บทท 5 การปกครองแบบประชาธปไตยตามแนวคมภรชาดก

วตถประสงคการเรยนประจ าบท เมอไดศกษาเนอหาในบทนแลว ผศกษาสามารถ

๑. อธบายความเปนมาของคมภรชาดกเกยวกบการเมองการปกครองได ๒. อธบายระบบการเมองการปกครองแบบประชาธปไตยตามแนวคมภรชาดกใน พระพทธศาสนาได 3. อธบายลกษณะทแตกตางกนระหวางผปกครองกบผใตปกครองได

ขอบขายเนอหา ความเปนมาของคมภรชาดกเกยวกบการเมองการปกครอง ระบบการเมองการปกครองแบบประชาธปไตยตามแนวคมภรชาดกใน

พระพทธศาสนา ลกษณะทแตกตางกนระหวางผปกครองกบผใตปกครอง

สอการเรยนการสอน 1. เอกสารประกอบการสอน 2. PowerPoint 3. การบรรยายในชนเรยน 4. เวบไซตทเกยวของ

การวดผลและประเมนผล 1. ฟงการบรรยาย อภปราย รายงาน และซกถาม 2. แสดงความคดเหน การวเคราะห การวจารณ 3. ตรวจค าถามทายบท 4. ถามตอบเปนรายบคคล

๑๓๑

ความน า พระพทธศาสนากฝงรากลกอยในสงคมไทยมาหลายศตวรรษ เปนทมาของวฒนธรรม คานยม และระเบยบประเพณทส าคญของคนไทย ดวยเหตนการทจะศกษาพระพทธศาสนาในดานพระธรรมค าสอน หรอดานอนๆ รวมไปถงการนอมน ามาประยกตใชใหเกดประโยชนตอการพฒนาประเทศหรอองคกรตางๆ จงเปนสงทส าคญ ซงจะตองศกษาวเคราะหจากองคประกอบของความเปนสถาบนพระพทธศาสนา องคประกอบ ทมบทบาทอยางส าคญนนไดแก พทธธรรมทอยในรปของพระไตรปฎก หรอในชาดกตางๆ๑ ทปรากฏในพระสตตนตปฎก เลมท 27-28 ซงมจ านวนถง 547 เรอง โดยเฉพาะมหานบาตชาดกนน เปนชาดกทคนไทยใหความสนใจและใหความส าคญมากกวาชาดกอนๆ เปนอยางมาก เพราะเปนเรองราวสบชาต สดทายของพระพระพทธเจากอนทจะเสดจมาอบตเปนพระพทธเจาทโดดเดนดวยเนอหา มคตธรรม วฒนธรรม ทางสงคมทปรากฏในชาดกในหลายๆ ดานดวยกน การพฒนาและแกปญหาวกฤตในสงคมโดยการผลกดนให สงคมไทยกาวสสงคมระบบคณธรรมน า าความรโดยนอมเอาหลกพทธธรรมน าเขามารวมดวยนนเปนสงทควร ท าเปนอยางยง เพราะแทจรงแลวประเทศไทยเรานนมแกวมณอนล าคาอยแตขาดผสนใจทจะน ามาใชใหเกด ประโยชนนนคอพระพทธศาสนา ซงพระพทธศาสนานนมงเนนในการอยบนความถกตองชอบธรรม โดยเรมตงแตการเหนชอบเปนตนไป อนรจกโดยทวไปวา “มรรคมองค 8” ๒ ดงนนหลกพทธธรรมจง อ านวยคณประโยชนตอการบรหารและการปกครองของไทยมาทกสมยโดยไดมสวนควบคมจตใจของชนชน ปกครองใหอยในศลธรรมอนด ไมใหใชอ านาจเกนขอบเขต ท าใหคนไทยรจกถอสายกลางมเมตตากรณาสภาพ ออนนอมและเคารพผใหญ ทงนหลกพทธธรรมยงมคณคาตอการพฒนาเศรษฐกจและสงคม ความมเหตผลในการ ปฏบตราชการ การพงตวเอง สามคคธรรมในการท า างานและพฤตกรรมในการปกครอง๓ ทส าคญหลกพทธธรรมนอกจากเปนหลกทเขากนไดดกบหลกทางการบรหารจดการแลว ยงเปน อปกรณตอการบรหารจดการ รวมตลอดถงการปฏบตราชการและการประกอบกจการของเอกชนและองคกร ตางๆ ทยดถอหลกแหงเหตผลและสามคคธรรมในการท างานเพอบรรลเปาหมาย โดยไดทงผลงานและเปนการ พฒนาจตใจควบคกนไปอกดวย๔ จงพจารณาเหนวา ชาดกซงเปนหนงในบรรดานวงคสตถศาสนหรอทนยม เรยกกนวาพระไตรปฎก โดยเฉพาะชาดกนบาตท 22 คอ มหานบาตชาดก หรอเรยกวา “ทศชาตชาดก” เรยกโดยทวไปวา “พระเจาสบชาต” นนเปนชาดกทพทธศาสนกชนถอวาเปนเรองศกดสทธและรจกกนโดย แพรหลาย มากไปดวยเนอหา

๑ สมบรณ สขส าราญ , การพฒนาตามแนวพทธศาสนา:กรณศกษาพระสงฆ นกพฒนา ,

(กรงเทพมหานคร: บรษทพมพสวยจ ากด, 2530), หนา 27. ๒ De Boer, Chris, 013), “ Buddhist values, sustainability and leadership,” Veridian E-

Journal, SU 6, 1 (January – April, 2013): 1-10, ๓ ทนพนธ นาคะตะ, คณคาของพทธศาสนาในการบรหารราชการ, วทยานพนธปรญญามหาบณฑต

(คณะรฐประศาสนศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2509), หนา 158. ๔ พนลาภ แกวแจมศร, การจดการเชงพทธ:การส ารวจปรชญาและแนวคดส าหรบการจดการสมยใหม,

วทยานพนธปรญญามหาบณฑต (คณะรฐประศาสนศาสตร สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร, 2546), หนา 73.

๑๓๒

สาระทเกยวกบการด าเนนชวตในแงมมตางๆ๕ มหลก พทธธรรมในระดบโลกยวสยทสามารถน ามาประยกตใชในชวตประจ าวนได ตลอดทงกรณศกษาทเกยวกบการบรหารจดการตางๆ กมปรากฏอยอยางมากมายหลายประการ ไมเปนปฏปกษอปสรรคขอคดแยงใดๆตอ บรบทของประเทศ เพราะด ารงอยควบคกบคนไทยมานานนบสหสวรรษ ทงพระมหากษตรยไทยทรงไดนอมน ามา ประยกตใชและพระราชทานไวเปนแนวทางใหเหนเปนทประจกษแกสายตาแลวทงในอดตและปจจบน นอกจากนยงไดชอวาเปนการสบตออายพระศาสนาไว เพราะถาไมมใครใฝใจ ศกษาและขาดความรเรองหลกพทธธรรมในพระไตรปฎกเสยแลว พระพทธศาสนากจะตองเสอมสญไปเปนแน

5.๑ ความเปนมาของคมภรชาดกเกยวกบการเมองการปกครอง มนษยในสงคมหนงๆ ประกอบดวยกลมบคคลตางๆ ทมความเชอ แนวคด อปนสย ทศนคตและวฒนธรรมทแตกตางกน มารวมกนอยภายในอาณาเขตเดยวกน จงท าใหมความจ าเปนทจะตองหาการปกครองทเหมาะสมมาใชในสงคม เพอใหสงคมนนๆ ด าเนนไปไดดวยด คอมความสงบเรยบรอย มความยตธรรม มความสามคค ปฏบตตนเปนพลเมองทดของสงคม หากสงคมทมความแตกตางกนอยางหลากหลาย ไมมการน าการปกครองทเหมาะสมมาใชแลว กอาจท าใหสงคมนนประสบกบความสบสนยงเหยง เกดความแตกแยก แยงชงผลประโยชนตามมา อยางไมมทสนสด ดงทเหนไดในสงคมตางๆ ในปจจบนน๖ การปกครองทเหมาะสมจงเปนทตองการของทกๆ สงคม เพราะขอนนถอวาเปนปจจยส าคญทจะท าใหไดมาซงการมเสถยรภาพทางสงคมและการน าสงคมไปสความเจรญกาวหนา ความผาสก การบรหารและการปกครองของสงคมในอดตมความสมพนธกบศาสนาอยางใกลชด มการพงพงอาศยซงกนและกน ศาสนาจงเปนทมาของอดมการณรปแบบเดยว เปนเครองมอทส าคญในการธ ารงรกษาความชอบธรรมของการปกครองและการยอมรบของประชาชนทมตอผปกครอง พระพทธศาสนาทงทเปนสวนพระธรรม คอค าสอน และพระวนย คอ ค าสง มคณคาตอการปกครอง ทงในดานการปกครองตนเอง การปกครองหมคณะและการปกครองประเทศหรอสงคมโดยสวนรวมตลอดจนมการปกครองโลกอยมาก กลาวคอ มงสงเสรมใหบคคลหมนส ารวจ ฝกฝน ปรบปรง เคารพ ควบคม บงคบภายในคอจตใจ เชอมนรบผดชอบตอตนเอง เปนการปกครองตนเอง รจกธรรมชาตและความตองการของผอน ใชพระคณควบคกบการใชพระเดช เปนการปกครองหมคณะและปกครองประเทศหรอสงคมโดยสวนรวม ตลอดมการใชธรรมเปนโลกบาล คอหรและโอตตปปะ ซงเปนการปกครองโลก

