บทนาส พทธธรรม

ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

พระพรหมคณาภรณ (ป . อ . ปยตโต)

ธรรมทานเพอการศกษาธรรม วสาขบชา ๒๕๕๙

บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย © พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

ISBN 978-616-7585-17-8

พมพครงแรกเรม — ธรรมทานตามโอกาส ๒๔ เม.ย. ๒๕๕๙ ๓,๐๐๐ เลม (พมพเฉพาะฉบบขนาดใหญ)

พมพครงท ๑ — วนวสาขบชา, ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๕๙ ๕,๐๐๐ เลม (พมพครงแรกของฉบบขนาดเลก พรอมกบการพมพครงท ๒ ของฉบบขนาดใหญ) - ธรรมทานเพอการศกษาธรรม ทพมพ:

บนทกนา ในการพมพเลมขนาดเลก ครงท ๑

ไดบอกในการพมพครงแรกเรมวา บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย น ซงเกดขนโดยไมคดหมาย ถอไดวาเปนคาสรปหลกสาคญของพระพทธศาสนา สามารถใชพวงกบหนงสอ พทธธรรม โดยเปนคลายบทนา หรอสรปความแนวหนง

การพมพครงแรกนนเปนงานเรงดวน บดนเหนควรพมพครงใหมใหมหนงสอพรอมไว

เนองจากหลายทานประสงคใหเลมหนงสอมขนาดเลกลง (แตตวหนงสอกเลกลง) เพออานไดงาย จบถองาย นาไปไหนๆ ไดสะดวก จงไดจดปรบทาเลมหนงสอใหมขนาดเลกลงเปนครงหนงของขนาดเดม สวนขนาดเดมกยงรกษาไวเพอใหเขาชดกบ พทธธรรม ฉบบปรบขยาย ทมเปนหลกอยแลว การพมพครงใหมนจงมหนงสอ ๒ ขนาด คอ ขนาดเดมพมพครงท ๒ และขนาดเลกพมพครงท ๑

ในการน ไดจดตงบท ตงหวขอ เรยงลาดบบทตอนใหม และปรบความบางแหงใหอานงายขน พรอมทงเพมเตมสาระบางอยาง ใหคลมความสาคญมากขน

ขออนโมทนาทานทศกษาและชวยกนเผยแพร โดยหวงใหสทธรรมแผไพศาล เพอความไพบลยแหงประโยชนสขของปวงประชา ตลอดกาลนาน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๕๙

นทานพจน (ในการพมพครงแรกเรม)

หนงสอ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย น เกดขนโดยไมไดคดหมาย ไมไดตงใจไวเอง และมใชทาตามคาขอของบคคลใด เปนกรณไมคาดหมายทแทรกเขามา คอ มคาถามเกยวกบธรรมจากวงงานกจการสาคญอนหนง ซงเหนวาจาเปนตองตอบ จงไดเขยนตอบอธบายไป แมจะไมยาวนก แตไดมาเหนวา คาตอบอธบายนนเปนคาสรปหลกสาคญของพระพทธศาสนา และถาเพมเตมขยายความสกหนอย กจะใชเปนหนงสอประกอบ หรอพวงกบหนงสอ พทธธรรม ได โดยเปนคลายบทนา หรอสรปความแนวหนง จงไดจดปรบเขยนเพมเตมขนเสรจในเวลาเรงดวน

เนอความทงหมดในหนงสอเลมน มอยแลวในหนงสอ พทธธรรม ฉบบปรบขยาย แตผอานทยงใหมในการศกษาธรรมบางทอาจบอกทานองวา การอาน พทธธรรม ฉบบปรบขยาย นน เหมอนลงไปในทะเลใหญ มองไมเหนขอบฟา จบอะไรปะตดปะตอไมไหว หรอไมอาจจดเรยงเรองราวใหเปนรปเปนราง หนงสอ บทนาส พทธธรรม เลมน อาจชวยได ทงในแงเปนบทนา ใหมองเหนเคาความอยางนอยดานหนง ทจะชวยใหศกษาโดยเขาใจและจบความงายขน และในแงเปนบทสรป โดยเฉพาะทจะนาไปปฏบตในชวตและสงคมซงมโลกเปนทอาศยและกาไวซงโชคชะตา

อนง หลายทานไมคอยสบายกบความเปนทลานตาทางวชาการ ในหนงสอเลมนอยน จงไดละเวนการบอกอาคตสถานทมาของขอมลเสยหลายแหง โดยใหมแตนอยสกหนอย

ในการพมพ ไดอาศยบญชนตยภตหลวง เปนอนใหงานสาเรจไดดวยพระบรมราชปถมภทสบมาตามราชประเพณ จงถอหนงสอธรรมทานน เปนการถวายพระพรอนโมทนาพระราชกศล เชนเดยวกบในครงจดหาอปกรณในงานจดทาหนงสอ พทธธรรม ฉบบปรบขยาย ใน พ.ศ. ๒๕๕๕

บดน ในวาระลปรโยสานแหงงานธรรมทานครงน ขอทกทานทเกอหนนในบญการ จงเจรญดวยความเกษมสนตและสรรพกศล ขอสทธรรมจงรงเรองแผไพศาล เพอความเจรญไพบลยแหงประโยชนสขของปวงประชา ตลอดกาลยนนาน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓ เมษายน ๒๕๕๙

สารบญ

บนทกนา ในการพมพขนาดเลมเลก ครงท ๑ ก นทานพจน ในการพมพครงแรกเรม ข

บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย ๑

๑. ธรรมชาตแวดลอมแตลวนรมณย ๑ ถนรมณย คอทตงตนของพระพทธศาสนา ๑ เกณฑตาสดของถนรมณย คอมนาอดม รมรนดวยพฤกษา ๔ อรยชนมชวตมสงคมทชนชมรมณย ๗ วางระบบความสมพนธพนฐาน ใหชวตและสงคมงอกงามขนไปในธรรมชาตทเปนรมณย ๑๐

๒. ทาบญสรางชมชนใหอยกนด ๑๓ ในตานาน ในประเพณ มสาระทควรเขาถงและอนรกษไวใหตรงใหด ๑๓

ชาวพทธผนา ทาบญแรก คอทาถนใหเปนรมณย บญใหญอนสาคญ คอชวยกนทาชมชนใหอยกนด ๑๗

วฒนธรรมประเพณไทย ทสบเนองจากหลกพระพทธศาสนา ควรเปนเครองรกษาหลกพระพทธศาสนา และรกษาประโยชนของสงคมไทย ๒๒

พระอวยธรรม ชาวบานอวยทาน สองชมชนเชอมประสานกนดวยธรรม เมอคนมธรรม ชวตกงาม สงคมกด ธรรมชาตทรอบลอมกเปนรมณย ๒๕

ข บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

๓. พฒนาคน จนกวาเปนภาวต ๔ ๒๙ พฒนาการทางกาย มใชดแครางกายเตบโตมกาลงแขงแรง (๑. กายภาวนา) ๓๐ พฒนาการทางสงคม แสดงออกมาทใชกาย-วาจาในทางเกอกลสรางสรรค (๒. ศลภาวนา) ๓๓ พฒนาการทางจตใจ ดได ๓ ดาน สาคญทใชพฒนาปญญา (๓. จตตภาวนา) ๓๔ สมาธสาคญไฉน จงเรยกชอเปนตวแทนของการพฒนาจตใจ ๔๐ ปญญามา ปญหาหาย ทกขมลาย มสขในอสรภาพ (๔. ปญญาภาวนา) ๔๒ บคคลทพฒนาจบครบ ๔ ภาวนา เปนภาวต ๔ ดาน ๔๔

ผนวก: ๑. อาคตสถาน (หลกฐาน, ทมา) ของ ภาวนา ๔ – ภาวต ๔ ๔๖

๒. ภาวนา - พฒนาการ - Development ๔ ดาน ๔๖

หนาวาง: รอรปวาดจากนกเรยน “รมณโย วต ภมภาโค” (พฤกษา + ชลาศย) ๔๘

บทนาส พทธธรรม ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

~ ๑ ~

ธรรมชาตแวดลอมแตลวนรมณย

ถนรมณย คอทตงตนของพระพทธศาสนา เรองราวตอนสาคญในพทธประวตและประวตศาสตร

พระพทธศาสนา ทเปนจดตดเขาสการตงตนของพระพทธศาสนา คอเมอพระพทธเจา (ครงยงเปนพระโพธสตว) หลงเสดจออกบรรพชา ไดไปทรงศกษาทดลองลทธของสานกสาคญๆ จบแลว ตดสนพระทยวามใชทางทจะใหถงจดหมาย จงทรงละเลก หนมาดาเนนมรรคาของพระองคเอง โดยเสดจไปทรงหาภมสถานทจะทรงปฏบตการคนควาทดลอง

ณ จด น มพทธพจน ทต รสเลาไว เอง ซ ง บนทกไว ในพระไตรปฎกถง ๔ แหง (ใน ๔ พระสตร คอ ปาสราสสตร, มหาสจจกสตร, โพธราชกมารสตร และสคารวสตร) มความวา ในทสดทรงพบทอนเหมาะเชนนน ทอรเวลาเสนานคม ดงทตรสในวาระนนวา

ภมสถานถนน เปนทรมณยหนอ (“รมณโย วต ภมภาโค”) มไพรสณฑรมรน นาชนบาน ทงมแมนาไหลผาน นาใส เยนชนใจ ชายฝงทานากราบเรยบ ทงโคจรคามกมอยโดยรอบ เปนสถานทเหมาะจรงหนอทจะบาเพญเพยร สาหรบกลบตรผตองการทาความเพยร

๒ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ภกษทงหลาย เรานนแล ไดนงลงแลว ณ ทนน โดย ตกลงใจวา ‘ทนละ เหมาะทจะบาเพญเพยร’

ทอรเวลา ณ ถนอนเปนรมณยน ในทสด พระพทธเจากไดตรสร ซงถอวาเปนจดตงตนของพระพทธศาสนา ดงความทบนทกไวในพระไตรปฎกเลม ๔ (วนย.๔/๑/๑) วา

โดยสมยนน พระผมพระภาคพทธเจา แรกตรสร ประทบอยทอรเวลา ณ โพธรกขมล ใกลฝงแมนาเนรญชรา. ครงนน พระผมพระภาคประทบนงคบลลงกเดยว ณ โพธรกขมล เสวยวมตตสข ตลอดสปดาห

คราวนน ตลอดปฐมยามแหงราตร ทรงมนสการปฏจจสมปบาท ทงอนโลม และปฏโลม วา: เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม...

ตรงนเปนเหตการณจดสาคญทจตรกรนยมวาดภาพพทธประวต ทพระพทธเจาประทบในรมโพธพฤกษา ณ รมฝงแมนาเนรญชรา อนมบรรยากาศเปนรมณย ในถนนคมอรเวลา หลงเสวยวมตตสข ณ ทนนแลว การประกาศพระพทธศาสนากเรมตน

ตอมาไมนาน เมอพระพทธเจาเสดจไปประกาศพระศาสนาทเมองราชคฤห นครหลวงของแควนมคธ พระเจาพมพสารทรงเลอมใส ไดถวายราชอทยานเวฬวนใหเปนทประทบของพระองค และเปนทอยอาศยบาเพญสมณธรรมของภกษสงฆ พระพทธเจาตรสวา “อนชานาม ภกขเว อาราม” (ภกษทงหลาย เราอนญาตอาราม, วนย.๔/๖๓/๗๑) พระสงฆจงเรมมวดอย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓

คาวา “วด” ททรงอนญาตกคอ “อาราม” ตรงกบคาวาสวน (โดยทวไปม บปผาราม – สวนดอกไม กบ ผลาราม – สวนผลไม) ซงเปนท “รมณย” (อาราม เปนคานาม รมณย เปนคณศพท มาจากรากศพทเดยวกน) และในคราวนน เวฬวนอทยาน คอสวนไผทพระเ จ า พ มพ ส า รท ร ง ถ ว าย ก ไ ด เ ป น อ า ร าม ค อ ว ด แ ร ก ใ นพระพทธศาสนา ดงทเรยกวา เวฬวนาราม

ตอจากนนกมผสรางวดถวาย หรอถวายวนะ เปนอาราม คอเปนวดเพมขนเรอยๆ มากมาย ทกวดมลกษณะสาคญวาเปนรมณย ทสดชนรนรมย (“รมณย” เปนคาทใชบอยมาก เมอใชในบทรอยกรอง กลายเปนคาทยาว ไมสะดวก ดงนนในคารอยกรอง จงมกใช “รมม” แทน ลดจาก ๔ เหลอ ๒ พยางค, รมม กคอ รมย เทากบรมณยนนเอง)

พระพทธเจากตรสไวเอง เชนในคราวทอนาถบณฑกเศรษฐถวายเชตวนเปนอาราม วา “วหาเร การเย รมเม” (วนย.๗/๒๗๑/๑๒๑; พงสรางทพระอยอาศย อนเปนรมณย)

ทจรงกถอกนมาแตโบราณ จะวาเปนหลกกไดวา ตองเลอกหา สรรคสราง และจดสรรทอยอาศยใหเปนรมณย เชนพวกฤๅษ พวกดาบส อยางพระเวสสนดร กสรรกสรางอาศรม และแมแตบรรณศาลา ซงเปนทอาศยงายๆ อยกบธรรมชาต ใหเปนรมยสถาน เปนทรมณย

ความเปนทรมณยนขยายความหมายออกไป จนถงขนเทวดา พระราชา มหาเศรษฐ ความเปนรมณยทรนรมยกลายเปนวา มการตกแตงดวยวตถประดบประดาอลงการ แตแมถงจะเปนวมานทมวตถอลงการมากมาย กตองใหมลกษณะสาคญดานธรรมชาตทเปนแกนของความเปนรมณย

