LOGO

จตเจตสก

รป นพพาน

ระบบและทฤษฎทางพทธจตวทยาระบบและทฤษฎทางพทธจตวทยา

นพพานการบรณาการ….พระพทธศาสนากบจตวทยา

By… DR. Nuarhnwan Punwasupolchat

รปธรรมนามธรรม

�“รป” = ส�งท�ชารดทรดโทรม, ส�งสามารถแตกสลายไป, ส�งท�แปรผนได

�� ส�งท�มองเหนไดดวยตาเปลา คอ รางกายหรอตวตนของ คน สตว หรอส�งของ

Your site here

หรอตวตนของ คน สตว หรอส�งของ

�เกดจาก การรวมตวกนของธาต ๔ คอ ดน น.า ไฟ ลม =(มหาภตรป ๔)

�จดเปนขนธหน�งใน ขนธ ๕ (=เบญจขนธ)

ชวต =?�ชวต คอ เบญจขนธ (ขนธ ๕)

�ชวต � มชวตอย =ไมตาย

�มาจากรากศพท ชว ธาต แปลวา ทรงไวซ+งปาณปาณ” (ลมปราณหรอลมหายใจ)

Your site here

(ลมปราณหรอลมหายใจ)

�(ชว+อ+ต=ชวต) แปลวา อาย, ชวต, ชวตนทรย

�ชวนต อเนนาต ชวต =อายชวยใหสตวเปนอยได ช+อวาชวต

�ทชชาน ชวต ทชชาน มรณ = จะเปนหรอตายกยากจะรได

พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, พมพคร �งท� ๒, (กรงเทพมหานคร: ชมรมนรตตศกษา วดมหาธาตฯ, ๒๕๔๗), หนา ๒๑๓.

พทธธรรมพทธธรรม�มองเหนสงทงหลาย เป�นธาตธาต เป�นธรรมธรรม เป�นสภาวะสภาวะ

�นยมเรยกว�า “สภาวธรรมสภาวธรรม”

�คาบาลว�า “สภาวธมม” ซงมาจาก “ส+ภาว+ธมม”

Your site here

คาบาลว�า “สภาวธมม” ซงมาจาก “ส+ภาว+ธมม” แปลตรงตวว�า “สงทมภาวะของมนเอง”

�ทเป�นของมนอย�างนน เช�นนน ตามธรรมดาของมน

�มใช�เป�นสตว. บคคล อตตา ตวตน เราเขา ทจะยดถอเอาเป�นเจ1าของ ครอบครอง บงคบบญชาให1เป�นไปตามปรารถนาอย�างไรๆ ได1

ขนธ. ขนธ. ๕ ๕ ((The Five AggregatesThe Five Aggregates))1. รป (Corporeality) ไดแก สปก.รปธรรม

ท3งหมด : รางกาย +พฤตกรรม2. เวทนา (Feeling หรอ Sensation) ไดแก ความรสก

สข ทกข หรอเฉยๆ ซFงเกดจากผสสะทางประสาทท3ง ๕ และทางใจ

3. สญญา (Perception) ไดแก ความกาหนดได หรอ

Your site here

3. สญญา (Perception) ไดแก ความกาหนดได หรอหมายร

4. สงขาร (Mental Formation หรอ Volitional Activities) ไดแก เคร Fองปรงของจต เคร Fองปรงของความคด หรอเครFองปรงของกรรม

5. วญญาณ (Consciousness) ไดแก ความรสกแจงอารมณทางประสาทท3ง ๕ และทางใจ

1. รป ๒๘ คอ มหาภตรป ๔ (ว�า ธาต ๔) + อปาทายรป ๒๔

2. เวทนา แบ�งออกเป�น ๓ คอ สข - ทกข. - เฉยๆ แบ�งเป�น ๕ คอ สข (กาย) ทกข. (กาย) โสมนส (ดใจ) โทมนส (เสยใจ) อเบกขา (เฉยๆ) แบ�งตามทเกดเป�น ๖ คอ เวทนาเกดจากสมผสทางจกข ทางโสตะ ทางฆานะ ทางชวหา ทางกาย และ ทางมโน

3. สญญา ๖ ตามทางแห�งการรบร1 คอ รปสญญา (เหนรป) - สททสญญา (เสยง) – คนธสญญา (กลน) - รสสญญา (ร1รส) - โผฏฐพพสญญา (ร1สมผสทางกาย)

Your site here

– คนธสญญา (กลน) - รสสญญา (ร1รส) - โผฏฐพพสญญา (ร1สมผสทางกาย) - ธมมสญญา (ร1ทางใจ)