๕ ชปนะ ป น เ งน , ทศชาตชาดกฉบบล านนา , สบคน เม อ 15 พฤศจกายน 2555, จาก

http://www,sri,cmu,ac,th/~elanna/elanna47/public_html/tossachart/tossachart1,html ๖มานพ นกการเรยน, ผศ.,รฐศาสตรตามแนวพทธศาสตร, อางใน www.src.ac.th/web/index.php?option=

content&task=view&id=423

๑๓๓

5.๒ ระบบการเมองการปกครองแบบประชาธปไตยตามแนวคมภรชาดกใน พระพทธศาสนา 5.๒.๑ ผปกครองส าคญกวาระบบการปกครอง ร ะ บ บ ก า ร ป ก ค ร อ ง ใ น ค ม ภ ร ช า ด ก ค อ เ ผ ด จ ก า ร แ บ บ อ า น า จ น ย ม (Authoritarianism) แตไมใชเผดจการแบบอ านาจนยมดงทเขากนในทางรฐศาสตร เพราะยงค านงถงเสยงของประชาชน และยดถอธรรม ความถกตอง ความดงามเปนหลก ใหความส าคญแกผปกครองมากกวาระบบการปกครอง คอผปกครองตองประกอบไปดวยธรรมส าหรบการบรหารและการปกครอง เชน ทศพธราชธรรม พละ ๕ ของกษตรย เวนจากอคต ๔ เมอผปกครองประพฤตตามธรรมดงกลาว ยอมเกดผล คอประชาชนเปนสข แมวากษตรยจะมอ านาจมากเพยงใดกตาม แตกษตรยตองฟงเสยงของประชาชนดวย ดงปรากฏในเวสสนดรชาดก พระเวสสนดรซงขณะนนด ารงพระยศเปนพระโอรสของพระเจาสญชยกษตรยเมองสพทรงประทานชางปจจยนาค ซงเปนชางคบานคเมองใหแกพวกพราหมณตางเมองทง ๘ คน ทมาขอชางคบานคเมอง ท าใหประชาชนเมองสพทงหลายโกรธเปนอนมาก พากนมาเขาเฝาพระเจาสญชยทลใหขบไลพระเวสสนดรออกนอกเมอง ซง พระเจาสญชยกตองท าตาม ดงมขอความทชาวเมองสพทลแกพระเจาสญชยวา “พระองคอยาไดรบสงใหฆาพระเวสสนดรนนดวยทอนไมหรอศสตราเลย ทงพระเวสสนดรนนกไมควรแกเครองพนธนาการ แตจงทรงขบไลพระเวสสนดรเสยจากแวนแควน จงไปอยทเขาวงกตเถด” ตอมา พระนางผสดซงเปนพระมเหสของพระเจาสญชยจะทดทาน แตพระเจาสญชยกไมทรงยนยอมเพราะทรงรบฟงเสยงประชาชนดงทปรากฏในเวสสนดรชาดกวา

“ขาแตมหาราช เพราะฉะนน เกลากระหมอมฉนขอกราบทลพระองควา ประโยชนอยาไดลวงพระองคไปเสยเลย ขอพระองคอยาทรงขบไลพระราชโอรสผไมมความผด เพราะถอยค าของชนชาวสพเลย” “เราท าความย าเกรงตอพระราชประเพณ จงขบไลพระราชโอรสผเปนชาวสพ เราจ าตองขบไลลกของตน ถงแมจะเปนทรกยงกวาชวตของเรา”

พระพทธศาสนาถอวา การปกครองไมวาระบบใด ขอใหผปกครองเปนผประพฤตธรรม เปนอนยอมรบได ในตวรปแบบการปกครอง มความเปนไปไดนอยมากทอตตาธปไตยและโลกาธปไตยจะน าไปสความถกตองดงามไดอยางไดอยางสมบรณเพราะการปกครองเตมไปดวยอ านาจ ซงเปนสงยวยวนใจคนใหเปลยนนสยไปในทางมความโลภ ความโกรธและความหลง ขาดการตรวจสอบมากยงขนเปนทยอมรบกนในบรรดานกรฐศาสตรทงหลายวา บรรดาสงยวยวนทงหลายนน อ านาจยอมยวใจไดมากและรวดเรว อ านาจสามารถเปลยนแปลงอปนสยและท าใหการพจารณาไมเทยงแท ท าใหคนซงมความเมตตากรณากลายเปนคนโหดราย ดงทลอรด แอคตน ไดใหขอคดไววา “อ านาจมกท าลายตวเองและอ านาจสงสดท าลายตวเองอยางทสด (Power corrupts ; Absolute power corrupts absolutely)”

๑๓๔

5.๒.๒ ความส าคญของผปกครอง ในทรรศนะของคมภรชาดก พระราชาหรอกษตรยมความส าคญมใชเปนเพยงผน าในทางการเมองเทานน แตยงเปนศนยกลางทส าคญทสดของสงคม เปนแกนใหเกดความเคลอนไหวเปลยนแปลงทางสงคมเชนเดยวกบดวงอาทตยเปนศนยกลางสรยะจกรวาล แมแตการเปลยนแปลงทางธรรมชาต เชน ความวปรตทางดนฟาอากาศ ทพภกขภย หรอภยพบต ตางๆ กเชอวาอยในความรบผดชอบของกษตรยหรอพระราชาดวยในทางรฐศาสตรกถอวา กษตรยหรอพระราชามความส าคญในฐานะเปนประมขแหงรฐ แมวาในปจจบน จะมรปแบบประมขของรฐแบบใหม คอประธานาธบดเปนประมขตามววฒนาการทางการเมองกตามผน าหรอผปกครองเปนผทมความส าคญอยางยงในการน าพาประชาชน (พลเมอง) และประเทศชาตไปสความเจรญหรอความเสอมได ถาไดผปกครองทดมศลธรรม มความรความสามารถ จะน าพาประชาชนและประเทศชาตไปสความผาสกความเจรญได แตถาไดผปกครองททจรตคดโกง ผดศลธรรม จะท าใหประชาชนประสบกบความเดอดรอนและประเทศชาตอาจจะลมสลายกลายเปนเมองขนของประเทศอนกได ในราโชวาทชาดก๗ ไดสะทอนยอนใหเหนวาผน าหรอผปกครองมความส าคญอยางไร ตอความผาสกและความเจรญของประชาชนและบานเมองไวดงน “ถาเมอโคทงหลายวายขามแมน าไป โคหวหนาฝงวายคด เมอโคผน าฝงวายคดเชนน โคทงหมดกยอมวายคดไปตามกน ในมนษยทงหลายกเหมอนกน ผใดไดรบสมมตแตงตงใหเปนใหญ ถาผนนประพฤตไมเปนธรรม ประชาชนนอกนกประพฤตไมเปนธรรมอยางแนแท ถาพระราชาผเปนใหญไมตงอยในธรรม รฐกยอมอยเปนทกขทวกนถาเมอโคทงหลายวายขามแมน าไป โคหวหนาฝงวายขามตรง เมอโคผน าฝงวายขามตรงเชนนน โคทงหมดกยอมวายขามตรงไปตามกนในหมมนษยทงหลายกเหมอนกน ผใดไดรบสมมตแตงตงใหเปนใหญ ถาผนนประพฤตเปนธรรม ประชาชนนอกนกยอมประพฤตเปนธรรมไปตามอยางแนแท ถาพระราชาเปนผตงอยในธรรมรฐกยอมอยเปนสขทวกน” ในเวสสนดรชาดก๘ พระนางมทรกราบทลแกพระเจาสญชย ซงแสดงใหเหนถงความส าคญของพระราชาไววา “ธงเปนเครองหมายแหงรถ ควนเปนเครองปรากฏแหงไฟพระราชาเปนสงาแหงแวนแควน ภสดาเปนสงาของหญงความเปนหมายเปนความเผดรอนในโลก” ในมหาโพธชาดก๙ ไดเสนอความส าคญของผน าหรอพระราชาไว ดงน “ถาเมอฝงโคขามฟากไปอย โคผน าฝงไปคด เมอมโคผน าฝงไปคด โคทงหมดนกยอมไปคดฉนใด ในหมมนษยกฉนนนเหมอนกน ผใดไดรบยกยองวาเปนผประเสรฐสด ถาผนนประพฤตอธรรม ไมจ าตองกลาวถงประชาชนนอกน ชาวเมองทงปวงยอมอยเปนทกข ถา

๗ ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๑๓๓ / ๑๘๔. ๘ ข.ชา. (ไทย) ๒๘ / ๑๘๔๑ / ๔๗๓. ๙ ข.ชา. (ไทย) ๒๘ / ๑๖๘ / ๓๑.

