156 ไวยากรณบาลเบองตน

อนพนธ (อาขยาตและกตก)

ค�าวา “อนพนธ” แปลวา อกษรทตดตามมากบปจจย เปนเครองหมายใหร วธท�า

บางอยาง และจะตองถกลบไปเสมอ ไมมประกอบอยในบาล ดงมค�าททานกลาวไววา “อนพนโธ

อปปโยค” อนพนธ ไดแกอกษรทไมมการประกอบในอทาหรณบาล อนพนธน ม ๖ ตว คอ

ก, ข, ฆ, ณ, น และ ร ดงน

(๑) ก อนพนธ มปจจย ๒ ตว คอ กต และ ก ปจจย

(๒) ข อนพนธ มปจจย ๑ ตว คอ ข ปจจย

(๓) ฆ อนพนธ มปจจย ๑ ตว คอ ฆณ ปจจย

(๔) ณ อนพนธ มปจจย ๑๔ ตวและตวอาเทศ ๒ ตว รวมทงหมด ๑๖ ตว คอ เณ, ณย,

ณาเป, ณาปย, ณย, ณ, ณ, ฆณ, ณว, ณ, ณก, ณม, ณตต, ตรณ เหรณ, และ หรณ อาเทศปจจย

(๕) น อนพนธ มปจจย ๑ ตว คอ มน ปจจย

(๖) รอนพนธ มปจจย ๘ ตว คอ รจจ, รตถ, ราต, รต, ร, รมม, ร และ รรย ปจจย และ

ตวอาเทศ ๕ ตว คอ รฏ, รฏ, รฏ�, รฏา และ รจจ อาเทศ รวมทงหมด ๑๓ ตว

โครงสรางประโยคภาษาบาลทประกอบกรยากตกม ๕ วาจก

๑. ประโยคกตตวาจก เชน สโท โอทน� ปจนโต... หรอ ปจตวา...

อ.พอครว หงอย หรอ หงแลว ซงขาวสก ...

๒. ประโยคกมมวาจก เชน สเทน โอทโน ปจตพโพ

อ.ขาวสก อนพอครว พงหง

๓. ประโยคเหตกตตวาจก เชน สามโก สท� โอทน� ปาเจนโต... หรอ ปาเจตวา...

อ.เจานาย ยงพอครว ใหหงอย หรอ ใหหงแลว

ซงขาวสก ...

๔. ประโยคเหตกมมวาจก เชน สามเกน สโท โอทน� ปาจโต.

อ.พอครว อนเจานาย ใหหงแลว ซงขาวสก

สามเกน สท� โอทโน ปาจโต. (มใชบาง)

อ.ขาวสก อนเจานาย ยงพอครว ใหหงแลว

๕. ประโยคภาววาจก เชน เตน ภวตพพ�

อนเขา พงเปน

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 157

๕.๑ กจจปจจย

กจจปจจยน สามารถตงวเคราะหไดทง ๓ กาล ม ๕ ตว คอ ตพพ, อนย, ณย, เตยย

และ รจจ ปจจย แปลวา “พง...” หรอ “ควร...” มใชในกมมสาธนะและภาวสาธนะ โดยมาก

นอกจากนยงมใชในกตตสาธนะ กรณสาธนะ และสมปทานสาธนะ บางเลกนอย รปส�าเรจ

เปนกรยากตกกม เปนนามกตกกม ดงน

๑. กจจ ปจจย ๓ ตว คอ ตพพ, อนย และ เตยย ปจจย รปส�าเรจท�าหนาทเปนกรยา

คมพากยเหมอนกรยาอาขยาต แตเวลาใชตองเปลยนลงคและวจนะใหเหมอนกบบทนาม

ทไปสมพนธดวย เชน

- ธมโม ปจจตต� เวทตพโพ วญญห อ.ธรรม อนบณฑต ท. พงรได เฉพาะตน

(วท เณ + อ + ตพพ)

- ภวตา ปญเญน ภวนย อนทาน เปนผมปญญา ควรเปน (ภ + อนย)

- เอว� วธาน� โสตชเนน ญาเตยย อ.วธอยางน อนนกศกษา พงทราบ (ญา + เตยย)

๒. ณย ปจจย รปส�าเรจเปนไดทงกรยากตกและนามกตก ดงน

๒.๑ กรยากตก ท�าหนาทเปนกรยาคมพากย เชน

- เสส� เนยย อ.วธทเหลอ อนนกศกษาพงน�าไป (น + ณย)

๒.๒ นามกตก ท�าหนาทเปนบทนาม เชน

- สทสส� วชชมญเญส� อ.โทษ ของบคคล ท. เหลาอน อนบคคลเหนได

โดยงาย (วท + ณย)

๓. รจจ ปจจย รปส�าเรจเปนกรยากตกกม นามกตกกม

๓.๑ กรยากตก ท�าหนาทเปนกรยาคมพากย เชน

- กมม� ปคคเลน กจจ� อ.กรรม อนบคคล พงกระท�า (กร + รจจ)

๓.๒ นามกตก ท�าหนาทเปนบทนาม เชน

- กจจ� เม อตถ อ.กจ ของขาพเจา มอย (กร + รจจ)

กจจปจจย ๓ ตวเหลาน คอ ตพพ, อนย และ เตยย ถาลงหลงสกมมกธาต

กมมวาจกและเหตกมมวาจก เปนไดสามลงค ถาลงหลงอกมมกธาต เปนภาววาจก เปน

นปงสกลงค เอกวจนะ มรปเฉพาะปฐมาวภตตเทานน

158 ไวยากรณบาลเบองตน

ตวอยางการวเคราะหและประกอบคาศพท

ว. ภยเต ภวตพพ (ภ สตตาย� ในความม, ความเปน + ตพพ) (ภาวสาธนะ)

อนเขาเปนอย ชอวา ภวตพพ (พงม, พงเปน)

ว. กรยตต กตตพพ (กร กรเณ ในการกระท�า + ตพพ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกกระท�า เพราะเหตนน ชอวา กตตพพ (อนบคคลจงกระท�า)

ว. กรยตต กรณย (กร กรเณ ในการกระท�า + อนย) (กมมสาธนะ)

ยอมถกกระท�า เพราะเหตนน ชอวา กรณย (อนบคคลจงกระท�า)

ว. ปชยตต ปชนโย, ภควา (ปช ปชาย� ในการบชา + เณ + อนย) (กมมสาธนะ)

ยอมถกบชา เพราะเหตนน ชอวา ปชนย, ไดแกพระผมพระภาคเจา (พงถกบชา)

ว. อครยหตถาต คารยโห, ปคคโล (ครห นนทาย� ในการตเตยน + ณย) (กมมสาธนะ)

ไดถกตเตยนแลว เพราะเหตนน ชอวา คารยห, ไดแกบคคล (พงถกตเตยน)

ว. ญายตต เญยย, ญาเตยย (ญา อวโพธเน ในการร + ณย, เตยย) (กมมสาธนะ)

ยอมถกร เพราะเหตนน ชอวา เญยย, ญาเตยย (พงถกร) (แปลง อา+ณย เปน เอยย)

ว. กตตพพนต กจจ (กร กรเณ ในการกระท�า + รจจ) (กมมสาธนะ)

พงถกกระท�า เพราะเหตนน ชอวา กจจ (พงถกกระท�า)

ว. ยชชตต ยญชตพพ (ยช โยเค ในการประกอบ + อ + ตพพ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกประกอบ เพราะเหตนน ชอวา ยญชตพพ (อนบคคลพงประกอบ)

ว. ธารยตต ธาเรตพพ (ธร ธารเณ ในการทรงไว + เณ + ตพพ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกทรงไว เพราะเหตนน ชอวา ธาเรตพพ (พงถกทรงไว)