๔ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

เกณฑตาสดของถนรมณย คอมนาอดม รมรนดวยพฤกษา ไมวาจะอยางไร ก เปนอนวา ถนทอยอาศยตองใหม

คณลกษณะสาคญแหงความเปนรมณย มภาวะรมณยเปนหลกเปนฐานเปนแกนไว โดยเฉพาะสาหรบวดและพระสงฆ ดานหนง กตองมคณลกษณะและองคประกอบในดานของธรรมชาต ตงอยเปนหลก เปนแกน และยนพน พรอมกบวาอกดานหนงกอยในขอบเขตของพระวนย

คณลกษณะสาคญของความเปนรมณย ทถอไดวาเปนแกนยนพน ซงทานพดถงกอนอยางอน อาจจะพดวาเปนคณสมบตอยางนอย หรอเปนเกณฑจาเปนตาสดของความเปนรมณย คอ ความพรอมดวยนา และรมเงา (“ฉายา-รมเงา + อทก-นา” คาของทานวา ฉายทกสมบต)

อยางทอรเวลาเสนานคม ทพระพทธเจาตกลงพระทยใชเปนททรงบาเพญเพยร พระองคทรงบรรยายไวเองวา “มไพรสณฑรมรน นาชนบาน ทงมแมนาไหลผาน นาใส เยนชนใจ” สถานรมณยททานบรรยายไว มความพรงพรอมงดงามดวยนาและรมเงาน ตางกนไปหลากหลาย เชนบางแหงวา “สระโบกขรณมนาใส นามรสอรอย เยนชน สะอาด สะทอนแสงระยบระยบตา มทานาเรยบงาม นาความรนรมย ดกดนดวยรกขชาตนานาชนดแผคลมใหรมเงา” แตไมวาจะวจตรงดงามอยางไร กคอมนาอดม มรมไมใหพกพง

ตอจากนาและรมเงาตนไม ทเปนหลกเปนแกน กเพมขนไปอก คอ ภมภาคสมบต ไดแก ทาเล พนท บรเวณ ผนแผนดน ทสะอาด สดใส ไรขยะ ไมรกรงรง เรยบรอย ราบรน เดนงาย ปลอดภย สบายตา ควรทอดทศนา นาชนชม อยางอรเวลาทวามชายนาราบเรยบ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕

บางแหงทานบรรยายไววามหาดหรอผนทรายแผไปเปนลานกวางไกลเหมอนปดวยแผนเงนหรอลาดดวยแผนทอง ขอนขยายโยงตอไปถงสายลม แสงแดด ทองฟา รวมถงวา ยามราตร มดวงจนทรกระจางฟา นภาแจมใส ไรธลและหมอกควน วามาถงนแลวกใหเปนเรองของกวทจะเออนบรรยายกนไป

ตอจากนนอก กควรม คมนาคมนสมบต เชนวา ไมใกลเกนไป ไมไกลเกนไป เดนทางไปถงไดสะดวก แลวกโยงตอไปท บคคลสมบต ปลอดคนราย มคนด มคนทพงพาอาศยไดทจะใหความรความเขาใจ เฉพาะอยางยง สาหรบพระสงฆกตองเปนทสงบสงด ไมแออด ไมพลกพลานจอแจ ควรแกการแสวงวเวก

รวมความวา พระพทธศาสนาเนนความสาคญของถน-ทอาศยมาก การสรรและสรรคถน-ทอาศยใหเปนรมณย ทสดชน รนรมย ชบชชวต ชนกายชใจ เปนหลกพนฐานรวมอยในหลกการใหญขอแรกของระบบการพฒนามนษย คอในขอ กายภาวนา (=การพฒนาผสสทวารกาย คอพฒนารางกายซงเปนทประชมแหงชองทางรบรตดตอสอสารกบโลกหรอสงแวดลอม อนไดแกระบบแหงอนทรยทงหลาย คอ ตา ห จมก ลน และกายสมผส ดวยอนทรยสงวร โดยรบรตดตอสอสารอยางมสต ใหไดผลด)

ถนอาศย ไดแก ทอย สถานททากจกรรมการงาน ภาวะสงแวดลอม เปนฐาน เปนทตง เปนทรองรบความเปนอย การพฒนาชวต การเลยงชพ การประกอบกจหนาทการงาน ตลอดจนการเสวยสขผจญทกขของมนษย รวมทงการทชวตจะเรมตนและสนสด คอเกดจนถงตาย

๖ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ถนอาศยเปนจดเชอมตอโลกของมนษย เขากบโลกของธรรมชาตทรองรบโลกมนษยนน จงเปนความสาคญอยางยงทมนษยจะตองอนรกษสภาพรมณยนไว

จะเหนไดในตานานและในประวตศาสตร แคขาดสวนพนฐานหรอแกนของสภาพรมณย ไมม “ฉายทก” หรอ “ฉาโยทก” นาแลงๆ ตนไมลมๆ ไมนานนกเลย เหลามนษยกตองยายถนฐาน ยายบานยายเมอง ดนแดนทเคยรงเรอง กกลายเปนทรกราง ถาหนกหนา กสญสนความเปนรฐเปนชาต แมกระทงอารยธรรมกลม

ตวมนษยเอง ดานทเปนบคคล ซงเปนสวนของสงคม แมไดความสขจากลาภ ยศ สรรเสรญ ความสนกสนานบนเทง กเปนของหอหมอยเปลอกผว เปนของประกอบประดบได ไมแทจรงยงยน ตวมนษยนน ดานทเปนชวต ซงเปนสวนของธรรมชาต เปนทประจกษ เปนทพสจนความสขทจรงแทอยในตว มนษยจงตองมความสขทเปนของชวต ซงอยในธรรมชาตและถงกนกบธรรมชาต ใหความสขของชวตทลกเขาไปถงในจตในใจจรงๆ น มอยเปนพนเปนแกน

ตามทวาน ในขนพนฐาน จงควรใหมนษยมความสขอยทธรรมชาตในสภาพรมณย โดยมดน ทปรากฏตวของปา ภเขา ตนไม เขยวขจ มดอกหลากส นานาพนธ มนา ในแมนา และบรรดาชลาลย ทใส สะอาด งดงาม ชนกายชนใจ และมแสงแดด สายลม อากาศ ใตทองฟาทอาไพ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗

อรยชนมชวตมสงคมทชนชมรมณย ทานผถงธรรม ตงแตพระพทธเจาและเหลาพระอรหนต

เรมวถของทานโดยมสภาพรมณยเปนถนอาศย เมอจบกจในการบาเพญเพยรแลว กมความสขประจาอยคชวตทกเมอทกเวลา ตงแตในสภาพรมณยทมเปนพน และเพยงการอยการปรากฏตวของทานเองกทาใหถนทแถบนนเปนรมณยไปดวย

พระพทธเจา กอนตรสร เมอทรงพบถนรมณย จงอยประทบเรมบาเพญเพยรทนน ดงไดเลาแลว แมกอนเสดจดบขนธปรนพพาน ๓ เดอน เมอตรสประทานโอกาสแกพระอานนททจะอาราธนาใหดารงพระชนมอยตอไป กตรสแตเรองวาทนนๆ เปนรมณย

“ดกรอานนท นครราชคฤห กรมณย เขาคชฌกฏ กรมณย...ถาสตตบรรณคหา กรมณย...ตโปทาราม กรมณย...นครเวสาล กรมณย... ฯลฯ ...ปาวาลเจดย กรมณย...”

ในคราวจะเสดจไปเยยมพระญาตวงศทเมองกบลพสด พระกาฬทายกลาวคารอยกรองพรรณนาความงดงามของปาเขาลาเนาไพรบนทางเสดจถง ๖๐ คาถา เชนวา

“ขาแตองคพระวระเจา หมไมทงหลายมดอกบานสะพรงนารนรมยใจ (มโนรม) สงกลนหอมฟงตลบไปทวทศโดยรอบ ทงใบ รอผลใหม เปนกาลสมยอนเหมาะทจะเสดจจากทนออกทรงดาเนน…”

จบแลว พระพทธเจากทรงรบอาราธนาเสดจ พระอรหนตทอยปาเขา ดงเชนพระมหากสสปะ เชาออกไป

บณฑบาต ครนกลบมา เดนขนเขา กชนชมรมณยทงบนทงขางรมทางไปตลอด เชนททานบนทกคาถาของพระมหากสสปะไววา

๘ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

“ภาคพนภผา เปนทราเรงใจ มตนกมมากมายเรยงรายเปนทวแถว มเสยงชางรองกองกงวาน เปนรมยสถาน ถนขนเขาทาใจเราใหรนรมย…”

ตงแตพทธกาลสบมา ยามเดนทางไปมาหาส เมอพระพบปะทกทายกน จะกลาวคาปฏสนถาร ถามถงความเปนอย กนยมกลาวถงทพกอาศยวาเปนรมณย จะตอนรบ กบอกวาทนนเปนรมณย ดงในมหาโคสงคสาลสตร (ม.ม.๑๒/๓๖๙/๓๙๗) ทพระสารบตรกลาวธรรมปฏสนถารแกพระอานนทวา

ปาสาละชอวาโคสงคะน เปนรมณย ราตรแจมกระจาง ตนสาละผลดอกบานสะพรงเตมตนทวทงปา สงกลนหอมฟงไปทว ดจดงกลนทพยกปานฉะนน ทาน...เอย ปาโคสงคสาลวน จะพงงามดวยภกษเหนปานไร?... เมอพระพทธเจาเสดจดบขนธปรนพพานแลวไมนาน วน

หนง วสสการพราหมณ มหาอามาตยแหงมคธ เดนตรวจงานในนครราชคฤห และโดยบงเอญ ไดพบกบพระอานนท เมอสนทนาไถถามกน ตอนหนง วสสการพราหมณถามวา (ม.อ.๑๔/๑๑๕/๙๗)

วสสการ: เวลาน ทานพระอานนทพานกอยทไหน? อานนท: ดกรพราหมณ เวลาน อาตมาอยทเวฬวน วสสการ: ทานพระอานนทผเจรญ กเวฬวน ยงเปนรมณย สงด

เสยง ไมอกทก ไมพลกพลาน เปนทควรจะทาการสวนตวของคน เหมาะแกการหลกเรนอยหรอ?

อานนท: ดกรพราหมณ แนละ เวฬวน จะเปนรมณย สงดเสยง ไมอกทก ไมพลกพลาน เปนทควรจะทาการสวนตวของคน เหมาะแกการหลกเรนอย กดวยมผรกษาคมครองเชนทาน.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๙

มหาเวสสนดรชาดก ทเราเรยกสนๆ วา “มหาชาต” ซงม ๑๓ กณฑ ยกเนอท ๒ กณฑใหเปนคาพรรณนาความงดงามนารนรมยของปาเขาลาเนาไพร คอ จลพน และมหาพน

ในวนยของพระสงฆ มพทธบญญตใหเปนหนาทของพระทจะดแลรกษาทอยอาศยใหสะอาด เรยบรอย งดงาม คอใหเปนทรมณย เรยกวาเสนาสนวตร จงเปนธรรมดาทวาในวด พระซงมชวตใกลชดธรรมชาต อยกบหมไมรมไม จะตองหมนกวาดใบไมทรวงหลน โดยถอสาคญ จนกระทงเปนธรรมเนยมในวฒนธรรมประเพณไทย ดงเหนไดในหนงสอสวดมนต ซงระบการ “กวาดลานวด” ไวในรายการกจวตรของพระ (การดแลรกษาความสะอาดในวดกวาดบรเวณวด ถอวาเปนการดแลอปชฌายอาจารยไปดวยในตว)

หนาทหรอกจของพระสงฆทตองดแลรกษาความสะอาดเรยบรอยรมรนใหวดเปนทรมณย ตงแตปดถแผวกวาดลานวดเปนตนไปน นาจะไดเปนประเพณปฏบตทชดเจนจรงจงสบกนมาอยางยงยนในประเพณไทย จนทาใหภาพวดทเปนรมณยนนประทบตาประทบใจ และไดประทบอยในกวนพนธตามกาลสมย ดงเชนในนราศนรนทร ทนรนทรธเบศร เขยนโคลงชนชมบรรยากาศอนเปนรมณยของวดวาอาราม ในยคทายของกรงศรอยธยา ตอมายงรตนโกสนทร ดงนวา

โบสถระเบยงมรฑปพน ไพหาร ธรรมาสนศาลาลาน พระแผว หอไตรระฆงขาน ภายคา ไขประทปโคมแกว กาฟาเฟอนจนทร

๑๐ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

วางระบบความสมพนธพนฐาน ใหชวตและสงคมงอกงามขนไปในธรรมชาตทเปนรมณย

ตามหลกการบวชเรยนทตรสแสดงไว พอบวชเขามาเปนภกษในพระธรรมวนย พระกตองรกษาวนย ทเรยกวาปาตโมกข ซงม ๒๒๗ สกขาบท (เรยกตามภาษาปากหรอภาษาชาวบานวาศล ๒๒๗)

นกคลายกบกฎระเบยบของชมชนหรอองคกร เชน ใครเขารบราชการ เปนขาราชการ กตองรกษากฎระเบยบของราชการ แมแตเดกเขาโรงเรยน เปนนกเรยน กมกฎของโรงเรยน หรอระเบยบของนกเรยน การสงวรระวงดแลปกครองตนใหอยในปาตโมกขน ถอวาเปนศลหลกของพระสงฆ เรยกวา ปาตโมกขสงวร