๑๓๕

พระราชาไมทรงตงอยในธรรมถาเมอฝงโคขามฟากไปอย โคผน าฝงไปตรง เมอมโคผน าฝงไปตรง โคทงหมดนกยอมไปตรงฉนใด ในหมมนษยกฉนนนเหมอนกน ผใดไดรบยกยองวาเปนผประเสรฐสด ถาแมผนนประพฤตธรรม จะจ าตองกลาวถงประชาชนนอกน ชาวเมองทงปวงยอมอยเปนสข ถาพระราชาทรงตงอยในธรรมเมอตนไมใหญมผล ผใดเกบผลดบมา ผนนยอมไมรรสแหงผลไมนน ทงพชพนธแหงตนไมนนกยอมพนาศรฐเปรยบดวยตนไมใหญ พระราชาใดทรงปกครองโดยไมเปนธรรม พระราชานนยอมไมรจกรสแหงรฐนน และรฐของพระราชานนกยอมพนาศเมอตนไมใหญมผล ผใดเกบผลสกมา ผนนยอมรรสแหงผลไมนน ทงพชพนธแหงตนไมนนกไมพนาศรฐเปรยบดวยตนไมใหญ พระราชาใดทรงปกครองโดยธรรม พระราชานนยอมทรงรจกรสแหงรฐนนและรฐของพระราชานนกไมพนาศ” อนง ขตตราชพระองคใด ทรงปกครองชนบทโดยไมเปนธรรม ขตตยราชพระองคนนยอมคลาดจากโอชะทงปวงอนง พระราชาพระองคใด ทรงเบยดเบยนชาวนคมผประกอบการซอขาย กระท าการถวายโอชะและพลกรรม พระราชาพระองคนน ยอมคลาดจากสวนพระราชทรพยพระราชาพระองคใด ทรงเบยดเบยนนายพรานผรเขตแหงการประหารอยางด และเบยดเบยนทหารผกระท าความชอบในสงคราม เบยดเบยนอ ามาตยผรงเรอง พระราชาพระองคนน ยอมคลาดจากพลนกายอนง พระราชาผไมประพฤตธรรม เบยดเบยนบรรพชตผแสวงหาคณ ผส ารวมประพฤตพรหมจรรย พระราชาพระองคนนยอมคลาดจากสวรรคอนง พระราชาผไมทรงตงอยในธรรม ฆาพระชายาผไมประทษราย ยอมไดประสพเหตแหงทกขหนก และยอมผดพลาดดวยพระราชบตรทงหลาย พระราชาพงประพฤตธรรมในชาวชนบท ชาวนคม พลนกาย ไมพงเบยดเบยนบรรพชต พงประพฤตสม าเสมอในพระโอรสและพระชายาพระราชาผเปนภมบดเชนนน เปนผปกครองบานเมอง ไมทรงพโรธ ยอมทรงท าใหผอยใกลเคยงหวนไหว เหมอนพระอนทรผเปนเจาแหงอสร ฉะนน เมอพระราชาทรงประพฤตธรรมแลว นอกจากท าใหประชาชนในรฐประสบกบความผาสกแลว พระราชาเองยอมไดรบผลในชาตหนาดวย ดงทปรากฏในอมมาทนตชาดก ซงอภปารกเสนาบดกราบทลแกพระเจาสวราชใหประพฤตธรรมแกบคคลและสตวรอบขางไวดงน

“ขาแตพระมหาราชเจา พระองคทรงประพฤตธรรมอนไมมความฉบหาย เปนแดนเกษมอยเปนนจแท พระองคจกด ารงราชสมบตอยยงยนนาน เพราะพระปญญาของพระองคเปนเชนนนพระองคไมทรงประมาทธรรมใด ขาพระองคขออนโมทนาธรรมนนของพระองค พระราชาผเปนอสระทรงประมาทธรรมเสยแลว ยอมเคลอนจากรฐ ขาแตพระมหากษตรยขตตยราช ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรมในพระชนนและพระชนก ครนทรงประพฤตธรรมในโลกนแลว จกเสดจสสวรรค ขาแตพระมหาราช ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรมในมตรและอ ามาตยทงหลายครนทรงประพฤตธรรมในโลกนแลวจกเสดจสสวรรค “ขาแตพระมหาราช ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรมในราชพาหนะและทหารแกลวทงหลาย ครงทรงประพฤตธรรมในโลกนแลว จกเสดจสสวรรค ขาแตพระมหาราช ขอพระองคจง

๑๓๖

ทรงประพฤตธรรมในชนชาวคามและนคมทงหลาย ครนทรงประพฤตธรรมในโลกนแลว จกเสดจสสวรรคขาแตพระมหาราช ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรมในชนชาวแวนแควนและชนบททงหลาย ครนทรงประพฤตธรรมในโลกนแลว จกเสดจสสวรรคขาแตพระมหาราช ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรมในสมณะและพราหมณทงหลาย ครนทรงประพฤตธรรมในโลกนแลว จกเสดจสสวรรคขาแตพระมหาราช ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรมในเนอและนกทงหลาย ครนทรงประพฤตธรรมในโลกนแลว จกเสดจสสวรรคขาแตพระมหาราชเจา ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรมเถด เพราะวาธรรมทประพฤตแลวยอมน าสขมาให ครนพระองคทรงประพฤตธรรมในโลกนแลว จกเสดจสสวรรคขาแตพระมหาราชเจา ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรมเถด ดวยวา พระอนทร เทวดา พรอมทงพรหม เปนผถงทพยสถาน เพราะธรรมทประพฤตแลว ขาแตพระราชา พระองคอยาทรงประมาทธรรมเลย” ในมหาสบนชาดก๑๐ ซงเกยวกบพทธท านายความฝนของพระเจาปเสนทโกศล มเนอหาทเกยวของกบผปกครองอย ๑๑ ประการ คอ ๑, ๔, ๕, ๖, ๘, ๙, ๑๐, ๑๒, ๑๓, ๑๕ และ ๑๖ ถาผปกครองไมมคณธรรมในการปกครอง เหตการณทเลวรายในความฝนยอมเกดขน แตถาผปกครองมคณธรรมในการปกครอง เหตการณทเลวรายในความฝนยอมไมเกดขน เปนการใหความส าคญแกผปกครองในฐานะเปนศนยกลางแหงอ านาจ ซงมผลตอสงคม การเมอง เศรษฐกจ สงแวดลอมเรองทพระราชาไมทรงประพฤตธรรม สงผลท าใหประชาชนในรฐไมประพฤตธรรมไปดวย นอกจากจะพบไดในคมภรชาดกแลว ยงพบในพระสตรตาง ๆ เชน ธรรมกสตร มเนอหาดงน “ดกอนภกษทงหลาย สมยใด พระราชาเปนผไมตงอยในธรรม สมยนน แมพวกขาราชการกเปนผไมตงอยในธรรม เมอพวกขาราชการไมตงอยในธรรม สมยนน แมพราหมณและคฤหบด เปนผไมตงอยในธรรม เมอพราหมณและคฤหบดไมตงอยในธรรม สมยนน แมชาวนคมและชาวชนบทไมตงอยในธรรม พระจนทรและพระอาทตยยอมหมนเวยนไมสม าเสมอ เมอพระจนทรและพระอาทตยหมนเวยนไมสม าเสมอ หมดาวนกษตรกยอมหมนเวยนไมสม าเสมอ เมอคนและวนหมนเวยนไมสม าเสมอ ฤดและปกยอมหมนเวยนไมสม าเสมอ เมอฤดและปหมนเวยนไมสม าเสมอ ลมยอมพดไมสม าเสมอ เมอลมพดไมสม าเสมอ ลมกเดนผดทางไมสม าเสมอ ยอมผดเวยนไป เมอลมเดนผดทางไมสม าเสมอผดเวยนไป เทวดายอมก าเรบ เมอเทวดาก าเรบ ฝนยอมไมตกตองตามฤดกาล เมอฝนไมตกตองตามฤดกาล ขาวกลาทงหลายกสกไมเสมอกน ดกอนภกษทงหลาย มนษยผบรโภคขาวทสกไมเสมอกน ยอมเปนผมอายสน มผวพรรณเศราหมอง มก าลงนอย มอาพาธมาก” นอกจากนน พระราชายงเปนศนยกลางทางสงแวดลอมทางธรรมชาต ในคมภรชาดกยอมรบวา มความสมพนธระหวางคณธรรมของผน ากบสงแวดลอมทางธรรมชาต กลาวคอ ถาผน าไมประพฤตธรรม เชน ลแกอ านาจอคต ๔ ไดแก

๑๐ ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๗๗ / ๓๒.