ว. ตตกขาปยตต ตตกขาเปตพโพ (ตช ขมาย� ในความอดทน + ข + ณาเป + ตพพ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกใหอดกลน เพราะเหตนน ชอวา ตตกขาเปตพพ (พงถกใหอดกลน)

ว. ตกจฉาปยตต ตกจฉาเปตพโพ (กต โรคาปนยเน ในการน�าออกซงโรค +ฉ+ณาเป+ตพพ)

ยอมถกใหเยยวยา เพราะเหตนน ชอวา ตกจฉาเปตพพ (พงถกใหเยยวยา) (กมมสาธนะ)

ว. อภาวยตถาต ภาเวตพโพ, ภาวยตพโพ (ภ สตตาย� ... + เณ,ณย + ตพพ) (กมมสาธนะ)

ไดถกใหเจรญแลว เพราะเหตนน ชอวา ภาเวตพพ, ภาวยตพพ (พงถกใหเจรญ)

ว. อภาวยตถาต ภาวนโย, ภาวนยา, ภาวนย (ภ สตตาย� ... + เณ + อนย) (กมมสาธนะ)

ไดถกใหเจรญแลว เพราะเหตนน ชอวา ภาวนย, ภาวนยา, ภาวนย (ควรถกใหเจรญ)

ว. อการยตถาต กาเรตพพ (กร กรเณ ในการกระท�า + เณ + ตพพ) (กมมสาธนะ)

ไดถกใหกระท�าแลว เพราะเหตนน ชอวา กาเรตพพ (พงถกใหกระท�า)

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 159

๕.๒ กตกปจจย (นามกตก)

ศพทกตกทเปนนามนามกด คณนามกด เรยกวา “นามกตก” นามกตกน จดเปนสาธนะ

โดยมปจจยเปนเครองหมายบงชวา ศพทแตละศพท มสาธนะตางกนไป

ว. กมภ� กโรตต กมภกาโร (กมภสททปปท + กร กรเณ ในการกระท�า + ณ) (กตตสาธนะ)

ยอมกระท�า ซงหมอ เพราะเหตนน ชอวา กมภการ (ผกระท�าหมอ, ชางปนหมอ)

ว. มาล� กโรตต มาลากาโร (มาลาสททปปท + กร กรเณ ในการกระท�า + ณ) (กตตสาธนะ)

ยอมกระท�า ซงระเบยบ เพราะเหตนน ชอวา มาลาการ (ผรอยพวงมาลย)

ว. ธมม� กาเมตต ธมมกาโม, ปรโส (ธมมสททปปท + กม กนตย� ในความใคร + ณ)

อ.บรษ ยอมใคร ซงธรรม เพราะเหตนน ชอวา ธมมกาม (ผใครธรรม)

ว. เวสส� ตรตต เวสสนตโร (เวสสาสททปปท + ตร ตรเณ ในการขาม + อ) (กตตสาธนะ)

ยอมขาม ซงถนนพอคา เพราะเหตนน ชอวา เวสสนตร (ผขามถนนพอคา, พระเวสสนดร

โพธสตว)

ว. ธมม� ธรตต ธมมธโร (ธมมสททปปท + ธร ธารเณ ในการทรงไว + อ) (กตตสาธนะ)

ยอมทรงไว ซงธรรม เพราะเหตนน ชอวา ธมมธร (ผทรงธรรม)

ว. วนย� ธรตต วนยธโร (วนยสททปปท + ธร ธารเณ ในการทรงไว + อ) (กตตสาธนะ)

ยอมทรงไว ซงวนย เพราะเหตนน ชอวา วนยธร (ผทรงวนย)

ว. อนน� ททาตต อนนโท (อนนสททปปท + ทา ทาเน ในการให + อ) (กตตสาธนะ)

ยอมให ซงขาวน�า เพราะเหตนน ชอวา อนนท (ผใหขาวน�า)

ว. - วเนต เอเตนาต วนโย (วปพพ + น ปาปเณ ในการใหถง + อ) (กรณสาธนะ)

ยอมแนะน�า ดวยธรรมน เพราะเหตนน ชอวา วนย (วนยเปนเครองแนะน�า, วนย)

- วเนต เอตถาต วนโย (วปพพ + น ปาปเณ ในการใหถง + อ) (อธกรณสาธนะ)

ยอมแนะน�า ในธรรมน เพราะเหตนน ชอวา วนย (ทเปนทแนะน�า, วนย)

ว. นยน� นโย (น ปาปเณ ในการใหถง + อ) (ภาวสาธนะ)

อ.การน�าไป ชอวา นย (การน�าไป, นย)

ว. นสสยตถ นสสยต นสสยสสตต วา นสสโย (นปพพ + ส เสวาย� ในการเสพ + อ) (กมมสาธนะ)

ถกอาศยแลว ยอมถกอาศย หรอจกถกอาศย เพราะเหตนน ชอวา นสสย (เปนทอาศย ไดแก

อาจารย)

ว. อนสย อนเสต อนเสสสตต วา อนสโย (อนปพพ + ส สเย ในการนอน + อ) (กตตสาธนะ)

นอนเนองแลว ยอมนอนเนอง หรอจกนอนเนอง เพราะเหตนน ชอวา อนสย (อนสย, กเลส

อนนอนเนอง)

160 ไวยากรณบาลเบองตน

ว. ปฏจจ เอตสมา ผลเมตต ปจจโย, สมทโย (ปตปพพ + อ คตมห ในการไป + อ) (อปาทานสาธนะ)

อ.ผล อาศยแลว จากเหตน ยอมเปนไป เพราะเหตนน ชอวา ปจจย, ไดแกสมทย (เหตเปน

แดนเกด ของผล, ปจจย)

ว. - วนจฉยเต อเนนาต วนจฉโย (ว+นปพพ + จ จเย ในการสงสม + อ) (กรณสาธนะ)

ยอมถกวนจฉย ดวยถอยค�าน เพราะเหตนน ชอวา วนจฉย (ถอยค�าเปนเครองตดสน,

ค�าวนจฉย)

- วนจฉยน� วนจฉโย (ว+นปพพ + จ จเย ในการสงสม + อ) (ภาวสาธนะ)

อ.การวนจฉย ชอวา วนจฉย (การตดสน, การวนจฉย) (แปลง จ เปน ฉ)

ว. ธมม� วจนาตต ธมมวจโย (ธมมสททปปท + วปพพ + จ จเย ในการสงสม + อ) (กตตสาธนะ)

ยอมพจารณา ซงธรรม เพราะเหตนน ชอวา ธมมวจย (ผพจารณาธรรม, ธรรมวจย)

ว. ขยน� ขโย (ข ขเย ในการสนไป + อ) (ภาวสาธนะ) (วทธ อ เปน เอ, แปลง เอ เปน อย)

อ.การสนไป ชอวา ขย (การสนไป, ขย)

ว. - สงคณหาต เตนาต สงคโห (ส�ปพพ + คห อปาทาเน ในการถอเอา + อ) (กรณสาธนะ)

ยอมสงเคราะห ดวยวตถนน เพราะเหตนน ชอวา สงคห (วตถเปนเครองสงเคราะห)

- สงคหณ� สงคโห (ส�ปพพ + คห อปาทาเน ในการถอเอา + อ) (ภาวสาธนะ)

อ.การสงเคราะห ชอวา สงคห (การสงเคราะห)

ว. ส�วรณ� สวโร (ส�ปพพ + วร วรเณ ในการระวงรกษา + อ) (ภาวสาธนะ)

อ.การส�ารวม ชอวา ส�วร (การสงวร, การส�ารวมระวง)

ว. อาทรณ� อาทโร (อาปพพ + ทร อาทเร ในการเคารพ-การเออเฟอ + อ) (ภาวสาธนะ)

อ.การเออเฟอ ชอวา อาทร (ความเอออาทร, ความเออเฟอ)

