยง คมภร พระไตรปฎกอกษรขอม มการสบทอดมาอยางตอเนองยาวนาน โดยไดรบการเอาใจใสและอปถมภจากพระมหากษตรย ในการรวบรวมและจดสรางใหมใหครบชดอยเนองๆ ซงมหลกฐานปรากฏชดเจนมานบตงแตในสมย กรงศรอยธยา ธนบร และรตนโกสนทร ตราบจนเมอมเทคโนโลยการพมพเขามาสสยาม ในสมยรชสมยของพระจลจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท 5 จงไดเปลยนรปแบบการสบทอดพระไตรปฎก จากคมภรใบลานอกษรขอม มาปรวรรตจดสรางเปนหนงสอพระไตรปฎกฉบบพมพ อกษรไทย เปนครงแรกแทน โดยในปจจบน ยงมคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมทหลงเหลออย ถกเกบอนรกษในหอสมด และวดตางๆ ในประเทศไทย อยเปนจ�านวนมากพอสมควร

42 ขอมลปรากฏในเรองประดษฐานพระสงฆสยามวงษในลงกาทวป หวขอ

เรองสมณทตไทยไปลงกาในชนกรงรตนโกสนทร

กรมพระยาด�ารงราชานภาพฯ (2459: 299)

43 ขอมลปรากฏในต�านานหอสมด หอพระมณเฑยรธรรม หอวชรญาณ

หอพทธสาสนสงคหะ แลหอสมดส�าหรบพระนคร

กรมพระยาด�ารงราชานภาพฯ (2459: 5-14)


3. ขอมลทางประวตศาสตรของพระพทธศาสนาเถรวาท และการสบทอดคมภรพระไตรปฎก ในประเทศกมพชา

3.1 พงศาวดาร และเอกสารบนทกประวตศาสตรของอาณาจกรเขมร (พทธศตวรรษท 18-20)

ในบทความ Cambodia and Its Neighbors in the 15th Century ของ Michael Vickery กลาวถงบนทกหรอขอมลทางประวตศาสตรของกมพชาในชวงพทธศตวรรษท 18-20 ไวดงน

“…If the 15th century is a difficult period for all of South-east Asian history, it is very nearly a blank for Cambodia. There are no inscriptions, and the extant local ‘historical’ sources, the chronicles, are fiction until roughly mid-16th century (we do not even know the title or true dates of a king), except for one crucial event in mid-15th century, to be discussed below. Not only are sources very sparse for Cambodia itself in the 14th-15th centuries, but sources from neighboring countries are also of little help. Vietnam was still too far away to be concerned with, or of concern to, Cambodia; that part of modern Vietnam adjoining Cambodia and southern Laos was still Champa, which in the 15th century was preoccupied with relations with Vietnam, although there is some slight evidence for the same type of Champa-Cambodian rivalry seen in earlier and later centuries.


Ayutthaya, to the West, was certainly in continuous contact with Cambodia, and this is seen in Ayutthayan sources, but the references are not straightforward and require careful analysis and dissection before they can be used in reconstruction of Cambodian history. Because of the dearth of Cambodian sources, the history of the polity for the 15th century, and indeed from the early 13th

to early 16th century depends entirely – even for such details as titles and names of kings and their approximate dates – on what may be gleaned from foreign documents, preeminently Chinese, concerning Cambodia itself and its close neighbors, especially those which now make up Thailand…”44

จากงานวจยทเกยวของ และขอมลทปรากฏพบวา จารก พงศาวดาร หรอเอกสารบนทกประวตศาสตรเกยวกบอาณาจกรเขมรในชวง พทธศตวรรษท 18-20 ถกคนพบนอยมาก หรอแทบจะไมมเลย แมจะมขอมลจากเอกสารทางประวตศาสตรประเทศใกลเคยงบาง แตกไมไดมกลาวถงรายละเอยดของอาณาจกรเขมรในชวงนนมากนก

แมในเอกสารบนทกทางประวตศาสตรของทางฝงสยามหรอ กรงศรอยธยาในชวงเวลาดงกลาว จะมเรองราวการตดตอกบเขมรมาอยางตลอดตอเนอง แตกไมมขอมลทเปนขอมลหลกมากพอทจะรถงรายละเอยดประวตศาสตรของอาณาจกรเขมรในชวงเวลานน ดงนน ดวยความขาดแคลนแหลงขอมลทางประวตศาสตรของอาณาจกรเขมรนเอง ท�าใหแมแตประวตศาสตรทางการปกครองของอาณาจกรเขมร

44 Vickery (2006: 1)


ในชวงพทธศตวรรษท 18-20 รายนามกษตรยและปครองราชย โดยประมาณ ยงตองอาศยอางองมาจากเอกสารบนทกทางประวตศาสตรของชาตอน เชน เอกสารของจน และไทย เปนตน

3.2 พระพทธศาสนาเถรวาท การเคลอนไหวของคณะสงฆ และคมภรพระไตรปฎกในบรเวณอาณาจกรเขมร ทปรากฏในพงศาวดารและบนทกทางประวตศาสตร และทฤษฎทเกยวของ

เนองจากพงศาวดาร หรอเอกสารบนทกทางประวตศาสตรเกยวกบเขมรในชวงพทธศตวรรษท 18-20 หาไดคอนขางยาก ดงนน จงไมคอยปรากฏขอมลทเกยวกบพระพทธศาสนาในเขมรในยคนนเชนกน แตอยางไรกตาม ยงพอมหลกฐานโดยทางออมทกลาวถงพระพทธ-ศาสนาในชวงนนอยบาง ดงน

ในเอกสาร A Record of Cambodia: The Land and Its People by Zhou Daguan ทถกบนทกโดยทตจน Zhou Daguan ทเขามาอาศยอยในเขมรในชวงป พ.ศ 1839-1840 โดย Zhou Daguan ไดอธบายเรองราวเกยวกบพระสงฆเถรวาทและคมภรใบลานไวดงน

“Zhugu shave their heads and dress in yellow. They leave their right shoulder uncovered, and otherwise wrap themselves in a robe made of yellow cloth and go barefoot. …They chant a very large number of scriptures, which are all written on piles of plamyra leaves put together in an extremely orderly way.”45 “เจาคร โกนศรษะ นงหมดวยสเหลอง โดยเปดไหลทางดานขวา และพนตวดวยจวรท�าดวยผาสเหลอง เดนเทาเปลา ...พวก

45 Zhou and Peter (2007: 52-53)


เขาสวดคมภรจ�านวนมาก ซงทงหมดถกเขยนบนใบลานทน�ามารวมกนไวเปนมดอยางเปนระบบระเบยบมาก...”

แมวาจะปรากฏขอมลเกยวกบพระสงฆเถรวาท และคมภรใบลานในเขมรในชวงเวลานนในบนทกของทตจน แตอยางไรกตาม Zhou Daguan ใชค�าเรยกพระสงฆเหลานนวา “Zhugu” ตรงกบภาษาไทยวา “เจาคร” ซง Chandler46 และ Reid47 สนนษฐานวาอาจจะเปนพระสงฆจากไทย ซงยงไมไดรบการอปถมภอยางเปนทางการจากราชส�านกของเขมรในชวงเวลานน

นอกจากน ในพงศาวดารลาว ซงแตงขนในยคสมยใหมโดย มหาสละ วระวง กลาววา ในสมยพระเจาฟางม (พ.ศ. 1896) อาณาจกรลานชางมความเจรญรงเรองมาก ไดแผขยายอาณาจกรออกไป กวางขวางโดยไดรบการสนบสนนจากกษตรยเขมร และพระเจาฟางม ไดรบเจาหญงเขมรมาเปนมเหส โดยพระเจาฟางมไดน�าพระพทธศาสนามาสประเทศลาว โดยการแนะน�าจากพระมเหสชาวเขมรนเอง แตอยางไรกตาม Stuart-Fox ไดใหความเหน ในประเดนนวา

“… Fā Ngum is also credited with introducing Buddhism into Laos, though this is manifestly incorrect. Discoveries at Luang Phrabāng make it certain that Buddhism was known well before the time of Fā Ngum…”48 “...พระเจาฟางม ไดรบการยกยองวาเปนผน�าพระพทธศาสนามาสลาว ซงขอมลดงกลาวเปนขอมลทมความผดพลาดอยาง

46 Chandler (2008: 84)

47 Reid (2015: 99)

48 Stuart-Fox (2014: 10)


ชดเจน เพราะตามหลกฐานทคนพบทหลวงพระบาง ท�าใหรอยางแนชดวา พระพทธศาสนาเปนทร จกกนอยางแพรหลายในลาว มาตงแตกอนรชสมยของพระเจาฟางม...”

แมวาในยคทองของอาณาจกรเขมร ศาสนาฮนด และ พระพทธ-ศาสนามหายานรงเรอง และมอทธพลในดนแดนแถบน แตอยางไรกตาม ในชวงเวลาทพระพทธศาสนาเถรวาท เรมเจรญรงเรองในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต อาณาจกรเขมรไดเรมเสอมอ�านาจลง และอยในฐานะเมองประเทศราชของอาณาจกรทแขงแกรงกวา และมเพยงขอมล ทางออมเ กยวกบพระพทธศาสนาเถรวาทในเขมรทหลงเหลอ มาจนถงปจจบน

นอกจากน แมดเหมอนวาพระพทธศาสนาเถรวาทจะแผขยายมาถงเขมรมานานแลว เชนเดยวกนกบอาณาจกรอนๆ ในดนแดนแถบน แตกไมมขอมลหรอหลกฐานทชดเจน ทกลาวถงการจดสราง หรอการแลกเปลยนคมภรพระไตรปฎกในเขมร แมในพงศาวดารลาวจะมขอมลเกยวกบพระเจาฟางม ทไดแนะน�าพระพทธศาสนามาสยงอาณาจกรลานชางผานอาณาจกรเขมร แตกไมมการกลาวถงรายละเอยดเรองพระไตรปฎกเอาไวแตอยางใด

แตอยางไรกตาม ขอมลทเกยวเนองกบพระไตรปฎกในกมพชา กมปรากฏอยบาง ในเอกสารทางประวตศาสตรในชวงธนบรและรตนโกสนทรของสยาม อาทเชน จากหวขอ ต�านานหนงสอพระไตรปฎกหลวง ในหนงสอต�านานหอสมด หอพระมณเฑยรธรรม หอวชรญาณ หอพทธสาสนสงคหะ แลหอสมดส�าหรบพระนคร49 ไดกลาวถง เรองพระเจากรงธนบรมรบสงใหยมคมภรพระไตรปฎก ทเมองนครศรธรรมราชมายงกรงธนบร และตอมาโปรดใหพระราชาคณะ

49 กรมพระยาด�ารงราชานภาพฯ (2459: 4)


ไปเทยวหาหนงสอซงยงขาดตนฉบบถงกรงกมพชา โดยหนงสอในทน นาหมายถงคมภรพระพทธศาสนารวมทงพระไตรปฎกดวย แสดงใหเหนวา ในยคกรงศรอยธยา ซงเปนยคกอนหนากรงธนบร นาจะมพระไตรปฎก อยบางแลวในกมพชา โดยในขณะนนกมพชาเปนเมองประเทศราช ของสยาม

ไดกลาวถงความหมายของค�าวา “ตปฏก” ในกมพชาวา ไมได ถกใชเฉพาะในความหมายพระไตรปฎกเทานน แตถกใชในความหมายท รวมไปถงคมภรทเกยวกบพระพทธศาสนาทกประเภท และอางวาคมภรพระไตรปฎกครบชดแรกไดถกสงไปใหกษตรยองคดวงแหงกมพชา ในป พ.ศ. 2397 โดยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทรนเอง

ในหนงสอ Cambodian Buddhism เขยนโดย Ian Harris ไดกลาวถงเหตผล การใชอกษรขอมในการบนทกวรรณกรรมเกยวกบพระพทธศาสนาของไทยวา เพราะประเพณไทยเชอวาอกษรขอมเปนอกษรศกดสทธมานานหลายศตวรรษ ในประเดนเกยวกบพระไตรปฎก มขอมลชดเจนวาในป พ.ศ. 2397 กษตรยองคดวงแหงกมพชา ขอใหทางกรงเทพฯ สงพระไตรปฎกบาลครบชดมายงกมพชา โดยมคณะสงฆไทยทยอยน�าคมภรใบลานจ�านวน 80 ชด มายงเมองอดง (Udong)

แมวาการสบทอดพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในกมพชาไมมหลกฐานทางเอกสารทชดเจนนก แตจากขอมลขางตนดงกลาวแสดงใหเหนถงรองรอยการมอยของพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในกมพชามาตงแตสมยกรงศรอยธยา ซงมความเปนไปไดวานาจะไดรบอทธพลจากสยาม โดยเฉพาะอยางยงในชวงรตนโกสนทรตอนตน มหลกฐานชดเจนทกษตรยของกมพชาขอใหสยามสงพระไตรปฎกครบชดไปยงกมพชา


4. สถานการณปจจบนของคมภรพระไตรปฎกใบลาน อกษรขอมในประเทศไทยและกมพชา

คมภรใบลานอกษรขอมทคนพบในประเทศไทยในปจจบน เปนชดคมภ ร ทถกจดสรางขนในสมยอยธยาตอนปลายถงสมย พระจลจอมเกลา รชกาลท 5 ในสมยรตนโกสนทร โดยทวไปเราจะสามารถทราบอายปและแหลงก�าเนดของคมภรใบลาน โดยดจากใบจดหมายเหตใบลานของคมภรใบลาน (colophon) แตละชด แตอยางไรกตาม มากกวา 80 เปอรเซนตของคมภรใบลานอกษรขอม ไมมใบจดหมายเหตใบลาน จงท�าใหยากทจะทราบอาย และแหลงก�าเนดของคมภรใบลานชดนน ไดอยางชดเจนแมนย�า50 โดยเราสามารถท�าไดเพยงคาดคะเนอายของคมภรใบลานนนๆ จากลายเขยนทปรากฏในใบลานหนาแรกหรอหนาสดทาย หรอประมาณการจากพระลญจกร หรอตราประทบประจ�ารชสมยของกษตรยทจดสราง ลกษณะลวดลายดานขางหรอฉบบ (edition) ลกษณะลายมอ หรอตวอกษรทจารลงบนคมภรใบลานนนๆ

ดานสถานการณคมภรใบลานอกษรขอมในประเทศกมพชาในปจจบน สวนงานคมภรใบลานเปนเพยงแผนกเลกๆ ในหอสมดแหงชาตกมพชา และมส�านกงานศกษาคมภรใบลานตงอยทวดอณาโลม และวดสาลาวอน โดย École francaise d’Extreme-Orient (EFEO) and Fonds d’édition des manuscrits du Cambodge (FEMC) ซงเปนองคกรจากประเทศฝรงเศสทเขามาท�าการส�ารวจ จดท�าส�าเนาคมภร ใบลานทพบในประเทศกมพชาบางสวนในรปแบบไมโครฟลม โดยมคมภร

50 ขอมลรายการคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมทถกเกบรกษาไวท

หอสมดแหงชาต กรงเทพฯ จากจ�านวน 1,192 มด มเพยง 151 มดท

มจดหมายเหตใบลาน (colophon) (ขอมลจากการส�ารวจจากบตรรายการ

หอสมดแหงชาต กรงเทพฯ เมอป พ.ศ. 2557)


ใบลานเกบรกษาไวดวยจ�านวนไมมากนก มความเปนไปไดวา คมภร ใบลานสวนใหญไดถกท�าลายลงในสงครามกลางเมองทผานมา ท�าใหเหลอคมภรใบลานในปจจบนอยไมมาก โดยเฉพาะอยางยงคมภร พระไตรปฎกใบลานอกษรขอมหลงเหลออยแคเพยงเลกนอย

5. บทสรป

ในพงศาวดารและเอกสารบนทกทางประวตศาสตรของสยาม มขอมลทเกยวเนองกบการสบทอดพระพทธศาสนาและการจดสรางคมภรพระไตรปฎกในพนทประเทศไทยอยางตอเนองเปนจ�านวนมาก แตในทางกลบกน พงศาวดารและเอกสารบนทกทางประวตศาสตรของเขมร ในชวงเวลาใกลเคยงกนนนมจ�านวนนอย จงมขอมลการสบทอดพระพทธ-ศาสนา และการจดสรางคมภรพระไตรปฎกในพนทประเทศกมพชาเหลอตกทอดถงปจจบนแคเพยงเลกนอย และขอมลทงหมด ลวนเปนขอมลโดยทางออม และไมชดเจน

คมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมจ�านวนมากถกคนพบ ในประเทศไทย ในขณะทในกมพชามคมภรพระไตรปฎกใบลานทถกคนพบ เพยงเลกนอย โดยหากพจารณาในบรบทอนๆ ประกอบพบวา ในอดต การจดสรางพระไตรปฎกครบชดถอวาเปนเ รองทเกดขนไดยาก โดยทวไปพระไตรปฎกครบชด มกถกสรางขนในสมยของกษตรยทมอ�านาจมาก หรอในยคทอาณาจกรมความเจรญรงเรองอยางสง มกไมพบ การจดสรางพระไตรปฎกครบชดในหวเมองขนาดเลก และในบางกรณคมภรพระไตรปฎกยงถกใชเปนเครองมอทางการเมองอาทเชน เปนเครองมอในการแสดงถงบญบารมของกษตรย ใชเพอการยอมรบจากฝายศาสนจกร และบางครงกใชในทางการทตอกดวย


กลาวโดยสรป จากขอมลทางประวตศาสตร และสถานการณปจจบนของคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมของทงสองประเทศ แสดงใหเหนถง หลกฐานการปรากฏมอยของพระไตรปฎกในสยามมานบแตอดต และการยงคงอยของคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในประเทศไทยมาจนถงปจจบน ในขณะทหลกฐานการปรากฏมอยของพระไตรปฎก และการยงคงอยของคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในประเทศกมพชาในปจจบนอยในสถานการณตรงกนขาม

นอกจากน ยงปรากฏหลกฐานและขอมลเกยวกบพระไตรปฎก ทปรากฏในพงศาวดารและบนทกประวตศาสตรหลายแหง ตลอดจนงานวจยหลายชน ทดเหมอนจะสนบสนนทฤษฎทเกยวกบ คมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมในกมพชานาจะไดรบอทธพลจากไทย แตอยางไรกตาม การหาขอสรปทชดเจนเกยวกบแหลงก�าเนด ทมา ของคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมของทงสองประเทศ จ�าเปนตองศกษาวจยเปรยบเทยบเนอหา ระหวางชดคมภรพระไตรปฎกใบลานอกษรขอมทพบในทงสองประเทศ โดยของประเทศไทย จะใชจากวดพนญเชง และหอสมดแหงชาต สวนของกมพชา จะใชพระไตรปฎกใบลานจาก Wat Saravorn โดยศกษาเปรยบเทยบเนอหาเบองตนในบางสวน รายละเอยดและผลสรปของการเปรยบเทยบเนอหาดงกลาว จะไดน�าเสนอในงานวจยชนตอไป



แสง มนวทร. แปล. 2515. ชนกาลมาลปกรณ. ล�าปาง: กรมศลปากร.

พระยาปรยตธาดา(แพ ตาลลกษมณ). แปล. 2521. สงคตยวงศ. กรงเทพ: กรมศลปากร.

พระเจาบรมวงษเธอ กรมพระด�ารงราชานภาพ. 2459. เรองประดษฐานพระสงฆสยามวงษในลงกาทวป. กรงเทพ: กรมศลปากร.

พระเจาบรมวงษเธอ กรมพระด�ารงราชานภาพ. 2459. ต�านานหอสมด หอพระมณเฑยรธรรม หอวชรญาณ หอพทธสาสนสงคหะ และหอสมดส�าหรบพระนคร. กรงเทพ: โสภณพพรรฒธนากร.

นนทา วรเนตวงศ. แปล. 2515. พระนพนธตางเรองและสยามปสมปทา จดหมายเหต เรองประดษฐานพระสงฆสยามวงศในลงกาทวป. กรงเทพ: กรมศลปากร.

พระมหาวรตน รตนญาโณ (ณศรจนทร). 2549. “สทธมมสงคหะ: การตรวจช�าระและศกษา สทธมมสงคหสส ปรโสธนญเจว วจเฉทายตตวม�สา จ.” วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต, มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.


Bernon, Oliver de. 2006 “The Status of Pali in Cambodia: From Canonical To Esoteric Language.”In Buddhist legacies in mainland Southeast Asia: mentalities, interpretations and practices, edited by Francoise Lagirarde and Paritta Chalermpow Koanantakool. 53-66. Ecole francaise d’extreme-orient; Bangkok: Princess Maha Chakri Sirindhorn Anthropology Centre.

Chandler, David. 2008 A history of Cambodia. Chiang Mai: Silkworm Books.

Fernando, P.E.E. 1959 “AN ACCOUNT OF THE KANDYAN MISSION SENT TO SIAM IN 1750 A.D.”The Ceylon Journal of Historical and Social Studies Vol.2 No.1: 37-83. Colombo: the Ceylon University Press

Harris, Ian Charles. 2006 Cambodian Buddhism: history and practice. Chiang Mai, Thailand: Silkworm Books.

Marston, John A., and Elizabeth Guthrie. 2006 History, Buddhism, and new religious movements in Cambodia. Chiang Mai, Thailand: Silkworm Books.


Pieris, P. E., and Siddhartha Buddharakhita. 1914 Religious intercourse between Ceylon and Siam in the eighteenth century. Syāmūpadasampadā: The adoption of the Siamese order of priesthood in Ceylon, Saka Era 1673 (1757 A. C.).

Prapod Assavavirulhakarn. 2010 The ascendancy of Theravāda Buddhism in Southeast Asia. Chiang Mai: Silkworm Books.

Reid, Anthony. 2015 A history of Southeast Asia: critical crossroads. Chichester: Wiley Blackwell.

Saddhānanda, Nedimāle, ed. 1978 “SADDHAMMA SAMGAHO.” Journal of Pali Text Society 4: 21-90. London: Pali Text Society

Stuart-Fox, Martin. 2004 A history of Laos. Cambridge: Cambridge University Press.


Veidlinger, Daniel M. 2007 Spreading the Dhamma: writing, orality, and textual transmission in Buddhist Northern Thailand. Chiang Mai, Thailand: Silkworm Books.Vickery, M. 2006 Cambodia and its neighbors in the 15th century. Singapore: Asia Research Institute, National University of Singapore.

Zhou, Daguan, and Peter Harris. 2007 A record of Cambodia: the land and its people. Chiang Mai, Thailand: Silkworm Books.

หมวด 3

บทความวจย

117การศกษาเปรยบเทยบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานเพอวนจฉยค�าตางในพระไตรปฎก: กรณศกษาจากสภสตรแหงคมภรทฆนกาย A Comparative Study of Palm-leaf Manuscripts of the Pāli Canon for Analysis of Variant Readings

: A Case Study from the Subhasutta of the Dīghanikāya

การศกษาเปรยบเทยบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลาน

เพอวนจฉยค�าตางในพระไตรปฎก: กรณศกษาจากสภสตรแหงคมภรทฆนกาย

A Comparative Study of Palm-leaf Manuscripts of the Pali Canon

for Analysis of Variant Readings: A Case Study from

the Subhasutta of the Dīghanikaya

บรรเจด ชวลตเรองฤทธ Bunchird ChaowaRithReonglith

ศนยวจยพระไตรปฎก DCITipiṭaka Research Center, DTP, DCI, Thailand

ตอบรบบทความ: 28 ม.ค. 2562 เรมแกไขบทความ: 29 ม.ค. 2562รบบทความตพมพ: 5 เม.ย. 2562 เผยแพรออนไลน : 22 เม.ย. 2562


การศกษาเปรยบเทยบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานเพอวนจฉยค�าตางในพระไตรปฎก: กรณศกษาจากสภสตรแหงคมภรทฆนกาย

บรรเจด ชวลตเรองฤทธ

บทคดยอ

บทความนมวตถประสงคเพอแสดงประวตความเปนมาโดยสงเขปของพระไตรปฎก 4 ฉบบหลกทไดรบการอางองอยางกวางขวางในวงการศกษาพระพทธศาสนา คอ พระไตรปฎกบาลอกษรไทยฉบบสยามรฐ พระไตรปฎกบาลอกษรพมาฉบบฉฏฐสงคต พระไตรปฎกบาลอกษรสงหลฉบบพทธชยนต และพระไตรปฎกบาลอกษรโรมนฉบบสมาคมบาลปกรณ แหงประเทศองกฤษ พรอมทงน�าเสนอผลการศกษาเปรยบเทยบ พระไตรปฎกบาลฉบบใบลานจาก 5 สายจารต คอ อกษรสงหล อกษรพมา อกษรมอญ อกษรขอม และอกษรธรรม เพอชวยวนจฉยปญหาค�าตาง (Variant reading) ทพบในพระไตรปฎก โดยจะยก “สภสตร” แหงคมภรทฆนกายมาเปนกรณศกษา

เมอน�าขอความจากพระไตรปฎกบาลฉบบพมพทง 4 ฉบบขางตนมาเปรยบเทยบกน จะพบวามขอความหรอค�าอานบางแหงไมตรงกน ทางวชาการเรยกวามค�าตางเกดขน ท�าใหเกดค�าถามตามมาวาค�าอานของพระไตรปฎกบาลฉบบใดเปนค�าอานทดงเดมกวากน หลกวชาการ



ทใชตอบปญหานเรยกวา การตรวจช�าระเชงวเคราะห (Textual criticism) มขนตอนตงแตการรวบรวมคมภรใบลานเกาแกจากทกสายจารตน�ามาเปนตนฉบบแลวศกษาเปรยบเทยบกนและน�าหลกฐานอน เชน อรรถกถา ฎกา ฯลฯ มาประกอบการวเคราะหเพอวนจฉยหาค�าอานทดงเดมทสดเทาทจะท�าได

ผลการวจยครงนท�าใหทราบวา การสบทอดพระไตรปฎกบาล มความถกตองแมนย�าสงมาก ผ วจยพบค�าตางปรากฏอยในสภสตร เพยง 6 เปอรเซนต และไมมค�าตางใดท�าใหใจความหลกของพระสตรเปลยนไป อกทงขอมลค�าตางทพบยงฉายภาพใหเหนพฒนาการของภาษาบาล ลกษณะการสบทอดคมภรพระไตรปฎก และประวตศาสตรพระพทธศาสนาในเอเชยอาคเนยไดชดเจนยงขนอกดวย

ค�าส�าคญ : พระไตรปฎกบาล การตรวจช�าระ คมภรใบลาน ทฆนกาย สภสตร ค�าตางในพระไตรปฎก


A Comparative Study of Palm-leaf Manuscripts of the Pali Canon for Analysis of Variant Readings: A Case Study from the Subhasutta of the Dīghanikaya

Bunchird ChaowaRithReonglith

Abstract

The present paper is intended to clarify a general background regarding an editorial approach of four editions of the Pāli canon which are deemed authoritative references, namely the Thai Syāmaraṭṭha edition, the Burmese Chaṭṭhasaṅgīti edition, the Sinhalese Buddhajayanti edition, and the European Pali Text Society edition. It is also to show a result of a comparative study of palm-leaf manuscripts of the Pāli canon from five traditions, namely Sinhalese, Burmese, Mon, Khom and Tham script traditions, in order to help to determine problems of variant readings found in the Pāli canon. The Subhasutta of the Dīghanikāya will be raised as a case study of this academic attempt of editing the Pāli canon.

When comparing text from the aforementioned four printed editions, it will reveal inconsistencies will be revealed among the editions, in other words, an occurrence of variant



readings. Thus an inevitable question is to be asked: the text of which edition is more original? The academic means used to pursue this answer is the textual criticism, which is a process involving first collecting the oldest extant manuscripts of all traditions, then collating text of each acquired manuscripts, studying and researching relevant evidence such as commentaries, sub-commentaries etc., and finally determining a proper reading as closest to the original text as possible.

The study results show the remarkable accuracy of the textual transmission of the Pāli canon. In the Subhasutta, only six percent of the text have variant readings and none of them make significant changes to a meaning of the text. Moreover, those variants also provide interesting reflections on the development of Pāli language, the nature of the Pāli canon’s transmission, and history of Buddhism in Southeast Asia.

Keywords : Pāli canon, Textual criticism, Palm-leaf manuscript, Dīghanikāya, Subhasutta, Variant readings


1. บทน�า

พระไตรปฎกบาลเปนคมภรค�าสอนหลกในพระพทธศาสนาเถรวาททสบทอดผานรปแบบตางๆ มายาวนานมากกวาสองพนป เรมจากการสวดทรงจ�าทเรยกวามขปาฐะ แลวบนทกเปนลายลกษณอกษรลงในคมภรใบลาน ตอมาเมอเทคโนโลยการพมพสมยใหมเปนทแพรหลาย พระไตรปฎกบาลฉบบใบลานจงถกจดพมพเปนหนงสอกระดาษ กลายเปนพระไตรปฎกบาลฉบบพมพ เมอเทคโนโลยคอมพวเตอรเขามา จงมการจดท�าฐานขอมลของพระไตรปฎกบาลฉบบพมพขนและไดกลายเปนพระไตรปฎกบาลฉบบอเลกทรอนกสในรปแบบของแผนซด และกลายเปนพระไตรปฎกออนไลนบนเครอขายอนเทอรเนตตามเทคโนโลยคอมพวเตอรทเจรญกาวหนาตามล�าดบ แมปจจบนพระไตรปฎกบาลในรปแบบขอมลอเลกทรอนกสจะเปนทนยมอยางแพรหลายเนองจากความสะดวกรวดเรวในการสบคนขอมล แตพระไตรปฎกบาลฉบบพมพ กยงคงเปนแหลงอางองทไดรบความนาเชอถอสงสดในการชขาด ความถกตองของพระไตรปฎกบาล ปจจบนพระไตรปฎกบาลฉบบพมพ ทไดรบการอางองอยางกวางขวางในวงการศกษาพระพทธศาสนา ม 4 ฉบบ ไดแก (1) พระไตรปฎกบาลอกษรไทย ฉบบสยามรฐ ซงตอไป จะเรยกวา “ฉบบไทย” (Se – Siam Edition) (2) พระไตรปฎกบาลอกษรพมา ฉบบฉฏฐสงคต หรอทนยมเรยกวา ฉบบฉฏฐสงคายนา ซงตอไป จะเรยกวา “ฉบบพมา” (Be – Burmese Edition) (3) พระไตรปฎกบาลอกษรสงหล ฉบบพทธชยนต ซงตอไปจะเรยกวา “ฉบบสงหล” (Ce – Ceylon Edition) และ (4) พระไตรปฎกอกษรโรมน ฉบบสมาคมบาลปกรณแหงประเทศองกฤษ หรอทนยมเรยกวา ฉบบ PTS ซงตอไปจะเรยกวา “ฉบบยโรป” (Ee – European Edition)



ขอเทจจรงส�าคญประการหนงทวงการวชาการดานพระพทธศาสนาทราบด คอ เมอน�าขอความจากพระไตรปฎกบาลทง 4 ฉบบขางตน มาเปรยบเทยบกน จะพบวามขอความบางแหงไมตรงกน ในทางวชาการเรยกวา “มค�าอานตางกน (Variant reading)” ท�าใหเกดค�าถามขนวาค�าอานไหนกนแนทเปนค�าอานดงเดม (Original reading)? หลกเกณฑทางวชาการทพยายามตอบค�าถามเรองน คอ การตรวจช�าระคมภร เชงวเคราะห (Textual criticism)1 ซงมกระบวนการท�างานตงแต การรวบรวมแหลงขอมลปฐมภม ทเปนตนฉบบเกาแก กรณของ พระไตรปฎกบาลกคอ “พระไตรปฎกบาลฉบบใบลาน” นนเอง เมอรวบรวมตนฉบบเกาแกไดแลวกจะเขาสขนตอนศกษาเปรยบเทยบและวนจฉยค�าตางทพบในตนฉบบทงหมดพรอมทงศกษาเอกสารอน ทเกยวของอยางละเอยดรอบคอบเพอสาวยอนกลบไปหาขอความ ทใกลเคยงกบขอความดงเดมมากทสดเทาทจะท�าได

บทความนมวตถประสงคเพอแสดงใหเหนถงแนวทางการศกษาเปรยบเทยบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานเพอใชประกอบการวนจฉยค�าตางทพบในสภสตรแหงคมภรทฆนกาย โดยใชตนฉบบทเปนคมภร ใบลาน 5 สายอกษร ไดแก อกษรสงหล อกษรพมา อกษรมอญ อกษรขอม และอกษรธรรม ประกอบกบพระไตรปฎกฉบบพมพอก 4 ฉบบ