4. สงขาร แบ�งเจตสกเป�น ๕๒ อย�าง (เว1นเวทนา๑ สญญา๑ ) � ๕๐ : อญญสมานาเจตสก( เจตสกทเข1าได1ทงฝSายดฝSายชว) ๑๑-๑๓ + อกศลเจตสก ๑๔ + โสภณเจตสก (เจตสกดงาม) ๒๕

5. วญญาณ แบ�งตามทางเกดเป�น ๖ คอ จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ และ มโนวญญาณ

จต ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง

ก. โดยชาตประเภท ข. โดยภมประเภท1. อกศลจต 12

(จตอนเปนอกศล)1. กามาวจรจต 54(จตท�เปนไปในกามภม)

2. กศลจต 21(37)

(จตอนเปนอกศล)

2. รปาวจรจต 15 (จตอนเปนไปในรปภม)

คมภร�อภธรรมร�นอรรถกถา

Your site here

จตอนเปนอกศล (จตอนเปนไปในรปภม)

3. วปากจต 36 (52) 3. อรปาวจรจต 12 (จตท�เปนไปในอรปภม)

4. กรยาจต 20 (จตท�เปนเพยงกรยา )

4. โลกตตรจต 8 (x ฌาน5 = 40) (จตท�เปนโลกตตระ)

หมายเหต : ตวเลขในวงเลบ ( ) หมายถงจานวนอย�างพสดาร เมอนบจตเป)น 121 (พงสงเกตว�าจานวนจะเพมเฉพาะ โลกตตรจต อย�างเดยว คอ โลกตตรจต อย�างย�อม 8 อย�างพสดารจาแนกออกไปตามฌานทง 5 เป)น 40)

เจตสก(Mental Factors)�คอ ธรรมประกอบกบจต,

�สภาวธรรมทFเกดดบพรอมกบจต �มอารมณและวตถทFอาศยเดยวกนกบจต

Your site here

อาการและคณสมบตของจต อาการและคณสมบตของจต ((เจตสก ๕๒) •ก. อญญสมานาเจตสก 13 (เจ.ท�มเสมอกนแกจตพวกอ�น )•ข. อกศลเจตสก 14 (เจตสกฝายอกศล)•ค. โสภณเจตสก 25 (เจตสกฝายดงาม)

รป

� มหาภตรป มหาภตรป ๔ ๔ ((ธาต ๔ คอ ดน น3า ไฟ ลม ) +

�อปาทารป อปาทารป ๒๔ ๒๔ (รปทFตององอาศยมหาภต

Your site here

�อปาทารป อปาทารป ๒๔ ๒๔ (รปทFตององอาศยมหาภตรป ๔ จงจะสาแดงใหปรากฏออกมาได)

นพพาน

�=สภาพทFดบกเลสและกองทกขแลว เปนอสรภาพสมบรณ

�มาจาก (น+วาน) � (ซอน ว, อาเทศ วว เปน พพ)�“วานสงขาตาย ตณหาย นกขนตตตา นพพาตวา เอเตน

ราคคคอาทโกต นพพาน” =สภาพทFดบสนท เพราะหลด

Your site here

ราคคคอาทโกต นพพาน” =สภาพทFดบสนท เพราะหลดพนจากตณหาทFเรยกวา วานะ (วานะ เปนชFอเรยกชFอหนFงของตณหา) หรอธรรมเครFองดบไฟคอราคะ เปนตน ชFอวานพพานะ

� สพพกเลสาน ขยเหตภเต วราคธมเม นพพาน = นพพาน�วราคธรรมเปนเหตส 3นไปแหงกเลสท 3งปวง;

นพพาน�สพพสงขารสมโถ สพพปธปฏนสสคโค ตณหกขโย วราโค

นโรโธ นพพาน = นพพานเปนสภาพทFสงบสงขารธรรมท3งปวง สลดอปธท 3งปวง ส 3นตณหา ปราศจากราคะ ดบราคะ

�วานาภาเวน นพพาน = ชFอวานพพาน เพราะไมมตณหา

�วาน หรอ พาน หมายถงตณหา

Your site here

�วาน หรอ พาน หมายถงตณหา�น แปลวา ส 3น, ออก, พน, ปราศจาก �นพพาน � ส 3นตณหา, ดบตณหา ฯลฯ �ตณหา ๓ ไดแก โลภ โกรธ หลง

พระมหาสมปอง มทโต, อภธานวรรณนา, พมพคร .งท� ๒, หนา ๒๒.