ว. กาโม อวจรต เอตถาต กามาวจโร, โลโก (กาม+อว+ จร จรเณ ในการเทยวไป +อ) (อธกรณะ)

อ.กาม ยอมเปนไป ในโลกน เพราะเหตนน อ.โลกน ชอวา กามาวจร (ทเปนททองเทยวไป

ของกาม)

ว. คาโว จรนต เอตถาต โคจโร (โคสททปปท + จร จรเณ ในการเทยวไป + อ) (อธกรณสาธนะ)

อ.โค ท. ยอมเทยวไป ในทน เพราะเหตนน ชอวา โคจร (ทเปนทเทยวไปของโค, ทโคจร)

ว. ปาเทน ปวตต ปาทโป (ปาทสททปปท + ปา ปาเน ในการดม + อ) (กตตสาธนะ)

ยอมดม ดวยราก เพราะเหตนน ชอวา ปาทป (ตนไม)

ว. คหาย� สยตต คหาสย, จตต� (คหาสททปปท + ส สเย ในการนอน + อ) (กตตสาธนะ)

อ.จต ยอมอาศยอย ในถ�าคอหทยวตถ เพราะเหตนน ชอวา คหาสย (ผอาศยอยในถ�าคอหทย

วตถ)

ว. - ททาตต ทายโก, ปรโส (ทา ทาเน ในการให + ณว) (กตตสาธนะ) (แปลง อา เปน อาย)

ยอมให เพราะเหตนน ชอวา ทายก (ผให)

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 161

- ททาตต ทายกา, อตถ (ทา ทาเน ในการให +ณว+อา) (กตตสาธนะ) (แปลง อ เปน อ)

ยอมให เพราะเหตนน ชอวา ทายกา (ผให)

- ททาตต ทายก, กล� (ทา ทาเน ในการให + ณว) (กตตสาธนะ)

ยอมให เพราะเหตนน ชอวา ทายก (ผให)

ว. ภควโต โอวาทานสาสน สณาตต สาวโก, สาวกา (ส สวเณ ในการฟง + ณว) (กตตสาธนะ)

ยอมฟง ซงโอวาท และอนสาสน ของพระผมพระภาคเจา เพราะเหตนน ชอวา สาวก, สาวกา

ว. - รตนตตย� อปาสตต อปาสโก (อปปพพ + อาส อปเวสเน ในการเขาไปใกล + ณว)

ยอมเขาไปนงใกล ซงพระรตนตรย เพราะเหตนน ชอวา อปาสก (ผเขาไปนงใกลพระรตนตรย)

- รตนตตย� อปาสตต อปาสกา (อปปพพ + อาส อปเวสเน ในการเขาไปใกล + ณว + อา)

ยอมเขาไปนงใกล ซงพระรตนตรย เพราะเหตนน ชอวา อปาสกา (ผ เขาไปนงใกล

พระรตนตรย)

ว. ชเนตต ชนโก, ชนกา (ชน ชนเน ในการเกด + เณ + ณว) (กตตสาธนะ)

ยอมใหเกด เพราะเหตนน ชอวา ชนก, ชนกา (ผใหก�าเนด, บดา, มารดา)

ว. หนตต วธโก (หน หสาย� ในการเบยดเบยน + ณว) (กตตสาธนะ)

ยอมฆา เพราะเหตนน ชอวา วธก (ผฆา) (แปลง หน เปน วธ)

ว. กโรตต กตตา (กร กรเณ ในการกระท�า + ต) (กตตสาธนะ)

ยอมกระท�า เพราะเหตนน ชอวา กตต (ผกระท�า)

ว. ภาเวตต ภาเวตา (ภ สตตาย� ในความม ความเปน + เณ + ต) (กตตสาธนะ) (การตปจจย)

ยอมใหม เพราะเหตนน ชอวา ภาเวต (ผใหม, ผใหเจรญ) (วทธ อ เปน โอ, แปลง โอ เปน อาว)

ว. กาเรตต กาเรตา, การยตา, การาเปตา, การาปยตา (กร กรเณ ในการกระท�า +เณ, ณย,

ณาเป,ณาปย+ต) ยอมใหกระท�า เพราะเหตนน ชอวา กาเรต, การยต, การาเปต,

การาปยต (ผใหกระท�า)

ว. ภย� ปสสตต ภยทสสาว (ภยสททปปท + ทส เปกขเน ในการด-เหน + อาว) (กตตสาธนะ)

ยอมเหน ซงภย เพราะเหตนน ชอวา ภยทสสาว (ผเหนภย) (แปลง ทส เปน ทสส)

ว. สเทวก� โลก� ทฏธมมกาทวเสน สาสตต สตถา (สาส อนสฏมห ในการสงสอน + รตถ)

(กตตสาธนะ) ยอมสงสอน ซงชาวโลก พรอมทงเทวโลก ดวยสามารถแหงประโยชน มประโยชน

ในปจจบนเปนตน เพราะเหตนน ชอวา สตถ (ผสงสอน, พระศาสดา, คร)

ว. ปตต� ปาตต ปตา (ปา รกขเณ ในการรกษา + รต) (กตตสาธนะ)

ยอมรกษา ซงบตร เพราะเหตนน ชอวา ปต (ผรกษา, บดา)

ว. ธมเมน ปตต� มาเนตต มาตา (มาน ปชาย� ในการบชา + ราต) (กตตสาธนะ)

ยอมยกยอง ซงบตร โดยธรรม เพราะเหตนน ชอวา มาต (ผยกยองบตร, มารดา)

162 ไวยากรณบาลเบองตน

ว. อรช รชต รชสสตต วา โรโค (รช โรเค ในการเสยดแทง + ณ) (กตต) (แปลง ช เปน ค)

ไดเสยดแทงแลว ยอมเสยดแทง หรอจกเสยดแทง เพราะเหตนน ชอวา โรค (โรคผเสยดแทง)

ว. อปปชชตต อปปาโท (อ + ปท คตมห ในการไป + ณ) (กตตสาธนะ)

ยอมเกดขน เพราะเหตนน ชอวา อปปาท (ผเกดขน)

ว. - อผส ผสต ผสสสตต วา ผสโส (ผส ผสเน ในการกระทบ + ณ) (กตตสาธนะ)

ไดกระทบแลว ยอมกระทบ หรอจกกระทบ เพราะเหตนน ชอวา ผสส (ผกระทบ, ผสมผส)

- ผสนต เตน สมปยตตาต ผสโส (ผส ผสเน ในการกระทบ + ณ) (กรณสาธนะ)

อ.สปยตตธรรม ท. ยอมกระทบ ดวยธรรมนน เพราะเหตนน ชอวา ผสส (ธรรมเปนเครอง

กระทบ)

ว. อาหรตต อาหาโร (อาปพพ + หร หรเณ ในการน�าไป + ณ) (กตตสาธนะ) (วทธ อ เปน อา)

ยอมน�ามา เพราะเหตนน ชอวา อาหาร (อาหาร, ผน�ามา)

ว. อปหนตต อปฆาโต (อปปพพ + หน หสาย� ในการเบยดเบยน + ณ) (แปลง หน เปน ฆาต)

ยอมเขาไปเบยดเบยน เพราะเหตนน ชอวา อปฆาต (ผเขาไปเบยดเบยน) (กตตสาธนะ)

ว. รญชนต อเนนาต ราโค (รนช ราเค ในความก�าหนด + ณ) (กรณสาธนะ)

ยอมก�าหนด ดวยโลภะน เพราะเหตนน ชอวา ราค (ราคะเปนเครองก�าหนด)

ว. รญชยต อเนนาต ราโค (รนช ราเค ในความก�าหนด + ณ) (กรณสาธนะ)

ยอมถกก�าหนด ดวยโลภะน เพราะเหตนน อ.โลภะน ชอวา ราค (โลภะเปนเครองถกก�าหนด)