1 แมชวมตตยา (2557: 210) ไดแปลค�าภาษาองกฤษ A Critical edition

of the Tipitaka เปนภาษาไทยวา “การตรวจสอบช�าระพระไตรปฎก

เชงวเคราะห” แนวคดเรองการตรวจช�าระเชงวเคราะหเกดขนในยโรป

วธการนจงเรมใชกบคมภรไบเบลและวรรณกรรมกรก-ละตนกอน ตอมา

เมอนกวชาการชาวตะวนตกเขามาศกษาคมภรในอนเดย จงไดน�า

วชาการตรวจช�าระเชงวเคราะหมาใชกบคมภรสนสกฤตและคมภรบาลดวย

ผ สนใจสามารถศกษาประวตความเปนมาเกยวกบการตรวจช�าระ

เชงวเคราะหและประวตการตรวจช�าระพระไตรปฎกบาลโดยสงเขปไดจาก

Clark (2015a: 51-85)


ผ เขยนเชอวางานวจยในแขนงนจะชวยสนบสนนสงเสรมการศกษา ภาษาบาลใหเจรญงอกงาม และสรางความรความเขาใจเกยวกบ การสบทอดพระไตรปฎกบาลและประวตศาสตรพระพทธศาสนาในเอเชยตะวนออกเฉยงใตไปพรอมๆ กนดวย

ในหวขอถดไปผ เขยนจะขอกลาวถงประวตความเปนมาและแหลงขอมลทมาของพระไตรปฎกบาลฉบบพมพทง 4 ฉบบทนยมใชแพรหลายในปจจบนกอน จากนนจะยกตวอยางปญหาค�าตางทพบในสภสตรพรอมทงแสดงแนวทางการวเคราะหปญหาและธรรมชาตของการท�างานศกษาเปรยบเทยบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานโดยละเอยดตอไป

2. พระไตรปฎกบาลฉบบพมพ

พระไตรปฎกบาลในปจจบนสบทอดกนมาตงแตเมอครงสงคายนาครงท 1 ทจดขน ณ กรงราชคฤห หลงพทธปรนพพานได 3 เดอน ค�าสอนทไดรวบรวมเรยบเรยงในครงนนเรยกวา “ธรรมวนย”2 ตอมาจงคอยเรยกเปน “พระไตรปฎก” ในภายหลง ค�าถามคอคมภร พระไตรปฎกบาลถกเรยกวาเปน “พระไตรปฎก” ตงแตสมยไหน? วธการหนงในการแสวงหาค�าตอบโดยออมคอการศกษาวาชอเรยก “พระไตรปฎก” หรอค�าศพททเกยวของกนมปรากฏอยในหลกฐาน

2 หลกฐานปฐมภมแรกสดทกลาวเหตการณสงคายนาครงท 1 คอ บนทกเรอง

“ปญจสตกขนธกะ” ในคมภรจลวรรคแหงพระวนยปฎก (ว.จ. 7/614/379 ff.)

ทเปนบนทกเหตการณการสงคายนาโดยพระเถระ 500 รป ณ กรงราชคฤห

บนทกเหตการณสงคายนาครงท 1 นคอนขางมน�าหนกมาก เนองจาก

เหตการณสงคายนาครงท 1 ยงถกบนทกไวในพระวนยปฎกของนกาย

หนยานอนๆ อก 5 นกายดวย ไดแก มหาสงฆกะ มหงสาสกะ ธรรมคปต

สรวาสตวาท และมลสรวาสตวาท ซงไดสบทอดตอมาจนปจจบนได

ถกผนวกเปนสวนหนงในชดพระไตรปฎกจน



ทเกาแกทสด ชนใดและมอายเกาแกแคไหน หลกฐานดงกลาวจะเปนการยนยนวาอยางนอยทสดในสมยนนกมชอเรยก “พระไตรปฎก” เกดขนแลว ส�าหรบหลกฐานทเปนคมภรบาลนน Norman ไดชใหเหนวามค�าวา “tipeṭaka” และ “tepiṭaka” ปรากฏอยในคมภรมลนทปญหา และมค�าวา “tipeṭakin (ทรงพระไตรปฎก)” ปรากฏอยในคมภรปรวาร3 แต Norman สนนษฐานวาค�าศพทดงกลาวนาจะเปนขอความทถกแทรกเขามาภายหลงเมอพระไตรปฎกไดเผยแพรไปถงเกาะลงกาแลว ซงอาจเปนชวงเวลาท ลวงเลยไปถงพทธศตวรรษท 6 แลวกได4 แตเมอพจารณาหลกฐานฝายโบราณคดทเปนศลาจารกรายนามผบรจาคจ�านวน 38 แผนทขดคนพบจากสถป Bharhut พบวามค�าทเกยวเนองกบชอเรยกพระไตรปฎก ปรากฏอยบนศลาจารกเหลานหลายค�า ไดแก suttantika (ผทรงพระสตร), vinayadhara (ผทรงพระวนย), peṭakin (ผทรงปฎก), pacanekāyika (ผทรงนกายทงหา) และ trepiṭaka (ผทรงพระไตรปฎก) ค�าศพทเหลาน เปนการระบถงผ เชยวชาญพระไตรปฎก ดงนนจงอาจสนนษฐานไดวาคมภรค�าสอนหลกของพระพทธศาสนานาจะถกเรยกเปน “พระไตรปฎก” อยางชาทสดในสมยสถป Bharhut คอ ราวพทธศตวรรษท 35

คมภรค�าสอนของพระพทธศาสนาทเรยกวา “ธรรมวนย” ไดถกสบทอดตอมาดวยการสวดทรงจ�าแบบมขปาฐะตงแตเมอครงสงคายนาครงท 1 และเราทราบจากคมภรทปวงศวาตอมาคมภรพระไตรปฎกและคมภรอรรถกถาไดถกบนทกเปนลายลกษณอกษรทเกาะลงกาในสมย

3 Norman อางค�าอาน Khemanāmo tipeṭakī จากฉบบยโรป

(Vin (Ee) V 3,14) ซงตรงกบฉบบไทย (ว.ป. 8/3/4) แตในฉบบพมา

(Vin (Be) V 3,12) ใชค�าวา “tipeṭako” แทน

4 Norman (1997: 133)

5 Shimoda (1997: 15)


พระเจาวฏฏคามนอภยซงตรงกบชวงราวพทธศตวรรษ 56 ตงแตนนเปนตนมาพระไตรปฎกบาลกไดสบทอดมาในรปแบบของคมภรใบลานเปนเวลายาวนานกวาสองพนป จนกระทงนกวชาการชาวเดนมารก Rasmus Rask (พ.ศ. 2330-2375) ไดรวบรวมคมภรใบลานจ�านวนมากจากศรลงกา มาเกบรกษาไวทหอสมดในเมองโคเปนเฮเกน ซงตอมาคมภรใบลาน ชดนเองไดกลายเปนตนฉบบในการจดพมพคมภรบาลเปนหนงสอกระดาษครงแรกเมอป พ.ศ. 2384-2398 คมภรบาลฉบบยโรปททยอยจดพมพออกมาในชวงเวลาดงกลาว คอ คมภรกมมวากยะ คมภร รสวาหน(เฉพาะทอนแรก) และธรรมบท7 เหตการณนถอเปนประวตศาสตรทนาสนใจวาคมภรบาลทสบทอดตอกนมาในรปแบบของคมภรใบลาน ในเอเชยไดถกจดพมพในรปแบบหนงสอกระดาษเปนครงแรกในยโรปดวยตวอกษรโรมน แตการจดพมพพระไตรปฎกบาลฉบบยโรปเปนการจดพมพแยกเปนเลมๆ ไมไดจดพมพทงชดอยางเปนระบบ กวาทพระไตรปฎกบาล

6 Dīp XX.20-21: piṭakattayapāliñ ca tassā aṭṭhakatham pi ca,

mukhapāṭhena ānesuṃ pubbe bhikkhu mahāmati (20) | hāniṃ

disvāna sattānaṃ tadā bhikkhu samāgatā, ciraṭṭhitatthaṁ

dhammassa potthakesu likhāpayuṃ (21). Odenberg (1879, 211)

แปลคาถาบาลเปนภาษาองกฤษไวดงน: 20. Before this time, the wise

Bhikkhus had orally handed down the text of the three Piṭakas

and also the Aṭṭhakathā. 21. At this time, the Bhikkhus who

perceived the decay of created beings, assembled and in order

that the Religion might endure for a long time, they recorded

(the above-mentioned texts) in written books.

7 Balbir (2009: 3)



ฉบบยโรปจะจดพมพออกมาครบชดกตองใชเวลาอกเกอบ 150 ปตอมา8 สวนพระไตรปฎกบาลฉบบพมพทจดพมพออกมาทงชดเปนครงแรก ของโลกนนไดจดพมพขนในประเทศไทยดวยอกษรไทย คอ พระไตรปฎกฉบบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวนนเอง ซงตอมาไดกลายเปนพระไตรปฎกบาลฉบบสยามรฐทใชอางองอยางกวางขวางในประเทศไทย

2.1 ประวตความเปนมาของพระไตรปฎกบาลฉบบสยามรฐ (ฉบบไทย)

พระไตรปฎกฉบบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว (ตอไปจะเรยกวาพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5) ทจดพมพขนเมอป พ.ศ. 2436 เพอเฉลมฉลองการครองสรราชสมบตครบ 25 ปของพระองค ถอเปนการจดพมพพระไตรปฎกบาลทงชดเปนครงแรกของโลก ซงประกอบดวยคมภรจ�านวน 39 เลม ขาดเพยงคมภรบางเลมเทานนทไมไดจดพมพในคราวนน9 การจดพมพพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 ไดสรางนวตกรรมหลายประการในการสบทอดพระไตรปฎกบาลของไทย เชน เปลยนวธการในการสบทอดจากการจารลงในใบลานมาเปนการพมพลงบนหนงสอกระดาษ เปลยนชดอกษรทใชบนทกจากอกษรขอมมาเปนอกษรไทย เปนตน อกทงยงแสดงใหเหนถงพระปรชาสามารถของพระบาท

8 พระไตร ปฎกบาลฉบบย โ รป ทจด พม พ โดยสมาคมบาลปกรณ

(Pali Text Society) ถอเปนฉบบมาตรฐานทนกวชาการทวโลกนยม

ใชอางอง คมภรพระไตรปฎกเลมสดทายของสมาคมบาลปกรณ คอ คมภร

Dhammapada ทตรวจช�าระโดย O. v. Hinüber และ K. R. Norman

และจดพมพเมอป พ.ศ. 2537

9 คมภรทไมไดจดพมพรวมอยในพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 ไดแก

วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถา เถรคาถา ชาดก อปทาน พทธวงศ จรยาปฎก

และเนอหาตอนทายของคมภรมหาปฏฐาน (แมชวมตตยา 2557: 86-87)


สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทงพระราชกรณยกจในดานงานการศาสนาและดานวเทโศบายตางประเทศทชวยประคบประคองใหประเทศชาตมนคงผานพนสภาวการณทบานเมองก�าลงตกอยในยคลาอาณานคมของชาตตะวนตกในขณะนน

นอกจากนยงมรายละเอยดเกยวกบพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 ทนาสนใจอกหลายประการ ทงในเรองตนฉบบและกระบวนการตรวจช�าระ รปแบบและการด�าเนนการจดพมพ รายนามคณะกรรมการ ทรบผดชอบ การประสานงานกบตางประเทศ ปญหาและอปสรรคในการจดสรางพระไตรปฎก ตลอดจนเหตการณส�าคญอนทเกยวของ ผสนใจสามารถศกษาคนควาเพมเตมไดจากงานวจยของแมชวมตตยา (2557) ซงถอเปนงานวจยทครบถวนสมบรณทสดในขณะน ในบทความนผ เขยนขอกลาวเฉพาะประเดนทเกยวของกบตนฉบบและแนวทางการตรวจช�าระของพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5

ค�าน�าในตวเลมของพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 ไมไดระบ รายละเอยดเกยวกบตนฉบบทใชในการตรวจช�าระ เราจงไมทราบเลยวาคณะผตรวจช�าระน�าคมภรใบลานฉบบใดบางมาเปนตนฉบบ จนกระทงแมชวมตตยาไดศกษาเอกสารหอจดหมายเหตแหงชาตทเกยวของกบการจดสรางพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 จงท�าใหทราบวาตนฉบบหลกนาจะเปนพระไตรปฎกใบลานฉบบทองใหญและฉบบทองนอยทสรางขนในสมยรชกาลท 1 หรอฉบบอนทสบทอดตอกนมา แมชวมตตยาไดกลาวสรปไวดงน

หนงสอขางตนเปนหลกฐานวา พระเจานองยาเธอ กรมหมนวชรญาณวโรรส (และกรรมการตรวจช�าระพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 ทานอนๆ) ไดใช “พระคมภรไตรปฎกในหอพระมณเฑยรธรรม”



เปนฉบบหลกในการตรวจช�าระพระไตรปฎก ขณะเดยวกนกไดรวบรวม “พระคมภรไตรปฎกฉบบตางๆ” “เพอทจะไดสอบ (คอเทยบกบ) พระไตรปฎกซงตรวจแกลงพมพอยนน”.. “พระคมภรไตรปฎกในหอพระมณเฑยรธรรม” ทกลาวถงน นาจะเปนพระไตรปฎกฉบบทองใหญและฉบบทองนอย ภาษาบาฬ อกษรขอม หรอฉบบทจารสบทอดมาจากฉบบทองใหญและฉบบทองนอยนน. พระไตรปฎกฉบบทองใหญเปนพระไตรปฎกหลวงฉบบแรกของกรงรตนโกสนทร เปนผลจากการสงคายนาเมอพทธศกราช 2331 ตามพระราชด�ารและพระราชปถมภในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก ปฐมกษตรยแหงบรมราชจกรวงศ. การสงคายนาใชเวลา 5 เดอน เมอสนสดการสงคายนา ไดโปรดฯ ใหจารพระไตรปฎกลงในใบลาน ปดทองแทงทบทงปกหนาหลงและกรอบ.10

คณะผ ตรวจช�าระพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 ประกอบดวย พระสงฆเถรานเถระผ เชยวชาญพระไตรปฎกและพระสงฆเปรยญ ประโยคสงและจบเปรยญ 3 ประโยคจ�านวน 110 รป11 นอกจากตนฉบบหลก ท เปนพระไตรปฎกใบลานฉบบทองใหญและฉบบทองนอยแลว คณะตรวจช�าระยงไดใชพระไตรปฎกบาลฉบบสงหล (ส.) พมา (พ. หรอ ม.) มอญ (รา. ซงมาจากค�าวารามญ) ยโรป (ย. คอฉบบสมาคมบาลปกรณขององกฤษ) และคมภรอรรถกถา (อ.) มาประกอบในการตรวจช�าระดวย ซงสงเกตไดจากอกษรยอทปรากฏอยในเชงอรรถพระไตรปฎกฉบบ

10 แมชวมตตยา (2557: 207-208)



รชกาลท 512 ความหลากหลายของตนฉบบเหลานแสดงใหเหนถง ความสามารถและความเชยวชาญของคณะผตรวจช�าระทอานภาษาบาลอกษรตางๆ รวมทงอกษรโรมนไดอยางแตกฉานมาตงแตในสมยนนแลว

สงทนาสนใจทสดคอ แนวทางในการตรวจช�าระพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 ซงแมชวมตตยาไดตรวจสอบเชงอรรถพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 โดยละเอยดและไดขอสรปวา เปนการตรวจช�าระเพอสบทอดตนฉบบเปนส�าคญ กลาวคอผตรวจช�าระจะคงขอความของตนฉบบหลกเอาไวแลวแสดงค�าตางทพบในพระไตรปฎกฉบบอนๆ ไวในเชงอรรถ แมเมอผตรวจช�าระจะมความเหนตางจากตนฉบบ แตกจะยงคงขอความตามตนฉบบเอาไวแลวแสดงความเหนของตนไวในเชงอรรถเทานน แมชวมตตยาตรวจพบเพยงกรณเดยวเทานน ทผตรวจช�าระไดเปลยนขอความตนฉบบตามผลการวนจฉยของตนทไดจากการตรวจสอบกบพระไตรปฎกฉบบตางๆ รวมถงคมภรอรรถกถาและฎกา พรอมทงแสดงเหตผลประกอบไวในเชงอรรถดวย กรณดงกลาวนปรากฏอยในหนา 105 ของคมภรมหาวรรคแหงพระวนยปฎก ซงมพระเจานองยาเธอกรมหมนวชรญาณ- วโรรสเปนผตรวจช�าระ13

หลงจากทพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 จดพมพออกมาแลว กถกน�าไปอางองอยางแพรหลายโดยนกวชาการตางประเทศในฐานะทเปนพระไตรปฎกบาลฉบบตวแทนจากสายอกษรขอมทบรสทธ ปราศจากขอความจากพระไตรปฎกสายอนมาเจอปน14 ซงเปนผลลพธจากแนวทาง

12 แมชวมตตยา (2557: 151)


14 Balbir (2009: 4) และ แมชวมตตยา (2557: 209-212) อางถงค�ากลาว

ของ Chalmers (1898: 8-9) ทกลาวไววา “It is from these and

copies made there from that the present Siamese edition has




การตรวจช�าระทพยายามรกษาตนฉบบเอาไวอยางเครงครดตามทกลาวไปแลวขางตน

ตอมาพระไตรปฎกฉบบรชกาลท 5 ไดกลายเปนตนฉบบหลกของการสงคายนาในรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท 7 โดยไดตรวจช�าระและจดพมพเปนพระไตรปฎกครบทงชด 45 เลมเปนพระไตรปฎกบาลฉบบสยามรฐในป พ.ศ. 2468-247115 โดยปรบขอความบางแหงในตวเนอความพระไตรปฎกและเพมค�าตาง ในเชงอรรถใหมากขน พระไตรปฎกบาลฉบบสยามรฐนเองทไดรบการ


been prepared by the scholars whose names appear on the

title-pages of the several volumes. It appears that the learned

editors did not feel themselves at liberty to prepare what we should

call a critical edition of the Tipitaka; they restricted themselves,

very naturally and intelligibly, to restoring the national redaction,

and to removing the errors which had marred the work of the last

century. From the European point of view this self-imposed

restriction is one of the most valuable features of this most

valuable edition. In the present Siamese redaction, we have

no eclectic text pieced together from the divergent recensions

of Siam, Burma, and Ceylon; on the contrary, we have a purely

Siamese text, embodying to a very high pitch of accuracy

the ancient traditions of Siamese scholarship.”