เมอตรสแสดงปาตโมกขสงวร ทเรยกกนวารกษาศล จบแลว พระพทธเจากตรสอนทรยสงวร ตอ หรอจะวาพวงกนไวกได โดยทรงใชคาวา “อนทรเยส คตตทวาโร” (มทวารทคมครองหรอปกครองดแลแลวในอนทรยทงหลาย, คานพบในพระไตรปฎกถงราว ๔๕ แหง)

อนทรยสงวร “การสารวมอนทรย” คอการดแลปกครองตนใหรจกใชอนทรย ซงทาหนาทรบร ไดแก ตา ห จมก ลน และกายสมผส อนเปนประตคอชองทางตดตอสอสารสมพนธกบโลกแหงสงแวดลอม ใหใชชองทางสอสารเหลานนอยางไดผลด ใหเกดความเจรญงอกงามทเปนฐาน เปนตนทางของการพฒนาชวตในดานอนๆ ทงหมด

ยาวา ตวเราคอรางกายน เปนทประชมของ ตา-ห-จมก-ลน-กายสมผส ซงเปนชองทางรบรตดตอกบโลก จงเรยกวา “เบญจทวารกาย” หรอ “เบญจผสสทวารกาย”

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑

เราทากายภาวนา คอพฒนาเบญจทวารกายนน ดวยอนทรยสงวร คอฝกใหรจกใชอนทรย ควบคมปกครองนาพาตนเองในการใช ตา-ด ห-ฟง จมก-สดดมกลน ลน-ลมชมรส กาย-สมผสจบตอง โดยไมตดอยแครสกชอบใจ-ไมชอบใจ ทไดแคเพลดเพลน ลมหลงมวเมา หรอขดเคอง ขนมว ฟงซานไป แต ด เหน ไดยน ฟง เปนตน อยางมสต ไดเรยนร ไดปญญา และเพมพนกศลธรรม เชน ใหเกดความสดชน เบกบาน ใจสงบ มความสข เกดความรกอยากชวยเหลอกน เกดฉนทะ ใฝรใฝทา และคดการสรางสรรคทงหลาย

การปกครองอนทรยได ชวยใหรกษาวนยในปาตโมกขไดงายดวย กายภาวนาจงพวงไปกบศลภาวนา หนนศลภาวนา (ในชนอรรถกถา เรยกเปนศลไปทง ๒ อยาง คอ ปาตโมกขสงวรศล และอนทรยสงวรศล) เมอดแลใชผสสทวารไดด กเปนตนทางชวยใหดแลการทากรรมทางกายทวารและวจทวารดวย

เปนอนวา อนทรยสงวร คอการดแลปกครองผสสทวาร ทเปนกายภาวนาน สาคญมาก คกนพวงกนมากบการพฒนาศล/ ศลภาวนา ดงทในเมองไทยน พดถงพระภกษกนคนปากวา “สารวม-ไมสารวม” แสดงวาอนทรยสงวรนถอสาคญกนมาจนเปนประเพณ แตไปๆ มาๆ เหมอนจะเหลอแตรปแบบ มองแคอาการภายนอก ไมรไมเขาใจความหมายและวธปฏบตทแทจรง จงควรตองฟนฟขนมา และไมเฉพาะแกพระเณรเทานน แตควรปฏบตกนในการศกษาและการพฒนาคนทวทงหมด

อนทรย คอผสสทวารเหลาน ตดตอสอสารสมพนธกบโลกแหงสงแวดลอมอยตลอดเวลา

เราควรใหอนทรยเหลานนไดสมผส เชน เหนรป ไดยนเสยง ทดงามเกอกล ทชวยโนมนอมใจไปในทางทดงาม ในเชงเรากศล เชน เหน ไดยนแลว สดชน รสกสงบ สบายใจ อยากทาอะไรทดๆ

๑๒ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ไมใชจะใหตองคอยรบมอกบสงเราทเลอกไมไดอยตลอดเวลา โดยนยน ถาเรามสงแวดลอมทดอยแลว กจะชวยใหกาย

ภาวนาเดนหนาไปไดงาย และชวยหนนใหกาวไปในการพฒนาทเปนภาวนาขออนๆ ไดดขนดวย ดวยเหตน จงไดมคตในการเลอกหาและจดสรรถนทอยอาศย ซงเปนสงแวดลอมประจาของคน ใหเปน “รมณย”

เรมดวยวดวาอาราม อนเปนทอยทประจาทากจของพระ ผจะตองปฏบตในการพฒนากาย ตามหลกกายภาวนานอยแลว ไดมคต เลอกหาและจดสภาพถนของตนให เปนรมณย ดง ทพระพทธเจาไดทรงพวงอนทรยสงวรแหงกายภาวนา ไวกบศลภาวนาตงแตเรมรกษาวนย ดงไดพดมาแลว

กวางออกไป ทกคนควรปฏบตในหลกการนทงนน คอ เลอกหาและจดสรรถนอาศย ตงแตบานเรอน ทอย ททางาน ใหเปนทรมณย มความสะอาด เรยบรอย งดงาม นาชนชม ดน นา อากาศ ธรรมชาตรอบตวทวทงหมด สดชน รนรมย ปลอดภย เออตอการเปนอยและการพฒนาชวตของคน

หลกกายภาวนา ทจะใหไดผลในการพฒนากาย คอเบญจผสสทวาร ใหเกดกศล เปนประโยชนในการสมพนธกบโลกแหงสงแวดลอมรอบตว จงเรมทคต “รมณย” ดงทวามาน

เปนอนวา ทพดมานน เปนการเนนการพฒนาคนในขนตนๆ โดยเรมทกายภาวนา อนเปนขอแรกอยแลว แตมกถกมองขามไป ทงทสาคญมาก เพราะเปนจดเรมตงตนตงตว เปนการสรางบรรยากาศทเกอหนน และเสรมความพรอมทจะกาวหนาไปในการพฒนาทกขน คอการพฒนาคนใหครบจบ ภาวนา ๔ ทวทงหมด

~ ๒ ~

ทาบญสรางชมชนใหอยกนด

ในตานาน ในประเพณ มสาระทควรเขาถงและอนรกษไวใหตรงใหด

มความเกาตดอยในความระลกอยางหนงวา เมอผเขยนยงเปนสามเณรเลกๆ อยในชนบท พอจะเหนวามความนยมหรอเปนประเพณอยางหนงทพระเทศนเรองเกยวกบพระอนทร พดถงวตรบท ๗ ของพระอนทร เลาเรองการทาบญของมฆมาณพกบพวก ทชวนกน รวมตวกน ตงกลมทาบญกนอยางเปนลาเปนสนและยนยาว แลวในทสดกไปเกดเปนพระอนทร และเปนเหลาเทวดาในดาวดงส พดงายๆ คอ เทศนเรองประวตหรอตานานพระอนทร (ฉบบพทธ)

แตกาลลวงมาๆ ตานานพระอนทรทวานนกเหมอนวาเงยบหายหรอถกลมไป คนยงไดยนนามของพระอนทร และคนมากมายกยงทาบญกน แตคนไมรจกการทาบญของมาณพทมาเกดเปนพระอนทร การทตดใจนกถงเรองน เพราะอยากไดความรในเรองนนใหมหลกฐานทชวยใหชดเจนมนใจเกยวกบประเพณไทยในเวลานน

ถาเมอ ๖๐-๗๐ ปกอนนน มประเพณเทศนเรองวตรบท ๗ ของพระอนทร หรอตานานพระอนทรอยางทวา กพดไดวา คนไทยสมยกอน พ.ศ. ๒๕๐๐ มความรเขาใจเรองบญและการทาบญ ชดตรงกวาคนไทยทวไปในปจจบนนมาก

๑๔ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

พรอมกนนนกเปนตวอยางใหเหนวา ในเวลายาวนานทผานมา ซงคนไทยหางเหนจากความรจกพระพทธศาสนา และวฒนธรรมประเพณไทยไดหดเหยวลง ความประพฤตปฏบตทเรยกวาพระพทธศาสนาและวฒนธรรมประเพณไทย หลายอยางอาจจะเหลออยเพยงแครปแบบททาตามๆ กนไป ในสภาพเชนน หลกคาสอนของพระพทธศาสนาทคนไทยเวลานรเขาใจและปฏบตกน หลายอยางจงคงไดพรองไดเพยนไปแลว หรอถงกบเลอนลอย อยางนอยกคบแคบลง

เมอพรองหรอเพยนไป ความรความประพฤตนน นอกจากขาดประโยชนทพงไดตามความหมายและวตถประสงคทแทจรงแลว กอาจกอโทษเสยหายไปทกดาน ทงแกพระพทธศาสนา แกวฒนธรรมประเพณไทย แกตวคน ตลอดจนแกสงคมประเทศชาต

ไมวาจะอยางไร ในทนกควรเลาตานานพระอนทรทวานนไว เพอฟนความรความเขาใจในเรองบญและคตการทาบญ ใหใกลเคยงหลกพระพทธศาสนา และกประโยชนใหแกสงคมไทย

สาหรบประเทศไทยในอดตอนยาวนาน พระอนทรมความสาคญมาก เปนทนบถออยางสงในสงคมไทย ตงแตองคพระมหากษตรยลงมา จงไดเปนทสบสานคตนยมตางๆ เชน พระอนทรมสวนสวรรค ๔ แหง คอ จตรลดาวน ปารสกวน มสสกวน และนนทวน (นนทนวน กวา) ซงไดมาเปนนามของพระราชวง วงเจานาย และสถานทสาคญของราชการ

ชอตางๆ ทเกยวกบองคอนทร เปนทรจกคนชนแกคนไทยในทางทรสกวาสงสงยงใหญ อยางพระวชราวธ เวชยนตปราสาท เวชยนตราชรถ ชางเอราวณ นนทาโบกขรณ และตนไมสวรรคประจาดาวดงสเทวโลก ชอวาปารฉตร หรอปารชาต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕

พระอนทรเปนเทพเจายงใหญตงแตยคพระเวท เมอพวกอารยนอพยพรบรกมายงชมพทวป พระอนทรเปนเทพสงสดยอดนกรบ จนกระทงเมออารยนตงถนฐานมนในชมพทวปแลว การยทธลดความเดน พระอนทรกดอยความสาคญลงไป พระพรหมยงใหญขนมา โดยพวกพราหมณอางพระพรหมจดแบงมนษยเปน ๔ วรรณะ และจดระบบพธบชายญใหเปนเรองจาเปน และใหญโตโอฬาร

เมอพระพทธศาสนาเกดขน พระพทธเจาทรงสอนวาธรรมทเปนความจรงมอยเปนธรรมดานนแหละทมนษยจะตองเคารพถอเปนสาคญ ใหเลกถอวรรณะ ไมตองบชายญ มนษยและเทพเปนอสระตอกน ทงคนและเทวดาจะลถงจดหมายแหงธรรมไดโดยตางกดาเนนวถปฏบตจนลวงตลอดดวยตนเอง ดงนนผทสมครเขามาในมรรคาเปนพระภกษในพระพทธศาสนาแลว กไมมอะไรตดพนห ว งพะวง เ ก ย ว โยง ถ ง เทวดา นอกจากว า เทวดา ทห ว งความกาวหนาในธรรม จะมาขอฟงธรรมจากพระดๆ หรอเทวดามศรทธาอาจมาถวายบรการ หรอมพระคดเฉไฉประพฤตไมด เทวดาดๆ กอาจจะมาชวยใหสต (เทวดาไมดกมบาง ทจะมาพยายามแกลง กใหชวนอยกนดวยเมตตา)

อยางไรกด คฤหสถชาวบานมากมายยงไมรเขาใจชดเพยงพอในพทธมรรคา และยงหวงพะวงพรนใจตอเทวอานาจ

ตอนน ทานใหพระพรหมอยเงยบๆ ดๆ ไมตองมายงกบคน แตพระอนทรทยงใหญมาแตเดม ยงมบทบาทในโลกมนษยมาก ถงตอนน พระอนทรทยงใหญของศาสนาเกา กเปลยนมาเปนพระอนทรในพระพทธศาสนา โดยมบทบาทสมพนธกบมนษยอยางใหม เปลยนพฤตกรรมจากการสาแดงเดชขมเหงครอบงาผอน มาเปนการปกปองคนดชวยเหลอคนมธรรม

๑๖ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ในคมภรพทธศาสนา พระอนทรจงเปนบคลก ๒ แบบ คอ แบบแรก ทเปนมาแตเดมในศาสนาเกา ซงมอาการหวงแหนความยงใหญ ระแวงกลววาใครจะมาแขงแยงอานาจ เชน ถามฤๅษดาบสบาเพญตบะแกกลา อาสนของพระอนทรกจะรอน ทาใหทรงสอดสองวาใครมฤทธขมแขงทจะทาใหพระอนทรหลดหลนจากฐานะ แลวกไปแกลงไปหาทางทาลายตบะ

ในแบบหลง พระอนทรทมานบถอพระพทธเจา ถาคนดถกขมเหงรงแก คนมงมนทาความดแลวตดขดหรอถกขดขวาง เกดความไมเปนธรรม อาสนของพระอนทรกจะรอน เมอสอดสองทราบเหตแลว กทรงมาชวยเหลอแกไข ดงทคนไทยไมนานนกนคนดกบความในพระราชนพนธเรอง สงขทอง วา “ทพอาสนเคยออนแตกอนมา กระดางดงศลาประหลาดใจ...สอดสองทพเนตรดเหตภย กแจงใจในนางรจนา แมนมไปชวยจะมวยมอด...”