ว. สย� รญชตต ราโค (รนช ราเค ในความก�าหนด + ณ) (กตตสาธนะ) (แปลง นช เปน ช)

ยอมก�าหนด เอง เพราะเหตนน ชอวา ราค (ผก�าหนด)

ว. ปชชเต อเนนาต ปาโท (ปท คตมห ในการไป + ณ) (กรณสาธนะ)

ยอมถกไป ดวยอวยวะน เพราะเหตนน ชอวา ปาท (อวยวะเปนเครองไป, เทา)

ว. ภชชตต โภโค (ภช พยวหรเณ ในการกลนกน + ณ) (กมมสาธนะ) (แปลง ช เปน ค)

ยอมถกบรโภค เพราะเหตนน ชอวา โภค (โภคทรพย)

ว. ภชยตต ภาโค (ภช ภาชเน ในการแบง + ณ) (กมมสาธนะ) (แปลง ช เปน ค)

ยอมถกแบง เพราะเหตนน ชอวา ภาค (สวนทถกแบง, สวน)

ว. ภรยตต ภาโร (ภร หรเณ ในการน�าไป + ณ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกน�าไป เพราะเหตนน ชอวา ภาร (สงทถกน�าไป, ภาระ)

ว. ลพภตต ลาโภ (ลภ ลาเภ ในการได + ณ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกได เพราะเหตนน ชอวา ลาภ (สวนทถกได, ลาภ)

ว. โวหรยตต โวหาโร (ว + อวปพพ + หร หรเณ ในการน�าไป + ณ) (กมมสาธนะ) (แปลง

อว เปน โอ) ยอมถกเรยก เพราะเหตนน ชอวาโวหาร (เปนทอนเขาเรยก, ส�านวน, โวหาร,

ค�าพด)

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 163

ว. ทยตต ทาโย (ทา ทาเน ในการให + ณ) (กมมสาธนะ) (แปลง อา เปน อาย = อาการนตานมาโย)

ยอมถกให เพราะเหตนน ชอวา ทาย (เปนทอนเขาให, รางวล)

ว. วหรนต เอตถาต วหาโร (วปพพ + หร นวาเส ในการอย + ณ) (อธกรณสาธนะ)

อ.ภกษ ท. ยอมอย ในทน เพราะเหตนน ชอวา วหาร (ทเปนทอย, วหาร, วด)

ว. อารมนต เอตสมนต อาราโม (อาปพพ + รม กฬาย� ในการเลน + ณ) (อธกรณสาธนะ)

อ.ภกษ ท. ยอมรนรมย ในทน เพราะเหตนน ชอวา อาราม (ทเปนทรนรมย, อาราม, วด)

ว. โสจน� โสโก (สจ โสเก ในความเศราโศก + ณ) (ภาวสาธนะ) (แปลง จ เปน ก)

อ.ความเศราโศก ชอวา โสก (ความเศราโศก)

ว. จชน� จาโค (จช หานมห ในการสละ + ณ) (ภาวสาธนะ) (แปลง ช เปน ค = กคา จชาน�)

อ.การสละ ชอวา จาค (การสละ, การบรจาค)

ว. ยญชน� โยโค (ยช โยเค ในการประกอบ + ณ) (ภาวสาธนะ) (แปลง ช เปน ค)

อ.การประกอบ ชอวา โยค (การประกอบ)

ว. ภญชน� ภงโค (ภนช อวมททเน ในการหกท�าลาย + ณ) (แปลง น เปน นคหต)

อ.การแตกหกไป ชอวา ภงค (การแตกไป) (แปลง ช เปน ค) (ภาวสาธนะ)

ว. ปจจเยห สงคมม กรยตต สงขาโร (ส�ปพพ + กร กรเณ ในการกระท�า + ณ) (กมมสาธนะ)

อนปจจย ท. ประชมกนแลว ยอมกระท�า เพราะเหตนน ชอวา สงขาร (ถกปจจยปรงแตง)

ว. สงขรยต เตนาต สงขาโร (ส�ปพพ + กร กรเณ ในการกระท�า + ณ) (กรณสาธนะ)

ยอมถกปรงแตง ดวยธรรมนน เพราะเหตนน ชอวา สงขาร (ธรรมเปนเครองปรงแตง)

ว. สงขรณ� สงขาโร (ส�ปพพ + กร กรเณ ในการกระท�า + ณ) (ภาวสาธนะ)

อ.การปรงแตง ชอวา สงขาร (การปรงแตง)

ว. ปร สมนตโต กรยตต ปรกขาโร (ปรปพพ + กร กรเณ ในการกระท�า + ณ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกกระท�า โดยรอบ เพราะเหตนน ชอวา ปรกขาร (บรขาร)

ว. อปคนตวา กโรตต อปกาโร (อปปพพ + กร กรเณ ในการกระท�า + ณ) (กตตสาธนะ)

เขาไปใกลแลว ยอมกระท�า เพราะเหตนน ชอวา อปการ (อปการะ)

ว. ลพภนต เตนาต โลโภ (ลภ คทธมห ในความอยากได + ณ) (กรณสาธนะ)

ยอมอยากได ดวยธรรมนน เพราะเหตนน ชอวา โลภ (ธรรมเปนเครองอยากได, โลภะ)

ว. สย� ลพภตต โลโภ (ลภ คทธมห ในความอยากได + ณ) (กตตสาธนะ)

ยอมอยากได ดวยโลภะเอง เพราะเหตนน ชอวา โลภ (อยากไดเอง, โลภะ)

ว. ลพภน� โลโภ (ลภ คทธมห ในความอยากได + ณ) (ภาวสาธนะ)

อ.ความอยากได ชอวา โลภ (ความโลภ, ความอยากได)

ว. ทสสนต เตนาต โทโส (ทส อปปตมห ในความไมยนด + ณ) (กรณสาธนะ)

ยอมประทษราย ดวยธรรมนน เพราะเหตนน ชอวา โทส (ธรรมเปนเครองประทษราย, โทสะ)

164 ไวยากรณบาลเบองตน

ว. สย� ทสสตต โทโส (ทส อปปตมห ในความไมยนด + ณ) (กตตสาธนะ)

ยอมประทษราย ดวยโทสะเอง เพราะเหตนน ชอวา โทส (ประทษรายเอง, โทสะ)

ว. ทสสน� โทโส (ทส อปปตมห ในความไมยนด + ณ) (ภาวสาธนะ)

อ.ความประทษราย ชอวา โทส (ความประทษราย, โทสะ)

ว. มยหนต เตนาต โมโห (มห เวจตเต ในความหลง + ณ) (กรณสาธนะ)

ยอมหลง ดวยธรรมนน เพราะเหตนน ชอวา โมห (ธรรมเปนเครองหลง, โมหะ)

ว. สย� มยหตต โมโห (มห เวจตเต ในความหลง + ณ) (กตตสาธนะ)

ยอมหลง ดวยโมหะเอง เพราะเหตนน ชอวา โมห (หลงเอง, โมหะ)

ว. มยหน� โมโห (มห เวจตเต ในความหลง + ณ) (ภาวสาธนะ)

อ.ความหลง ชอวา โมห (ความหลง, โมหะ)

ว. สย� ภวตต สยมภ (สย�สททปปท + ภ สตตาย� ในความม-ความเปน + กว) (กตตสาธนะ)

ยอมเปน เอง เพราะเหตนน ชอวา สยมภ (พระผเปนเอง, พระพทธเจา)

ว. สงคมม ภาสนต เอตถาต สภา (ส�ปพพ+ ภาส วยตตย� วาจาย� ในการพดชด +กว) (อธกรณะ)

ประชมกนแลว ยอมกลาว ในทประชมน เพราะเหตนน ชอวา สภา (ทเปนทประชมพดคยกน)