๑๓๗

ล าเอยงเพราะชอบ เปนตน สงแวดลอมทางธรรมชาตยอมผนแปรผดเปลยนไปจากธรรมดาของมน แตถาผน าประพฤตธรรม เชน ละเวนจากการลอ านาจอคต ๔ สงแวดลอมทางธรรมชาตยอมเปนไปตามปรกตธรรมดาของมน” ในราโชวาทชาดก๑๑ เสนอไววา พระราชาพระองคหนงทรงประสงคทจะทราบวาประชาชนในแวนแควนมทรรศนะอยางไรบางตอพระองค จงทรงปลอมพระองคเสดจไปตามชนบท ไดสดบแตวาประชาชนสรรเสรญคณของพระองคเทานน จงเสดจไปยงหมวนตประเทศ ทรงพบพระโพธสตว ตามปกตแลว พระโพธสตวน าผลนโครธ (ไทร) สกจากปามาบรโภค ผลนโครธสกเหลานน มรสหวาน มรสเสมอดวยน าตาลกรวด พระโพธสตวจงทลเชญพระราชาวา

“ทานผมบญมากเชญทานบรโภคผลนโครธสกนแลวดมน าตาม” พระราชาทรงกระท าตามนนแลวตรสถามพระโพธสตววา “ทานผเจรญเพราะเหตไรผลนโครธสกนจงหวานดจรง” “ทานผมบญมาก พระราชาทรงครองราชสมบตโดยธรรมโดยเสมอเปนแน เพราะเหตนนผลนโครธสกนนจงหวาน” “ทานผเจรญ ในเวลาทพระราชาไมด ารงอยในธรรม ผลนโครธสก ยอมไมหวานหรอหนอ” “ใช ทานผมบญมาก เมอพระราชาทงหลายไมด ารงอยในธรรม น ามน น าผง และน าออย เปนตนกด รากไม และผลไมในปาเปนตนกด ยอมไมหวาน หมดโอชะ อกอยางหนง มใชสงเหลานอยางเดยว แมรฐทงสน กไรคา แตเมอพระราชาทงหลายนน ทรงด ารงอยในธรรม แมสงเหลานนกยอมหวาน มโอชะ รฐแมทงสน ยอมมคา” ตอมา พระราชาทรงประสงคทดลองค าของพระโพธสตววาจะเปนเชนนนจรงหรอไม จงทรงครองราชสมบตโดยไมเปนธรรม แลวเสดจไปหาพระโพธสตว ปรากฏวา ผลนโครธสกทพระองคเสวยไมมรสหวาน จงถมทงพรอมทงเขฬะ (น าลาย) ในกรธรรมชาดก๑๒ แสดงวา พระเจาธนญชยโกรพยราชแหงนครอนทปฏฏ ในแควนกร ทรงประพฤตในกรธรรม คอ ศล ๕ ไดแก ๑) ปาโณ น หนตพโพ ไมพงฆาสตว ๒) อทนน นาทาตพพ ไมพงถอเอาสงของทเจาของมไดให ๓) กาเมส มจฉาจาโร น จรตพโพ ไมพงประพฤตผดในกามทงหลาย ๔) มสาวาโท น ภาสตพโพ ไมพงกลาวค าเทจ และ ๕) มชชปาน น ปาตพพ ไมพงดมน าเมา

๑๑ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๑–๒ / ๖๒. ๑๒ ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๗๖ / ๑๓๗.

๑๓๘

ฝนจงตกตองตามฤดกาล แตในทนตปรนครแควนกาลงคะของพระเจา กาลงคราช ฝนไมตกภย ๓ ประการ คอ ๑) ฉาตกภย ภยคอความอดอยาก ๒) โรคภย ภยคอโรค และ ๓) ทพภกขภย ภยคอขาวยากหมากแพงจงเกดขนแกประชาชน ดงนน ประชาชนจงพากนถวายฎการองเรยนพระราชา แตตอมาพระราชาทรงประพฤตกรธรรม ฝนจงตกและภยทง ๓ กสงบระงบ จงเหนไดวา ความเชอทแพรหลายในสมยโบราณมอยวา ความผาสกและความมงคงของบานเมองตองประสานเปนอนหนงอนเดยวกนกบอ านาจทมองไมเหน (Invisible Powers) และกษตรยหรอพระราชานเองเปนผท าการประสาน (Mediator) ระหวางความผาสกมงคงของบานเมองกบอ านาจทมองไมเหนนอกจากน ผน ายงตองแสดงความกตญญรคณตอสงแวดลอมทางธรรมชาตทตนไดอาศยเพอจะไดเปนแบบอยางแกผใตบงคบบญชา ดงปรากฏในจลลสวกราชชาดก๑๓ กลาวถงพญานกแขกเตามความกตญญรคณตนไมทตวเองเคยใชประโยชน แมวาปจจบนจะไมไดรบประโยชนจากตนไมนนแลว กยงจะตองถนอมรกษาตนไมนนอย ดงน

“ทาวสกกเทวราช (แปลงรางเปนพญาหงส) ถามวา “ตนไมทงหลายมใบเขยว มผลดกมอยเปนอนมากเหตใดพญานกแขกเตาจงมใจยนดในไมแหงไมผเลา”

นกแขกเตาตอบวา “เราไดกนผลแหงตนไมนนบไดหลายปมาแลว ถงเราจะรอยวาตนไมนไมมผลแลวกตองรกษาไมตรใหเหมอนในกาลกอน” ทาวสกกเทวราชถามตอวา “นกทงหลายยอมละทงตนไมแหง ตนไมผ ไมมใบ ไมมผลไปดกอนนกแขกเตาทานเหนโทษอะไรจงไมละทงตนไมนไป” นกแขกเตาตอบวา “นกเหลาใด คบหากนเพราะตองการผลไม ครนรวาตนไมนไมมผลแลวกละทงไปเสย นกเหลานนโงเขลา มความรเพอประโยชนของตน มกจะท าการฝกใฝแหงมตรภาพใหตกไป” ทาวสกกเทวราชกลาววา”ดกอนปกษ ความเปนสหาย ความรก ความสนทสนมกน ทานท าไว เปนอยางดแลวถาทานชอบธรรมนทานก เปนผควรทวญญชนท งหลายพงสรรเสรญ ดกอนนกแขกเตาผมปกเปนยาน มคอโคงเปนสงา เราจะใหพรแกทาน ทานจงเลอกเอาพรตามใจปรารถนาเถด” เมอไดฟงดงนน พญานกแขกเตากดใจและขอพรตอทาวสกกเทวราชวา “ท าอยางไร ขาพเจาจะพงไดเหนตนไมนกลบมใบมผลอกเลาขาพเจาจะยนดเปนทสดเหมอนคนจนไดขมทรพยฉะนน” ล าดบนน ทาวสกกเทวราชทรงพรมน าอมฤตทตนไมนน ตนไมนนกงอกงามแผกงกานสาขา มรมเงาอนรมรน นารนรมยใจ พญานกแขกเตาจงกลาวเปนเชงขอบคณทาวสกก

๑๓ ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๓๐–๓๙ / ๓๐๕–๓๐๗.

๑๓๙

เทวราชวา “ขาแตทาวสกกเทวราช ขอพระองคทรงพระเจรญสข พรอมดวยพระญาตทงปวง เหมอนขาพระบาทมความสขเพราะไดเหนตนไมนผลตผลในวนน ฉะนนเถด” ทาวสกกเทวราชทรงสดบค ากลาวของพญานกแขกเตาแลว ทรงท าใหตนไมนนมดอกออกผลแลวจงเสดจกลบไปสสวนนนทวนพรอมกบพระมเหส”

5.๓ ลกษณะทแตกตางกนระหวางผปกครองกบผใตปกครอง ผปกครองมลกษณะทแตกตางจากผใตปกครอง คอ

๑) ผน าจะตองเปนผมความเสยสละ ละทงความสขสวนตว ทมเทชวตในการปฏบตหนาท แมกระทงชวตกยอมพลสละใหได เพอใหสมกบทไดรบความไววางใจ จากผทเลอกสรรตนใหเปนผน าของเขา ไมใชอาสาพาตนเองเปนผน า ผปกครอง ผบรหาร หรอนกการเมอง เพยงหวงกอบโกยผลประโยชนของรฐมาเปนของตนเอง พวกพองตนเองหรอท าใหรฐสญเสยผลประโยชนดวยความประมาทขาดปญญาพจารณาใหถวยถของตนเอง ในมหากปชาดก๑๔ เสนอลกษณะของผน าลกษณะนไว พญาวานรมจตเมตตาหวงความสขของเหลาวานรทเลอกตนใหเปนผน า จงยอมเสยสละทอดตวเปนสะพานใหเหลาวานรหนจากลกธนของคนแมนธน ๒) ผน าจะตองฟงเสยงของประชาชนและกระท าตามเจตจ านงของประชาชน แมวาผน าหรอผปกครองไดรบการมอบอ านาจเพอการปกครองบรหารจากประชาชนแลว แตอ านาจนนไมอาจถกน าไปใชในทางมชอบ มฉะนน จะเปนการรดรอนสทธอนชอบธรรมของประชาชน ตองระลกอยเสมอวา เสยงของประชาชน ยอมเปนเสยงททรงอ านาจ ศกดสทธเหนออนใด ผปกครองจงสามารถปกครองบรหารน าทางประชาชนใหประสบกบความผาสกความเจรญได อยาคดวาเสยงของประชาชนเปนเพยงเสยงนกเสยงกา นกยอนไปถงต านานวนสงกรานต ธรรมบาลรอดตายเพราะฟงเสยงนกเสยงกา แตกระนนกตาม มตมหาชนมใชถกตองเสมอไป ผปกครองจกตองใชวจารณญาณอยางรอบคอบเทยงธรรม ตดสนใจกระท าการตางๆ ในเวสสนดรชาดก๑๕ สนบสนนลกษณะของผน าดงกลาว พระเวสสนดร ในฐานะองคยพราชทรงประทานชางคบานคเมองของรฐสพ อนเปนการบ าเพญทานบารม แกรฐกาลงคะ ซงรฐกาลงคะนเปนประเทศเพอนบาน เนองดวยรฐนน ฝนไมตกตองตามฤดกาล การทพระเวสสนดรทรงประชางนนแกรฐกาลงคะ เปนการสรางความสมพนธระหวางประเทศอกดวย แตประชาชนของรฐสพ ถอวาชางนนเปนสมบตของชาตจงหวงแหนอยางยง โดยทประชาชนเองไมเขาใจพระประสงคของพระเวสสนดร จงพรอมใจกนประทวงตอพระเจาสญชย พระราชบดา ใหวนจฉยเรองน พระเจาสญชยทรงพอพระทยทจะสละราชสมบตใหแกประชาชนมากกวาจะใหเกดโทษทณฑแกพระโอรส แตประชาชนทลขอเพยงใหเนรเทศออกจากรฐสพไปอยทเขาวงกต พระเจาสญชยตรสแกพระเวสสนดรวา “ขอใหเราถอตามเจตจ านงของทวยอาณาประชาราษฎรเถด เราไมพงเหนแกผลไดสวนตว” ผน าจะตองไมรบฟงขอมลขาวสารจากคนอนทมา

๑๔ ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๘๓ – ๘๔ / ๒๗๐. ๑๕ ข.ชา. (ไทย) ๒๘ / ๑๖๗๑ / ๔๕๐.