พระอนทรในคตพทธ เอาใจใสดแลสงเสรมใหคนในโลกมนษยประพฤตธรรม ถงขนถอเปนงานเปนการของดาวดงสเทว-โลก โดยพจารณาในสธรรมสภา

ยกตวอยาง เชน ในวนอโบสถ ๑๕ คา ทาวจาตมหาราชไปเทยวตรวจดโลกวา มนษยทเกอกลแกมารดา-บดา เกอกลแกสมณะ-พราหมณ ออนโยนนอมนบผใหญในสกลหมเหลา อยถออโบสถ ทาบญทงหลาย มมากหรอนอย ในวน ๑๔ คา สงโอรสไปเทยวด และ ๘ คา สงเทวดาบรวารไปด แลวรายงานแกประดาเทพชนดาวดงสทมาประชมในสธรรมสภาตามนน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๗

ชาวพทธผนา ทาบญแรก คอทาถนใหเปนรมณย บญใหญอนสาคญ คอชวยกนทาชมชนใหอยกนด

ไดพดขางตนวา คนในวฒนธรรมไทยสมยครงศตวรรษกอนน พอจะคนหกบคาวา “วตรบท ๗ ของพระอนทร” คอขอปฏบตประจาตวของพระอนทร ซงแสดงไวในพระไตรปฎกวา ดวยการถอวตรบท ๗ น มฆมาณพจงไดมาเปนพระอนทร และลงทายวา บคคลทถอวตรบท ๗ นแหละ พวกเทวดาชนดาวดงสเรยกวาเปนคนด (สตบรษ)

วตรบท ๗ (พระไตรปฎกฉบบอกษรพมา และฉบบอกษรโรมน เรยกวา วตบท หรอ พรตบท) ไดแก ถอวา: ตลอดชวตน ๑. เราจะเลยงดมารดาบดา ๒. เราจะมปกตออนนอมตอผใหญในสกลหมเหลา ๓. เราจะพดจานมนวลออนหวาน ๔. เราจะไมพดจาสอเสยดยยง พดแตคาสมานสามคค ๕. เราจะครองเรอนโดยมใจไรความตระหน ยนดในการสละ ชอบแจกจายใหปน ๖. เราจะมวาจาสตย ๗. เราจะไมโกรธ ถาแมความโกรธเกดขน กจะกาจดมนไดฉบพลน

พอถงตรงน คมภรตางๆ (ราว ๔ คมภร บอกรายละเอยดตางกนบาง) กเลาประวตของหนมมฆมาณพ ผไดทา “บญ” ทงหลาย ซงทาใหถนอาศยเปน “รมณย” ใหชมชนอยกนด แลวมาเกดเปนพระอนทร เปนเรองราวการทาบญทนาจะไดสบมาในวฒนธรรมไทยทเคยคนกนมาในสงคมไทย

ในทน เหนวาเปนเรองดงามทเหมอนถกลมไป และทสาคญจะชวยใหเขาใจความหมายของคาวา “บญ” ไดชดตรง จงยกมาเลายาวสกหนอย (ขอใหสงเกต คาวา บญ และ บญกรรม กบคาวา รมณย)

๑๘ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ในอดตกาล ทมจลคามในแควนมคธ ขณะทชาวหมบานทางานกนอยทบรเวณกลางหมบาน มาณพชอวามฆะ ไปทางานทนน เขากาจดขยะมลฝอยชาระจดสถานทในสวนของตวใหสะอาดเรยบรอย เปนรมณย ทางานแลวพกอย

แตแลวมคนอนชอบใจทนน มาเอาแขนผลกเขาใหพนไปแลว เขาไปพกทนนเสยเอง มฆมาณพตองออกไป กไมโกรธ แตไปชาระทาความสะอาดทจดอน ทาทใหมใหเปนรมณย แลวยายไปอยตรงนน แลวกมคนอนอกมาเอาแขนผลกเขาออกมาจากทนนแลวเขาไปใชทนนแทน มฆมาณพกไมโกรธ แตยายไปจดทาทอนใหเปนรมณย

มฆะยงถกคนอนแยงเอาทนนไปอก เขาไมโกรธ กยายไปทาทอนตอๆ ไป ขยายไปเรอยๆ พรอมกบคดวา คนเหลานไดรบความสขกดแลว เขามความสขดวยการกระทาของเรา การกระทาของเรานนกตองเปนกรรมทเปน “บญ” ซงจะใหความสขแกเราดวย

วนรงขน มฆะถอจอบไปขดแตงบรเวณทเปนลานใหเปนรมณย ชาวบานทงผเดกผใหญกไดไปนงพก ทไหนคนมาชมนมกน อยางกลางหมบาน มฆะกกวาดชาระทาสถานทนนใหสะอาดเปนรมณย จดททางบรเวณใหสะดวกสบายแกบรรดาผคน ถอวาเปนการใหความสขแกมหาชน เมอถงฤดหนาว เขากกอไฟให ในฤดรอน กจดนาให

ตอมา มฆะคดวา ทรมณย ยอมเปนทรกทชอบใจของทกคน ไมมใครไมชอบทรมณย แตนไปเราควรทาหนทางใหราบเรยบ แลวกแบกถอมดขวานจอบเสยม ออกจากบานแตเชาตร เทยวไปจดแตงถนนหนทาง ตดรานกงไมทเกะกะกดขวาง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๙

เมองานทตองทามากขน กตองทาทงวนๆ เปนเหตใหกลบบานคามด วนหนง หนมบานใกลเจอเขา ถามวาไปทาอะไรมา กตอบวา ไปทาบญ ชาระทางสวรรค หนมคนนนบอกวาขอเปนเพอนรวมทาบญดวย ตงแตนนกกลายเปนคณะทม ๒ คน

แลวกมหนมอนอกเหนเขาทงสองแลว ถามอยางนน พอทราบแลว กเปนสหายรวมดวย ตอมากมผสนใจเหนตาม เขารวมทาบญเพมขนทละคนสองคน จนพวกคนหนมในหมบานเขารวมกบเขาเปนกลมใหญถง ๓๓ คน คอยเทยวดแลรวมกนทางานบญ (บญกรรม) แบบนเปนประจา นอกจากพฒนาทางเขาหมบานแลว กสรางศาลาทสแยก ขดสระนา ทาสะพาน

ตวหนมมฆะเอง ซงเปนหวหนากลมทาบญ (คอบาเพญประโยชน) อยางน เมอไดรบความนบถอเชอฟงมากขน กไดแนะนาชกชวนชาวบานทงหลายใหเออเฟอเผอแผแบงปนกน และละเวนสงชวรายทงหลาย เชนสรายาเสพตด และการพนน จนชาวบานอวยทานรกษาศลกนทงหมบาน

กลมหนมนกทาบญ มจอบเปนตนประจามอ ไดทาหนทางใหราบเรยบกวางไกลออกไปเปนโยชนๆ

ฝายนายบานไดเหนหนมคณะนเทยวทางานอยางนน กไมพอใจ

นายบานนนมองวา กอนนน เมอพวกชาวบานยงดมสรา ยงนกตกปลาลาสตว เปนตน ตนกมรายไดจากคาตมสรา และเกบสวย เปนตน แตพอชาวบานหนมาทาบญตามหนมมฆะกน รายไดนนกหายไป จงคดวาจะตองขดขวาง

๒๐ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

แลวกใหเรยกหนมพวกนนมาถามวา “พวกแกเทยวทาอะไรกน?”

หนมคณะนกทาบญตอบวา “ทาทางสวรรค ขอรบ” นายบานบอกวา “พวกแกนอยบานอยเรอน ไมควรทา

อยางนน ควรออกปาไปยงนกตกปลาลาเนอเอามากนกน และทาสราดมใหสบายใจแลวจะทาการงานโนนนอะไร กทากนไป”

มฆะกบพวกคดคานไมทาตามคาของนายบาน ถงจะถกวากลาวซาๆ อก กไมยอมทาตาม ในทสด นายบานขดใจมาก คดวาจะตองกาจดคนพวกน กเลยไปฟองทางการ ถงขนกราบทลพระราชาวา “ขาพระองคเหนโจรยกพวกพากนไป พระเจาขา” เมอพระราชาตรสวา “เธอจงไปจบพวกมนมา” กทาตามรบสง นาตว มฆะกบพวกมา

พระราชาไม ทนไดทรงพจารณา ก รบส งลงโทษใหชางเหยยบ แตดวยอานาจเมตตาของพวกนกทาบญ ชางไมยอมเหยยบ พระราชาทรงดารวาชางคงเหนคนมากไมกลาเหยยบ จงทรงใหพวกนนนอนลง เอาเสอลาแพนมาปคลม ชางกไมเหยยบ พระราชาทรงเอะพระทย ทรงสอบสวนทราบวา คนเหลานรวมกลมกนทาบญ เชน เทยวดแลถนนหนทาง สรางศาลาพกตามทางแยก ขดสระนา สรางสะพานใหแกประชาชน กทรงชนชมสนบสนน

แทนทจะถกลงโทษ กกลบเปนวาพระราชาไดพระราชทานนายบานนนแหละใหเปนคนรบใชของนกทาบญ พระราชทานชางตวนนใหเปนพาหนะของพวกเขา และทรงมอบหมบานนนใหพวกเขาจดการใชประโยชนตามแตจะสะดวกเปนสข

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑

นกทาบญกลมน ไดเหนอานสงสของบญแลว แถมไดชางมาชวยงานดวย กผองใสยงนก คดจะทาบญกนยงขนไป กปรกษางานกน ตกลงจะสรางศาลาพกแบบถาวรทสแยก ซงเปนงานใหญ ตองหาชางมาทาดวย แตททาบญกนมาน ยงไมไดใหสวนรวมทาบญ (คอ “ปตต” ใน “ปตตทาน” ทแปลกนสนๆ วาใหสวนบญ) แกเหลาสตร

ถงตอนนเปนงานบญใหญมาก พวกสตรแมบานกเขามารวมทาบญดวย เชน สธรรมา (ภรรยาหนงของมฆะ) เขามาเปนเจางานสรางศาลา ใหชางสลกทชอฟาเปนชอศาลาวา “สธรรมา” (หอประชมเทพในดาวดงสไดชอวา “สธรรมสภา/สธรรมาสภา”) สนนทาใหขดสระโบกขรณ สจตราสรางสวนดอกไม (บปผาราม) ทเปนรมณย

มฆมาณพถอวตรบท ๗ ตลอดชวตดงทวาแลว ตวเขาและเพอนนกทาบญไดทากรรมอนเปนบญ (บญกรรม/งานบญ) อยางน เมอสนชวตแลวไดไปเกดในดาวดงสสวรรค โดยมฆมาณพผเปนหวหนา ไดเปนทาวสกกะ คอพระอนทร

เหนไดชดวา การทาบญ หรองานบญ (บญกรรม) ในเรองมฆมาณพ หรอตานานพระอนทรน เนนการทาความดดวยการบาเพญประโยชน ชวยกนจดสรรถนอาศยใหเปนรมณย รวมกนสรางสรรคชมชนใหสงบรมเยน ใหทกคนอยรวมกนดวยด โดยทแตละคนกทาชวตของตนใหดงาม

นคอ เขาหลกในพทธพจน (ส.ส.๑๕/๑๔๖/๔๖) วา

๒๒ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ชนเหลาใด ปลกสวน ปลกปา สรางสะพาน (รวมทงจดเรอขามฟาก) จดทบรการนาดม และบงบอสระนา ใหทพกอาศย บญของชนเหลานน ยอมเจรญงอกงาม ทงคนทงวน ตลอดทกเวลา, ชนเหลานน ผตงอยในธรรม ถงพรอมดวยศล เปนผเดนทางสวรรค

วฒนธรรมประเพณไทย ทสบเนองจากหลกพระพทธศาสนา ควรเปนเครองรกษาหลกพระพทธศาสนา และรกษาประโยชนของสงคมไทย

เทาทไดเลาเรองการทาบญมายดยาว กเพราะเปนเรองสาคญทงตอพระพทธศาสนา และตอสงคมไทย

ดงททราบกนด วฒนธรรมประเพณไทยมากหลายสวน เกดขนจากการนาหลกพระพทธศาสนามาประพฤตปฏบตสบตอกนมาในสงคมไทย เพอประโยชนแกสงคมไทย การทจะอนรกษ รวมทงสบสานวฒนธรรมไทยในสวนเหลา น จงหมายถงการร เขาใจหลกพระพทธศาสนาทนามาใชประโยชน และประพฤตปฏบตใหถกตอง

ถาความรเขาใจเลอนรางไป แลวประพฤตปฏบตผดเพยนหรอกลายรปกลายรางไป นอกจากอาจทาลายพระพทธศาสนาแลว แทนทสงคมไทยจะไดประโยชน กจะกลายเปนเกดโทษ แตถารเขาใจและปฏบตถกตอง นอกจากสงคมไทยจะสบสานประโยชนของตนไดแลว กจะเปนการรกษาพระพทธศาสนาไวดวย

ถาถอวาวฒนธรรมเปนองคประกอบสาคญของสงคม เปนเอกลกษณของชาต เปนคณคาสาระทแสดงตวของประเทศ ถาถอวาการอนรกษวฒนธรรมไทยเปนหนาทอยางหนงของคนไทย การอนรกษวฒนธรรมไทยอยางเขาถงทงทางพฤตกรรม ทางจตใจ และทางความรเขาใจจรงดวยปญญา กจะเปนทงการรกษาพระพทธศาสนาไวใหแกสงคมไทย และชวยใหสงคมไทยยงไดประโยชนทพงไดจากพระพทธศาสนา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓

ทงน รวมทงจะไดไมเกดโทษจากความเขาใจคบแคบ เลอนราง หรอผดเพยนไป

ทพดตรงน หมายความวา การทาหนาทของรฐไทยกตาม ของคนไทยกตาม ตอพระพทธศาสนา และตอวฒนธรรมไทย ในความหมายน เ นองอยดวยกน โดยโยงไปรวมกบการรกษาประโยชนของคนไทยและสงคมไทย