ว. ภเชน คจฉตต ภชโค (ภชสททปปท + คม คตมห ในการไป + กว) (กตตสาธนะ)

อ.สตวใด ยอมไป ดวยขนด เพราะเหตนน อ.สตวนน ชอวา ภชค (ผไปดวยขนด, ง)

ว. วหายเส คจฉตต วหโค (วหายสสททปปท + คม คตมห ในการไป + กว)

ยอมไป ในอากาศ เพราะเหตนน ชอวา วหค (นก) (กตตสาธนะ) (แปลงวหายส เปน วห)

ว. กมมโต ชาโต กมมโช, วปาโก (กมมสททปปท + ชน ชนเน ในการเกด + กว) (ปงลงค)

เกดแลว เพราะกรรม ชอวา กมมช, ไดแกวบาก (เกดเพราะกรรม) (ปญจมตปปรสสมาส)

ว. กมมโต ชาตา กมมชา, ปฏสนธ (กมมสททปปท + ชน ชนเน ในการเกด + กว) (อตถลงค)

เกดแลว เพราะกรรม ชอวา กมมชา, ไดแกปฏสนธ (เกดเพราะกรรม) (ปญจมตปปรสสมาส)

ว. กมมโต ชาต� กมมช, รป (กมมสททปปท + ชน ชนเน ในการเกด + กว) (นปงสกลงค)

เกดแลว เพราะกรรม ชอวา กมมช, ไดแกรป (เกดเพราะกรรม) (ปญจมตปปรสสมาส)

ว. จตตโต ชาต� จตตช, รป (จตตสททปปท + ชน ชนเน ในการเกด + กว) (ปญจมตปปรสสมาส)

(อ.รป) อนเกดแลว เพราะจต ชอวา จตตช (อนเกดเพราะจต)

ว. อตโต ชาต� อตช, รป (อตสททปปท + ชน ชนเน ในการเกด + กว) (ปญจมตปปรสสมาส)

(อ.รป) อนเกดแลว เพราะอต ชอวา อตช (อนเกดเพราะอต)

ว. อาหารโต ชาต� อาหารช, รป (อาหารสททปปท + ชน ชนเน ในการเกด + กว)

(อ.รป) อนเกดแลว เพราะอาหาร ชอวา อาหารช (อนเกดเพราะอาหาร)

ว. ปงเก ชาต� ปงกช (ปงกสททปปท + ชน ชนเน ในการเกด + กว) (สตตมตปปรสสมาส)

เกดแลว ในตม ชอวา ปงกช (เกดในตม, บงกช, บว)

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 165

ว. โลก� อเวทต โลกวท (โลกสททปปท + วท ญาเณ ในความร + กว) (กตตสาธนะ)

อ.บคคลใด ไดรแจงแลว ซงโลก เพราะเหตนน อ.บคคลนน ชอวา โลกวท (ผรแจงโลก,

พระพทธเจา)

๑. แปลง ส ของ ทส ธาต เปน ส และทฆะสระหนา

ตวอยาง ศพทเดม ค�าแปล

อทโส, อทสา อทส, อทส� อม + ทส + กว ผเชนน

ยาทโส, ยาทสา ยาทส, ยาทส� ย + ทส + กว ผเชนใด

ตาทโส, ตาทสา ตาทส, ตาทส� ต + ทส + กว ผเชนนน

มาทโส, มาทสา มาทส, มาทส� อมห + ทส + กว ผเชนกบเรา

กทโส, กทสา กทส, กทส� ก + ทส + กว ผเชนไร

เอทโส เอตาทโส, เอทสา

เอทส, เอทส� เอต + ทส + กว ผเชนนน, ผเชนน

สาทโส สทโส, สาทสา สาทส

สทสา สทส, สาทส� สทส� สมาน + ทส + กว ผเชนกบ, ผเหมอน

๒. แปลง ส ของ ทส ธาต เปน ส, แปลง ท ของ ทส ธาต เปน ร และทฆะสระหนา

อรโส (แปลง อม เปน อ) อม + ทส + กว ผเชนน

ยารโส ย + ทส + กว ผเชนใด

ตารโส ต + ทส + กว ผเชนนน

มารโส (แปลง อมห เปน ม) อมห + ทส + กว ผเชนกบเรา

กรโส (ลบนคหต) ก + ทส + กว ผเชนไร

เอรโส (แปลง เอต เปน เอ) เอต + ทส + กว ผเชนนน, ผเชนน

สารโส สรโส (แปลง สมาน เปน ส) สมาน + ทส + กว ผเชนกบ, ผเหมอน

๓. แปลง ส ของ ทส ธาต เปน กข และทฆะสระหนา

อทกโข (แปลง อม เปน อ) อม + ทส + กว ผเชนน

ยาทกโข ย + ทส + กว ผเชนใด

ตาทกโข ต + ทส + กว ผเชนนน

มาทกโข (แปลง อมห เปน ม) อมห + ทส + กว ผเชนกบเรา

กทกโข (ลบนคหต) ก + ทส + กว ผเชนไร

เอทกโข (แปลง เอต เปน เอ) เอต + ทส + กว ผเชนนน, ผเชนน

สาทกโข สทกโข สารกโข สรกโข สมาน + ทส + กว ผเชนกบ, ผเหมอน

166 ไวยากรณบาลเบองตน

๔. แปลง ส ของ ทส ธาต เปน อ และทฆะสระหนา อท (แปลง อม เปน อ) อม + ทส + กว ผเชนน ยาท ย + ทส + กว ผเชนใด ตาท ต + ทส + กว ผเชนนน มาท (แปลง อมห เปน ม) อมห + ทส + กว ผเชนกบเรา กท (ลบนคหต) ก + ทส + กว ผเชนไร เอท (แปลง เอต เปน เอ) เอต + ทส + กว ผเชนนน, ผเชนน สาท (แปลง สมาน เปน ส) สมาน + ทส + กว ผเชนกบ, ผเหมอน๕. แปลง ส ของ ทส ธาต ทม ตมห ศพทเปนตนอยหนา เปน ส และทฆะสระหนา ตมหาทโส, ตมหาทส ตมห + ทส + กว ผเชนทาน ขนธาทสา ขนธ + ทส + กว ผเชนขนธ

วธการแปลงศพท (อาเทศ) มดงน๑. แปลง อม เปน อ ดวย “อ” นปาตนะ เชน อทโส, อทสา, อทส, อทส� (อม + ทส + กว) ผเชนน อรโส (อม + ทส + กว) ผเชนน อทกโข (อม + ทส + กว) ผเชนน อท (อม + ทส + กว) ผเชนน๒. แปลง อมห เปน ม ดวย “ม” นปาตนะ เชน มาทโส, มาทสา, มาทส, มาทส� (อมห + ทส + กว) ผเชนกบเรา มารโส (อมห + ทส + กว) ผเชนกบเรา มาท (อมห + ทส + กว) ผเชนกบเรา๓. แปลง เอต เปน เอ ดวย “เอ” นปาตนะ เชน เอทโส, เอทสา, เอทส, เอทส� (เอต + ทส + กว) ผเชนนน, ผเชนน เอรโส (เอต + ทส + กว) ผเชนนน, ผเชนน เอท (เอต + ทส + กว) ผเชนนน, ผเชนน๔. แปลง สมาน เปน ส ดวย “ส” นปาตนะ เชน สาทโส, สทโส, สาทสา, สาทส, สทสา, สทส, สาทส�, สทส� (สมาน + ทส + กว) ผเหมอนกบ, ผเหมอน สารโส, สรโส (สมาน + ทส + กว) ผเหมอนกบ, ผเหมอน สาทกโข, สทกโข (สมาน + ทส + กว) ผเหมอนกบ, ผเหมอน สารกโข, สรกโข (สมาน + ทส + กว) ผเหมอนกบ, ผเหมอน