ไวพจนของ “นพพาน”

1. โมกข = สถานทFอาศยหลดพน, ธรรมเครFองหลดพน2. นโรธ = นโรธธรรม, ความดบ (จากราคะ เปนตน)3. ทป = ทปธรรม ธรรมเปนเครFองพFงพง เชน นพพานเปนทF

พFงของสตวผถกหวงน3าในสงสารพดพาไป ดจเกาะเปนทFพFงแกสตวผถกกระแสคลFนพดพาไป

4. ตณหกขย = ธรรมทFส 3นตณหา, นพพานเปนทFส 3นตณหา

Your site here

4. ตณหกขย = ธรรมทFส 3นตณหา, นพพานเปนทFส 3นตณหา 5. ปร = นพพาน, ปรธรรม, ธรรมอนประเสรฐสด 6. สรณ = สรณธรรม, ธรรมอนเปนทFอยของพระอรยะ,

นพพานเปนเครFองกาจดกเลสแตละระดบของมรรค ๔7. สจจ � นพพาน, สจจธรรม เพราะพระนพพานเปน

ปรมตถสจจะ 8. อสงขต � อสงขตธรรม, ธรรมทFไมถกปจจยปรงแตง

ประเภทของนพพาน

�๑. สอปาทเสสนพพาน � นพพานธาตมอปาทเหลอ หรอนพพานยงมเช .อเหลอ� นพพานยงมเบญจขนธเหลอ หรอนพพานท�ยงเก�ยวของ

กบเบญจขนธ

Your site here

�๒. อนปาทเสสนพพาน � นพพานธาตไมมอปาทเหลอ หรอนพพานไมมเช .อเหลอ� นพพานไมมเบญจขนธเหลอ หรอนพพานท�ไม

เก�ยวของกบเบญจขนธ

“อปาท” = ธรรมชาตอนตณหาเปนตน ถอเอาสภาวะเปนผลของตน, สงโยชน“อปาทเสสะ” มอปาทสวนเหลอ = ยงมเบญจขนธเหลออย

ประเภทของพระอรหนต

1. ปญญาวมต = ผหลดพนดวยปญญา 2. อภโตภาควมต = ผหลดพนท 3งสองสวน คอ

ไดท 3งเจโตวมตต ข 3นอรปสมาบตกอนแลวไดปญญาวมตต

3. เตวชชะ = ผได วชชาสาม

Your site here

3. เตวชชะ = ผได วชชาสาม4. ฉฬภญญะ = ผได อภญญาหก 5. ปฏสมภทปปตตะ = ผบรรล ปฏสมภทาสF

ขอปฏบตใหบรรลพระนพพาน�มรรคมองค 8 = อฏฐงคกมรรค =อรยอฏฐงคกมรรค �แปลวา “ทางมองค 8 ประการอนประเสรฐ” 1. สมมาทฏฐ =เหนชอบ (อรยสจจ 4 -เหนไตรลกษณ –

เหนปฏจจสมปบาท)2. สมมาสงกปปะ =ดารชอบ (เนกขมม-อพยาบาท-

อวหงสาสงกป)

Your site here

อวหงสาสงกป) 3. สมมาวาจา = เจรจาชอบ (วจสจรต 4)4. สมมากมมนตะ = กระทาชอบ (กายสจรต 3)5. สมมาอาชวะ = เล 3ยงชพชอบ (เวนมจฉาชพ ประกอบ

สมมาชพ) 6. สมมาวายามะ = พยายามชอบ (ปธาน/ สมมปปธาน 4)7. สมมาสต =ระลกชอบ (สตปฏฐาน 4)8. สมมาสมาธ = ต 3งจตม Fนชอบ (ฌาน 4)

การบรณาการพระพทธศาสนากบจตวทยา

�คาวา “บรณาการ” (Integration) = การนาสFงทFแยกกน มารวมเขาเปนอนหนFงอนเดยวกน จนเกดองครวม (The Whole)

� วธทF ๑ ปรบศาสตรเขาหาพระพทธศาสนา คอใช

Your site here

� วธทF ๑ ปรบศาสตรเขาหาพระพทธศาสนา คอใช พระพทธศาสนาเปนตวต.งและนาศาสตรสมยใหมมาอธบายเสรมพระพทธศาสนา� วธทF ๒ ปรบพระพทธศาสนาเขาหาศาสตร คอใชศาสตร สมยใหมเปนตวต.งและนาหลกศลธรรมในพระพทธศาสนามาเพ�มเตมเขาไปในเน.อหาของศาสตรสมยใหม

พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต)