15 ส�าหรบรายละเอยดเกยวกบคมภรทถกจดพมพเสรมจนครบชดและ

ความแตกตางในการจดแบงเลมและการนบล�าดบเลมระหวางพระไตรปฎก

ฉบบรชกาลท 5 และพระไตรปฎกบาลฉบบสยามรฐ สามารถศกษาไดจาก

แมชวมตตยา (2557, 86-90)


พมพซ�าและไดรบการอางองอยางแพรหลายตลอดมาจนถงในปจจบน โดยไดรบการยอมรบวาเปนพระไตรปฎกบาลฉบบทบรสทธบรบรณ

ทสบทอดมาจากคมภรใบลานในประเทศไทย16

16 Clark (2015a: 68) อางถง Hamm (1973: 127, 131-134) แต

von Hinüber (1983: 75-76, 88) ไดตงขอสงเกตไววาคมภรใบลานในไทย

รวมทงคมภรใบลานบาลไดถกท�าลายและสญหายเปนจ�านวนมาก

ในคราวเสยกรงครงท 2 เมอป พ.ศ. 2310 ตอมาไทยจงคอยฟนฟ

พระไตรปฎกบาลของตนขนใหมภายหลงโดยอาศยคมภรใบลานจาก

ศรลงกาและพมา จงเปนเหตใหมขอความจากพระไตรปฎกสายสงหลและ

พมาเขามาปนอยในพระไตรปฎกบาลของไทยดวย หากตองการฟนฟ

พระไตรปฎกบาลของไทยทบรสทธสมบรณอยางแทจรง จ�าเปนจะตองใช

คมภรใบลานทมอายเกาแกกวาสมยเสยกรงครง ท 2 โดยเฉพาะ

อยางยงคมภรใบลานอกษรธรรมเกาแกทนาจะหลงเหลออยตามวดใน

ภาคเหนอของไทย อยางไรกตามผ วจยมความเหนตางออกไปวาคมภร

ใบลานทถกท�าลายเมอครงเสยกรงครงท 2 นาจะจ�ากดวงอยเฉพาะใน

อยธยาและพนทททพพมาไปถงเทานน ดงจะเหนไดจากบนทกหอพระสมดฯ

วา “พระเจากรงธนบรเสดจยกทพหลวงลงไปตถงเมองนครศรธรรมราช

เมอไดเมอง พบคมภรพระไตรปฎกยงมอยทเมองนครศรธรรมราชมาก

ดวยคราวเมอเสยกรงเกา พมาหาไดยกลงไปตถงเมองนครศรธรรมราชไม

พระเจากรงธนบรจงมรบสงใหยมคมภรพระไตรปฎกทเมองนครศรธรรมราช

ขนเขามายงกรงธนบร และตอมาโปรดใหพระราชาคณะไปเทยวหาหนงสอ

ซงยงขาดตนฉบบ ถงกรงกมพชาแลเมองอนๆ อก” (กรมพระด�ารงราชา-

นภาพ 2459: 4) พระไตรปฎกบาลฉบบใบลานทรวบรวมครงนนกไดกลาย

เปนตนฉบบหลกของการสงคายนาในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธ-

ยอดฟาจฬาโลกมหาราช เมอป พ.ศ. 2331 อกทงผลจากการศกษา




หลงจากทพระไตรปฎกบาลฉบบสยามรฐไดจดพมพออกมาแลว ตอมาประเทศพมาและศรลงกากไดจดพมพพระไตรปฎกบาลของตนขนบางในวาระเฉลมฉลองกงพทธกาล พ.ศ. 2500 โดยประเทศพมาไดจด สงคายนาครงท 6 ณ กรงยางก ง แลวจดพมพพระไตรปฎกบาลฉบบ ฉฏฐสงคตออกมากอน ประเทศศรลงกาจงไดทยอยจดพมพพระไตรปฎกฉบบพทธชยนตออกมาในชวงเวลาไลเลยกน

2.2 ประว ตความเป นมาของพระไตรป ฎกบาลฉบบ ฉฏฐสงคต (ฉบบพมา)

เมอพมาไดรบเอกราชจากประเทศองกฤษในป พ.ศ. 2491 ไดไมนาน ทางรฐบาลพมากไดจดท�าโครงการขนาดยกษระดบประเทศ เ พอตรวจช�าระพระไตรปฎกบาลค ร ง ทส�าคญทสดคร งหน ง ในประวตศาสตรพระพทธศาสนา ณ กรงยางก ง เมอป พ.ศ. 2497-2499 ทงนเพอเปนการเฉลมฉลองในวาระพระพทธศาสนาครบรอบกงพทธกาล17 ประเทศพมาเรยกการตรวจช�าระครงนวาเปน “การสงคายนาครงท 6” ซงเปนทมาของชอเรยกพระไตรปฎกฉบบนนนเอง18


เปรยบเทยบขอความบาลในสภสตรฉบบใบลานสายอกษรสงหล พมา มอญ

ขอม และธรรม ผ วจยไมพบวามรองรอยค�าอานจากคมภรใบลาน

สายสงหลหรอพมาปะปนอยในพระไตรปฎกใบลานสายอกษรขอมหรอ

พระไตรปฎกฉบบสยามรฐแตอยางใด

17 พมามธรรมเนยมนบปพทธศกราชเรวกวาไทย 1 ป ท�าใหการสงคายนา

ครงท 6 นเสรจสนในป พ.ศ. 2499

18 ไทย พมา และศรลงกามธรรมเนยมการนบล�าดบการสงคายนาแตกตางกน



ในการสงคายนาครงนน รฐบาลพมาไดอาราธนาพระเถรานเถระชาวพมาผ เชยวชาญพระไตรปฎกจ�านวน 1,129 รปท�าสงคายนาเปนเวลาหลายป นอกจากนยงไดเชญคณะสงฆจากประเทศศรลงกา ไทย กมพชา และลาวใหมสวนรวมในการตรวจสอบความถกตองของพระไตรปฎกฉบบฉฏฐสงคายนาอกดวย19 โดยในระหวางป พ.ศ. 2496-2499 ไดมการ จดพมพพระไตรปฎกตามเนอหาในพระไตรปฎกฉบบสงคายนา ครงท 5 หรอทเรยกวาพระไตรปฎกฉบบหนออนสมยพระเจามนดง เพอใชเปนตนฉบบหลกในการตงตนพจารณาในการสงคายนา จากนน จงไ ดจดพมพพระไตรปฎกทผานการสงคายนาคร ง น เผยแพร ออกมาในป พ.ศ. 2500-2506 จ�านวน 40 เลม20 ซงไดผนวกเอาคมภร เนตตปกรณ เปฏโกปเทส และมลนทปญหาไวในหมวดขททกนกายแหงพระสตตนตปฎกไวดวย


ตามธรรมเนยมพมาแลว สงคายนาครงท 1 จดขนทกรงราชคฤหภายหลง

พทธปรนพพานได 3 เดอน สงคายนาครงท 2 จดขนทกรงเวสาลราวป

พ.ศ. 100 สงคายนาครงท 3 จดขนทกรงปาฏลบตรราวป พ.ศ. 235

สงคายนาครงท 4 จดขนทอาโลกเลนสถาน เมองมตเลชนบท ประเทศ

ศรลงกา ราวป พ.ศ. 450 และสงคายนาครงท 5 จดขนทเมองมณฑเลย

ประเทศพมา เมอป พ.ศ. 2414

19 Clark (2015b: 95)

20 สนทนาธรรมน�าสข (2549: 109-117). นอกจากนสนทนาธรรมน�าสข

(2549: 109-131) ยงไดเปรยบเทยบพระไตรปฎกฉบบฉฏฐสงคตท

จดพมพในแตละครงอยางละเอยดและสรปวาพระไตรปฎกฉบบ

ฉฏฐสงคต ทถกตองสมบรณทสดตองเปนฉบบทจดพมพระหวางป

พ.ศ. 2500-2506 นเทานน เพราะฉบบทจดพมพกอนหนานหรอหลงจากน

เปนฉบบทมเนอหาตามฉบบสงคายนาครง 5 ไมใชฉบบสงคายนาครงท 6



นอกจากตนฉบบหลกทเปนพระไตรปฎกฉบบสงคายครงท 5 สมยพระเจามนดงแลว ค�าน�าของพระไตรปฎกบาลฉบบฉฏฐสงคตยงไดระบถงหลกฐานทใชประกอบในการตรวจช�าระไวดงน

พระไตรปฎกสงหล (sī.) พระไตรปฎกสงหลบางเลม (ka-sī.) พระไตรปฎกสยาม (syā.) พระไตรปฎกกมพชา (kaṃ.) พระไตรปฎกฉบบสมาคมบาลปกรณ (i.) พระไตรปฎกพมาบางเลม (ka-ma.)21 และอรรถกถา (ṭṭha.)

Clark ไดตรวจสอบเนอความในสหาสนยวรรคซงเปนวรรคท 2 ในคมภรอปทานฉบบฉฏฐสงคตเทยบกบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานและฉบบพมพอนๆ อก 28 ฉบบรวมทงพระไตรปฎกฉบบหนออน และกลาววาแนวทางในการตรวจช�าระของพระไตรปฎกบาลฉบบฉฏฐสงคตมดงน

1. ปรบใหตวสะกดสอดคลองกนทงชดพระไตรปฎกโดยเลอกค�าอานทสอดคลองกบรากศพทสนสกฤต เชน เลอก cittappasādena แทน cittapasādena เปนตน 2. เลอกค�าทสอดคลองกบกฎฉนทลกษณ 3. เลอกค�าทเปนไปตามหลกไวยากรณมาตรฐานของบาล และหลกเลยงค�าอานแปลกๆ ทอธบายไดยากในเชงไวยากรณ เชน เลอก so ’haṃ aṭṭhārasavasso แทน aṭṭhārasañ ca vasso ’ham 4. เลอกค�าอานทท�าใหบรบทในประโยคเขาใจไดงายขน เชน varanāga … sakappano “an excellent elephant with trappings” แทน varanāga … sāthabbaṇo “an excellent

21 สนทนาธรรมน�าสข (2549: 123) ระบวาอกษรยอ ka-ma. หมายถง

พระไตรปฎกฉบบสงคายนาครงท 5 สมยพระเจามนดงทจดพมพในป

พ.ศ. 2496-2499 เพอใชพจารณาในการท�าสงคายนาครงท 6 นนเอง


elephant with a brahman versed in the Atharva Veda”22 นอกจากน Clark ยงกลาวอกวาพระไตรปฎกฉบบฉฏฐสงคต

ไดเลอกใชค�าอานของสายสงหลตามค�าแนะน�าของทานพทธทตตะ ซงเปนหนงในพระสงฆชาวศรลงกาทชวยตรวจสอบรางตนฉบบของฉบบฉฏฐสงคต23 ซงคานกบขอสงเกตของ Hamm ทกลาวไววา “we may, however, note that it [i.e. the Chaṭṭhasaṅgīti Piṭaka series] at least appears uncontaminated with any foreign tradition”24 อยางไรกตามค�ากลาวของ Clark ทงหมดเปนเพยงขอสงเกตเบองตนทยงไมสามารถน�าไปตดสนพระไตรปฎกบาลฉบบฉฏฐสงคตไดทงชด เนองจากเปนผลการศกษาเปรยบเทยบคมภรอปทานเพยงสวนหนงประมาณ 13 หนาเทานน

ตงแตมการจดพมพพระไตรปฎกฉบบฉฏฐสงคตเปนตนมา พระไตรปฎกฉบบนกไดรบการยอมรบและถกใชอางองอยางกวางขวางทวโลก โดยไดจดท�าเปนซอฟตแวรและแอพพลเคชนทสามารถสบคนเปนอกษรโรมนไดอยางสะดวกรวดเรว พระไตรปฎกฉบบฉฏฐสงคตในรปแบบทเปนฐานขอมลอเลกทรอนกสทถกตองแมนย�าทสดเรยกวา “พระไตรปฎกบาฬ ฉบบมหาสงคายนาสากลนานาชาต พ.ศ. 2500

อกษรโรมน” ซงจดท�าโดยกองทนสนทนาธรรมน�าสขเมอป พ.ศ. 2545 และ 2548 ปจจบนเวบไซต www.suttacentral.net ทเปนแหลงอางองหลกส�าคญแหลงหนงของนกวชาการทวโลกยงไดเลอกน�าฐานขอมลชดน ไปใชในเวบไซตในฐานะทเปนฉบบตวแทนของพระไตรปฎกบาลอกดวย

22 Clark (2015b: 101-105)


24 Hamm (1973: 126) อางโดย Clark (2015b: 101)



2.3 ประวตความเป นมาของพระไตรป ฎกบาลฉบบ พทธชยนต (ฉบบสงหล)

นอกจากพมาแลว ประเทศศรลงกากเปนอกประเทศหนงทตรวจช�าระนอกจากพมาแลว ประเทศศรลงกากเปนอกประเทศหนงทตรวจช�าระพระไตรปฎกบาลและจดพมพเผยแพรเพอเฉลมฉลองในวาระกงพทธกาล ตามทไดกลาวไปแลวขางตนวาในการท�าสงคายนาครงท 6 รฐบาลพมาไดเชญคณะสงฆจากประเทศศรลงกา ไทย กมพชา และลาวใหม สวนรวมในการตรวจสอบความถกตองของพระไตรปฎกบาลฉบบ ฉฏฐสงคต ในบรรดาประเทศทงหลายเหลาน ศรลงกาเปนประเทศทมความกระตนรอรนมสวนรวมตรวจสอบรางตนฉบบมากทสด โดยศรลงกาไดตงคณะตรวจช�าระทประกอบดวยพระเถรานเถระ ผเชยวชาญพระไตรปฎกจ�านวน 185 รปเพอท�าหนาทตรวจแกรางตนฉบบของฉบบฉฏฐสงคตโดยสอบเทยบกบพระไตรปฎกสายสงหลแลวสรปแกไขตามมตของคณะตรวจช�าระชดนกอนทจะสงตนฉบบทแกไขแลว กลบไปยงประเทศพมา25

ตอมารฐบาลศรลงกาไดจดสงคายนาของตนตางหากเมอป พ.ศ. 2500 เพยงปเดยวหลงจากทสงคายนาครงท 6 ในพมาเสรจสนลง ศรลงกาทยอยจดพมพพระไตรปฎกบาลออกมาพรอมกบค�าแปลภาษาสงหลออกมาจ�านวน 52 เลมในป พ.ศ. 2500-2532 เรยกวาพระไตรปฎกฉบบพทธชยนต โดยหนาคจะเปนเนอความภาษาบาล และหนาคจะเปน ค�าแปลภาษาสงหล จงท�าใหพระไตรปฎกฉบบนมขนาดรปเลมและมจ�านวนเลมมากกวาฉบบอน26 เมอตรวจสอบค�าน�าของพระไตรปฎก

25 Clark (2015b: 97)

26 กอนหนาพระไตรปฎกฉบบพทธชยนต ศรลงกาเคยจดพมพพระไตรปฎก

ในชด Simon Hewavitarne Bequest ออกมาเมอป พ.ศ. 2459-2461

แตฉบบทใชอางองแพรหลายทวไปในศรลงกาคอฉบบพทธชยนต


ฉบบพทธชยนตกพบวาโดยภาพรวมแลวตนฉบบทใชประกอบการตรวจช�าระมดงน พระไตรปฏกฉบบใบลานสงหล (sī.) พระไตรปฎกฉบบพมพอกษรสงหล (sī.mu.) พระไตรปฎกสยาม (syā.) พระไตรปฎกพมาฉบบ ฉฏฐสงคต (ma.cha.sa.) และพระไตรปฎกฉบบสมาคมบาลปกรณ (PTS.)