สาท (สมาน + ทส + กว) ผเหมอนกบ, ผเหมอน

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 167

ว. อมมว น� ปสสตต อทโส, ปรโส (อมสททปปท + อว + ทส เปกขเณ ในการด + กว) (กมมะ)

ยอมเหน ซงบคคลนน เพยงดงบคคลน เพราะเหตนน ชอวา อทส (ผเชนน) (ทตยาตปปรส-

สมาส)

ว. อมมว น� ปสสตต อทส, กญญา (อมาสททปปท + อว + ทส เปกขเณ ในการด + กว + อ)

ยอมเหน ซงสาวนอยคนนน เพยงดงสาวนอยคนน เพราะเหตนน ชอวา อทส (ผเชนน)

ว. อทมว น� ปสสตต อทส, จตต� (อมสททปปท + อว + ทส เปกขเณ ในการด + กว) (กมมะ)

ยอมเหน ซงจตดวงนน เพยงดงจตดวงน เพราะเหตนน ชอวา อทส (ผเชนน) (ทตยา-

ตปปรสสมาส)

ว. อยมว ทสสตต อทโส, ปรโส (อมสททปปท + อว + ทส เปกขเณ ในการด + กว) (กมมสาธนะ)

(อ.บคคลนน) ยอมถกเหน เพยงดงบคคลน เพราะเหตนน ชอวา อทส (ผเชนน) (กมมธารยสมาส)

ว. อยมว ทสสตต อทส, กญญา (อมสททปปท + อว + ทส เปกขเณ ในการด + กว + อ) (กมมะ)

(อ.สาวนอยคนนน) ยอมถกเหน เพยงดงสาวนอยคนน เพราะเหตนน ชอวา อทส (ผเชนน)

ว. อทมว ทสสตต อทส, วตถ (อมสททปปท + อว + ทส เปกขเณ ในการด + กว) (กมมสาธนะ)

(อ.วตถนน) ยอมถกเหน เพยงดงวตถน เพราะเหตนน ชอวา อทส (ผเชนน) (กมมธารยสมาส)

ว. อปาเยสวปตมาเน อธคตมคคาทเก สตเต ธาเรตต ธมโม (ธร ธารเณ ในการทรงไว + รมม)

ยอมทรงไว ซงสตว ท. ผมมรรคอนไดบรรลแลวเปนตน กระท�า ไมใหตกไปอย ในอบายภม ท.

เพราะเหตนน ชอวา ธมม (สภาพททรงไว) (กตตสาธนะ)

ว. ธรนต เตนาต ธมโม (ธร ธารเณ ในการทรงไว + รมม) (กรณสาธนะ)

ยอมทรงไว ดวยสภาพนน เพราะเหตนน ชอวา ธมม (สภาพเปนเครองทรงไว)

ว. สลกขณ� ธาเรตต ธมโม (ธร ธารเณ ในการทรงไว + รมม) (กตตสาธนะ)

ยอมทรงไว ซงลกษณะของตน เพราะเหตนน ชอวา ธมม (ทรงลกษณะของตนไว)

ว. ปจจเยห ธรยตต ธมโม (ธร ธารเณ ในการทรงไว + รมม) (กมมสาธนะ)

อนปจจย ท. ยอมทรงไว เพราะเหตนน ชอวา ธมม (สภาพทถกปจจยทรงไว)

ว. กรยตต กมม (กร กรเณ ในการกระท�า + รมม) (กมมสาธนะ)

ยอมถกกระท�า เพราะเหตนน ชอวา กมม (สงทถกกระท�า, กรรม)

ว. พรหม� จรต� สล� ยสสาต พรหมจาร, พรหมจารน, พรหมจาร (พรหมสททปปท + จร จรเณ

ในความประพฤต + ณ) สมาสรป, ตสสลสาธนะ

อ.อนประพฤต ซงขอปฏบตอนประเสรฐ เปนปกต ของบคคลใด มอย เพราะเหตนน อ.บคคลนน

ชอวา พรหมจาร, พรหมจารน, พรหมจาร (ผมการประพฤตขอปฏบตอนประเสรฐเปนปกต)

ว. พรหม� จรต สเลนาต พรหมจาร, พรหมจารน, พรหมจาร (พรหม + จร จรเณ + ณ)

ยอมประพฤต ซงขอปฏบตอนประเสรฐ โดยปกต เพราะเหตนน ชอวา พรหมจาร, พรหมจารน,

พรหมจาร (ผประพฤตขอปฏบตอนประเสรฐโดยปกต) กตตรป, ตสสลสาธนะ

168 ไวยากรณบาลเบองตน

ว. สจจ� วทต� สล� ยสสาต สจจวาท, สจจวาทน, สจจวาท (สจจสททปปท + วท วยตตย� วาจาย�

ในการพดชด + ณ) สมาสรป, ตสสลสาธนะ

อ.อนกลาว ซงความจรง เปนปกต ของบคคลใด มอย เพราะเหตนน อ.บคคลนน ชอวา

สจจวาท, สจจวาทน, สจจวาท (ผมการกลาวความจรงเปนปกต)

ว. สจจ� วทต สเลนาต สจจวาท, สจจวาทน, สจจวาท (สจจส + วท วยตตย� วาจาย� + ณ)

ยอมกลาว ซงความจรง โดยปกต เพราะเหตนน ชอวา สจจวาท, สจจวาทน, สจจวาท (ผกลาว

ความจรงโดยปกต) กตตรป, ตสสลสาธนะ

ว. ปณฑต� อตตาน� มญญตต ปณฑตมาน, พาโล (ปณฑตสททปปท+มน ญาเณ ในความร + ณ)

ยอมส�าคญ ซงตน วาเปนบณฑต เพราะเหตนน ชอวา ปณฑตมาน (ผส�าคญตนวาเปนบณฑต)

ว. พหสสต� อตตาน� มญญตต พหสสตมาน, พาโล (พหสสตสททปปท+มน ญาเณ ในความร

+ ณ) ยอมส�าคญ ซงตน วาเปนผมการศกษามาก เพราะเหตนน ชอวา พหสสตมาน (ผส�าคญตนวา

เปนผมการศกษามาก)

ว. ภกขต� สล� ยสสาต ภกข (ภกข ยาจเน ในการขอ + ร) (รสสะ อ เปน อ) (ตสสลสาธนะ)

อ.อนขอ เปนปกต ของบคคลใด มอย เพราะเหตนน อ.บคคลนน ชอวา ภกข (ผมการขอ

เปนปกต)

ว. อภกข ภกขต ภกขสสต วา สเลนาต ภกข (ภกข ยาจเน ในการขอ + ร) (รสสะ อ เปน อ)

ไดขอแลว ยอมขอ หรอจกขอ โดยปกต เพราะเหตนน ชอวา ภกข (ผขอโดยปกต, ภกษ)

ว. ส�สาเร ภย� อกขตต ภกข (ภยสททปปท + อกข ทสสนงเกส ในการเหนและเครองหมาย + ร)

ยอมเหน ซงภย ในสงสาร เพราะเหตนน ชอวา ภกข (ผเหนภยในสงสาร) (ลบ ย ของ ภย)

ว. สพพ� ชานาตต สพพญญ (สพพสททปปท + ญา อวโพธเน ในการร + ร) (ทตยาตปปรสสมาส)

ยอมร ซงสงทงปวง เพราะเหตนน ชอวา สพพญญ (ผรสงทงปวง, พระพทธเจา) (กตตสาธนะ)

ว. มตต� ชานาตต มตตญญ (มตตาสททปปท + ญา อวโพธเน ในการร + ร) (ทตยาตปปรสสมาส)

ยอมร ซงประมาณ เพราะเหตนน ชอวา มตตญญ (ผรจกประมาณ) (กตตสาธนะ)

ว. ธมม� ชานาตต ธมมญญ (ธมมสททปปท + ญา อวโพธเน ในการร + ร) (ทตยาตปปรสสมาส)