พอจะเหนได ไมยากวา พระพทธศาสนาทสบมาในวฒนธรรมไทยน จดแบงสงคมชาวพทธไทยเปน ๒ ชมชนใหญ คอ บรรพชต กบคฤหสถ หรอพระสงฆ กบสงคมใหญของชาวบานหรอประชาชนทวไป ซงเปนไปตามหลกการของพระพทธศาสนานนเอง

ชาวพทธ ๒ ชมชนใหญน แมจะมวถชวตและระบบกจการแยกตางหากกนชดเจน กมฐานรวมกนเปนทตงของจดแยก และมปลายยอดบรรจบกน โดยประสานกนตลอดในระหวาง

บรรพบรษไทยถอกนมาในรปแบบงายๆ วา พระสงฆหรอชมชนวดมงตรงสนพพานเปนจดหมาย สวนคฤหสถหรอประชาชาวบานมงนพพานเปนสดทาย โดยหมายสวรรคเปนประกนไวกอน

ภาวะจตและความเขาใจอนเปนสภาพนามธรรมน เมอปรากฏออกมาในวถชวต กสบตอมาเปนวฒนธรรม เกดเปนรปแบบทแยกกนคอนขางชดเจน ในฝายของพระสงฆนนมงแนวไปในวถแหงนพพาน (โมกขมรรค) สวนในฝายคฤหสถคอสงคมของประชาชาวบาน เนนหนกในวถแหงสวรรค (สคคมรรค) โดยทชาวบานนนถอการดาเนนในทางแหงนพพานเปนเรองสวนตวของบคคลทจะยกยองเชดชเปนแตละกรณ

๒๔ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

(ตรงน วฒนธรรมไทยนาจะพฒนาวถชาวบานขนไปอยในระดบประถมมรรคแหงโมกขมรรค ไมควรตดอยแคสคคมรรค)

วฒนธรรมประเพณไทย ทสบมาถงปจจบน ถามองใหด กจะเหนระบบทแยกเปนสองดานสองสวนน ซงเหนไดในประเพณการทาบญตางๆ ดวย แตทจะพดในทนคอ เรองการทาบญของมฆมาณพ หรอในประวตของพระอนทรทไดเลามานน แตเนองจากเปนเรองทเลอนรางจางหาย และผเขยนนเองกแทบจะไมทนเหนความเปนไป จงพดถงเรองราวไดในเชงสนนษฐาน โดยมหลกการเปนฐานอางอง

ขอพดรวบรดยนยอวา ตามนยทกลาวมา ซงสอดคลองกบประเพณไทยอนๆ นาจะเปนวา ในวฒนธรรมประเพณไทย ทเรามการเทศนมหาชาตนน เดมท คงม หรอนาจะไดมการเทศนอกอยางหนงเปนประเพณคเคยงกนมา กลาวคอ

การเทศนมหาชาต วาดวยการบาเพญบารมของพระโพธสตว ซงเปนวถแหงโพธญาณทจะลถงนพพาน ยกเปนเรองของอดมคต ซงพงพยายามรกษาไวใหเหนความสาคญอยางสง

การเทศนเรองวตรบท ๗ ของพระอนทร โดยจบสาระทการทาบญกรรมของมฆมาณพกบพวก เปนวถแหงบญกรยาของชาวบานหรอประชาชนทวไป ผอยทามกลางโลกธรรมและเรองเทวฤทธ พหทธานภาพ และยงมงหวงความสขความเจรญระดบสวรรค

ทพดเชงสนนษฐานไวน เปนขอทผมฉนทะนาจะสบคนกนตอไป

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕

แตไมวาจะเปนอยางทสนนษฐานนนหรอไม กมประโยชนใหญทไดแน คอ ดงทรกนชดอยแลววา การทาบญเปนหลกการใหญอยางหนงของพระพทธศาสนา และการทาบญกไดเขามาเปนทงเนอหาสาระสวนสาคญและเปนแรงขบเคลอนอยในวฒนธรรมไทยตลอดมา พรอมทงเปนหลกการทผกโยงชวตไวใหถงกนกบธรรมชาต ไมแปลกแยกไมทารายกน ดงนน จงนาจะชวนกนฟนความรความเขาใจในเรองการทาบญ ใหประชาชาวบานปฏบตไดถกตองตามหลกการของพระพทธศาสนา อนจะชวยใหวฒนธรรมประเพณเกยวกบการทาบญปรบตวเขาในวถทเตมสาระตามหลกธรรม และเกดเปนประโยชนแกชวตและสงคมไทยตามทควรจะมงหมาย

พระอวยธรรม ชาวบานอวยทาน สองชมชนเชอมประสานกนดวยธรรม เมอคนมธรรม ชวตกงาม สงคมกด ธรรมชาตทรอบลอมกเปนรมณย

อยางไรกด แมจะมนาใจงามทาบญบาเพญประโยชนมากมายอยางพวกมฆมาณพ ความหมายตอชวตกยงเปนการพฒนาทเนนในระดบกายภาวนา และศลภาวนา ยงไมพอ จงควรกาวตอไปในการพฒนาระดบจตตภาวนา และปญญาภาวนา ซงในระบบบญกรยาของคฤหสถ เรยกรวมทเดยววา “ภาวนา” แตกคอ จตตภาวนา (พฒนาจตใจ) กบปญญาภาวนา (พฒนาปญญา) นนเอง

ตามปกตหรอโดยทวไปนน การศกษาพฒนาควรไดอาศยครอาจารย ผมความรมประสบการณ ทจะแนะนาใหความรความเขาใจ ทจะไดสดบฟง เปนกลยาณมตรทมโอกาสใกลชดไดปรกษา พระสงฆเปนผมวถชวตทมงไปในการพฒนาจตปญญา และเปนทหวงเปนทนบถอของสงคมวาเปนผทพรอมและเปนผทาหนาทเปนครอาจารยเปนกลยาณมตรอยางน

๒๖ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

พรอมกนนน พระสงฆซงมวถชวตทอทศใหแกการพฒนาจตปญญา ดารงรกษาสบทอดธรรม สงตอประทปธรรม แสดงธรรมใหธรรมแกชาวโลก โดยชวยนาชวยแนะผอนในการพฒนาทกดานของภาวนา กเวนการแสวงหาสะสมวตถ ไมหวงสขทพงพาเสพอามส เมออาศยวตถเพยงเลกนอยทจาเปนตอชวต แตมธรรมมปญญาทจะแนะนาสงสอน ความรเขาใจกนในเรองน ไดทาใหเกดเปนประเพณทพระสงฆ ซงไมสะสมเสพสามสสขนน จะอาศยปจจยสพอทจาเปนตอชวต จากการจดถวายโดยคฤหสถชาวบาน ดวยการเดนไปบณฑบาต เปนตน พรอมกบทเหลาชาวบานกหวงจะไดสดบฟงธรรมเกอหนนปญญาจากพระสงฆ

โดยนยน ในพระพทธศาสนา ตามหลกแหงพทธพจน “อญโญญญนสสตา” จงไดมประเพณความสมพนธแบบอาศยกน ทคฤหสถจดถวายอามสทาน และพระสงฆอานวยธรรมทาน ดงน

ภกษทงหลาย เหลาพวกพราหมณคหบด (ชาวบาน) เปนผมอปการะมากแกพวกเธอ บารงเธอทงหลาย ดวย จวร บณฑบาต เสนาสนะ และหยกยาเครองรกษาผเจบไข;

แมเธอทงหลายกจงเปนผมอปการะมากแกเหลาพราหมณคหบดชาวบาน โดยแสดงธรรม อนงามในเบองตน งามในทามกลาง งามถงสดทาย ประกาศการดาเนนชวตประเสรฐ พรอมอรรถ พรอมพยญชนะ บรสทธ บรบรณสนเชง แกพราหมณคหบดชาวบานเหลานน;

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗

ภกษทงหลาย คฤหสถ และบรรพชต อาศยซงกนและกน (ดวยอามสทาน และธรรมทาน) อยประพฤตชวตประเสรฐน เพอไถถอนหวงกเลส ทจะกาจดทกขใหหมดสนไปโดยชอบ ดงวาฉะน

ผครองเรอน (ชาวบาน) และผไรเรอน (พระสงฆ) ทงสองฝาย “อญโญญญนสสตา” (อาศยกนและกน) ยอมสมฤทธสทธรรมทปลอดจากกเลสผกรด อยางยอดเยยม

บรรพชตปรารถนาจากคฤหสถ แคจวร บณฑบาต หยกยา ทนงทนอน พอเปนเครองบรรเทาความของขด

สวนเหลาผอยครองเรอน เปนคฤหสถ อาศยพระทปฏบตดมธรรม ศรทธามงตอพระอรหนต เพงพนจดวยอรยปญญา ประพฤตธรรมในพระศาสนาน ทเปนทางไปสคต เมอยงใครกาม มความเพลดเพลน กบนเทงในโลกของเทพ (ข.อต.๒๕/๒๘๗/๓๑๔)

เมอพระพทธเจาทรงเรมประกาศพระศาสนานน พระองคและพระสงฆ มไดมวหาร คอกฎทอยอาศย แตพกตาม รกขมล คอโคนไม ตลอดจนทโลงแจง และลอมฟาง เมอมผเลอมใสดวยศรทธาซาบซงใจในอากปกรยา และสมณกจแหงธรรมทาน อนแสดงถงความเปนภาวต ๔ ดาน ทงภาวตกาย ภาวตศล ภาวตจต และภาวตปญญา แล ว เข ามาขอสร าง วหาร คอ กฎถวาย พระพทธเจาจงไดทรงอนญาตใหพระสงฆรบวหารทาน มกฎทพกอาศย จนไดกลายเปนวดวาอาราม และมพทธพจนตรสอนโมทนาเปนหลกไว (วนย.๗/๒๗๑/๑๒๑) ดงน

๒๘ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

“อนทอยอาศย ยอมปองกน หนาว รอน และสตวราย นอกจากนนยงปองกน ง เหลอบยง และฝนยาม ยะเยอก อนง ลมแรงและแดดกลา เกดมมา กกนได

การสรางทอยอาศยถวาย (วหารทาน/สรางกฎสรางวด) แกสงฆ เพอเปนทพานก เพอความสข เพอฌาน และเพอวปสสนา พระพทธะทงหลายสรรเสรญวา เปนทานอนเลศ

เพราะเหตฉะนน บณฑตชน เมอเลงเหนประโยชนทแทแกตน จงควรสรางทพกอาศยอนรนรมย และใหภกษทงหลาย ผเปนพหสต เขาอยอาศย

อนง พงจดถวาย ขาว นา ผา และเสนาสนะ ดวยจตอนเลอมใสในพระภกษทงหลาย ผปฏบตตรงตามพระธรรมวนย

พระภกษเหลานน ยอมแสดงธรรมเครองบรรเทาสรรพทกข ซงเมอเขาเขาใจชดแลว หมดสนกเลสทหมกหมมใจ กหายทกขรอน สงบเยนได ตงแตในโลกน

เรองราวทไดเลามา แสดงใหเหนบรรยากาศของชวตและสงคมในพระพทธศาสนาทมพนฐานอยทามกลางสภาพแวดลอมทเปนรมณย อนเออใหคนทพฒนาชวตในขนกายภาวนา พากนทาบญกรยาทสงเสรมคณภาพชวตในชมชนของคนทพฒนาในการอยรวมกนดวยศลภาวนา ครนมชมชนดมสงคมมนคง กพฒนาชวตยงขนไปในทางจตใจและปญญา ดวยจตตภาวนาและปญญาภาวนา เมอมพระสงฆรธรรมเปนกลยาณมตรแนะนาใหความกระจาง ตนเองรจกใชมนสการ กกาวหนาไปในการพฒนาชวตดวยภาวนาทงส ลถงความด ความงาม ความสขทแทจรง

~ ๓ ~

พฒนาคน จนกวาเปนภาวต ๔

มนษยมความพเศษในขอวาเปนสตวทตองฝก และกฝกได โดยฝกตนได และฝกไดอยางวเศษ มนษยทฝกดแลว คนทฝก ศกษา พฒนาแลว เปนสตวประเสรฐ เปนผเลศ สงสด

การฝกตนของมนษยนน ดาเนนไปเปนกระบวนการพฒนา ๔ ดาน เรยกวา “ภาวนา ๔” คอ ๑. กายภาวนา (พฒนากาย) คอ พฒนาเบญจทวารกาย ในการสอสารสมพนธกบ

สงแวดลอม ๒. ศลภาวนา (พฒนาศล) คอ พฒนาพฤตกรรมในการอยรวมสงคม ๓. จตตภาวนา (พฒนาจตใจ) คอ พฒนาจตใจใหเขมแขงมนคง ดงาม มความสข ๔. ปญญาภาวนา ( พฒนาปญญา) คอ พฒนาปญญา ใหเขาถงความจรง

หลดพน เปนอสระ การพฒนาตนของตางคน ดาเนนไปในสภาพชวต ใน

สงแวดลอม ในสถานการณทแตกตางหลากหลาย ปฏบตการในการพฒนาตนของตางคนจงไมเหมอนกน วาโดยหลกใหญ ทานจดวางปฏบตการในการพฒนาคนนน โดยแยกตามสภาพชวตและสงคม ๒ พวก เปน ๒ ระบบใหญ คอ ๑. ไตรพธบญกรยา (บญกรยา ๓) สาหรบผครองเรอน, ชาวบาน ๒. ไตรสกขา (สกขา/ศกษา ๓) สาหรบผละเรอน, พระสงฆ