วธทF ๑ : ปรบศาสตรเขาหาพระพทธศาสนา

1. ข 3นยกพระพทธศาสนาเปนตวต 3งเชน คณลกษณะของภาวะผนา �เม�อสรปลงเปนพทธคณ

๒ ไดแก อตตหตสมบตและปรหตปฏบต 2. ข 3นยกศาสตรสมยใหมมาอธบายสนบสนนเชน แนวคดของราลฟ สตอกดลลเก�ยวกบคณลกษณะของ

Your site here

เชน แนวคดของราลฟ สตอกดลลเก�ยวกบคณลกษณะของความเปนผนา

3. ข 3นบรณาการ เชน การบรณาการพระพทธคณ ๙ กบ ภาวะผนา

จรต ๖

�จรต + จรยา : (ความหมายเดยวกน) = เทFยวไป หรอประพฤต

�จร. แปลวา เทFยวไป ประพฤต

�จรต มความหมายวา ความประพฤต

Your site here

�จรต มความหมายวา ความประพฤต พ 3นนสย หรอ พ 3นเพแหงจตของคนท3งหลายทFหนกไปทางดานใดดานหนFง แตกตางกนไป

พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระจนทบรนฤนาถ, ปทานกรม บาล ไทย องกฤษ สนสกฤต, (กรงเทพมหานคร : ศวพร, ๒๕๑๒), หนา ๒๘๙.

จรต

1. ราคจรต= ผมราคะเปนความประพฤตปกต �หนกไปทาง รกสวยรกงาม ตดใจ

2. โทสจรต (โทสะ=ประพฤตปกต) � ใจรอนข .หงดหงด 3. โมหจรต (โมหะ =ประพฤตปกต) �เหงาซมงมงาย

นอมใจเช�อ

Your site here

4. ศรทธาจต (ศรทธา=ประพฤตปกต) �นอมใจเช�อ) 5. พทธจรต (ผมความร=ความประพฤตปกต) �คด

พจารณา6. วตกจรต (วตก=ประพฤตปกต) �จบจดฟงซาน

พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต) , พจนานกรรมพทธศาสน : ฉบบประมวลศพท, พมพคร .งท� ๑๐,(กรงเทพมหานคร: บรษท เอส จากด อารพร .นต .งแมสโปรดกส จก., ๒๕๔๖) หนา ๓๑.

จรต�ในพระไตรปฎก คมภรเนตตปกรณ อรรถกถามหาสต

ปฏฐานสตร คมภรวมตตมรรค คมภรวสทธมรรค คมภรอภธรรมมตถสงคหะ คมภรปรมตถทปน มการแบงจรตออกเปน ๒ ประเภท คอ

�๑. การแบงจรตเปน ๖ ประเภท คอ (๑) ราคาจรต (๒) โทสจรต (๓) โมหจรต (๔) วตกจรต (๕) สทธาจรต และ

Your site here

(๒) โทสจรต (๓) โมหจรต (๔) วตกจรต (๕) สทธาจรต และ (๖) ญาณจรต หรอ พทธจรต

ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๕๖/๔๓๐ , ข.จ.(ไทย) ๓๐/๘๕/๓๐๔.

�๒. การแบงจรตเปน ๒ ประเภท คอตณหาจรต และทฏฐจรต ปรากฏใน คมภรเนตตปกรณ และ อรรถกถา (มหาสตปฏฐานสตร แนวทางการแบงจรตเปน ๒ ประเภทน3มงเนนเพFอการเจรญสตปฏฐานเปนหลก

เนตต. (ไทย) ๗๔-๘๐. ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๒/๓๗๒/๒๗๘.