ยอมร ซงธรรม(เหต) เพราะเหตนน ชอวา ธมมญญ (ผรธรรม, ผรจกเหต) (กตตสาธนะ)

ว. กรณสโล การโก, สปป (กร กรเณ ในการกระท�า + ณก) (วทธ อ เปน อา )

อ.ผมการกระท�าเปนปกต ชอวา การก, ไดแกผมศลปะ (นายชาง)

ว. ส�หนต สมคค� กมม� สมปคจฉตต สโฆ (ส�ปพพ + หน คตย� ในการไป + ร) (กตตสาธนะ)

ยอมเขาถง ซงกรรม อนพรอมเพยงกน เพราะเหตนน ชอวา ส�ฆ (พระสมมตสงฆ)

ว. สมมเทว กเลสทรเถ หนตต สโฆ (ส�ปพพ + หน หสาย� ในเบยดเบยน + ร) (กตตสาธนะ)

ยอมฆา ซงกเลสอนเรารอน ท. ดวยด นนเทยว เพราะเหตนน ชอวา ส�ฆ (พระอรยสงฆ)

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 169

ว. อารมมเณ ปฏหญญตต ปฏโฆ, โทโส (ปตปพพ+ หน หสาคตส ในเบยดเบยนและการไป + ร)

ยอมเคยดแคน ในอารมณ เพราะเหตนน ชอวา ปฏฆ, ไดแก โทสะ (ความคบแคน) (กตตสาธนะ)

ว. นนทยเต นนทน (นนท นนทเน ในความเพลดเพลน + ย) (ภาวสาธนะ)

เพลดเพลนอย ชอวา นนทน (ความเพลดเพลน)

ว. นนทตพพนต นนทน, วน� (นนท นนทเน ในความยนด + ย) (กมมสาธนะ)

พงถกเพลดเพลน เพราะเหตนน ชอวา นนทน, ไดแกปา (สงทถกเพลดเพลน)

ว. สยต สวณ (ส สวเณ ในการฟง + ย) (ภาวสาธนะ)

การฟงอย ชอวา สวณ (การฟง)

ว. สต สวณ (ส สวเณ ในการฟง + ย) (ภาวสาธนะ)

อ.การฟง ชอวา สวณ (การฟง)

ว. อารมมณ� วชานาตต วญญาณ, วชานน วา (วปพพ + ญา อวคมเน ในการร + ย) (กตตสาธนะ)

ยอมร ซงอารมณ เพราะเหตนน ชอวา วญญาณ, วชานน (สภาพทรอารมณ, วญญาณ, จต)

ว. ฆายตต ฆาน (ฆา คนโธปาทาเน ในการถอเอาซงกลน + ย) (กตตสาธนะ)

ยอมสดดม เพราะเหตนน ชอวา ฆาน (จมก)

ว. ฌายตต ฌาน (เฌ จนตาย� ในความคด-การเพง + ย) (กตตสาธนะ) (แปลง เอ เปน อา)

ยอมเพงพนจ เพราะเหตนน ชอวา ฌาน (ฌาน, การเพง)

ว. กโรต เตนาต กรณ (กร กรเณ ในการกระท�า + ย) (กรณสาธนะ)

ยอมกระท�า ดวยวตถนน เพราะเหตนน อ.วตถนน ชอวา กรณ (เปนเครองกระท�า, เครองมอ)

ว. ยถาสรป สททา พยากรยนต เอเตนาต พยากรณ (ว+อา + กร กรเณ ในการกระท�า + ย)

อ.ศพท ท. ยอมถกกลาว ตามสภาพของตน ดวยคมภรน เพราะเหตนน ชอวา พยากรณ

(คมภรไวยากรณ) (กรณสาธนะ)

ว. ปรยต เตนาต ปรณ (ปร ปรเณ ในการใหเตม + ย) (กรณสาธนะ)

ยอมใหเตม ดวยวตถนน เพราะเหตนน ชอวา ปรณ (วตถเปนเครองใหเตม)

ว. ทยต อเนนาต ทาน (ทา ทาเน ในการให + ย) (กรณสาธนะ)

ยอมถกให ดวยเจตนาน เพราะเหตนน ชอวา ทาน (เจตนาเปนเหตอนเขาให, ทานเจตนา)

ว. ปมยต อเนนาต ปมาณ (ปปพพ + มา ปรมาเณ ในการนบ-ชง-ตวง + ย)

ยอมถกค�านวณ ดวยวตถน เพราะเหตนน ชอวา ปมาณ (วตถเปนเครองอนเขาค�านวณ,

ประมาณ)

ว. วจจต อเนนาต วจน (วจ วยตตย� วาจาย� ในการพดชด + ย) (กรณสาธนะ)

ยอมถกกลาว ดวยค�าพดน เพราะเหตนน ชอวา วจน (ค�าพดเปนเครองอนเขากลาว)

ว. ภาเวตต ภาวนา (ภ สตตาย� ในความม ความเปน + เณ + ย + อา) (กตตสาธนะ)

ยอมใหเจรญ เพราะเหตนน ชอวา ภาวนา (ธรรมชาตผใหเจรญ, ภาวนา)

170 ไวยากรณบาลเบองตน

ว. ภาวยต เอตายาต ภาวนา (ภ สตตาย� ในความม ความเปน + เณ + ย + อา) (กรณสาธนะ)

ยอมถกใหเจรญ ดวยธรรมน เพราะเหตนน ชอวา ภาวนา (เปนเครองอนเขาใหเจรญ, ภาวนา)

ว. ตฏต ตสมนต ฐาน (า คตนวตตมห ในการหามการไป + ย) (อธกรณสาธนะ)

ยอมตงอย ในทนน เพราะเหตนน ชอวา าน (ทเปนทตง, ฐาน)

ว. สยต ตสมนต สยน, เสน� วา (ส สเย ในการนอน + ย) (อธกรณสาธนะ) (วทธ อ เปน เอ)

ยอมนอน ในทนน เพราะเหตนน ชอวา สยน, เสน (ทเปนทนอน) (แปลง เอ เปน อย)

ว. อจฉต ตสมนต อาสน (อาส อปเวสเน ในการเขาไปใกล + ย) (อธกรณสาธนะ)

ยอมเขาไปใกล ในทนน เพราะเหตนน ชอวา อาสน (ทเปนทนง, อาสนะ)

ว. อธกรยต เอตถาต อธกรณ (อธปพพ + กร กรเณ ในการกระท�า + ย) (อธกรณสาธนะ)

ยอมถกอาศยกระท�า ในทน เพราะเหตนน ชอวา อธกรณ (ทเปนทอนเขาอาศยกระท�า,

อธกรณ)

ว. สมมา ปกาเรน ททาต อสสาต สมปทาน (ส�+ปปพพ + ทา ทาเน ในการให + ย) (สมปทาน)

ยอมให โดยประการ ดวยด แกบคคลนน เพราะเหตนน ชอวา สมปทาน (เปนทให)

ว. อเปจจ เอตสมา อาททาตต อปาทาน (อป+อา+ ทา อาทาเน ในการถอเอา + ย) (อปาทาน)

หลกไปแลว จากทน ยอมถอเอา (ซงทอน) เพราะเหตนน ชอวา อปาทาน (เปนแดนหลกออก)

ว. อาทยตต อาท (อาปพพ + ทา อาทาเน ในการถอเอา + อ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกถอเอาเบองแรก เพราะเหตนน ชอวา อาท (เบองแรก, เบองตน)

ว. นธยตต นธ (นปพพ + ธา ธารเณ ในการทรงไว + อ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกฝงไว เพราะเหตนน ชอวา นธ (ขมทรพย)

ว. วธยตต วธ (วปพพ + ธา กรเณ ในการกระท�า + อ) (กมมสาธนะ)