แมพระไตรปฎกฉบบพทธชยนตจะจดท�าในเวลาทไลเลยกบพระไตรปฎกฉบบฉฏฐสงคต และยงจดพมพออกมาทนทหลงสงคายนาครงท 6 ของพมา แตกไมไดหมายความวาคณะตรวจช�าระของศรลงกาท�าหนาทเพยงแคถายถอดพระไตรปฎกฉบบฉฏฐสงคต ออกมาเปนอกษรสงหลเทานน แตไดลงมอตรวจช�าระใหมเปนพระไตรปฎกอกฉบบตางหากทเปนการสบทอดพระไตรปฎกของสายศรลงกาจจรงๆ27 อกทงจากประสบการณทผ วจยศกษาเปรยบเทยบเนอความในคมภรทฆนกายทงฉบบใบลานและฉบบพมพพบวา ณ ต�าแหนงทมปญหา ค�าตางเกดขน พระไตรปฎกฉบบพทธชยนตยงคงยดค�าอานตามคมภร ใบลานอกษรสงหลของตน ไมไดรบอทธพลจากค�าอานของพระไตรปฎกฉบบฉฏฐสงคตแตอยางใด28 อยางไรกตามพระไตรปฎกฉบบพทธชยนต คอนขางไดรบการอางองในวงจ�ากดเฉพาะประเทศศรลงกาและ นกวชาการทอานอกษรสงหลไดเทานน

27 Clark (2015b: 107 n. 52)

28 ในทางตรงกนขาม Clark (2015b: 105-106) กลบมองวาพระไตรปฎก

ฉบบฉฏฐสงคายนาตางหากทไดรบอทธพลจากค�าอานสายสงหลตาม

ค�าแนะน�าของทานพทธทตตะซงเปนหนงในคณะทท�าหนาทตรวจสอบ

รางตนฉบบของฉบบฉฏฐสงคต อกทงในเวลาตอมาทานพทธทตตะ

ยงไดเปนหนงในคณะตรวจช�าระพระไตรปฎกฉบบพทธชยนตอกดวย



2.4 ประวตความเปนมาของพระไตรปฎกบาลฉบบสมาคมบาลปกรณ (ฉบบยโรป)

แมวาเราอาจจะเหนทาทเชงวเคราะหของคณะผ ตรวจช�าระ พระไตรปฎกบาลฉบบไทย พมา และสงหลอยบาง แตโดยภาพรวมแลวพระไตรปฎกสายเอเชยไดใชแนวทางตรวจช�าระแบบสบทอดเปนหลก อกทงงานการตรวจช�าระกเปนงานในระดบประเทศทไดรบการอปถมภจากกษตรยหรอจากรฐบาลโดยตรง ท�าใหสามารถท�างานตรวจช�าระ พระไตรปฎกทงชดไดในคราวเดยวโดยคณะผตรวจช�าระจ�านวนมาก จงเปนเหตใหพระไตรปฎกฉบบไทย พมา และสงหลสามารถรกษา เนอความตามสายจารตของตนไดเปนอยางดมาจนกระทงปจจบน แตประวตความเปนมาและสถานการณของพระไตรปฎกบาลฉบบยโรปคอนขางตางออกไป

ตามทกลาวไวแลวในตอนตนบทความวา คมภรธรรมบทเปนคมภรพระไตรปฎกบาลเลมแรกทไดจดพมพในรปแบบของหนงสอกระดาษดวยอกษรโรมนเปนครงแรกของโลกเมอป พ.ศ. 2384-239829 แตการ จดท�าพระไตรปฎกฉบบยโรปไดเรมตนอยางจรงจงเมอสมาคมบาลปกรณ (Pali Text Society, PTS) ในประเทศองกฤษไดกอตงขนโดย T.W. Rhys Davids ในป พ.ศ. 2424 สมาคมบาลปกรณตองใชเวลาตงแตป พ.ศ. 2424-2537 ในการจดพมพพระไตรปฎกของตนออกมาจนครบชด 56 เลม ซงใชเวลามากกวา 100 ป ทงนเนองจากสมาคมบาลปกรณไมไดตงคณะตรวจช�าระขนาดใหญอยางประเทศไทย พมา หรอศรลงกา จงไมไดด�าเนนการตรวจช�าระพระไตรปฎกทงชดในคราวเดยว แตทยอยมอบหมายใหนกวชาการแตละคนแยกกนไปตรวจช�าระคมภรเปน เลมๆ ไป ท�าใหความสามารถในการจดหาตนฉบบ แนวทางการตรวจช�าระ หลกเกณฑในการวนจฉยค�าตาง ตลอดจนรปแบบการจดพมพ

29 Balbir (2009: 3)


พระไตรปฎกแตละเลมแตกตางกนไป ในทสดแลวระดบคณภาพการตรวจช�าระของคมภรแตละเลมในพระไตรปฎกฉบบยโรปนจงไมสม�าเสมอกน ถอเปนจดออนส�าคญของพระไตรปฎกบาลฉบบน

อยางไรกตามพระไตรปฎกฉบบยโรปยงมจดแขงทส�าคญอยประการหนงทท�าใหพระไตรปฎกฉบบนเปนฉบบมาตรฐานทไดรบการอางองอยางกวางขวางในวงการวชาการทวโลก นนคอ แนวทางในการตรวจช�าระนนเอง ในขณะทพระไตรปฎกบาลของเอเชยจะใชแนวทางการ “ตรวจช�าระแบบสบทอด” ทมจดมงหมายเพอรกษาเนอความ พระไตรปฎกของสายตนเอาไว เชน พระไตรปฎกฉบบสงหลยดเอา ค�าอานสายสงหลเปนหลก พระไตรปฎกพมายดเอาค�าอานสายพมาเปนหลก พระไตรปฎกไทยยดค�าอานสายขอมเปนหลก แตพระไตรปฎกฉบบยโรปจะใชแนวทางการ “ตรวจช�าระเชงวเคราะห” ทมจดมงหมายเพอสาว ยอนกลบไปยงเนอความดงเดมทสด โดยไมยดตามเนอความของ สายจารตใดจารตหนงเปนการเฉพาะ

อยางไรกตามคมภรพระไตรปฎกเลมส�าคญๆ ของฉบบยโรป ไดถกจดอยางไรกตามคมภรพระไตรปฎกเลมส�าคญๆ ของฉบบยโรปไดถกจดท�านานแลวตงแตในยคทการเดนทางขามประเทศยงไมสะดวกสบายท�าใหมขอจ�ากดในการหาคมภรใบลานทจะน�ามาใชเปนตนฉบบ คมภรหลายเลมในพระไตรปฎกฉบบยโรปใชตนฉบบประกอบการตรวจช�าระเพยงแค 3-6 ฉบบเทานน ซงนอยมากเมอเทยบกบคมภรไบเบลทอาจใชตนฉบบประกอบการตรวจช�าระเชงวเคราะหมากกวา 200 ฉบบ นอกจากน พระไตรปฎกฉบบยโรปยงมความโนมเอยงใชคมภรใบลานสายสงหลและพมาเปนหลกในการตรวจช�าระ มการอางองถงคมภรใบลานสายขอมนอยมาก และแทบไมมการอางถงคมภรใบลานอกษรธรรมและมอญเลย จงเปนเหตใหมนกวชาการหลายคนเรยกรองใหจดท�าพระไตรปฎก



ฉบบยโรปหรอพระไตรปฎกบาลเชงวเคราะหขนมาใหม30 โดยสรปอาจกลาวไดวา พระไตรปฎกฉบบยโรปมแนวทางการตรวจช�าระทด แตยงมขอจ�ากดในการด�าเนนการหลายดาน ท�าใหการตรวจช�าระคมภรชดใหญอยางพระไตรปฎกบาลยงขาดความสมบรณอยมาก

3. การศกษาเปรยบเทยบสภสตรฉบบใบลาน31

ความพยายามหนงในการจดท�าพระไตรปฎกเชงวเคราะห ขนมาใหม คอ โครงการพระไตรปฎกวชาการทศกษาเปรยบเทยบเนอความพระไตรปฎกจากคมภรใบลาน 5 สายจารตอกษร คอ สงหล (C) พมา (B) หรอมอญ (M) ขอม (K) และธรรม (T)32 ในบทความนผ วจย

30 Clark (2015b: 72-80). นอกจากนแลวผสนใจยงสามารถดรายละเอยด

เพมเตมไดจาก Norman (1997: 2) โดยเฉพาะอยางยง Balbir (2009)

ทกลาวถงจดออนของฉบบยโรปไวโดยละเอยด นอกจากน Yamazaki

(1998) ยงไดชถงขอบกพรองดานตางๆ ของคมภรทฆนกายฉบบยโรป

ไวอยางละเอยด เชน รปแบบการแสดงเนอความ ปญหาในการวเคราะห

ค�าตาง ความผดพลาดในการจดพมพ ความผดพลาดของผตรวจช�าระ ฯลฯ

31 เนอหาสวนนปรบปรงจากบทความของ Bunchird (2018) ทตพมพเปน

ภาษาองกฤษในวารสาร Journal of Indian and Buddhist Studies

ฉบบท 66-3 ของประเทศญป น

32 โครงการพระไตรปฎกวชาการเปนโครงการทางวชาการทด�าเนนการ

โดยวดพระธรรมกายมาตงแตป พ.ศ. 2553 มวตถประสงคเพออนรกษ

รวบรวมพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานทกสายจารต จดท�าฐานขอมล

พระไตรปฎกบาลท งฉบบใบลานและฉบบพมพแบบบรณาการ

และจดท�าพระไตรปฎกบาลเชงวเคราะหฉบบสมบรณ มคณะท�างาน

ทประกอบดวยนกวชาการนานาชาตทมความรความเชยวชาญดาน

พทธศาสนา ภาษาบาล และคมภรใบลานเปนจ�านวนมาก


จะยกเอาสภสตรแหงคมภรทฆนกายขนมาเปนตวอยางแสดงใหเหนถงธรรมชาตของการท�างานศกษาเปรยบเทยบคมภรใบลานเพอชวยวนจฉยค�าตางทพบในพระไตรปฎกบาล

3.1 เนอความพระสตรโดยยอสภสตรเปนพระสตรท 10 ในคมภรทฆนกายเลมแรกทเรยกวา

สลขนธวรรค เรองราวในพระสตรเกดขนภายหลงพทธปรนพพาน ไมนานนก พระสตรนกลาวถงพระอานนทวาเปนผ แสดงธรรมใหแก สภพราหมณในหวขอเรองศล สมาธ และปญญา โดยยกอปมาอปไมยประกอบการอธบายหลายอยางทมเนอความซ�ากบสามญญผลสตรหลายยอหนา ในพระสตรนสภพราหมณเปนผ นมนตพระอานนทมายงทพกของเขา เมอฟงธรรมจากพระอานนทจบกขอถงพระพทธ พระธรรม และ พระสงฆเปนสรณะ

3.2 ตนฉบบในการศกษาเปรยบเทยบตนฉบบทใชศกษาเปรยบเทยบ คอ คมภรใบลานบาลเ รอง

สลขนธวรรคจ�านวน 82 ฉบบจาก 5 สายจารต ประกอบดวยคมภร ใบลานอกษรสงหล 26 ฉบบ อกษรพมา 32 ฉบบ อกษรขอม 15 ฉบบ อกษรธรรม 9 ฉบบ และอกษรมอญ 1 ฉบบ โดยคดเลอกคมภรใบลาน ทเปนตวแทนทดทสดจากแตละสายจารตมาสายละ 5 ฉบบ33 คมภร ใบลานดงกลาวมอายตงแตราว 151-340 ป มรายละเอยดของปทจารเทยบเปนปพทธศกราชดงน

33 ส�าหรบวธการคดเลอกคมภรใบลานเพอเปนตนฉบบในการศกษา

เปรยบเทยบ สามารถศกษาไดจาก Wynne (2013: 141-142) และ

Somaratne (2015: 217-226)



ตารางท 1 แสดงปจารคมภรใบลานแตละสายจารตทใชศกษาเปรยบเทยบ

อกษรพมา อกษรสงหล อกษรขอม อกษรธรรม อกษรมอญ

B1 - 2222 C1 - 2287 K1 - 2320 T1 - 2141 M - ไมปรากฏป

B2 - 2311 C2 - 2326 K2 - 2325-2352 T2 - 2365

B3 - 2317 C3 - 2375 K3 - 2367-2394 T3 - 2378

B4 - 2335 C4 - 2398 K4 - 2394-2411 T4 - 2378

B5 - 2349 C5 - ไมปรากฎป K5 - ไมปรากฎป T5 - ไมปรากฎป

จากการศกษาเปรยบเทยบตนฉบบคมภรใบลานขางตนท�าใหทราบวาเนอความในพระสตรมความถกตองตรงกนเกอบทงหมด มค�าบาลปรากฎอยในสภสตรทงหมดราว 3,200 ค�า พบค�าอานท แตกตางเพยง 200 ค�า คอ ประมาณ 6 เปอรเซนตเทานน ขอเทจจรงนแสดงให เหนวาการสบทอดพระไตรปฎกบาลมความแมนย�าสงมาก แมจะผาน การสบทอดตอกนมาหลายชวอายคนเปนเวลามากกวา 2,500 ปและสบทอดกระจายกนออกไปในหลายสายจารตกตาม ดงนนจงนาจะเปนไปไดทเราจะสบยอนกลบไปยงเนอความดงเดมไดโดยอาศยคมภรใบลานทหลงเหลออยในปจจบน34

34 โดยทวไปนกวชาการฝงตะวนตกจะมความเหนวาการสาวยอนกลบไปส

เนอความดงเดมในสมยพทธกาลหรอสมยสงคายนาครง ท 1 นน

แทบเปนไปไมไดเลย เพราะนกวชาการยงมทศนะไมตรงกนวาในตอนนน

พระไตรปฎกมหนาตาอยางไร ดงนนค�าวา “เนอความดงเดม” ในทน



ส�าหรบค�าตางทพบนน การวนจฉยวาค�าอานใดเปนค�าอานดงเดมจะพจารณาจากปจจยหลายอยางประกอบไดแก บรบท ตนฉบบ ใบลาน หลกฐานประกอบอนๆ เชน อรรถกถา ฎกา ฯลฯ หลกภาษาศาสตร ไวยากรณบาล และปจจยอนๆ เชน สภาพสงคม วฒนธรรมในยคโบราณของอนเดย เปนตน

ตอไปนจะไดแสดงตวอยางปญหาค�าตางทพบจากการศกษา เปรยบเทยบสภสตรฉบบใบลาน โดยขอยกเนอความจากพระไตรปฎกบาลฉบบพมา (ฉบบฉฏฐสงคต) เปนจดตงตนเพอความสะดวกในการวนจฉยเทานน ไมไดหมายความวาผ เขยนใหน�าหนกเปนพเศษกบพระไตรปฎก ฉบบพมาแตอยางใด ทงนจะไดแสดงเนอความบาลเปนอกษรโรมนเพอความสะดวกในการท�างานกบตนฉบบทมชดอกษรแตกตางกนถง 5 สาย ส�าหรบรปแบบการอางองในพระไตรปฎกแตละฉบบจะยดตามรปแบบทนยมใชในวงการวชาการนานาชาต แตผเขยนจะเพมเตมรปแบบการอางองแบบไทยส�าหรบพระไตรปฎกบาลฉบบสยามรฐไวดวย