๓๐ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ดงทวานน ระบบทงสองนมสาระอนเดยวกน (เปนระบบใหญแหงการพฒนามนษยตามสภาวะของธรรมชาตอนหนงอนเดยว) แตมแงดานขนตอนยอยแตกตางกนตามสภาพชวตทวา พวกหนงเกยวของกบวตถและกจกรรมทางกายมาก อกพวกหนงเกยวของกบจตปญญามาก พวกหนงเนนดานรปธรรม อกพวกหนงเนนดานนามธรรม ดงจะเหนไดในสาระสาคญของระบบทงสองนน ดงน ชาวบาน (บญกรยา ๓): ทาน ศล ภาวนา (ให-ปน) (มนวนย-ไมเบยดเบยน)

[เอาการเอออานวยวตถมานา ใหคนมศลไดงายขน ทจะอยรวมสงคมโดยไมตองเบยดเบยนกน ใหสงคมเปนสภาพทเออเกอกลแกทกบคคล ทจะไดพฒนาชวตของตน ทงทางจตใจและปญญา]

พระสงฆ (สกขา ๓): ศล สมาธ/จต ปญญา (อยในวนย) (พฒนาจตใจ) (พฒนาปญญา)

[โดยมชวตทพงพาวตถนอย ชาวบานเลยงงาย พระสงฆตงอยในวนยทจดสภาพชวตใหอทศตนแกการพฒนาจต-ปญญา และนาธรรมทรทลมาบอกใหสงคมชาวบานพฒนาในบญกรยา]

การปฏบตใน ๒ ระบบนน แมจะตางกนตามวถชวตวถส ง คม แต เ ม อ ด า เ น น ไ ปอย า ง ถ ก ต อ ง ก จ ะ ข บ เ คล อ นกระบวนการพฒนามนษย ๔ ดาน ทเรยกวา ภาวนา ๔ ใหเดนหนาไป ดงททานใช ภาวนา ๔ นน เปนเครองตรวจสอบและวดผลการปฏบตทงหมด โดยมคาอธบายพอไดสาระตอไปน

พฒนาการทางกาย มใชดแคกายเตบโตมกาลงแขงแรง ๑. กายภาวนา (พฒนากาย) หมายถง พฒนาเบญจ

ทวารกาย แปลวา พฒนาตวคนซงเปนทรวมของ “ผสสทวาร” คอชองทางรบร ๕ ประต (จกขทวาร ฯลฯ กายทวาร, = ตา ห จมก ลน กายสมผส) ใหใชชองทางเหลานนตดตอสอสารสมพนธกบโลกแหงสงแวดลอมอยางไดผลด ใหเกดความเจรญงอกงามทเปนฐานเปนตนทางของการพฒนาชวตในดานอนๆ ทงหมด

๑.จตตภาวนา (พฒนาจตใจ) ๒.ปญญาภาวนา (พฒนาปญญา)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑

เปนธรรมดาในทกการอาชพ อยางแพทย นกรบ นกกฬา ทพฒนากายนน ไมใชแคใหแขงแรงใหญโต แตตองฝกทกษะใหเบญจทวารรบรคลอง ไว ถนด จดเจน ละเอยด เฉยบคม แมนยา ชานาญยงขนๆ จงจะไปดได

แตแคนนยงไมพอ บางทรบรแลวตกเปนทาสของสงทรบร หรอเปนทาสความร สกของตวเอง ทานจงให พฒนาเบญจทวารกายนดวย อนทรยสงวร คอฝกใหรจกใชอนทรย ด ฟง สดดม ลมรส สมผสจบตอง โดยไมตดอยแครสกชอบใจ-ไมชอบใจ ไดแคเพลดเพลน ตด หลง มวเมา หรอขดเคอง ขนมว แต ด ฟง… อยางมสต ไดเรยนร ไดปญญา และเพมพนกศลธรรม เชน เกดความสดชน เบกบาน สงบใจ มความสข เกดความรก อยากชวยเหลอกน เกดฉนทะ ใฝร อยากทาการสรางสรรค

ในขนพนฐาน การฝกอนทรยเรมไดดวยการพบเหนไดยนและอยในสภาพรมณย นอกจากไปหาสงแวดลอมรมณยในโลกของธรรมชาตแลว กรจกจดสรรวดวาอารามถนฐานบานเรอนใหรนรมย ดงธรรมเนยมการทากจวตรของพระสงฆในการกวาดลานวดทมใบไมรวงหลน เปนสญลกษณของการอยรวมกบธรรมชาตอยางสงบงาม ตงแตพนดน ผนนา ถนนหนทาง หมไม ขนไปจนถงแผนฟา สะอาด เรยบรอย งดงาม สงบ รมรน เปนรมณย ทชนกายชใจ ใหไดยลไดยนสมผสแลว โนมนาใจใหนอมไปในกศลธรรม เชน สดชน ผองใส สงบ ออนโยน เปนทโอบออมอนเออตอการอยดโดยมการพฒนาชวต จตใจ และปญญาใหเจรญงอกงามยงขนไป

การพฒนาขอแรกในกายภาวนา จบทเจตนาในการปฏบตจดการและการมทาทตอสงทผานการรบรเขามา หรอเขามาถงการสมผสรบร พดสนๆ วาในภาครบ เชน เมอกนเสพอาหาร กกนเสพรบรสดวยความรเขาใจเทาทนมงใหไดคณคาทแทจรงแกชวต ทจะชวยใหรางกายอยในสขภาวะมกาลงทจะทากจหนาทและความดงามสรางสรรค แลวกนพอด ไมตดหลงมวเมา ไมมงหาแครสชาตหรอกนเสพเกนประมาณ จนเปนการทารายตนเอง

๓๒ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

พดรวมความวา กนเสพใชสอยบรโภควตถอยางเขาถงคณคาทแทของมน ใหเกดประโยชนสมความมงหมายทรไดดวยปญญา อยางนอยในขอบเขตของกายภาวนา แตถาเปนเจตนาทจะไปหาไปเอาไปจดการใหไดมาเพอจะไดกนไดเสพอยางทตนอยากไดหรอใหสมดงปรารถนา อนนนอยในภาคออกแสดง พนจากขอกายภาวนา ไปอยในขอท ๒ คอ ศลภาวนา

อกตวอยางหนง เมอฟงคาสอน คาพดจาบอกเลาสนทนา แมกระทงเสยงเพลงเสยงดนตร ถาไดยน และรบฟงอยางมสตแลว ไดเรยนร ไดปญญา หรอเกดกศลธรรม เชน เกดความเหนอกเหนใจ เขาใจเพอนมนษย เกดความรก อยากชวยเหลอ หรอไดคตในการดาเนนชวต หรออยางททานเลาไวหลายแหงในคมภรตางๆ พระภกษเขาไปบณฑบาตในหม บานบาง เดนทางไกลผานไปบนหนทางบาง ไดยนเสยงสาวเสยงชาวบานรองเพลงตางๆ ทาใหพจารณาเหนความจรงของชวต หลายทานบรรลธรรมเปนพระอรหนตจากการไดยนเสยงเพลง นกอยในเขตของกายภาวนา

แตถามขาววาจะมวงดนตรมาจดแสดงทนนๆ ภกษอยากฟงดนตร เดนทางไปดไปฟง อยางนเลยเขตของอนทรยสงวรในกายภาวนานแลว กลายเปนกรรมผดทจะแกไขในขอท ๒ - ศลภาวนา

ทานทมอนทรยภาวนา พฒนาดานนเจรญไปไดจนถงขนวาจะมองเหนความงามในสงทไมงาม กได จะเหนความไมงามในสงทงาม กได (ขนพระอรหนต) ในทนยงไมอธบาย

กายภาวนา ทพฒนาเบญจทวารกาย น เปนขนแรกกจรง แตเปนขนพนฐานทสาคญยง ในการศกษาพนฐาน และสาหรบมวลประชาชน ควรเอาใจใสเนนใหมาก เพราะนอกจากทาใหมนษยมโลกธรรมชาตทงดงามรนรมยนาชนชมแลว ตวมนษยเองกอยดมสข ดาเนนชวตเปน ตงแตรจกกนใชบรโภควตถ เปนตนไป เมอมภาวนาขอนเปนฐานแลว จงจะกาวไปในภาวนาขอตอๆ ไปไดด

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓

พฒนาการทางสงคม แสดงออกมาทใชกาย-วาจาในทางเกอกลสรางสรรค

๒. ศลภาวนา (พฒนาศล) แปลงายๆ ตามนยม แมจะไมครอบคลมวา พฒนาความประพฤต โดยเนนพฤตกรรมในการอยรวมสงคม ใหไมเบยดเบยน แตเกอกลกน

ศลภาวนา ตางจากกายภาวนา ตรงทวา กายภาวนา เปนการพฒนาท “ผสสทวาร” คอชองทางรบร ๕ อยาง ทเ รยกวา อนทรย ๕ คอ ตา ห จมก ลน และกายสมผส ซงเปนภาคเสพ

สวน ศลภาวนา เปนการพฒนาท “กรรมทวาร” คอชองทางทากรรม ๒ ทาง ไดแก กายทวาร (ทางกาย) อนเปนชองทางทากายกรรม เชน ฆาหรอชวยชวตสตว ลกของเขาหรอใหทาน และ วจทวาร (ทางวาจา) อนเปนชองทางทาวจกรรม เชน พดเทจหรอพดจรง พดคาหยาบคายหรอกลาวคาสภาพออนหวาน ฯลฯ ซงพดรวมๆ วาเปนภาคแสดง (ภาคทากรรม)

การพฒนาในศลภาวนา น จบทเจตนาในการปฏบตจดการและแสดงออกตอตวรบการกระทาหรอถกกระทาขางนอก ซงเปนเรองของการทากรรม โดยคนกนมากในดานละหรองดเวน (ดานลบ) เชน ในศล ๕ (ชอแทวา “สกขาบท ๕”) ทวา เวนปาณาตบาต เวนอทนนาทาน เวนกาเมสมจฉาจาร เวนมสาวาท และเวนสราเมรย ทงน เพราะเปนการแกไขและคมครองขนพนฐานของสงคม

แตในดานเกอกลหนนเสรม แมจะไมพดถงบอยนก กควรตระหนกวาสาคญมากสาหรบการพฒนาคนในขนน

๓๔ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

โดยเฉพาะทเดน คอ สงคหวตถ ๔ อนม ทาน (การให แจกจาย แบงปน) ปยวาจา (พดดวยใจรก) อตถจรยา (บาเพญประโยชน) สมานตตตา (มตวเสมอสมาน เชนรวมสขรวมทกข)

[ในหลก บญกรยาวตถ ๑๐ กมศลดานบวกทนาสนใจ เฉพาะอยางยง ไวยาวจจะ คอการขวนขวายชวยเหลอรบใช บรการดวยนาใจ]

ดงทกลาวมา กายภาวนา เปนการพฒนาดานรบรเสพเสวย เกยวของกบโลกของสงแวดลอมหรอสงสรรพ ทสมพนธเกยวของกบตวทวทงหมด โดยเนนหรอเดนทธรรมชาต ไมวาชวโลก อวกาศโลก หรอสงขารโลก ทจะรบรเรยนรและเสพใหมผลเปนคณเปนประโยชนตอกน และเปนพนฐานทเออเกอหนนแกการพฒนาในภาวนาขออนทงหมด จนถงปญญาทหยงถงเทาทนสงขารโลก

สวนศลภาวนา เปนการพฒนาทชดออกมาทางดานสงคม ในการสมพนธกบเพอนมนษย เปนเรองถงตวกระทบตวเดนชด จงมการสงสอนเนนยากนมากมายอยแลว จนกายภาวนาถกมองขามถกกลบลบหรอลมไปเสย ในทน จงพดถงศลภาวนาไวเพยงเทาน

พฒนาการทางจตใจ ดได ๓ ดาน สาคญทใชพฒนาปญญา ๓. จตตภาวนา (พฒนาจตใจ) มความหมายกวางๆ

คลมๆ วา พฒนาจตใจใหเขมแขงมนคง มฉนทะ ขยนหมนเพยร อดทน มสต มสมาธ เจรญงอกงามดวยคณธรรม เชน มเมตตากรณา และสดชน เบกบาน ผองใส มความสข

จตตภาวนาน เปนการพฒนาท มโนทวาร ซงเปนจดรวมทบรรจบของ “ทวาร” ทง ๒ ชด ซงเปนททางานของภาวนา ๒ ขอกอนทพดมาแลว คอ กายภาวนา และศลภาวนา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕

ขอทวนวา ในขอ กายภาวนา เราพฒนาการใช “ผสสทวาร” ๕ (เบญจผสสทวาร, เรยกสนวา เบญจทวาร) คอ ตา ห จมก ลน และกายสมผส (จกขทวาร โสต~ ฆาน~ ชวหา~ และ กายทวาร) ดวยวธฝกชอวา “อนทรยสงวร” คอรจกใชอนทรย ไดแก ตา ห ฯลฯ นน ด ฟง อยางมสต ไมอยแครสกชอบใจ-ไมชอบใจ แตใหเปนการเรยนร ไดปญญา ไดกศลธรรม คดสรางสรรค

ตอมา ในขอ ศลภาวนา เราพฒนาการใช “กรรมทวาร” ๒ คอ กายทวาร (ทางกาย – ชองทางทากายกรรม) ใหละเวนกายกรรมชว ทเบยดเบยน เชน ฆาฟนทาราย ลกขโมย หนไปทากายกรรมด ทเกอกล เชน ชวยเหลอ เสยสละ แบงปน บาเพญประโยชน และ วจทวาร (ทางวาจา - ชองทางทาวจกรรม) ใหละเวนวจกรรม ชว ทเบยดเบยน เชน พดเทจ โกหก หลอกลวง สอเสยด ยยง พด หยาบคาย พดเพอเจอ และทาวจกรรม ด ทเกอกล เชน พดจรง พดจาสภาพออนหวาน พดคาสมานสามคค พดจามเหตผล เหมาะควรแกกาล พดถอยคาทเปนประโยชน