๑๔๐

รายงานใหทราบเทานน แตตองปฏบตการเชงรก คอ สอดสองดแลสดบตรบฟงเสยงจากประชาชนโดยตรงอยตลอดเวลา เพอจะไดเขาใจความเปนไปและปญหาตางๆของประชาชนอยางถกตองแทจรง แลวน าไปพจารณาหาทางแกไขตอไป ในภณฑตณฑกชาดก๑๖ สนบสนนทรรศนะขางตน มเรองยอวา พระราชาปญจาละ แหงเมองอตตรปญจาลนคร แควนกปละ ไมทรงตรวจตรา สอดสองดแลการท างานของขาราชการ จงท าใหขาราชการเกบภาษรดนาทาเรนโดยไมชอบธรรม และมโจรเกดขนมากมายเทยวปลนฆาประชาชน พระโพธสตวถอก าเนดเปนรกขเทวดาจงทลเตอนพระราชามใหประมาทในการปกครองบรหารบานเมอง หมนสอดสองตรวจตราบานเมอง ดงนนพระราชาจงทรงปลอมพระองค โดยไมใหใครจ าได เสดจไปในทตางๆ ไดทราบความจรง จงแกไขปญหาตางๆใหลลวงไปดวยด

เรองท ๑ ชายชราชาวบานผหนงน ากงหนามมาจากดงลอมกนปดประตเรอนไว พาบตรภรรยาเขาปาไป เวลาเยน เมอพวกขาราชการกลบไปแลว กกลบมายงเรอนของตน ถกหนามยอกเทาทประตเรอนจงนงกระโหยงบงหนามดาพระราชาวา “ขอใหพระเจาปญจาลราช จงถกลกศรเสยบในสงคราม เสวยทกขเวทนา เหมอนเราถกหนามแทงแลวเสวยทกขเวทนาอยในเวลาน” พระราชากบราชปโรหต ซงปลอมตวยนอยใกลๆ ราชปโรหตไดยนค าดาของชายชรา จงกลาววา “ทานเปนคนแก มจกษมดมว มองเหนอะไรไมถนด หนามแทงทานเอง ในเรองน พระเจาพรหมทตมความผดอะไรดวย” ชายชราจงโตตอบวา “พราหมณ เราถกหนามแทง เปนความผดของพระเจาพรหมทต พระองคมไดพทกษรกษาชาวชนบท จงท าใหชาวชนบทถกขาราชการกดขดวยภาษอนไมชอบธรรม กลางคนถกพวกโจรปลน กลางวนถกขาราชการกดข ในแวนแควนของพระราชาโกงมคนอาธรรมมากมายแนะพอคณ เมอภยเชนนเกดขน ประชาชนพากนอดอด เพราะกลวพากนหาไมมหนามในปามาท าทซกซอน”

เรองท ๒

หญงชรา มฐานะยากจนคนหนง เกบผกหกฟนมาจากปา เลยงดลกสาวทง ๒ คน โดยไมใหลกสาวทง ๒ คนนน ไปชวยท างานดวยวนหนงพลดตกจากตนไมจงสาปแชงพระราชาวา

“ในแวนแควนของพระเจาพรหมทต (พระเจาปญจาลราช) หญงสาวหาผวไมไดไปจนแก เมอไร พระเจาพรหมทตจงจกสวรรคตเสยท ” ปโรหตของพระราชาซงปลอมตวไปกบพระราชาดวย จงคดคานวา “เฮย หญงชวไมรจกเหตผล แกพดไมดเลย พระราชาเคยหาผวให

๑๖ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๓๓๒ – ๓๖๙ / ๕๘๘ – ๕๙๔.

๑๔๑

หญงสาว มทไหนกน”หญงชราจงโตตอบวา “พราหมณเอย เราไมไดพดชวเลย เราชาวชนบทรเหตผลด พระเจาพรหมทตไมไดพทกษรกษาประชาชน จงท าใหกลางวน ถกขาราชการเกบภาษโดยไมชอบธรรม กลางคนถกโจรปลน ในแควนน มคนอาธรรมมากมาย เ มอครองชพล าบาก การเลยงดลกเมยกล าบาก หญงสาวจกมผวไดทไหน”

เรองท ๓

พระราชากบราชปโรหตเดนทางตอไปเหนชาวนาก าลงไถนา โคชอสาลยะถกผาลแทงลมลง ชาวนาไดดาพระราชาวา“ขอใหพระเจาปญจาลราชจงถกหอกแทง ตองนอนกลงอยในสงคราม เหมอนโคสาลยะถกผาลแทงนอนอยดงคนก าพรา ฉะนน”ปโรหตของพระราชาซงปลอมตวไปกบพระราชาดวย จงคดคานวา“เจาคนชาตชว เจาโกรธพระเจาพรหมทตโดยไมเปนธรรม เจาท ารายโคของตนเอง ท าไมจงมาสาปแชงพระราชาดวยเลา”ชาวนาจงโตตอบวา“พราหมณ เราโกรธพระเจาพรหมทตโดยชอบธรรม เพราะพระเจาพรหมทตมไดทรงพทกษรกษา ชาวชนบท จงท าใหชาวชนบทถกขาราชการกดขดวยภาษอนไมชอบธรรม กลางคนถกพวกโจรปลน กลางวนถกขาราชการกดข ในแวนแควนของพระราชาโกง มคนอาธรรมมากมาย แมครวคงหงตมใหมอกเปนแน (คอตองเลยงดขาราชการทมาขดรดภาษโดยไมเปนธรรม) จงน าขาวมาสงในเวลาสาย เรามวแลดแมครวมาสงขาวอย โคสาลยะจงถกผาลแทงเอา”

เรองท ๔

พระราชากบราชปโรหตเดนทางตอไปแลวพกอยในบานแหงหนง รงขน แมโคนมโกงตวหนงเอาเทาดดคนรดนมโคลมไปแลวท าใหนมสดหกไปดวย คนรดนมโคจงไดดาพระราชาวา“ขอใหพระเจาปญจาลราช จงถกฟนดวยดาบในสงคราม เดอดรอนอยเหมอนเราถกแมโคนมถบในวนน จนนมสดของเขาหกไป ฉะนน”ปโรหตไดฟงเชนนนจงคดคานวา“การทแมโคถบเจาใหบาดเจบ น านมหกไปนน เปนความผดอะไรของพระเจาพรหมทต ทานจงตเตยนอย”คนรดนมโคโตตอบวา“พราหมณ พระเจาปญจาละควรจะไดรบความตเตยน เพราะพระเจาพรหมทตมไดพทกษรกษาชาวชนบท จงท าใหชาวชนบทถกขาราชการกดขดวยภาษอนไมชอบธรรม กลางคนถกพวกโจรปลน กลางวนถกขาราชการกดข ในแวนแควนของพระราชาโกง มคนอาธรรมมากมาย แมโคเปรยว ดราย เมอกอนพวกเรามไดรดนมมน มาวนน เราถกพวกขาราชการผตองการน านมรดนาทาเรน จงตองรดนมมนอยเดยวน”

๑๔๒

เรองท ๕

พระราชากบราชปโรหตขนสหนทางใหญ มงหนาตอพระนครกลบไปในบานแหงหนง พวกนายอากรฆาลกโคออนตวหนงเพอตองการเอาหนงท าฝกดาบ แมโคนมทลกถกฆาเศราโศกถงลก ไมกนหญา ไมดมน า เทยวร ารองหาลกอย เดกชาวบานเหนเชนนนไดดาพระราชาวา“ขอใหพระเจาปญจาลราช จงพลดพรากจากโอรส วงคร าครวญเหมอนแมโคก าพรา พลดพรากจากลกวงคร าครวญอย ฉะนน”ปโรหตคดคานวา“แมโคนมเทยววงไปมาร ารองอยน เปนความผดอะไรของพระเจาพรหมทตเลา”เดกชาวบานโตตอบวา“มหาพราหมณ ความผดของพระเจาพรหมทตมแน เพราะพระเจาพรหมทตมไดพทกษรกษาชาวชนบท จงท าใหชาวชนบทถกขาราชการกดขดวยภาษอนไมชอบธรรม กลางคนถกพวกโจรปลน กลางวนถกขาราชการกดข ในแวนแควนของพระราชาโกง มคนอาธรรมมากมาย ลกโคของพวกเรายงดมนมอย กตองถกฆาตาย เพราะตองการฝกดาบอยางไรละ”