จงหมายถงพระไตรปฎกบาลฉบบมหาวหารในลงกา ซงเปนพระไตรปฎก

ในยคทมคมภรอรรถกถารองรบแลว ท�าใหนกวชาการเหนตรงกนวา

พระไตรปฎกในยคนนมโครงสรางและเนอหาตรงกบพระไตรปฎกบาล

ในปจจบน ส�าหรบประเดนปญหาเพมเตมในการตรวจช�าระคมภรบาล

โดยเฉพาะอยางยงการตรวจช�าระเชงวเคราะห สามารถศกษาเพมเตมได

จากวารสาร Thai International Journal for Buddhist Studies

เลมท 1 หนา 1-63



3.3 ค�าอานทพองกนในคมภรใบลานจ�านวนหลายฉบบกวา ไมไดถกตองเสมอไป

ตวอยางท 1 สภพราหมณสงใหคนของตนไปนมนตพระอานนทถงทพ�านกของทาน

atha kho Subho māṇavo Todeyyaputto aññataraṃ māṇavakaṃ āmantesi: “ehi tvaṃ, māṇavaka, yena samaṇo Ānando ten’ upasaṅkama, upasaṅkamitvā mama vacanena samaṇaṃ Ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ puccha …”35 ครงนน สภมาณพโตเทยยบตรเรยกมาณพคนหนงมาสงวา “มานแนะพอหนม เธอจงเขาไปหาพระสมณะชออานนท แลวเรยนถามพระสมณะชออานนทถงสขภาพ ความมโรคาพาธนอย กระปรกระเปรา มพลานามยสมบรณ อยส�าราญตามค�าของเรา ...”36

• upasaṅkama (B2.4 K1 M Be Ce Se); upasaṃkama (C1 Ee)• upasaṅkami (B3.5 K2.3.4.5 T1.2.3.4.5); upasaṃkami (B1 C2.3.4.5)

ในทนสภพราหมณก�าลงออกค�าสงกบคนของตน ดงนนโดยบรบทแลวจงเปนทชดเจนวากรยาหลกในประโยคควรอยในรป imperative คอ ehi “จงมา”, upasaṅkama “จงเขาไปหา”, และ puccha “จงถาม” แตจะเหนไดวาคมภรใบลานสวนใหญกลบอานค�านเปนอดตกาลในรป aorist คอ upasaṅkami “เขาไปหาแลว” แทนทจะเปน upasaṅkama

35 DN (Be) I 187, para. 445; (Ee) I 204; (Se) I 250

= ท.ส. 9/315/250

36 ท.ส. 9/445/197 (แปล.มจร)


ซงเปนรป imperative ทสอดคลองกบบรบท นเปนความคลาดเคลอนในการสบทอดคมภรใบลานทอาจเกดขนไดจากความคลายคลงกน ของวล “upasaṅkami, upasaṅkamitvā” ทปรากฏอยถง 35 แหงในเลมสลขนธวรรค กบวล “upasaṅkama, upasaṅkamitvā” ทปรากฏอยเพยง 6 แหงเทานน จะเหนไดวาวลทงสองคลายคลงกนมาก ท�าใหผจาร อาจพลาดไดงาย ความคลาดเคลอนในการสบทอดคมภรใบลานในลกษณะนมใหเหนอยเนองๆ แตกไมใชเรองยากทจะวเคราะหปญหาและตดสนวาค�าอานใดเปนค�าอานดงเดมกนแน ซงจะเหนไดวาในพระไตรปฎกฉบบพมพทงของไทย พมา สงหล และยโรปกลวนเลอกใชค�าวา upasaṅkama ทงสน

3. 4 ค�าตางทเกดจากความสบสนจากรปลกษณอกษร ตวอยางท 2 อปมาอปไมยผลแหงปฐมฌาน รางของภกษเอบอาบ

ไปดวยปตและสขเหมอนกอนผงอาบน�าทชมชน

seyyathāpi, māṇava, dakkho nhāpako vā nhāpakantevāsī vā kaṃsathāle nhānīyacuṇṇāni ākiritvā udakena paripphosakaṃ paripphosakaṃ sanneyya. sāyaṃ nhānīyapiṇḍi snehānugatā snehaparetā santarabāhirā phuṭā snehena, na ca paggharaṇī37 [ดกอนมาณพ] เปรยบเหมอนพนกงานสรงสนานหรอลกมอพนกงานสรงสนานผช�านาญเทผงถตวลงในภาชนะสมฤทธแลวเอาน�าประพรมใหตดเปนกอน พอตกเยน กอนถตวทยางซมไป

37 DN (Be) I 201, para. 467; [(Ee) I 74]; (Se) I 260

= ท.ส. 9/325/260.



จบกตดกนหมด ไมกระจายออก ฉนใด38 • sā ’ssa (C1.2.3.5 [Ee]); sā (B1 [T1.2.3])39 • tassa (B3.4.5)• sāya(ṃ) (K1.2.3.4 M T5 Be Ce Se); sāha (K5)• ไมปรากฏ (B2 C4 T4)

พระไตรปฎกฉบบพมพของเอเชยทงหมด (Be Ce Se) และคมภรใบลานอกษรขอมอานเปน sāyaṃ โดยอาจแปลเปน “พอตกเยน” หรออาจวนจฉยเปน sā’ yaṃ ทมาจาก sā ayaṃ แลวแปลวา “(กอน)นนเทยว” กได แตอยางไรกตาม ค�าอานจากคมภรใบลานสงหลในทนปรากฏเปน sā ’ssa ทมาจาก sā assa ซงใหความหมายทสอดคลองกบบรบทมากกวา คอ “(กอนถตว)นนจะ” และค�าอานนยงไดรบการสนบสนนจากคมภรใบลานทเกาแกทสดจากสายอกษรพมาและอกษรธรรม (B1 และ T1) อกดวย ยงไปกวานน เมอพจารณาค�าอปมาอปไมยอนๆ ในสภสตร กจะพบวามแนวโนมทจะใชกรยาหลกเปน √as ในรป optative คอ assa ในกรณเชนน 40 ความสบสนระหวางค�าอาน sā ’ssa กบ sāyaṃ (หรอ sā ’yaṃ) นนสามารถอธบายไดไมยาก เพราะค�านเมอปรากฏอยในคมภรใบลานสายอกษรเอเชยอาคเนย คอ พมา มอญ ธรรม และขอม อกษร “ssa” และ “ya” จะคลายคลงกนมาก เราจะพบความคลาดเคลอนของเนอความทเกดขนจากความคลายคลงกนของตวอกษรคนอยเปนระยะ

38 ท.ส. 10/467/203 (แปล.มจร)

39 หลกฐานทปรากฏในวงเลบเหลยม คอค�าอานจากยอหนาทตรงกนใน

สามญญผลสตร

40 DN (Ee) I 71.33, 72.5, 72.16, 72.23, 74.21, 75.19 เปนตน


3.5 ค�าตางในคมภรใบลานสายสงหลและเอเชยอาคเนยนอกจากค�าตางทเกดจากความสบสนของรปลกษณอกษรแลว

ลกษณะค�าตางทพบไดบอยทสดอกรปแบบหนง คอ ค�าอานทแตกตางกนตามสายอกษร โดยเฉพาะอยางยงสายอกษรสงหลกบสายอกษรเอเชยอาคเนย ท�าใหเราทราบวาพระไตรปฎกบาลไดถกสบทอดตอกนมาเปน 2 สายใหญๆ หากในอนาคตสามารถรวบรวมขอมลค�าตางเหลาน ไดมากเขา เราอาจใชขอมลค�าตางเปนตวชวยในการวเคราะหและ ฉายภาพการสบทอดพระพทธศาสนาในเอเชยอาคเนยใหชดเจนยงขนได

ตวอยางท 3 เมอคนของสภพราหมณไปนมนตพระอานนทแลว เขากกลบมารายงานสภพราหมณ

… avocumhā kho mayaṃ bhoto vacanena taṃ bhavantaṃ Ānandaṃ.41 ... ขาพเจาทงหลายไดบอกทานพระอานนทนนแลวตาม ค�าของทาน

• bhavantaṃ (B1.2.3.5 K1.2.3.4.5 M T1.2.3.4.5 Be Ce Ee Se)• bhagavantaṃ (B4 C1.2.3.4.5)

ค�าอานในตวอยางนแบงออกเปน 2 กลมใหญๆ คอ bhavantaṃ และ bhagavantaṃ ซงเปนค�าอานของสายเอเชยอาคเนยและสายสงหลตามล�าดบ ในทน bhavantaṃ นาจะเปนค�าอานทเหมาะสมมากกวา เพราะโดยทวไปแลวค�าวา bhagavantaṃ มกใชหมายถงพระพทธเจา จงไมนาน�ามาใชกบพระอานนทได

41 DN (Be) I 188, para. 447; (Ee) I 205; (Se) I 251 = ท.ส. 9/316/251



อนทจรงแลว ค�าตางทแบงออกเปน 2 กลมใหญเชนนในหลายกรณจะเปนค�าอานทเปนไปไดทงค ท�าใหยากแกการตดสนวาค�าอานใดดงเดมกวากน ตอไปจะเปนตวอยางค�าตางทตดสนยากยงขน

ตวอยางท 4 อปมาอปไมยผลแหงทตยฌาน รางของภกษเอบอาบ ไปดวยปตและสขเหมอนหวงน�าลกทมกระแสน�าเยนไหลมารวมกน ทงสทศ

seyyathāpi, māṇava, udakarahado gambhīro ubbhidodako. tassa nevassa puratthimāya disāya udakassa āyamukhaṃ, na dakkhiṇāya disāya udakassa āyamukhaṃ, na pacchimāya disāya udakassa āyamukhaṃ, na uttarāya disāya udakassa āyamukhaṃ, devo ca na kālena kālaṃ sammā dhāraṃ anupaveccheyya42

ดกอนมาณพ เปรยบเหมอนหวงน�าลกเปนวงวน ไมมทางทกระแสน�าจะไหลเขาไดทางดานตะวนออก ไมมทางทกระแสน�าจะไหลเขาไดทางดานใต ไมมทางทกระแสน�าจะไหลเขาไดทางดานตะวนตก ไมมทางทกระแสน�าจะไหลเขาไดทางดานเหนอ และฝนกไมตกตามฤดกาล

• puratthimāya, dakkhiṇāya, pacchimāya, uttarāya (B[1].2.3.4.5 K1.2.3.4.5 M T1.2.3.4.[5] Be Ce Se)

42 DN (Be) I 195, para. 468; [(Ee) I 74]; (Se) I 260-261

= ท.ส. 9/326/260-261


• puratthimāya, pacchimāya, uttarāya, dakkhiṇāya (C1.2.3.4.5 [Ee])

กรณนเปนปญหาเรองล�าดบของทศทงส คมภรใบลานสงหลอานตามล�าดบ “ตะวนออก ตะวนตก เหนอ และใต” ในขณะทคมภร ใบลานเอเชยอาคเนยอานตามล�าดบ “ตะวนออก ใต ตะวนตก และเหนอ” ซงจะเหนไดวาเปนล�าดบตามเขมนาฬกา คมภรอรรถกถาไมไดใหขอมลอะไรทจะชวยแกปญหาน ดงนนหนทางเดยวทเหลออย คอการคนหา เน อความทกลาวถงทศทงส ในต�าแหนง อนๆ เ พอชวยวเคราะหปญหาเรองล�าดบของทศทพบในตวอยางน ผ เขยนพบวา ในคมภร สลขนธวรรคยงมเนอความทกลาวถงทศทงสอยอก 7 แหง43 ซงในทกแหงคมภรใบลานสายสงหลอานทศทงสตามล�าดบ “ตะวนออก ใต ตะวนตก และเหนอ” เหมอนคมภรใบลายสายเอเชยอาคเนย ยกเวนเนอความทเปน การอปมาอปไมย 2 แหงเทานนทคมภรใบลานสายสงหลยงคงอานตามล�าดบ “ตะวนออก ตะวนตก เหนอ และใต”44 ส�าหรบประเดนเรองการ

43 ในกฏทนตสตรพบ 1 แหงทกลาวถงโรงทานในทศทงส (DN (Ee) I 142.16ff.)

ในมหาลสตรพบ 3 แหง ทกลาวถงกายทพยและเสยงทพยลอยมาจากทศ

ทงส (DN (Ee) 153.1ff., 154.1ff., 154.36ff.) ในโปฏฐปาทสตรพบ 2 แหง

ทมอปมากลาวถงทตงของปราสาท (DN (Ee) I 194.18ff., 198.21ff.)

และในเกวฏฏสตรพบ 1 แหงทมอปมากลาวถงนกทบนอยในทศทงส

(DN (Ee) I 22.23ff.)

44 อนทจรงพระไตรปฎกสายเอเชยอาคเนยกกลาวถงทศทงสตามล�าดบ

“ตะวนออก ตะวนตก เหนอ และใต” ไวดวย แตจะปรากฏในบรบทท

ตางออกไป กลาวคอ ใชอธบายขนาดกวางยาวสงของวตถขนาดใหญ

เชน เมอง ปราสาท ฯลฯ ดรายละเอยดจาก DN (Ee) II 170.2ff. ซงในทน

ค�าอานสายสงหลอาจสบสนกบล�าดบทศทมใช 2 รปแบบในบรบทท

ตางกนออกไป



เรยงล�าดบของทศทงสในสงคมอนเดยโบราณนน Wessels-Mevissen ไดศกษาคนควาคมภรพราหมณในแตละยค และพบวาล�าดบของทศในอนเดยโบราณนนนาจะเปน “ตะวนออก ใต ตะวนตก และเหนอ” โดยเฉพาะอยางเมอกลาวถงเทพเจาประจ�าทศทงสหรอทศทงแปด ซงเปนล�าดบตามเขมนาฬกา45 หากเราอนโลมน�าเอาผลการศกษาของ Wessels-Mevissen มาประกอบการพจารณาแลว ค�าอานของคมภรสายเอเชยอาคเนยนาจะสอดคลองกบพนเพทางสงคมและวฒนธรรมของอนเดยโบราณมากกวา

3.6 คมภรอรรถกถาเปนเครองมอส�าคญในการชวยวนจฉยสวนทส�าคญทสดของคมภรอรรถกถาในงานศกษาเปรยบเทยบ

พระไตรปฎกฉบบใบลาน คอ ค�าอานทปรากฏอยในสวนทเปนการ ยกศพท (lemma) ทพระพทธโฆสาจารยหรอพระอรรถกถาจารยได บนทกไว เมอคมภรอรรถกถาในแตละสายจารตยกศพทตรงกนหมดทกสายโดยทฤษฎแลว อาจกลาวไดวาเราก�าลงมองเหนค�าอานใน พระไตรปฎกใบลานฉบบทพระพทธโฆสาจารยทานใชเปนตวตงตนในการรจนาอรรถกถาในสมยนน ซงแนนอนวาค�าอานดงกลาวยอมเกาแกกวาคมภรใบลานทหลงเหลออยในปจจบนมาก46

แตในกรณเฉพาะบางกรณ การทพระพทธโฆสาจารยไมได ยกศพทนนๆ ไวในคมภรอรรถกถากสามารถใชเปนหลกฐานยนยน ทางออมไดเชนกน ยกตวอยางเชน กรณรายชอเดรจฉานวชา 26 วชาใน สภสตรเปนตน47 จดทเปนปญหาคอเดรจฉานวชาในล�าดบท 3 คมภรใบลาน

45 Wessels-Mevissen (2001)

46 Somaratne (2015: 213)

47 DN (Be) I 191, (Ee) I 206 อางถงขอความทซ�ากนในสามญญผลสตร

(DN I 69.21ff.).