ทจรงนน “ผสสทวาร” ม ๖ แตในขอ ๑ กายภาวนา จบแค “ผสสทวาร” ท ๕ เพราะ “ผสสทวาร” ท ๖ มาอยในขอ ๓ คอ จตตภาวนา น ไดแก มโนทวาร

ทจรงอกเชนกน “กรรมทวาร” ม ๓ แตในขอ ๒ ศลภาวนา จบแค “กรรมทวาร” ท ๒ เพราะ “กรรมทวาร” ท ๓ มาอยในขอ ๓ คอ จตตภาวนา น ไดแก มโนทวาร อกเหมอนกน

ดอกท ครบทง ๒ ชด เทยบกน “ผสสทวาร ๖”: จกขทวาร โสตทวาร ฆานทวาร ชวหาทวาร กายทวาร มโนทวาร “กรรมทวาร ๓”: กายทวาร วจทวาร มโนทวาร

๓๖ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

มโนทวาร พดงายๆ วา “ใจ” เปนทบรรจบของ “ทวาร” ทง ๒ ชดนน คอ

ในชดแรก – “ผสสทวาร” ทเปนภาครบ/ภาคเสพ มโนทวาร อยสดทายปลายทาง เมอรบรทางตา กตาม ทางห ทางจมก ทางลน ทางกายสมผส กตาม ขอมล สงทรบร กไปลง ไปรวมรท มโนทวาร (แมแตในขณะทกาลงรบร การเลอกทจะรบ-ไมรบ การมทาทอยางไร จะปฏบต จดการ เอาอยางไร กบสงทรบรนน กเปนการทางานทมโนทวาร คอทใจ ออกไปจากใจ เปนมโนกรรม ในชดหลง)

ในชดหลง – “กรรมทวาร” ทเปนภาคแสดง เปนชดทางาน เปนชองทางทากรรมนน มโนทวาร มชอเปนขอสดทาย แตทจรง เปนตวเรมงาน ทมโนทวาร น คนทามโนกรรม/กรรมทางใจ คอคด แลวทาตามทคด โดยใชกายทวาร ทาการตางๆ ดวยกายหรอแสดงออกทางรางกาย ยน เดน วายนา ทบ ต อม กอด แยงเอา ยกให ฯลฯ เรยกรวมวากายกรรม/กรรมทางกาย หรอใชวจทวาร ทาการดวยวาจาหรอแสดงออกทางวาจา พดด พดราย พดจรง พดเทจ ฯลฯ เรยกรวมวาวจกรรม/กรรมทางวาจา รวมเปนการทากรรม ๓ (ทา-กายกรรม พด-วจกรรม คด-มโนกรรม) ทาง“กรรมทวาร ๓” คอ กายทวาร วจทวาร และมโนทวาร ดงทวาแลว แตตวการรเรม ตวการ แกนงาน อยทมโนทวาร

พงสงเกตวา ดงไดบอกขางตน ในภาครบ ทาง จกข โสตะ ฯลฯ คอทางตา ทางห ฯลฯ นน แมจะรบรดวยตา ดวยห เปนตนเหลานน แตการทจะเลอกรบขอมล/สงเรา/อารมณ อนใดหรอไม จะมทาทอยางไร จะเอาอยางไร จะจดการขอมลนนอยางไร ทงหมดนเปนการทางานทมโนทวาร คอทใจ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๗

ดงนน ในภาครบ “ผสสทวาร” ๕ อยางแรก จงทาหนาทแคเปนทางรบรเทานน ไมมการทากรรมททวารเหลานน เชนไมมกรรมทางตา แตกรรมททาในการรบร นน ทาทใจ ทมโนทวาร เปนมโนกรรม มแคมโนกรรม

เปนอนวา มโนทวาร นอกจากมอยในทวารทง ๒ ชด คอ ทงใน “ผสสทวาร ๖” และใน “กรรมทวาร ๓” แลว ยงเปนททางานสาคญทสด เปนแกน เปนศนยกลางการทางานของทวารชดนนๆ ดวย ยงกวานน ยงไดบอกขางตนวา มโนทวารเปนจดรวมทบรรจบของ “ทวาร” ทง ๒ ชด เชอมประสานการทางานของทวารทง ๒ ชดใหตอกนเปนระบบอนเดยว รวมเขาเปนวงจรเดยวกน

ยกตวอยางงายๆ ตา ห รบรโดยเหน ไดยนแลว ขอมลไปทมโนทวาร เกดความรสกวาชอบใจ หรอไมชอบใจ แลวทมโนทวาร นน มการคดเปนมโนกรรม ทจะทาการตอบสนอง ดวยการใชกายทวาร ทากายกรรม หรอใชวจทวาร ทาวจกรรม ตอตวเรานนๆ ในทางบวกหรอในทางลบ ตามความตองการทคดและสงดวยมโนกรรมออกมาทางมโนทวาร และบางทตองการขอมลใหมหรอเพมเตมบางอยางจาก“ผสสทวาร” มโนกรรมทางมโนทวาร กให “ผสสทวาร” เชน ตา ห รบรขอมลใหมหรอเพมเตม เพอนาไปใชคดการดวยมโนกรรม แลวแสดงออก ปฏบต จดการดวยกายกรรมทางกายทวาร และหรอดวยวจกรรมทางวจทวาร ฯลฯ

เปนอนวาทง“ผสสทวาร” และ “กรรมทวาร” ประสานเชอมตอสงตองานทมโนทวาร สบเนองเปนระบบ เปนกระบวนการ เปนวงจรเดยวกน

๓๘ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ทน ทมโนทวาร นน ตวการทเปนเจาของเรอง เปนตวรบร รวบรวมขอมลเปนตน เปนเจาของความตองการ และเอาขอมลมาใช เลอกสรร ปฏบต จดการ สนองความตองการ โดยทามโนกรรม คอการคด ทเปนตนทางตอไปสการทากายกรรม และวจกรรมรวมทงใช “ผสสทวาร” สนองความตองการของตว สภาวะทเปนตวการนนเรยกวา “จต/จตต”

ในการใชพดกนตามปกต หรอในภาษาสามญ “จต/จตต” อยางทเราพดวาจตใจ เปนคาพดรวมๆ หมายถงสภาวะทรทคด พรอมทงคณสมบต องคประกอบ อาการเปนไป ระบบและกระบวนการทางานทงหมดของมน

ขอยาความสาคญทพดไปแลววา จตใชมโนทวาร เปนชองทางทามโนกรรม และไมเพยงคดอยในมโนทวาร เทานน ยงใช“ผสสทวาร” ทง ๕ สนองมโนกรรมของมนดวย และเมอรเ รมมโนกรรมขนแลว กขยายงานประสานตอกบกายกรรมทางกายทวาร และวจกรรมทางวจทวารดวย

บรรดาคณสมบตและองคประกอบทมากมายของจตใจนน ในทนควรรจกตวทสาคญยงไวเพอประโยชนในการพฒนาจตใจสก ๒-๓ อยาง

ตวแรกคอ เจตนา ไดแก ความตงใจ หรอเจตจานง ทมงวาจะเอาอะไร จะทาอะไรอยางไร จะใหเปนอยางไร ฯลฯ มนสาคญนก เพราะเปนตวทากรรม ทเกดเปนมโนกรรม แลวกวจกรรม และกายกรรม ทกอยาง เราจะใหกรรมเหลานนรายหรอดอยางไร กจดการทเจตนานเอง แมกระทงตดสนคนได ดวยเจตนาของเขา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๙

ทน เจตนา ทเปนตวกอการเปนกรรมขนมานน กโดยทวามนเปนเจาการทเลอกตดสนใจ แลวกเปนผ นา เปนหวหนากระบวน พาตวประกอบทงหมดมงไปทาการนนๆ และในการน มนจะเอาอยางไร จะเลอกทางไหนอยางใด จะทาการดหรอทาการราย เปนกรรมดหรอเปนกรรมชว กอยทวามนเขาขางหรอตกอยใตอทธพลของคณสมบตอนไหนพวกไหน พวกรายหรอพวกด ทมอยมากมายในจตใจนนเอง

ตวอยางสาคญ ถาเจตนามวสมอยกบโลภะ กบโทสะ กบโมหะ ตกอยใตอทธพลของตวรายพวกน เจตนากกอการราย ทากรรมชว แตถาเจตนาเลอกอยกบเมตตากรณา อยกบความมใจเผอแผสละให (จาคะ) อยกบปญญา มนกพาไปทากรรมดงาม ทฉลาด ทสรางสรรค เปนประโยชน

ตรงนแหละคอเหตผลสาคญททาใหตองมการพฒนาจตใจ คอจตตภาวนาน โดยฝกหดจดการพฒนาคณสมบตทดงามเปนคณประโยชนขนมา และทาใหเขมขนแขงแรง พรอมกบลดละกาจดกเลสโทษทงหลาย ตงตนแต โลภะ โทสะ โมหะ หรอ ตณหา (ความอยากเอาอยากไดใหแกตว) มานะ (ความอยากใหตวเปนใหญกดขมผอน) ทฐ (ความตดตงถอรนเอาแตความเหนความเชอของตว) ฯลฯ จนถงโกสชชะ (ความเกยจคราน) อสสา (ความรษยา) มจฉรยะ (ความตระหนหวงแหนกดกน) ใหเบาบางหมดหายไป

จตใจทพฒนาขนในจตตภาวนาน เมอกเลสโทษลดนอยลงไป และมคณสมบตเพมพนขน จะปรากฏคณลกษณะ ๓ ดานชดเจนมากขนๆ คอ

๔๐ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ในขณะท ดานหนง มความเจรญงอกงามในคณธรรม เชน ศรทธา หร โอตตปปะ เมตตา กรณา จาคะ อกดานหนง กมความเขมแขง มนคง อยตว จตแนว ใจนง กาวเดดเดยวไปในกศลธรรม ไมถดถอย ไมวอกแวก ไมหวนไหว และอกดานหนง มความสงบ ความเบกบาน เอบอม สดชน ผองใส เปนสข

สมาธสาคญไฉน จงเรยกชอเปนตวแทนของการพฒนาจตใจ ทนกมาถงจดสาคญ ในการพฒนาคณสมบตความดงาม

ในจตใจ ทมมากมายนน มคณสมบตตวเอกทจะตองพฒนาขนมาเปนหลก เปนแกน เปนทตง ใหแกคณสมบตอนทงหมด คณสมบตนเรยกวา สมาธ แปลกนวา ความตงมน คอภาวะทจตอยตว ไมมอะไรรบกวนใหฟงซาน วนวาย หรอทาใหขนมวได เปนตวของมนเอง อยกบงาน กบเรองทจะทาการ หรออยกบสงทตองการไดตามตองการ ไดท โดยพรอมทจะใชงานไดดทสด ดงทพระพทธเจาทรงใชคาวา จตนนเปน “กมมนย” (ควรแกงาน, เหมาะทจะใชการ) เฉพาะอยางยงงานของปญญา

จตทเปนสมาธนน สงบ นง อยตว ไดท เหมอนนาในทเกบกกหรอภาชนะ ทไมมอะไรรบกวน ไมมใครเขยาหรอกระแทกกระทมกระทนสนไหว ไมกระเพอม เปนจตทไมฟงซาน ไมพลงพลาน ไมกระวนกระวาย มความสขอยในตวเอง

จตเปนสมาธซงสงบ นง อยตวนน เหมอนนาทเมอสงบนง กจะใส เพราะเศษผงฝนสงปะปนทเปะปะเลอนลอยไหลขนลงเควงควางบงทางโนนบงทางน ตกตะกอนลงนอนกนหมด ไมมอะไรกนบง มอะไรกดในนน กมองเหนไดชดเจน และเกบกวาดกาจดลางไดงายทเดยวหมด

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๑

จตทเปนสมาธ แนวอยแนวไปกบสงเดยวทตองการ จะมกาลงแรง เหมอนสายธารกระแสนาทไหลไปทางเดยว ไมแตกพรา มกาลงแรงมาก สามารถกาจดหรอผานทะลสงกดขวางไปไดหมด จงเอาชนะสงชวรายลอเราไดสน และทาการทมงหมายใหสาเรจโดยไมยาก

ในงานลดละอกศลธรรม กอเกดพฒนากศลธรรม จนถงปญญาทเปนสดยอดนน สมาธ มคณสมบตตวเอกทรวมชวยงาน ๒ อยาง คอ วรยะ – ความเพยร (วรย วร = แกลวกลากาวหนาไปไมระยอ, มฉนทะ ชวยเรมงานให) และ สต - ความระลกนกได ไมเผลอ คมใจไวกบกจ กมจตไวทเปาหมายไมพลาด เมอจตมคณภาพควรแกงานอยางน กพรอมทจะพฒนาบรรดาคณสมบต จนถงปญญาขนได

จตตภาวนา เปนการพฒนาจตใจ โดยพฒนาสมาธเปนคณสมบตหลก หรอเปนแกนงานดงวามาน จงเรยกชออกอยางหนงวา “สมถภาวนา” (สมถะ = ความสงบ เปนไวพจนคาหนงของ สมาธ)