เรองท ๖

ในระหวางทาง พระราชากบราชปโรหตเหนฝงกาก าลงเอาจะงอยปากจกกนกบ ณ สระแหงแหงหนง พระโพธสตวไดบนดาลใหกบแชงดาพระราชาเปนภาษามนษยวา“ขอใหพระเจาปญจาลราช พรอมดวยพระราชโอรส จงถกประหารในสนามรบ ใหฝงการมจกกน เหมอนเราผเกดในปา ถกฝงกาจกกนในวนน ฉะนน”ราชปโรหตไดยนเชนนน จงกลาววา“เฮย กบ พระราชาจะชอวาไมเปนผประพฤตธรรมหาไดไม พระราชาจะทรงจดการพทกษรกษาเจาไดอยางไร ”กบโตตอบวา“ทานเปนพรหมจาร ชาตอาธรรมหนอ จงกลาวยกยองกษตรยอยได เมอประชากรเปนอนมากถกปลนอยทานยงบชาพระราชาผนาต าหนอยางยงพราหมณ ถาแวนแควนน พงมพระราชาด กจะมงคง เบกบาน ผองใส ฝงกากจะไดกนกอนขาวทดๆ เปนพล ไมตองกนสตวเปนเชนพวกเรา” ๓) ผน าจะตองประกอบดวยศลธรรมและปญญา จงท าใหผอยใตปกครองประสบกบความผาสก ในกปชาดก พระโพธสตวถอก าเนดเปนวานร เปนผน าของบรวาร ๕๐๐ ตว พอทราบขาววา วานรเกเรตวหนง ถายอจจาระรดศรษะปโรหต จงไดบอกแกวานรทงทอยในสงกดของตนและอยอกสงกดหนงใหหนไป โดยใหเหตผลวา การอยกบคนจองเวรยอมเกดอนตรายทกขณะ จงพาบรวารหลบไปอยทอน ฝายหวหนาวานรหวดอพรอมทงบรวารไมคดหน ในทสดจงถกฆาตายทงหมดพระโพธสตวจงกลาววา “คนพาลส าคญตนวาเปนบณฑต บรหารหมคณะ ลอ านาจความคดของตน คงนอนตาย เหมอนวานรตวนฉะนน สวนคนฉลาด มก าลงบรหารหมคณะด เปนประโยชนแกเหลาญาต เหมอนทาววาสวะ เปนประโยชนแกทวยเทพชาวไตรทศ ฉะนน อนง ผใดเหนศล ปญญาและสตะ มในตน ผนนยอมประพฤตประโยชนแกคนทง ๒ ฝาย คอทงแกตนเองและผอน เพราะฉะนน ธร

๑๔๓

ชนควรชงใจดตวเองเหมอนชงใจดศล ปญญาและสตะฉะนน แลวจงบรหารหมคณะบาง อยคนเดยวเวนการบรหารบาง” (หวหนาวานรทดอรนหนไปตายตอหนาพญาวานรโพธสตว) ๔) ผน าจะตองกลาตดสนใจแกปญหาทเกดขนอยางเรงดวน ไมใชรอใหปญหาสกงอมจนไมอาจแกไขได ในฆตาสนชาดก พระโพธสตว บงเกดในก าเนดนก บรรลความเปนผรเดยงสาแลว ถงความงามเปนเลศ ไดเปนพญานก อาศยตนไมใหญซงสมบรณดวยกงกานสาขา และคาคบมใบหนาแนน อยใกลฝงสระเกดเองในแนวปาต าบลหนง อยเปนหลกฐานพรอมทงบรวารนกเปนจ านวนมาก เมออยทกง อนยนไปเหนอน าของตนไมนน กพากนถายคถลงในน า และในสระเกดเองนนเลา มพญานาคผดรายอาศยอย พญานาคนนคดวา นกเหลานพากนขลงในสระอนเกดเอง อนเปนทอยของเรา เหนจะตองใหไฟลกขนจากน าเผาตนไมเสยใหพวกมนหนไป พญานาคนนมใจโกรธ ตอนกลางคน เวลาทพวกนกทงหมดมานอนรวมกนทกงไมจงเรมท าใหน าเดอดพลานเหมอนกบยกเอาสระขนตงบนเตาไฟ ฉะนน เปนชนแรก ชนทสอง กท าใหควนพงขน ชนทสาม กท าใหเปลวไฟลกขนสงชวล าตาล พระโพธสตวเหนไฟลกขนจากน า จงกลาววา ชาวเราฝงนกทงหลาย ธรรมดาไฟตดขน เขากพากนเอาน าดบ แตบดน น านนเองกลบลกเปนไฟขน พวกเราไมอาจอยทนได ตองพากนไปทอน ครนกลาวอยางนนแลว กพาฝงนกทเชอฟงค าบนไปทอน ฝงนกทไมเชอฟง ตางกพากนเกาะอย ถงความสนชวตแลว ในสกณชาดก พระโพธสตวเสวยพระชาตเปนพญานก เหนกงไมทนกอาศยอยเสยดสกนเกดควนขน พระโพธสตวเหนเหตการณนนจงคดวา กงทง ๒ นเมอเสยดสกนอยอยางนจกเกดไฟ ไฟนนตกลงไปตดใบไมเกา ๆ จกเผาตนไมน พวกเราไมอาจอยในทน พวกเราหนจากทนไปอยทอน จงจะควร พระโพธสตวจงแนะน าใหนกทงหลายหนไป พวกนกทเชอฟงกหนพนอนตรายพวกทไมเชอฟงอยตอไปกถกไฟครอกตาย ๕) ผน าจะตองมความรอบคอบไมตนขาวลอ ตรวจสอบจนกระทงพบตนตอของปญหา ดงปรากฏในททธภายชาดก พระโพธสตวเสวยพระชาตเปนราชสห ราชาแหงสตว ๔ เทา ไดวนจฉยเหตทกระตายตวหนงนอนหลบอยใตตนตาลและตนมะตม เมอลกมะตมสกหลนลงมาบนใบตาล กระตายไมทนพจารณา คดวาแผนดนถลม จงวงหนไปบอกกระตายตวอน ๆ วา แผนดนถลม ท าใหสตวอน มหม ระมาด ควาย โค เสอ ชาง ราชสห ฯลฯ ตางพากนวงหนไปดวย ในทสด พระโพธสตวกสอบสวนวา ใครเหนแผนดนถลมกอนเพอน สตวเหลานนกซดทอดกนไปตามล าดบ โดยไมมใครเหนจรงเลย จนกระทงถงกระตายตวนน ราชสหจงใหไปชทเกดเหต จงพบวา มลกมะตมสกหลนคางอยบนใบตาล พระโพธสตวจงแนะน าสตวเหลานนวา อยาเชอขาวลอจากผอนโดยไมพจารณาใหรอบคอบเสยกอน ๖) ผน าจะตองไดรบการสงสอนในหลกการบรหาร การปกครองและศาสตรอน ๆ ทจ าเปนตอการพฒนาตวเองและสงคมประเทศชาต ชาดกทแสดงเกยวกบแนวคดเรองการศกษาสมยกอนพทธกาลไดอยางดทสดและเปนทนยมอางกนมากทสด คอตลมฏฐชาดก จงขอเสนอชาดกนเปนตวแทนในการพจารณาประเดนน มเรองยอดงน ในสมยพระเจาพรหมทตครองราชยสมบตในกรงพาราณส (กษตรยพระองคใดกตามครองราชสมบตในกรงพาราณสมพระนามนทงนน เชนเดยวกบพระรวงในสมยสโขทย หรอฟาโรหของ