สายเอเชยอาคเนยมค�าอานตางกนหลายแบบ ไดแก bhūtikamma/bhūta-°/puri-°/bhūmi-° แตในคมภรใบลานสายสงหลกลบไมปรากฏชอเดรจฉานวชาในล�าดบท 3 นเลย กลาวคอมเดรจฉานวชาเพยง 25 วชาเทานน ค�าถามคอคมภรใบลานสายเอเชยอาคเนยมเดรจฉานวชาเกนมา 1 วชา หรอคมภรใบลานสายสงหลมเดรจฉานวชาขาดไป 1 วชากนแน? โชคดทพระพทธโฆสาจารยนาจะเหนวารายชอวชาเดรจฉานวชาเหลาน เปนศพทเทคนคทตองการค�าอธบาย ทานจงยกศพทชอเดรจฉานวชาพรอมใหค�าอธบายไลไปทละวชาตามล�าดบตงแตวชาแรกจนถงวชาสดทาย แตทานไมไดยกศพทและไมไดใหค�าอธบายเกยวกบเดรจฉานวชาในล�าดบท 3 ไวเลย48 ซงอธบายไดวาอาจเปนเพราะพระไตรปฎกใบลานฉบบททานใชอยในตอนนนไมปรากฏศพทค�านอย ดงนนเดรจฉานวชาล�าดบท 3 ในคมภรใบลานสายเอเชยอาคเนยนาจะเปนค�าอานทถกเพมเขามาภายหลง และสรปไดวาค�าอานของคมภรใบลานสายสงหลดงเดมกวาในกรณน 49

นอกจากนค�าอธบายในคมภรอรรถกถายงสามารถใหแนวทาง ทเปนประโยชนในกรณทยากยงขนไดอกดวย50 ยกตวอยางเชน การอปมาอปไมยทพยจกษในสภสตร51 ผ วจยพบความไมสอดคลองกนระหวางพระไตรปฎกกบอรรถกถาฉบบยโรป กลาวคอ ค�าอานในพระไตรปฎกเปน vīthiṃ sañcarante (DN (Ee) I 83.6) แตในอรรถกถากลบยกศพท ตรงนวาเปน vītisañcarante (Sv (Ee) I 224.1) นอกจากนในค�าอธบาย

48 Sv (Be) I 91ff., (Ee) I 97ff.

49 Wynne (2013: 159-160) ไดตงขอสงเกตเรองนไวแลวจากรายชอเดรจฉาน

วชาทปรากฏในพรหมชาลสตร

50 ส�าหรบตวอยางเพมเตมการใชอรรถกถาในการชวยตรวจช�าระ สามารถ

ดไดจาก Wynne (2013: 159-164)

51 ฉบบยโรปไดละเนอความสวนนไวและบอกใหยอนกลบไปดเนอความ

ทตรงกนในสามญญผลสตร



ของพระพทธโฆสาจารย ทานยงกลาวถงค�าอานอนๆ เพมเตมอก ซงนาจะเปนค�าตางโบราณทเกดขนตงแตสมยพระพทธโฆสาจารย ผ เขยนจะขอวนจฉยปญหานโดยละเอยดในโอกาสถดไป

4. บทสรป

จ า ก ก า ร ศก ษ า เ ป ร ย บ เ ท ย บ สภ สต ร ฉ บบ คม ภ ร ใ บ ล า น โดยใชตนฉบบเปนคมภรใบลานจ�านวน 21 ฉบบจาก 5 สายจารต และพระไตรปฎกฉบบพมพอก 4 ฉบบ พบวา พระไตรปฎกบาลมความแมนย�าในการสบทอดเนอความสงมาก มค�าตางเพยง 6 เปอรเซนตเทานน อกทงค�าตางทงหมดกเปนปญหาในเชงไวยากรณหรอภาษาศาสตรทไมไดสงผลตอเนอหาหลกของพระไตรปฎกแตอยางใด ส�าหรบการวนจฉยค�าตางทพบในพระไตรปฎกนน การศกษาเปรยบเทยบพระไตรปฎกบาลฉบบใบลานจากหลายสายจารตท�าใหผ ศกษาเหนทมาทไปของ ค�าตางทพบในคมภรใบลานแตละฉบบ แตจ�าเปนตองอาศยประสบการณในการจ�าแนกค�าตางทไมมนยส�าคญออกไป เชน ค�าตางทเกดจากความสบสนของรปลกษณอกษรหรอรปแบบวลทคลายคลงกน เปนตน อกทงยงตองสามารถน�าอรรถกถา ฎกา ไวยากรณบาล และหลกฐานอนมาประกอบการวนจฉยดวย นอกจากนการศกษาเปรยบเทยบ พระไตรปฎกบาลฉบบใบลานยงชวยใหเหนภาพรวมการสบทอด พระไตรปฎกบาลไดชดเจนยงขน โดยเฉพาะอยางยงลกษณะค�าอาน ทแตกออกไป 2 สาย คอ สายสงหลและสายเอเชยอาคเนย ท�าใหทราบวา มการสบทอดพระไตรปฎกบาลเปน 2 สาย ในอนาคตเมอมขอมลมากขน ค�าตางเหลานจะเปนวตถดบส�าคญทเปนประโยชนในการศกษา การสบทอดพระไตรปฎก ประวตศาสตรพระพทธศาสนา และพฒนาการภาษาบาล โดยเฉพาะอยางยงในภมภาคเอเชยอาคเนยอกดวย


อกษรยอ

B คมภรใบลานอกษรพมา (Burmese script manuscript)Be พระไตรปฎกและอรรถกถาอกษรพมา ฉบบฉฏฐสงคต (Burmese edition – Chaṭṭhasaṅgīti)C คมภรใบลานอกษรสงหล (Sinhalese script manuscript)Ce พระไตรปฎกอกษรสงหล ฉบบพทธชยนต (Sinhalese edition - Buddhajanti editon) หรอ อรรถกถาอกษรสงหล ฉบบ Simon Hewavitarne Beduest DN ทฆนกาย (Dīghanikāya)Ee พระไตรปฎกและอรรถกถาอกษรโรมน ฉบบสมาคม บาลปกรณ (PTS) หรอเรยกวาฉบบยโรป (European edition) K คมภรใบลานอกษรขอม (Khom script manuscript)T คมภรใบลานอกษรธรรม (Tham script manuscript)Se พระไตรปฎกและอรรถกถาฉบบสยามรฐ (Siam edition - Syāmaraṭṭha edition)Sv สมงคลาวลาสน (Sumaṅgalāvilāsinī) - อรรถกถาส�าหรบ คมภรทฆนกาย


กรมพระด�ารงราชานภาพ. 2459 ต�านานหอพระสมด หอพระมณเฑยรธรรม หอวชรญาณ หอพทธสาสนสงคหะ แลหอสมดส�าหรบพระนคร. กรงเทพ: โสภณพพรรฒธนากร.



แมชวมตตยา (สภาพรรณ ณ บางชาง).2557 พระไตรปฎกฉบบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา เจาอยหว. กรงเทพ: คราฟแมนเพรส.

สนทนาธรรมน�าสข, กองทน.2549 บนทกโครงการพระไตรปฎกสากลอกษรโรมน. กรงเทพ.

Balbir, Nalini. 2009 “Thoughts about ‘European Editions’ of Pāli Texts.” Thai International Journal for Buddhist Studies 1: 1-19.

Bunchird Chaowarithreonglith. 2018 “Variant Readings in the Subhasutta of the Dīghanikāya: Based on Palm-leaf Manuscripts from Five Tradtions.” Journal of Indian and Buddhist Studies 66-3: 58-63.

Chalmers, Robert.1898 “The King of Siam’s Edition of the Pāli Tipitaka.” Journal of the Royal Asiatic Society 30-1: 135-170.

Clark, Chris.2015a “A Study of the Apadāna, Including an Edition and Annotated Translation of the Second, Third, and Fourth Chapters.” PhD Thesis. University of Sydney


2015b “The Sixth Buddhist Council: Its Purpose, Presentation, and Product.” The Journal of Burma Studies 19-1: 79-112.

Hamm, Frank Richard. 1973 “On Some Recent Editions of the Pāli Tipiṭaka.” German Scholars on India: Contributions to Indian Studies, ed. New Delhi Cultural Department of the Embassy of the Federal Republic of Germany. Varanasi: Chowkhamba Sanskrit Series Office, 123–35 อางโดย Clark (2015a).

von Hinüber, Oskar. 1983 “Pāli Manuscripts of Canonical Texts from North Thailand ― A Preliminary Report.” Journal of the Siam Society 71: 75-88.

Hirakawa, Akira (平川彰).2000 Ritsuzo-no- kenkyū 律蔵の研究 (งานวจยพระวนยปฎก). vol. 2. Tokyo: Shunjusha 春秋社.



Norman, K. R. 1997 A Philological Approach to Buddhism. The Buddhist Forum, vol. 5. London: School of Oriental and African Studies.Oldenberg, Hermann.1879 Dīpavaṃsa – An Ancient Buddhist Historical Record, edited and translated by Hermann Oldenberg. UK: PTS.

Shimoda, Masahiro (下田正弘).1997 Nehankyo-no-kenkyū: Daijo-butten-no-kenkyū- hohoron 涅槃経の研究：大乗経典の研究方法試論 (งานวจย คมภรนพพานสตร: ทฤษฎวธการวจยคมภรมหายาน). Tokyo: Shunjusha 春秋社.

Somaratne, G. A. 2015 “Middle Way Eclecticism: The Text-Critical Method of the Dhammachai Tipiṭaka Project.” Journal of Buddhist Studies 12: 207-239.

Wessels-Mevissen, C. 2001 The Gods of the Directions in Ancient India: Origin and Early Development in Art and Literature (until c. 1000 A.D.). Berlin: Dietrich Reimer Verlag.


Wynne, Alexander. 2013 “A Preliminary Report on the Critical Edition of the Pāli Canon Being Prepared at Wat Phra Dhammakāya.” Thai International Journal for Buddhist Studies 4 : 135-170.

Yamazaki, Mori-ichi (山崎守一).1998 “PTS-ban Tekisuto-no-genkai: Dīganikāya-wo- chūshin-ni PTS 版テキストの限界―『ディーガ・ニカーヤ』を中心に(ขดจ�ากดของคมภรฉบบ PTS: โดยเฉพาะ”คมภร ทฆนกาย”).” Bukkyo-kenkyū 仏教研究 (งานวจย พระพทธศาสนา) 27: 137-149.

ภาคผนวก

หลกการอางองของวารสารธรรมธารา

(ปรบปรงครงท 1)

ประวตการศกษาของบรรณาธการและผเขยน

ก. อกษรยอ

1. อกษรยอคมภร• อกษรยอตวโรมน ยดตาม PTS ยกเวน Dīghanikāya, Majjhimanikāya,Saṃyuttanikāya,

Aṅguttaranikāya,Khuddakanikāya, Jātaka (สวนทเปน คาถาในพระไตรปฎก) ใหใช DN, MN, SN, AN, KhN, J ตามล�าดบ

• อกษรยอตวไทย ยดตามทระบในพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. 2539

2. อกษรยออน ๆ

มจร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยมมร มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลยBe Burmese edi t ion . พระไตรปฎกบาลอกษรพมา ฉบบฉฏฐสงคต. 1997. Yangon. (first printed. 1952-1955.)Ce Ceylon edition. พระไตรปฎกบาลอกษรสงหล ฉบบพทธชยนต. 1957-1989. Colombo.Ee Europe edition (=PTS). พระไตรปฎกบาลอกษรโรมน ฉบบสมาคมบาลปกรณ. 1974-1998. UK. (first printed. 1881-1992. UK.)PTS Pali Text Society (สมาคมบาลปกรณ)Se Siamese edit ion . พระไตร ปฎกบาลอกษรไทย ฉบบสยามรฐ. 2538. Bangkok. (first printed. 2469-2471.)

HOS Harvard Oriental SeriesIAKBh I Index to the Abhidharmakośabhāṣya (P.Pradhan Edition) Part I Sanskrit-Tibetan-Chinese. 2001. Hirakawa Akira 平川彰. Tokyo: Daizoshuppan 大蔵出版. IAKBh II Index to the Abhidharmakośabhāṣya (P.Pradhan Edition) Part II Sanskrit-Tibetan-Chinese. 2001. Hirakawa Akira 平川彰. Tokyo: Daizoshuppan 大蔵出版.KBD A Buddhist Chinese-Sanskrit Dictionary. Bukkyo Kan-Bon daijiten 佛教漢梵大辞典. 1997. Hirakawa Akira 平川彰. Tokyo. PTSD The Pali Text Society’s Pali-English Dictionary. 1921-1925. T.W.Rhys Davids and William Stede. London: PTS.PW Sanskrit-Wörterbuch. 7 vols. 1855-75. Otto Böhtlingk and Rudolph Roth. St.Petersburg.

- ควร

อางอ

งถงร

ะดบบ

รรทด

- สาม

ารถร

ะบ “เ

ลม-ห

นา” ห

รอตว

เลข

“วรร

ค” “พ

ระสต

ร” “ค

าถา”

กได

- ห

มายเ

ลขหน

า ให

เขยน

เปนต

วเลข

อารบ

กหลง

เรอง

หมาย

“: “

บาล

(ใชเ

วลาต

องอา

งองข

ณะอ

ยในเ

นอหา

หลก)

บาล

จน ทเบต

ทเบต ไทย

ไทย

2. หลกฐานอน ๆ

หลกการ:ยดตามระบบ “นาม-ป” แบบชคาโก เวอรชนท 16

ชอผแตง/บรรณาธการ/ผแปล: • ชอคนไทย “ชอ นามสกล” ทงนไมตองใสต�าแหนงทางวชาการ• ชอคนตางประเทศ “นามสกล, ชอ” (เฉพาะคนแรก สวนคนตอไป

ใช “ชอ นามสกล”) ทงนไมตองใสต�าแหนงทางวชาการ จนตนา สขมาก และประไพ ใจด (2550: 27-37) Willemen and Collett (1998: 135) สจตต ใจใส และคณะ (2555: 10-13) กรณผแตงมตงแต 4 คนขนไป Salmon et al. (2010: 156) กรณผแตงมตงแต 4 คนขนไป

ปตพมพ:• ใชเลขป ค.ศ. หรอ ป พ.ศ. ตามทปรากฏในงานเขยน• กรณพมพซ�า ใหใชปของเลมทใชอางองจรงๆ • หากตองการ สามารถใสวงเลบปตพมพครงแรกตอทาย ดงน

(พมพครงแรก. ป. เมอง: สนพ.) หรอ (first printed. ป. เมอง: สนพ.)

• กรณผ เขยนคนเดยว มงานเขยนตงแต 2 งานขนไปในปเดยวกน ใหใช a, b, c, … ตอทายปตามล�าดบ

• กรณไมปรากฏปตพมพ งานเขยนภาษาไทยใช “ม.ป.ป” งานเขยนภาษาตางประเทศใช “n.d.”

ชอทพย มนคง (ม.ป.ป.) Wilson (n.d.)• กรณอยระหวางตพมพ ชอทพย มนคง (อยระหวางการตพมพ) Wilson (in press)

ชอหนงสอ: • ชอหนงสอตางประเทศ ใช ตวเอยง กรณชอรอง “ชอหลก: ชอรอง”• ชอหนงสอภาษาไทย ใช ตวหนา กรณชอรอง “ชอหลก: ชอรอง”• กรณเปนภาษาญป น/จน ใหใช “ค�าอานโรมน อกษรจน/ญป น

(ค�าแปลไทย).”

การอางองซ�าในหนาเดยวกน:• แบบไมตอเนอง ใหระบชอผแตง ป และ หนา เชน

พรรณทพย ศรวรรณบศย (2551: 83-84)• แบบตอเนอง ใชค�าวา “เรองเดยวกน (20-23)”

การอางถง:ใหระบชอเอกสารตนฉบบและใชค�าวา “อางถงใน” ตามดวยชอ

ผแตงเอกสารทตยภม ปพมพและหนา สวนบรรณานกรม ใหลงชอผแตงเอกสารทตยภมเทานน เชน ผองพรรณ เกดพทกษ (2553: 98) อางถงใน อจฉรา สชารมณ (2543: 108-110)

• ส�าหรบกรณปลกยอยอนๆ สามารถอางองไดจากไฟล Chicago_Author-Date_16th_ed (Prepared by Curtin University).pdf

ตวอยางในกรณตางๆ

หนงสอ (ชอผแตง. ป. ชอหนงสอ. ครงทพมพ. เมอง: ส�านกพมพ)

• ผแตงคนเดยว บรรณานกรม:

อภชย โพธประสทธศาสต.2551 พระพทธศาสนามหายาน. พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร: จฬาลงกรณมหาวทยาลย.อางอง : อภชย โพธประสทธศาสต (2551: 82-90)

Geiger, Wilhelm.1916 Pāli Literature and Language. 3rd ed. translated by B.Ghosh. Calcutta.อางอง : Geiger (1916: 22-25)

--กรณชอคนไทย อกษรโรมน-- บรรณานกรม:

Prapod Assavavirulhakarn. 2010 The Ascendancy of Theravāda Buddhism in Southeast Asia. Chiang Mai: Silkworm Books.

อางอง : Prapod (2010: 22-25)

--กรณชอญป น-- บรรณานกรม:

Hirakawa, Akira (平川彰). 1999 Ritsuzo no kenkyū vol.1 Hirakawa Akira- chosakushū #9 律蔵の研究 I・平川彰著作集 #9 .

(การศกษาวจยพระวนยปฎก เลม 1 - รวมผลงานเขยน

ของฮรากาวะ ล�าดบท 9). Tokyo: Shunjūsha.

อางอง: Hirakawa (1999: 79-82)

• ผแตงตงแต 2 คนขนไป บรรณานกรม:

Ward, Geoffrey C., and Ken Burns. 2007 The War: An Intimate History, 1941-1945. New York: Knopf.