การสงเกตจรตของบคคล _คมภรวมตตมรรค

ลกษณะเดน ราคจรต/ศรทธาจรต โทสจรต/พทธจรต โมหจรต/วตกจรต

การมองดรป มองนาน/หาขอด มองไมนาน/เหนขอเสย คลอยตามคนอ�นกเลส รษยา มานะ มายา

สาไถย มกมากโกรธ พยาบาท มกขะตระหน� อปนาหะ

ถนมทะ อทจจกกกจจวจกจฉา โมหะ

การเดน ยกเทาเรว กาวสม�าเสมอ สงางาม

ยกขากระตก เหยยบลงผลนผลน กระแทกสน

ยกเทาข .นและลงปดไป ปดมา

การนงหม ไมใชของเกาหรอขาดไมหอยรมราม นาดชม

นงหมรวดเรว ไมเรยบรอย ไมนาดชม

นงหมเช �องชา ไมเรยบรอย ไมนาดชม

Your site here

ไมหอยรมราม นาดชม เรยบรอย ไมนาดชม เรยบรอย ไมนาดชมการบรโภค เรยบรอย พอใจในรส

แมไมอรอยไมเรยบรอย คาโต ถาไมอรอยจะไมพอใจ

ไมเรยบรอย คาเลกเลอะเทอะไมสารวม

การงาน(ปดกวาด) จบไมกวาดพอด ไมรบรอน กวาดสะอาดเรยบรอย

เรงรบ รวดเรว กวาดเสยงดง สะอาด แตไมเรยบรอยสม�าเสมอ

กวาดเช �องชา ไมสะอาด ไมเรยบรอยสม�าเสมอ

การนอน เตรยมท�นอนเรยบรอยคอยๆ เอนกายลงนอน ถาถกปลกจะลกทนทและตอบแบบไมเตมใจ

เตร ยมท�นอนร บรอนร บนอน เวลาหลบนาน� วค .วขมวด ถาถกปลกจะลกทนทและตอบแบบไมเตมใจ

ไ ม เ ต ร ย ม ท� น อ น เรยบรอย หลบแขนขาถ า ง ถ า ถ ก ป ล ก จ ะบ น พ ม พ า แ ล ะ ใ ช เวลานานจงตอบ

การสงเกตจรตของบคคล _ คมภรวสทธมรรค

ลกษณะเดน ราคาจรต/ศรทธาจรต โทสจรต/พทธจรต โมหจรต/วตกจรต

ลกษณะการเดน เดนเรยบรอย วางเทาสม�าเสมอ รอยเทาเวากลาง

เดนเหมอนเอาปลายเทาขดดนไป เดนเรว รอยเทาจกปลายลง

เดนสายยกและวางเหมอนคนสะดงตกใจรอยเทาหนกทางสน

ลกษณะการยนและการน�ง

มอาการหวานตา นาเล�อมใส

มอาการแขงกระดาง มอาการซมซาม

การทางานท�วไป ทาอยางละเอยดลออเรยบรอย สม�าเสมอต.งใจ

ทาอยางเครงเครยดเขมแขง แตไมสม�าเสมอ

มกทาไมละเอยดลอองมงาม ไมสม�าเสมอ และไมมกฎเกณฑ

ร ส ช า ต ท� พ งใ จ เ ม� อ ชอบอาหารท�มรส ชอบอาหารท�ไมประณต ม ไมชอบรสอะไรท�

Your site here

ร ส ช า ต ท� พ งใ จ เ ม� อบรโภค

ชอบอาหารท�มรสหวานจด

ชอบอาหารท�ไมประณต มรสเปร .ยว

ไมชอบรสอะไรท�

แนนอนอกศลธรรม(สาหรบราคจรตโทสจรต และโมหจรต)

เสแสรง โออวด ถอตวปรารถนาลามก มกมาก ไมสนโดน แงงอน มเลหเหล�ยม

ความโกรธ ความผกโกรธ ความลบหลความดเสมอ ความรษยา ความตระหน�

หดห เซ �องซม ความฟงซาน ราคาญใจ ความสงสย ความยดถอ ม�นดวยสาคญผดความไมปลอยวาง

กศลธรรมสาหรบคนศรทธาจรต พทธจรตอกศลธรรมสาหรบวตกจรต

ความเสยสละเดดขาดความใครเหนพระอรยเจาท.งหลาย ความใครฟง พระสทธรรม ความมากไปดวยปราโมทย ไมโออวด ไมมมารยาท ความเล�อมใส

เปนผวางาย มมตรดรจกประมาณในการบรโภค ความมสต สมปชญญะ ความหม�น ประกอบความเพยร ความสงเวช มความเพยร โดยแยบคาย

มากไปดวยการพดยนดในหมคณะ ไมยนด ในการภาวนา มการงาน ไมแนนอน กลางคนเปนครนกลางวนเปนไฟ ความคดพลาน

กรรมฐาน ทFเหมาะสมกบ จรต

ราคะจรต

= อสภะกรรมฐาน

โทสจรต

= เมตตาภาวนา

โมหะจรต

= กลยาณมตร

วตกจรต

พระพทธเจาแสดงอบายวธวธ ปรบจรตปรบจรต

กบ

กรรมฐานท�เหมาะกบจรต

Your site here

สทธาจรต

= พทธานสต

= ธมมาสสต

= สงฆานสต

= สลานสต

= อานาปานสต

ญาณจรต

= นมตในวปสสนา

กรรมฐานท�เหมาะกบจรต

ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๕๖/๔๓๐. ข.จ. (ไทย) ๓๐/๘๕/๓๐๔.

LOGO

จตจต เจตสกเจตสก รปรป นพพานนพพานการบรณาการ….

พระพทธศาสนากบจตวทยา

THANK YOUTHANK YOU

By… DR. Nuarhnwan Punwasupolchat