๑๔๔

อยปตสมยโบราณ)โอรสของพระองคมนามวา พรหมทตเชนกน แทจรง แมจะมอาจารยทศาปาโมกข (ตามศพทแปลวา อาจารยผเปนประธานในทศ ตความไดวา อาจารยผมชอเสยงโดงดง ไมจ าเปนตองอยในเมองตกกสลากได)ในนครของตน กยงสงพระราชโอรสไปเรยนศลปวทยาในทหางไกล เพราะมงหวงใหพระราชโอรสขจดความเยอหยงถอตว มความอดทนตอความยากล าบากและไดเรยนรจารตประเพณของชาวโลกนอกนครของตน จงรบสงใหพระราชโอรส ซงมพระชนมาย ๑๖ พรรษามา แลวพระราชทานฉลองพระบาท ๑ ค รมใบไม ๑ คน และทรพย ๑,๐๐๐ กหาปณะ รบสงใหไปเรยนศลปวทยาในเมองตกกสลา พระราชกมารเสดจถงเมองตกกสลา ถามหาบานอาจารย รอใหอาจารยสอนนกศกษาเสรจเสยกอน จงเขาไปหา ถอดรองเทาลดรมไหวอาจารย กอนทอาจารยจะสนทนาสอบถามรายละเอยดตางๆ นน ไดใหพระราชกมารซงเหนดเหนอยจากการเดนทางพกเสยกอน อาจารยทศาปาโมกขถามวา “เธอมาจากไหน?” พระราชกมารตอบวา“มาจากเมองพาราณส” “เธอเปนลกใคร?” “เปนโอรสของพระเจาพาราณส” “พระองคเสดจมาดวยประสงคอะไร ? ทานอาจารยขาพเจามาเพอตองการเรยนศลปวทยา” “พระองคน าทรพยสวนของอาจารย (คาจางสอน) มาดวยหรอเปลา หรอพระองคจะเปนธมมนเตวาสก (คอรบใชอาจารยในเวลากลางวน เรยนในเวลากลางคน)” “ขาพเจาน าทรพยสวนของอาจารยมาดวย” ในชาดกน ระบอกวา นกศกษาทจายคาจางสอนเปนเหมอนบตรคนโตในเรอนเรยนแตศลปวทยาเทานน พอมฤกษงามยามด อาจารยจงเรมสอนศลปวทยาแกพระราชกมารนกศกษาเทาทพบในชาดกมอย ๓ ประเภทคอ ๑. นกศกษาทจายคาจางสอน (คาเลาเรยนหรอคาบ ารงการศกษา) ใหแกอาจารยลวงหนา แลวจงเลาเรยน นกศกษาสวนใหญในชาดกเปนนกศกษาประเภทแรก เพราะวานกศกษาทมาเรยนในส านกทศาปาโมกขลวนเปนลกของคนในตระกลสง ซงมฐานะทางเศรษฐกจสงจงมงเลาเรยนเพยงอยางเดยว ๒. นกศกษาทยากจน (หรออาจจะไมยากจนกได) ท างานรบใชอาจารยแทนการจายคาจางสอน คอรบใชอาจารย รวมทงนกศกษาอนๆ ในเวลากลางวน แลวเลาเรยนในเวลากลางคน ๓. นกศกษาทยากจน อทศตนเรยนหนงสอเตมเวลา แลวจายคาเลาเรยนหลงจากทส าเรจการศกษา ในทตชาดก ยนยนนกศกษาประเภทท ๓ ไดเปนอยางด พระโพธสตวบงเกดในตระกลพราหมณ ในกาสกคาม ไปเลาเรยนศลปศาสตรจนส าเรจการศกษาแลว จงท างานน าทรพยคาจางสอนมาใหแกอาจารยในภายหลง อนง ในมหาสตโสมชาดก๑๗ แสดงวา นกศกษาบางคนเรยนรศลปวทยาไดอยางรวดเรวกวานกศกษาคนอนๆ อาจารยจงมอบหมายใหชวยสอน คอเปนอาจารยผชวย เปนการแบงเบาภาระของอาจารย และท าใหตนเองมความช านาญมากยงขนนกศกษาในสมยปจจบนนตรงกนกบนกศกษาประเภทแรกคอจายคาเลาเรยนกอนแลว จงเลาเรยนหรอผอนช าระเปนงวด ไมมนกศกษาทท างานรบใชอาจารยแทนการจายคาจางสอน สวนนกศกษาประเภทท ๓ คงมแตเพยงรฐใหทนกยมเงนเรยน จบและท างานแลว จงน าเงนมาจายคนใหรฐพรอมทงดอกเบย ในชาดกหลายเรอง มเรองศษยคดลางคร

๑๗ ข.ชา. (ไทย) ๒๘ / ๓๗๑ / ๑๕๘.

๑๔๕

หรอศษยเนรคณคร เมออาจารยถายทอดศลปะศาสตรทตนเองถนด ยอมไมปดบงอ าพราง แตศษยบางคนเลาเรยนจบหลกสตรแลว ดวยความทระนงในวชาการนนๆ จงเรยกรองคาจางจากผจางในอตราทเทากบอาจารยเพราะถอวาตนเองมวชาความรเทาเทยมกบอาจารย ดงนน ผจางจงจดใหมการประลองวชา เนองดวยอาจารยแมจะมความรเทากบศษย แตอาศยตนเองมประสบการณมายาวนานจงสามารถพลกแพลงวชาความรแลวเอาชนะศษยเนรคณได เชนในอปาหนชาดก พระโพธสตวบงเกดในตระกลนายหตถาจารย (อาจารยฝกชาง) เจรญวยแลว กส าเรจหตถศลปะ (คอศลปะฝกชาง) สอนศลปะโดยไมปดบงวชา จงเกดลกศษยคดลางครขน ผจางคอพระราชาจงจดใหมการประลองวชา อาจารยม กสโลบาย จงจบชางเชอกหนงมาฝกใหจดจ ากลบวธ คอเมอบอกใหเดนกใหถอย เมอบอกใหถอยกใหเดน เมอบอกใหจบกใหวาง เมอบอกใหวางกใหจบ เมอถงเวลาแขงขนกน ศษยจงสครไมได ในคตตลชาดก พระโพธสตวบงเกดในตระกลนกขบรอง มชอวาคตตละ เจรญวย เรยนวชาดดพณ ๗ สาย ส าเรจศลปะการขบรอง ไดเปนนกขบรองชนยอด มชายหนมคนหนงชอวามสละมาเรยนวชาดดพณ ๗ สายดวย โดยผานการขอรองจากมารดาบดาของคตตละ เรยนศลปะการขบรองจบแลว เขารบราชการโดยขอรบเบยหวดเทากบคตตละผเปนอาจารยของตน พระราชาจงรบสงใหแขงขนประลองวชา คตตละสามารถเอาชนะศษยเนรคณโดยเดดสายพณออกกสามารถท าใหเสยงพณมความไพเราะไดเชนเดม ใน อมพชาดก๑๘ มนกศกษาบางคนไมยอมรบสถานภาพของอาจารย ท าใหเสอมจากศลปวทยาทเลาเรยนมา นกศกษาทมชอเสยงเดน ๆ ของส านกทศาปาโมกข ในเมองตกกสลามอยเปนจ านวนมาก ในทนขอเสนอหมอชวกโกมารภจจ พรอมทงประวตยอ ๆ และสะทอนใหเหนถงความกาวหนาของวทยาการทางการแพทยในสมยพทธกาลไดเปนอยางด หมอชวก โกมารภจจ เปนหมอใหญผเชยวชาญในการรกษาและมชอเสยงมากในสมยพทธกาล เปนแพทยประจ าพระองคของพระเจาพมพสาร และพระเจาพมพสารไดถวายใหเปนแพทยประจ าพระองคของพระพทธเจาดวย ไดรบยกยองจากพระพทธเจาใหเปนเอตทคคะในบรรดาอบาสกผเลอมใสในบคคลทานไดเดนทางไปศกษาวชาแพทยกบอาจารยแพทยส านกทศาปาโมกข ทเมองตกกสลา เปนนกศกษาประเภทท ๒ คอท างานรบใชอาจารยแทนการจายคาจางสอน ศกษาอย ๗ ป เมอจะส าเรจการศกษา อาจารยมการสอบจบโดยใหทานถอเสยมไปตรวจดทวบรเวณ ๑ โยชน รอบเมองตกกสลาเพอหาสงทไมใชตวยา ทานหาไมพบกลบมาบอกอาจารย จงเปนอนส าเรจหลกสตรแพทยศาสตรจากส านกทศาปาโมกข อนงในสมยพทธกาลมการผาตด โดยดไดจากความสามารถของหมอชวกโกมารภจจ แสดงถงความกาวหนาทางแพทยศาสตรเปนอยางด อาจารยทศาปาโมกขแตละทานคงไมช านาญศลปวทยาทกสาขา ดงนน นกศกษาทตองการจะมความรในศลปวทยาหลายสาขากตองไปศกษาจากอาจารยหลายส านก ปรากฏวา ส านกทศาปาโมกข คงจะไมมอาจารยผเชยวชาญทางวชาเกยวกบการประกอบพธกรรมในพระเวท เคยมการสงนกศกษาจากเมองตกกสลามาศกษายงเมองพาราณส อาจารยทศาปาโมกข (รวมทงอาจารยในสถาบนการศกษาตาง ๆ ในโลก) สอนเพยงแตวชาการเทานนยงไมเพยงพอ ยอมตองสอนสอดแทรกศลธรรมใหแกนกศกษาอยตลอดเวลา เพราะวาอาจารยไมใชเปน

๑๘ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๑ – ๑๓ / ๓๙๖ – ๓๙๘.