อางอง : Ward and Burns (2007: 52)

เจตนา กานตระว, วไลพร คมมาก, และภารด สขจต2555 น ว ก ร ร ม ใ น พ ร ะ พ ท ธ ศ า ส น า เ ถ ร ว า ท . กรงเทพมหานคร: อมรพรนตง.อางอง : เจตนา กานตระว, วไลพร คมมาก, และภารด สขจต (2551: 82-90)

(① ใสชอทกคน ② รปแบบ “นามสกล, ชอ” เฉพาะคนแรกเทานน)

• “, และ” ส�าหรบงานเขยนภาษาไทย

• ผแตงตงแต 4 คนขนไป บรรณานกรม:

Cicmil, Svetlana, Terry Cooke-Davis, Lynn crawford, Kurt A. Richardson, and Project Management Institute. 2009 Exploring the Complexity of Projects: Implications of Complexity Theory for Project Management Practice. Newtown Square, PA.: Project Management Institute.

อางอง : Cicmil et al. (2009: 24)

โกศล วงศสวรรค และคณะ2549 ปญหาสงคม (Social Problem).กรงเทพมหานคร: อมรพรนตง.อางอง : โกศล วงศสวรรค และคณะ (2549: 119)

(① ใสชอทกคน ② รปแบบ “นามสกล, ชอ” เฉพาะคนแรกเทานน)

• “และคณะ” ส�าหรบงานเขยนภาษาไทย

• กรณไมปรากฎชอผแตง บรรณานกรม:

Valuing Integrity: Guide for the Workplace. 2009 Bentley, W.A.: Curtin University.

อางอง : Valuing Integrity (2010: 24)

• ใหใชชอหนงสอแทนชอผแตง

• วารสารวชาการ (ชอผแตง. ป. “ชอบทความ.” ชอวารสาร ฉบบท(เลมท): หนา-หนา) บรรณานกรม:

Marshall, Kevin. 2008 “The Emperor’s New Clothes A Meta-study of Education Technology Policies in Ireland, North and South (1996-2006).” Computers & Education 50(2): 463-474.

อางอง : Marshall (2008: 465-470)

• บรรณาธการ งานแปล บางบทจากหนงสอ --บรรณาธการ (กรณใชแทนชอผแตง)-- (ชอผบรรณาธการ, ed. ป. ชอหนงสอ. ครงทพมพ. เมอง: ส�านกพมพ) บรรณานกรม:

Skilling, Peter, Jason A. Carbine, Claudio Cicuzza, and Santi Pakdeekham, eds. 2012 How Theravāda is Theravāda? Exploring Buddhist Identites. Chiang Mai: Silkworm Books.

อางอง : Skilling eds. (2010: 24)

• ed. ส�าหรบบรรณาธการ 1 คน หรอ eds. ส�าหรบบรรณาธการ

มากกวา 1 คน

• “บรรณาธการ.” ส�าหรบงานเขยนภาษาไทย

--ผแปล (กรณใชแทนชอผแตง)-- (ชอผแปล, trans. ป. ชอหนงสอ. ครงทพมพ. เมอง: ส�านกพมพ) บรรณานกรม:

Lattimore, Richmond, trans. 1951 The Iliad of Homer. Chicago: University of Chicago Press.

อางอง : Lattimore (1951: 91-92)

ฉตรสมาลย กบลสงห (ภกษณธมมนนทา), แปล 2553 ทปวงศ. นครปฐม: มลนธพทธสาวกา.

อางอง : ฉตรสมาลย กบลสงห (2553: 51)

--ผแปล (กรณเปนขอมลเพมเตม)-- (ชอผแตง. ป. ชอหนงสอ. ครงทพมพ. translated by ชอผแปล. เมอง: ส�านกพมพ) บรรณานกรม:

lamotte, Ètienne. 1988 History of Indian Buddhism. translated by Sara Boin-Webb. France: Peeters Publishers.

อางอง : Lattimore (1951: 91-92)

• trans. ส�าหรบงานแปลประเทศ

• “แปล.” ส�าหรบงานแปลไทย

--บางสวนของหนงสอ-- (ชอผแตง. ป. “ชอบท.” ชอหนงสอ. ครงทพมพ. หนา-หนา. เมอง: ส�านกพมพ) บรรณานกรม:

Kelly, John D. 2012 “Seeing Red: Mao Fetishism, Pax Americana, and the Moral Economy of War.” Anthropology and Global Counterinsurgency. edited by John D. Kelly, Beatrice Jauregui, Sean T. Mitchell, and Jeremy Walton. 67-83. Chicago: University of Chicago Press.

อางอง : Kelly (2012: 67-83)

--จ�านวนงานเขยนหลายงานในปเดยวกน โดยผเขยนคนเดยวกน-- บรรณานกรม:

Sasaki, Shizuka (佐々木閑). 1997a “A Study on the Origin of Mahāyāna buddhism.” The Eastern Buddhist 30(1): 79-113. 1997b “The Visuddhimagga and the Samantapāsādikā (1).” Bukkyo daigaku sogo kenkyūjo kiyo 4

佛教大学総合研究所紀要 4: 35-63.อางอง : Sasaki (1997a: 80-82)

เมธ พทกษธระธรรม

2559ก Samayabhedoparacanacakra ค�าแปลพรอมเชงอรรถ

วเคราะห (1). ธรรมธารา วารสารวชาการพระพทธ-

ศาสนา ปท 2 ฉบบท 1. พมพครงท 1. กรงเทพฯ:

สขมวทการพมพ จ�ากด.

2559ข Samayabhedoparacanacakra ค�าแปลพรอมเชงอรรถ

วเคราะห (2). ธรรมธารา วารสารวชาการพระพทธ-

ศาสนา ปท 2 ฉบบท 2. พมพครงท 1. กรงเทพฯ:

สขมวทการพมพ จ�ากด.

อางอง : เมธ พทกษธระธรรม (2559ก: 152)

• หากเปนพทธศกราช ใหใชอกษรยอภาษาไทย ไวดานหลงป

• หากเปนครสตศกราช ใหใชอกษรยอภาษาองกฤษ ไวดานหลงป

• วทยานพนธ --วทยานพนธปรญญาเอก-- (ชอผแตง. ป. “ชอวทยานพนธ.” Ph.D. diss., ชอสถาบนการศกษา.) บรรณานกรม:

Sharp, Jennifer A. 2010 “Limiting Loss: A Grounded Theory of Mothers Who Use Illicit Drugs.” Ph.D. diss., Curtin University of Technology.

อางอง : Sharp (2010: 110-112)

ปญวสส กตตมานนท2554 “การศกษาวเคราะหช วตในก�าเนด 4 ตามหลก พระพทธศาสนาในชวตในอาณาจกร 4 ตามหลก ชววทยา”, ปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต. บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช- วทยาลย.อางอง : ปญวสส กตตมานนท (2554: 70)

--วทยานพนธปรญญาโท-- (ชอผแตง. ป. “ชอวทยานพนธ.” Master’s thesis, ชอสถาบน- การศกษา.) บรรณานกรม:

Lee, Shereen. 2008 “A New Taste of Tradition: Chinese Snacks and Hawker-Entrepreneurs in Singapore.” Master’s thesis, Curtin University of Technology.

อางอง : Lee (2008: 52-53)

นสรา ค�ามณ.

2544. “ผลของกจกรรมกลมเพอพฒนาความเฉลยวฉลาด

ทางอารมณ ดานการจ ง ใจตนเองของนก เ รยน ชนมธยมศกษาปท 2 โรงเรยนสาธต มหาวทยาลย ศลปากร จงหวดนครปฐม”. วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศรนครนทร- วโรฒ.

อางอง : นสรา ค�ามณ (2554: 70)

• สออเลกทรอนกส --ขอมลจากเวบไซต (ปรากฎชอผแตง)-- บรรณานกรม:

Martin, Valerie Napaljari 2010 “DesArt: Aboriginal Art in Central Australia.” Association of Central Aboriginal Art and Craft Centres. Accessed December 16, http://www. desart.com.au/AboriginalArtinCentralAustralia/ tabid/56/Default.aspx.

อางอง : Martin (2010)

ธมมปาละ 2017 “ทานอนาคารกะ ธรรมปาละ พระโพธสตวจากศรลงกา.” คนเมอ 3 ตลาคม, http://www.geocities.ws/ dhammadut9/document/Dhammapala.htmlอางอง : ธมมปาละ (2017)

--ขอมลจากเวบไซต (ไมปรากฎชอผแตง)---- บรรณานกรม:

Picturing Hemingway: A Writer in His Time. 2000 National Portrait Gallery. Accessed November 20, http://www.npg.si.edu/exh/hemingway/ess- index2.htm.

อางอง : Picturing Hemingway (2000)

• “คนเมอ” ส�าหรบงานเขยนภาษาไทย

พระครปลดสวฒนโพธคณ (สมชาย ฐา นวฑโฒ) บรรณาธการอเมล : [email protected] • อกษรศาสตรดษฎบณฑต (พทธศาสตร) • อกษรศาสตรมหาบณฑต (พทธศาสตร) มหาวทยาลย โตเกยว (University of Tokyo) ประเทศญป น • แพทยศาสตรบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย

พระมหาพงศศกด ฐา นโย นกวจยพเศษ สถาบนวจย Research Center for World Buddhist Cultures, Ryukoku University, Japanอเมล : [email protected] • อกษรศาสตรดษฎบณฑต (พทธศาสตร) • อกษรศาสตรมหาบณฑต (พทธศาสตร) • อกษรศาสตรบณฑต (พทธศาสตร) มหาวทยาลย รวโคข (Ryukoku University) ประเทศญป น

ศาสตราจารย ดร. ซาซาก ชซกะ มหาวทยาลยฮานาโซะโนะ (Hanazono University) ประเทศญป น • อ ก ษ ร ศ า ส ต ร ดษ ฎ บณ ฑ ต ( พท ธ ศ า ส ต ร ) มหาวทยาลยบคเคยว (Bukkyō University) ประเทศญป น • อกษรศาสตรมหาบณฑต (พทธศาสตร) • อกษรศาสตรบณฑต (พทธศาสตร) มหาวทยาลย เกยวโต (Kyoto University) ประเทศญป น • วศวกรรมศาสตรบณฑต มหาวทยาลยเกยวโต (Kyoto University) ประเทศญป น

Phragrupalad Suvattanabodhigun(Somchai Thanavuddho), M.D., Ph.D. EditorE-mail : [email protected] • Ph.D. (Buddhist Studies), University of Tokyo, Japan • M.A. (Buddhist Studies), University of Tokyo, Japan

• M.D. (Doctor of Medicine) Chulalongkorn University, Thailand

Phramaha Pongsak Thaniyo, Ph.D. Visit ing Researcher, Research Center for World Buddhist Cultures, Ryukoku University, Japan E-mail : [email protected] • Ph.D. (Buddhist Studies), Ryukoku University, Japan • M.A. (Buddhist Studies), Ryukoku University, Japan • B.A. (Buddhist Studies), Ryukoku University, Japan

Sasaki Shizuka, Prof., Ph.D. Hanazono University, Japan

• Ph.D. (Buddhist Studies), Bukkyō University, Japan • M.A. (Buddhist Studies), Kyoto University, Japan • B.A. (Buddhist Studies), Kyoto University, Japan

• B.A. (Engineering), Kyoto University, Japan

ประวตการศกษาของบรรณาธการและผเขยน

รองศาสตราจารย ดร. สวญ รกสตย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลยอเมล : [email protected] • เปรยญธรรม 7 ประโยค นกธรรมชนเอก • Ph.D. (Buddhist Studies) University of Delhi, India • M.A. (Buddhist Studies) University of Delhi, India • พทธศาสตรบณฑต (ครศาสตร) มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ดร. สชาดา ศรเศรษฐวรกล ศนยศกษาคมภรโบราณ DCIอเมล : [email protected] • ศลปศาสตรดษฎบณฑต (พทธศาสตร) • ศลปศาสตรมหาบณฑต (พทธศาสตร) มหาวทยาลย โอตาน (Otani University) ประเทศญป น • วทยาศาสตรบณฑต (วทยาการคอมพวเตอร) จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ดร. บรรเจด ชวลตเรองฤทธ ศนยวจยพระไตรปฎก DCIอเมล : [email protected] • ศลปศาสตรดษฎบณฑต (พทธศาสตร) • ศลปศาสตรมหาบณฑต (พทธศาสตร) มหาวทยาลย โอตาน (Otani University) ประเทศญป น • วศวกรรมศาสตรบณฑต (อเลกทรอนกสและ โทรคมนาคม) มหาวทยาลยเทคโนโลยพระจอมเกลา ธนบร

Suvin Ruksat, Assoc. Prof., Ph.D. Graduate School, Mahamakut Buddhist UniversityE-mail : [email protected] • เปรยญธรรม 7 ประโยค นกธรรมชนเอก • Ph.D. (Buddhist Studies) University of Delhi, India • M.A. (Buddhist Studies) University of Delhi, India • B.A (Faculty of Education) Mahachulalongkorn- rajavidyalaya University, Thailand

Suchada Srisetthaworakul, Ph.D. DCI Center for the study of Ancient ManuscriptsE-mail : [email protected] • Ph.D. (Buddhist Studies), Otani University, Japan • M.A. (Buddhist Studies), Otani University, Japan

• B.Sc. (Computer Science), Chulalongkorn University, Thailand

Bunchird Chaowarithreonglith, Ph.D. DCI Tipițaka Research CenterE-mail : [email protected] • Ph.D. (Buddhist Studies), Otani University, Japan • M.A. (Buddhist Studies), Otani University, Japan

• B.Eng. (Electronics and Telecommunication Engineering), King Mongkut’s University of Technology Thonburi, Thailand

พระมงคลเทพมน (สด จนทสโร) หลวงพอวดปากน�า ภาษเจรญหลวงพอธมมชโยหลวงพอทตตชโว

คณยายอาจารยมหารตนอบาสกาจนทร ขนนกยง

เจาภาพกตตมศกดคณพรรวสา กลบตร

คณวรด ลมศรเศรษฐกล

คณจนทรเพญ สรศร - Mr.Mitsuaki Higashio

HIGASHIO MECH Co.,LTD.

เจาภาพกตตมสขพระวเทศธรรมาภรณ (บณฑต วรปญโญ)

คณพงษศกด - อรพนท วเตยรณ

คณพรภมล สนทมาก และคณะญาตมตร

คณนนทศกด - ศภลกษณ - วรปรยา - พมพกาญจน จนทรอมพร

คณวลาวลย อรพพฒนพงศ

นอมบชาธรรม

คนทงหลายน�าสตวพาหนะทฝกแลวไปสทประชม

ราชายอมทรงราชพาหนะทฝกแลว

ในหมมนษย คนทอดกลนถอยค�าลวงเกนได

ชอวาเปนผฝกตนไดแลว เปนผประเสรฐทสด

พทธวจนะในธรรมบท คาถาท 321

ทนต นยนต สมต

ทนต ราชาภรหต

ทนโต เสฏโฐ มนสเสส

โยตวากยนตตกขต ฯ

(บาล: ข.ธ. 25/33/5715-16)

dānto vai samitiṃ yāti

dāntaṃ rājādhirohati |

dāntaḥ śreṣṭho manuṣyāṇāṃ

yo ‘tivākyaṃ titīkṣati ||

(สนสกฤต Uv: 19.6)

譬象調正可中王乘　　　　調爲尊人

乃受誠信

(จน T4: 570b12-13) 　　

དལ་བ་འདན་སར་འག་བད་ཅང་།

།དལ་བ་རལ་པ་ལག་པར་ཞན།།

གང་ཞག་ཚག་ངན་བཟད་བད་པ།

།དལ་བ་མ་ཡ་ནང་ན་མཆག།

(ทเบต Uv: 19.6)

ลขสทธ มลนธธรรมะคมครองโลก

พมพครงท 1เมษายน 2562 จ�านวน 600 เลม

ระยะเวลาตพมพ ปละ 2 ฉบบฉบบท 1 มกราคม - มถนายนฉบบท 2 กรกฎาคม - ธนวาคม

โรงพมพ สขมวทการพมพ จ�ากด

จดท�าโดยส�านกการศกษา วดพระธรรมกาย

ตดตอสอบถามสวนงานวารสารธรรมธารา 75-76 หมท 1 ต.ไทรนอย อ.บางบาลจ.พระนครศรอยธยา 13250โทรศพท 095-665-5355, 081-989-4191E-mail : [email protected] : www.dhammadhara.orgFacebook : facebook.com/DDRjournal


ปีที่ 5 ฉบับที่ 1 (ฉบับรวมที่ 8 ... · 2019-05-03 ·...

Documents