เมอพฒนาจตใจถกตอง โดยมสมาธทพฒนาขนมาอยางไดผลจรง กจะมคณลกษณะ ๓ ดานปรากฏขนดวย ดงทกลาวแลว คอ มความเจรญงอกงามของคณธรรมตางๆ พรอมดวยความเขมแขง มนคง อยตว กาวแนวไปในกศลธรรม ไมหวนไหว กบทงมความสงบ เบกบาน เอบอม สดชน ผองใส เปนสข

๔๒ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

ปญญามา ปญหาหาย ทกขมลาย มสขในอสรภาพ ๔. ปญญาภาวนา (พฒนาปญญา) ใหความหมายอยาง

กวางๆ คลมๆ วา คอการพฒนาปญญา ใหรเขาใจสงทงหลายตามเปนจรง รเทาทนโลกและชวต เหนแจงชดสรรพสงขารตามสภาวะ สามารถทาจตใจใหเปนอสระ ทาตนใหบรสทธจากกเลสและปลอดพนจากความทกข แกไขปญหาทเกดขนไดดวยปญญา

ปญญา เปน คณสมบตอย างห นงอย ใน จต แต เปนคณสมบตทสาคญยวดยง และมลกษณะพเศษยงใหญทตางจากคณสมบตอยางอนทงหมด มระบบและกระบวนการพฒนาทแตกตาง ตองแยกออกมาตงเปนขอใหญตางหาก และเปนสวนยอดสด

ปญญาสาคญแคไหน ในพทธศาสน มพทธดารสวา “ปญญตตรา สพเพ ธมมา” (ธรรมทงปวง มปญญาเปนยอดยง, เชน อง.ทสก.๒๔/๕๘/๑๑๔) ดวยปญญาจงลจดหมายทพทธธรรมบอกให ถงความหลดพน เปนอสระ

คณสมบตอยางอนของจตแมทสดประณตกยงตดอยกบจต ยงอยในขางของความรสก แมบาเพญฌานไดสงลามองเหนความวางเปลา กเปนความรสก แตปญญาเปนความรทเขาถงความจรงของโลก มองเหนโลกและชวตตามทมนเปนโดยสภาวะ ซงไมแยกตางหากกนออกไป มองเหนความวางดวยความรตามทมนเปนอยางนน

ปญญาเปนตวปลดปลอย แกไข ทาใหหลดพนเปนอสระเรอยขนไปในทกขน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๓

ตงแตขนกายภาวนา ในระดบของการรบรทางผสสทวาร มองเหน ไดยน ฯลฯ แลว ไมตดกบดกของความรสกชอบใจ-ไมชอบใจ ปญญาพาขนเหนอความชอบใจ-ไมชอบใจไปเปนการเรยนร แกไขความรสกขดเคองใหกลายเปนความเขาใจ สงสาร เหนใจได พบเรองราย มองเหนมมด หรอแงทจะใชประโยชน

ตอไปในขนศลภาวนา เมอพฤตกรรมตดขดตดตน ไมรวาจะทาอยางไร พอปญญาเกดขนมา กปลดปลอยพฤตกรรมใหมทางออกทจะเดนหนา และทาอะไรๆ ไดสาเรจ

แมในขนจตตภาวนา จตใจถกบบคนดวยปญหา หาทางออกไมได ถกกดถกอดดวยความทกข แตพอปญญามา หรอปญญาเกดขน กรวาอะไรเปนอะไร จบเหตของทกขได มองเหนทางแกไข ปญญามา ปญหากหมด ทกขกหายไป หลดพนไปได เปนอสระ มความสขทแทในอสรภาพ

ตวจรงของพทธธรรม อยทปญญา ทพฒนาขนไปได จนเปนโพธ ทมกเรยกกนยาวหนอยวาโพธญาณ ซงทาใหเปนพทธะ ผรทวตลอดระบบจบกระบวนของอรยสจทง ๔

ปญญาใชจตสมาธเปนททางาน โดยการรวมมอของสต สตเหมอนนายประตทกกทกนหรอจบคนทผานจะเขาผานจะออกไว ใหปญญาพนจตรวจตราจนรแนชดวาใครเปนใคร วนจฉยไดวาตองจบไว หรอปลอยผานไปได หรอเหมอนมอทจบทดงวตถทประสงคไวใหดวงตาคอปญญาไดตรวจพจารณาดเหนใหรชดเจนตลอดทว

๔๔ บทนาส พทธธรรม: ชวตงาม สงคมด ธรรมชาตเปนรมณย

โยนโสมนสการ “ทาในใจ/มนสการโดยแยบคาย” เปนเครองมอจดการจตใจ หรอเดนจตในทางทชวยใหปญญาทางานไดดไดสาเรจ เปนปจจยภายในตวนาททาใหเกดปญญารเขาใจถกตองมองเหนทางออกทางแกไข ใชไดทกสถานการณตงตนแตผสสทวารรบร พบเรองรายกทาใหเปนเรองด ปญหายงมาปญญากยงม ในวกฤตกเหนโอกาส ในวบตกหาชองววฒนได ฟงเสยงรองเพลงหรอเสยงรองไหเลยไดเหนธรรม ควรเนนทจะใชใหมาก

การพฒนาปญญาเปนงานเปาหมายใหญ มขอบเขตกวางขวางครอบคลมมาก เมอเปนการพฒนาปญญาทจะใหรชดถงความจรงตามสภาวะ บางทแทนทจะเรยกกวางๆ วาปญญาภาวนา กเรยกชอจาเพาะลงไปวา “วปสสนาภาวนา” (วปสสนา=ปญญาเหนแจง เปนไวพจนคาหนงของ ปญญา หมายถงปญญาในระดบทรถงสภาวะ)

ปญญาเปนตวจรงของพระพทธศาสนา ปญญาภาวนากเปนการพฒนาในขนใหถงจดหมายของพทธธรรม ในทนมงจะบอกพอใหรจกเปนเคา จงเขยนเปนบทแนะนาไวเพยงน

บคคลทพฒนาจบครบ ๔ ภาวนา อยางทวามาน เปน ภาวต ๔ ดาน คอ

๑. ภาวตกาย (มกายทพฒนาแลว)

๒. ภาวตศล (มศลทพฒนาแลว) ๓. ภาวตจต (มจตใจทพฒนาแลว) ๔. ภาวตปญญา (มปญญาทพฒนาแลว)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๕

บคคลทเปนภาวตครบ ๔ ดานน เปนผทพฒนาแลวอยางแทจรง ตนเองกไรทกข หมดปญหา เปนสขทกเวลา และชวยแกปญหา พาคนอนใหมความสข เปนแสงอาไพททาโลกใหสดใส เปนอรยะหรออารยชนเตมขน ทานทเรยกวาพระอรหนต หรออเสขะ เปนตน คออยางน

ตามทรกนตามนยม ถอเกณฑวดความเปนอรยะ หรออารยชน จดแยกเปน ๔ ขน คอ โสดาบน สกทาคาม อนาคาม และอรหนต ตามลาดบทละสงโยชนได เทานนขอเทานขอ คอขอนนขอน เมอละสงโยชนหมดสนทง ๑๐ ขอ กเปนพระอรหนต

ในทน จะไมบอกวาสงโยชน ๑๐ คออนใดบาง แตขอพดสนๆ วา นนเปนเกณฑสาหรบดในแงหมด ในทน พดในแงม คอเปน ภาวต ๔ โดยมภาวนา1 ๔ ทกลาวมาน

ทพดมา นบวาจบครบเตมระบบของพระพทธศาสนา เปนการพดอยางกวางๆ ครอบคลมในสวนทโยงมาถงปฏบตการของมนษยในวถชวตวถสงคมซงมโลกแวดลอมเปนทรองรบ

1 ในภาษาบาล “ภาวนา” หมายถงการพฒนาคน สวน “พฒนา” เปนคาทใชในความหมายทวไป แมแตพดวากองขยะพฒนาใหญโตขน

ผนวก

๑. อาคตสถาน (หลกฐาน, ทมา) ของ ภาวนา ๔ – ภาวต ๔ เกยวกบอาคตสถานของหลก “ภาวนา ๔” และ “ภาวต ๔” มเรองนาร

มากยง แตทนเหลอเนอทใหพดนอยนก จงบอกพอไดเคา ดงวาแลว ภาวนา น ทานมกใชในเชงวดผล พทธพจนในเรองนจงมกเปน ภาวต เชนทตรสเตอนพระใหปองกนอนาคตภย (อง.ปจก.๒๒/๗๙/๑๒๑) วา เบองหนา จกมภกษทไมเปน ภาวตกาย-ภาวตศล-ภาวตจต-ภาวตปญญา แลวไปบวชคนเปนภกษ กไมสามารถนาฝกภกษใหมในไตรสกขา ภกษใหมเหลานนกไมเปนภาวตฯ แลวกไปบวชคนอนตอไปอก กนาฝกในไตรสกขาไมได ฯลฯ ธรรมวนยกจะเลอะเลอน (ตามพทธพจนน จะเหนความสมพนธ ไตรสกขา ภาวนา/ภาวต); อกแหงหนงตรสวา ผไมเปน ๔ ภาวต ทาบาปนด กไปนรก แตผภาวตทาพลาดผด มโทษนอย (อง.ตก.๒๐/๕๔๐/๓๒๐); บางคมภรจดมรรคมองค ๘ เขากบภาวนา ๔ วา กายภาวนา=องคท ๔-๕, ศลภาวนา=องคท ๓+๖, จตตภาวนา=องคท ๒+๘, ปญญาภาวนา=องคท ๑+๗ (เปฏก.๑๒๕/๓๓๓); แตทวไปจะเปนทานองนวา “ปญจ-ทวารภาวนาย วา ภาวตกาโย” (อง.อ.๒/๒๒๖); เปนอนวาหมดเนอท จงบอกไวเพยงน

๒. ภาวนา - พฒนาการ - Development ๔ ดาน หลก “ภาวนา ๔” เมอแปลเปนภาษาองกฤษ กใชคาวา development

จะวา fourfold development หรอวา four spheres of development หรอวา four aspects of development กแลวแต ขอสาคญอยทวา ชอของ development ทง ๔ ดาน พอดตรงกบของฝรง เฉพาะอยางยงทวงการ progressive education ในอเมรกา ม John Dewey (1859-1952) เปนผเดนนา ใชมา ๑๐๐ กวาปแลว (ของพทธศาสนาใชมา ๒,๐๐๐ กวาป)

ทน ทฝรงพดถงพฒนาการ คอ development ๔ ดานนน ตรงกบพระพทธศาสนาในดานศพท แตความหมายไมตรงกนแท แตไมตองไปถงความหมาย แมแตคาแปล เมอถายทอดมาเปนภาษาไทย ยงทาใหเกดความสบสน เปนปญหาเรอยมายาวนาน ควรจะพดกนใหชด ซงกไมยากอะไร คอ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๗

1. Physical development พฒนาการทางกาย 2. Mental development พฒนาการทางปญญา

(มกไดยนคาแปลทผดวา พฒนาการทางจตใจ) 3. Emotional development พฒนาการทางจตใจ

(มกไดยนคาแปลทผดวา พฒนาการทางอารมณ) 4. Social development พฒนาการทางสงคม ขอ ๒ (บางทกใชคาวา Intellectual development หรอ Cognitive

development) และขอ ๓ มกไดยนคาแปลทผด ทาใหเกดความสบสนคลมเครอเปนปญหาขนมาหลายอยาง (ไดพดไวมากแลวในหนงสอ สขภาวะองครวมแนวพทธ, ก.ย. ๒๕๔๘, และพมพครงท ๓๔, ธ.ค. ๒๕๕๗ – จงไมพดซาทนอก)

เมอทาความเขาใจเบองตนกนอยางนแลว กมาตกลงคาแปลศพท ของ ภาวนา ๔ เปน Development หรอพฒนาการ ๔ ดาน ดงน ๑. กายภาวนา การพฒนากาย Physical development ๒. ศลภาวนา การพฒนาศล Moral development

(หรอ Social development) ๓. จตตภาวนา การพฒนาจตใจ Emotional (and volitional) development ๔. ปญญาภาวนา การพฒนาปญญา Cognitive development

(หรอ Wisdom development) ขอยาวา แมวาคาเรยกหรอชอจะตรงกน หรอใกลกนมาก

ความหมายกมใชตรงกนแท เฉพาะอยางยง ขอ ๑ กายภาวนา การพฒนากาย ของฝรง ทถอเปนการศกษาสมยใหม หมายถงการพฒนารางกายใหแขงแรงมสขภาพรางกายด แตในพทธธรรม หมายถง พฒนา “เบญจทวารกาย” (เรยกวา เบญจทวารภาวนา กได) ในการสมพนธกบโลก คอการรบรสอสารกบสงแวดลอมรอบตว ดงไดวามา

หนาวาง

รอรปวาดจากนกเรยน ภาพตนโพธ ในถนไพรสณฑแหงอรเวลา รมฝงแมนาเนรญชรา แดนรมณย ท

พระพทธเจาประทบนงคราวตรสร เปนสญลกษณอยางด ของการอนรกษธรรมชาต หรอรกษาสงแวดลอม ครนจะวาดภาพน ผเขยนกไมมฝมอ จงเวนหนานวางไว รอนกเรยนทมนาใจด มาวาดภาพสาคญใหหนงสอเตมสมบรณ – “รมณโย วต ภมภาโค” (พฤกษา + ชลาศย) (ภาพตรงน ถามพระพทธรป กหมายถงเฉพาะเวลาตรสร แตถามแคไพรสณฑ – ตนโพธ – แมนาเนรญชรา กหมายถงอรเวลา ถนรมณยทพระองคเสดจมาตงแตเรมบาเพญเพยร จนตรสร แลวเสดจไปบาเพญพทธกจกวางไกลไปทว)