๑๔๖

เพยงผรบจางสอน แตตองเปนเหมอนกบผน าทางจตวญญาณใหแกนกศกษาดวย อาจารยตองเปนพอแมคนท ๒ ตอจากบรพาจารย คอมารดาบดาอกดวย

ใน ตลมฏฐชาดก๑๙ ระบวา พระราชกมารนนตงใจเรยนศลปวทยา วนหนง ไดไปอาบน าพรอมกบอาจารย เหนเมลดงาทหญงชราไดขดสแผตากไว กอยากเสวย จงหยบเมลดงามาเคยวเสวย ๑ ก ามอ หญงชราคดวา นกศกษาผนคงอยากกน จงไมไดวากลาวแตอยางใด พระราชกมารท าเชนนน ๓ วนตดตอกน หญงชราจงไปฟองอาจารยทศาปาโมกขใหสงสอนลงโทษ อาจารยจงใหนกศกษา ๒ คนจบพระราชกมาร แลวเอาซกไมไผเฆยนทกลางหลง ๓ ครง พรอมทงสอนวาอยาไดท าเชนนอก พระราชกมารแคนอาฆาตวา ถาตนเปนกษตรยจกฆาอาจารยผน เมอเปนกษตรยจงสงทตไปเชญอาจารยใหเขาเฝา อาจารยพจารณาวา กษตรยยงหนม ไมอาจใหเขาใจในความหวงดของตนได แตเมอกษตรย ซงเปนอดตนกศกษาของตนเองพอมอาย จงเขาเฝา กษตรยจงสงใหทหารจบไปประหารชวต อาจารยจงกราบทลสรปไดวา การกระท าของขาพระองคเปนการสงสอน หาใชเปนการกอเวรไม บณฑตรขอนอย ถาพระองคไปลกทรพย ตดชองยองเบา ฆาคน ถกลงโทษจากฝายบานเมอง คงไมไดเปนกษตรย อ ามาตยจงกราบทลเตอนสตพระราชาวา ค าทอาจารยพดนนถกตองแลว พระราชาทรงก าหนดคณอาจารยไดจงตงใหเปนปโรหตและตงไวในฐานะเปนบดา หลกสตรในชาดก คอ พระเวท ๓ (ยงเปนไตรเวท คอ ฤคเวท ยชรเวท และสามเวท สวนจตรเวท คอเพมอถรวเวท หรอ อถรรพเวท เขามาหลงสมยพทธกาล) และศลปะ ๑๘ ประการ แตศลปะ ๑๘ ประการนนไมไดมการแจกแจงรายละเอยดไว แตพอจะประมวลจากชาดกตาง ๆ ไดดงน - ธนกรรม ศาสตรวาดวยการยงธน - อกาลผลคณหาปนมนต มนตทท าใหมะมวงมผลในเวลามใชฤดกาล - ปฐววชยมนต มนตกลบใจใหหลง - หตถศลปะหรอหตถาจรย ศลปะศลปะฝกชาง - สาลตตกศลปะหรอสกขราขปน ศลปะ ศลปะดดกรวด - คนธพพศลปะ ศลปะการขบรอง - สตตลงฆนศลปะ ศลปะในทางกระโดดขามหอก - มตกฏฐาปนมนต มนตท าคนตายใหฟน - อาลมพายนมนต มนตจบนาค - นธอทธารณมนต มนตส าหรบหาทตงของสมบตทฝงอยใตดน - สพพรตชานนมนต มนตรเสยงรองของสตว แตคมภรรนหลง เชน ธรรมนต ไดรวบรวมไว ดงน ๑. สต วชาความรรอบตว ๒. สมมต วชาวาดวยจารตประเพณ ๓. สงขยา วชาค านวณ ๔. โยค วชายนตรกรรม ๕. นต วชานตศาสตร

๑๙ ข.ชา. (ไทย) ๒๗ / ๔ / ๑๒๐.

๑๔๗

๖. วเสสกา วชาพยากรณ ๗. คนธพพา วชานาฏศลป ๘. คณกา วชาพลศกษา ๙. ธนพเพธา วชายงธน ๑๐. ปรณา วชาโบราณคด

๑๑. ตกจฉา วชาแพทยศาสตร ๑๒. อตหาสา วชาพงศาวดารและประวตศาสตร ๑๓. โชต วชาดาราศาสตร ๑๔. มายา วชาพชยสงคราม ๑๕. ฉนทต วชาการประพนธ ๑๖. เหต วชาวาทศาสตร ๑๗.มนตา วชาเกยวกบเวทมนตร ๑๘. สททา วชาสทศาสตร ศลปะนน ไทยแปลออกเปนศลปศาสตร (ต าราวาดวยศลปะตาง ๆ) แตในสมยปจจบน ไดแยกความหมายศลปะกบศาสตรออกจากกน เหนไดวา หลกสตรครอบคลมวทยาการทงศาสตร (Sciences) และศลป (Arts) ศลปะ หมายถง วทยาการทมวตถประสงคตรงความงาม วชาชพตางๆ และวชาทใชฝมอ เชน ดรยางคศลป นาฏศลป จตรกรรม ศาสตร หมายถง วทยาการทมวตถประสงคตรงความจรง เชน โหราศาสตร ดาราศาสตร แพทยศาสตร อกนยหนง หลกสตรจดได ๒ สาย คอ ๑. สายโลกยะ เปนหลกสตรทจดไว โดยมงกจกรรมทางโลก คอ พระเวท ๓ และศลปวทยา ๑๘ ประการ ๒. สายโลกตตระ เปนหลกสตรส าหรบผสละโลกเพอสบคนความจรงในชาดก เชน ททททชาดก และอรกชาดก พบวา นกศกษาสวนหนงเมอเรยนศลปวทยาจบแลว ละทงชวตฆราวาส บวชเปนฤาษ ศกษาและปฏบตกจกรรมทางศาสนาโดยเฉพาะ มงเจรญพรหมวหาร ๔ ประกอบดวยเมตตา กรณา มทตา อเบกขา เพอเขาถงพรหมโลก (ตามคตพราหมณ) ๗) ผน าจะตองมวสยทศน หยงรถงปญหาทจะเกดขนในอนาคตแลวหาทางแกไขกอนทปญหานนจะเกดขนจรงๆ มหากปชาดกเปนตวอยางในเรองน พระโพธสตวเกดในก าเนดวานร เตบโตแลวถงพรอมดวยสวนยาวและสวนกวางสงล าสน มก าลงวงชามาก มพละก าลงเทากบชาง ๕ เชอก มฝงวานร ๘๐,๐๐๐ ตวเปนบรวาร อาศยอยทถนดนแดนหมพานต ณ ทนน ไดมตนอมพะ คอมะมวง มกงกานสาขาแผกวาง มใบดกหนา รมเงาหนา สงเทยมยอดเขา ขนทฝงแมน าคงคา ผลของมนหวานหอมคลายกบกลนและรสผลไมทพย ผลใหญมาก ประมาณเทาหมอใบใหญๆ ผลของกงๆ หนงของมนหลนลงบนบก อกกงหนงหลนลงน าทแมน าคงคา สวนผลของ ๒ กงหลนลงทใกลตน พระโพธสตวเมอพาฝงวานรไปกนผลไมทตนนนคดวา สกวนหนง ภยจกเกดขนแกพวกเรา เพราะอาศยผลไมตนนทหลนลงในน า แลวจงใหฝงกระบกนผลไมของกงบนยอดททอดไปเหนอน าดวยไมใหเหลอแมแตผลเดยว

๑๔๘

ตงแตเวลาผลเทาแมลงหว ในเวลาออกชอ แมเมอท าเชนนน ผลสกผลหนงทซอนอยในรงมดแดง ฝงวานร ๘๐,๐๐๐ ตวมองไมเหน หลนลงในน า แลวเกดอนตรายในเวลาตอมา ๘) ผน าจะตองปรกษาหารอสนทนาธรรมกบนกบวช (ฤาษ,สมณพราหมณ) เพอจะไดแนวทางน าไปปฏบต เชนทปรากฏในสงกจจชาดก เปนตน

กลาวโดยสรป ในชาดกตางๆ ไดกลาวถงหลกธรรมทางพระพทธศาสนา ทสามารถน าไปประยกตใชทงในดานการบรหารจดการและดานการปกครอง ซงมงเนนผบรหารหรอผปกครองทมธรรมเปนทตง หรอการปกครองโดยธรรม จะสงผลใหการบรหารหรอการปกครองเปนไปตามหลกธรรมาภบาล และเปนผลดตอผใตบงคบบญชาหรอประชาชนทอยภายในการปกครองทมความอยเยนเปนสข หรอเกดสนตภาพในทสด

๑๔๙

ค าถามทายบท *********************

1. จงบอกคมภรชาดกเกยวกบการเมองการปกครอง จ านวน 5 ชาดก 2. จงบอกความเปนมาของคมภรชาดกเกยวกบการเมองการปกครอง จ านวน 3 ชาดก 3. จงอธบายระบบการเมองการปกครองแบบประชาธปไตยตามแนวคมภรชาดกในพระพทธศาสนา 4. จงบอกลกษณะทแตกตางกนระหวางผปกครองกบผใตปกครอง อนมาในมหากปชาดก, เวสสนดร ชาดกและภณฑตณฑกชาดก

๑๕๐

เอกสารอางอง *********************

De Boer. Chris. 013). “ Buddhist values. sustainability and leadership.” Veridian E-Journal. SU 6. 1 January – April, 2013.

ชปนะ ป น เ งน . ทศชาต ชาดกฉบบล านนา . ส บคน เม อ 15 พฤศจ กายน 2555. จาก http://www.sri.cmu.ac.th/~elanna/elanna47/public_html/tossachart/tossachart1.html

ทนพนธ นาคะตะ. คณคาของพทธศาสนาในการบรหารราชการ. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต. คณะรฐประศาสนศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2509.

พนลาภ แกวแจมศร. การจดการเชงพทธ:การส ารวจปรชญาและแนวคดส าหรบการจดการสมยใหม . วทยานพนธปรญญามหาบณฑต. คณะรฐประศาสนศาสตร สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร, 2546.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

มานพ นกการเรยน. ผศ..รฐศาสตรตามแนวพทธศาสตร. อางใน www.src.ac.th/web/index.php?option=content&task=view&id=423

สมบรณ สขส าราญ . การพฒนาตามแนวพทธศาสนา:กรณศกษาพระสงฆนกพฒนา . กรงเทพมหานคร: บรษทพมพสวยจ ากด, 2530.