ยอมถกกระท�า เพราะเหตนน ชอวา วธ (วธ, พธ)

ว. วทธาตต วธ (วปพพ + ธา กรเณ ในการกระท�า + อ) (กตตสาธนะ)

ยอมกระท�า เพราะเหตนน ชอวา วธ (วธ, พธ)

ว. วธาน� วธ (วปพพ + ธา กรเณ ในการกระท�า + อ) (ภาวสาธนะ)

อ.การกระท�า ชอวา วธ (วธ, พธ, การกระท�า)

ว. สมมา สม� วา จตต� อาทธาตต สมาธ (ส�+อาปพพ + ธา ธารเณ ในการทรงไว + อ) (กตต)

ยอมตงไว ซงจต ดวยด หรอสม�าเสมอ เพราะเหตนน ชอวา สมาธ (สภาพธรรมทด�ารงจตไว

ดวยด)

ว. ชรตต ชรา (ชร วโยหานมห ในการเสอมแหงวย + อ + อา) (กตตสาธนะ) (ลง อาปจจย)

ยอมคร�าครา เพราะเหตนน ชอวา ชรา (ผแก, ชรา)

ว. ชรณ� ชรา (ชร วโยหานมห ในการเสอมแหงวย + อ + อา) (ภาวสาธนะ) (ลง อาปจจย)

อ.ความแก ชอวา ชรา (ความแก, ชรา)

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 171

ว. ปฏสมภชชตต ปฏสมภทา (ปต+ส� + ภท ทวธากรเณ ในการท�าใหเปนสองสวน + อ + อา)

ยอมแตกฉาน เพราะเหตนน ชอวา ปฏสมภทา (ปฏสมภทา) (กตตสาธนะ)

ว. ปฏปชชต เอตายาต ปฏปทา (ปตปพพ + ปท คตมห ในการไป + อ + อา) (กรณสาธนะ)

ยอมปฏบต ดวยขอปฏบตน เพราะเหตนน ชอวา ปฏปทา (ขอวตรเปนเครองปฏบต)

ว. สมปชชต เอตายาต สมปทา (ส�ปพพ + ปท คตมห ในการไป + อ + อา) (กรณสาธนะ)

ยอมถงพรอม ดวยสมบตน เพราะเหตนน ชอวา สมปทา (สมบตเปนเครองถงพรอม)

ว. สญชานาตต สญญา (ส�ปพพ + ญา อวคมเน ในการร + อ + อา) (กตตสาธนะ)

ยอมรโดยการจดจ�า เพราะเหตนน ชอวา สญญา (ความจ�าไดหมายร, สญญา)

ว. ปชานาตต ปญญา (ปปพพ + ญา อวคมเน ในการร + อ + อา) (กตตสาธนะ)

ยอมรโดยประการตางๆ เพราะเหตนน ชอวา ปญญา (ปญญา)

ว. อเปกขตต อเปกขา (อปปพพ + อกข ทสสนงเกส ในการเหนและเครองหมาย + อ + อา)

ยอมแลดโดยสมควร เพราะเหตนน ชอวา อเปกขา (วางเฉย, อเบกขา) (กตตสาธนะ)

ว. จนตน� จนตา (จนต จนตาย� ในความคด + อ + อา) (ภาวสาธนะ)

อ.ความคด ชอวา จนตา (ความคด, ปญญา)

ว. ปตฏาน� ปตฏา (ปตปพพ + า คตนวตตมห ในการหามการไป + อ + อา) (ภาวสาธนะ)

อ.การตงอยเฉพาะ ชอวา ปตฏฐา (การตงไวเฉพาะ, การประดษฐานไว, ทพง)

ว. สกขน� สกขา (สกข วชโชปาทาเน ในการถอเอาซงวชา + อ + อา) (ภาวสาธนะ)

อ.การศกษา ชอวา สกขา (การศกษา)

ว. สกขยตต สกขา (สกข วชโชปาทาเน ในการถอเอาซงวชา + อ + อา) (กมมสาธนะ)

ยอมถกศกษา เพราะเหตนน ชอวา สกขา (ขอทถกศกษา)

ว. ปรสมปตต อภมข� ฌายตต อภชฌา (อภปพพ + เฌ จนตาย� ในการเพง-คด + อ + อา)

ยอมคดอยากได โดยมง ซงสมบตของบคคลอน เพราะเหตนน ชอวา อภชฌา (สภาวะทเพง

อยากได สมบตของผอน) (กตตสาธนะ)

ว. หเตสต� อปฏเปตวา ฌายตต อปชฌา, อปชฌาโย (อป+ เฌ จนตาย� ในการเพง-คด + อ + อา)

ยงความเปนผแสวงหาประโยชนเกอกล ใหเขาไปตงไวแลว ยอมเพง เพราะเหตนน ชอวา

อปชฌา, ไดแกพระอปชฌาย (พระอปชฌาย) (แปลง เอ เปน อาย) (กตตสาธนะ)

ว. เอสน� อจฉา (อส อจฉาย� ในความปรารถนา + อ + อา) (ภาวสาธนะ) (แปลงทสดธาตเปน จฉ)

อ.ความปรารถนา ชอวา อจฉา (ความปรารถนา, ความตองการ)

ว. ปจฉน� ปจฉา (ปจฉ ปจฉเน ในการถาม + อ + อา) (ภาวสาธนะ)

อ.การถาม ชอวา ปจฉา (การถาม, ปจฉา)

ว. นยน� นต (น นเย ในการน�าไป + ต) (ภาวสาธนะ)

อ.การน�าไป ชอวา นต (การน�าไป, กฎหมาย, กฎระเบยบ)

172 ไวยากรณบาลเบองตน

ว. นยต เอตายาต นต (น นเย ในการน�าไป + ต) (กรณสาธนะ)

ยอมถกน�าไป ดวยนยน เพราะเหตนน ชอวา นต (นยเปนเครองอนเขาน�าไป, กฎหมาย)

ว. มญญตต มต (มน ญาเณ ในการร + ต) (กตตสาธนะ)

ยอมร เพราะเหตนน ชอวา มต (ปญญา, มต)

ว. คมน� คต (คม คตมห ในการไป + ต) (ภาวสาธนะ)

อ.การไป ชอวา คต (การไป)

ว. คนตพพาต คต (คม คตมห ในการไป + ต) (กมมสาธนะ)

อ.ภมอนสตวพงไป เพราะเหตนน ชอวา คต (ภมอนสตวพงไป)

ว. สมาปชชน� สมาปตต (ส�+อาปพพ + ปท คตมห ในการไป + ต) (ภาวสาธนะ)

อ.การเขาถงดวยด ชอวา สมาปตต (สมาบต) (ลบพยญชนะทสดธาต และเทวภาวะ =

คปาทนญจ)

ว. สมาปชชเตต สมาปตต (ส�+อาปพพ + ปท คตมห ในการไป + ต) (กมมสาธนะ)

ยอมถกเขาถงดวยด เพราะเหตนน ชอวา สมาปตต (สมาบต)

ว. สมปชชน� สมปตต (ส�ปพพ + ปท คตมห ในการไป + ต) (ภาวสาธนะ)

อ.การถงพรอม ชอวา สมปตต (ความถงพรอม, สมบต)

ว. สมปชชเตต สมปตต (ส� + ปท คตมห ในการไป + ต) (กมมสาธนะ)

ยอมถกถงพรอม เพราะเหตนน ชอวา สมปตต (สงทถกถงพรอม, สมบต)

ว. หายน� หาน, ชาน (หา ชานมห ในความเสอม + ต) (แปลง ต เปน น และแปลง ห เปน ช)

อ.ความเสอม ชอวา หาน, ชาน (ความเสอม) (ภาวสาธนะ)

ว. เจตยตต เจตนา (จต สญเจตเน ในการจงใจ + ย + อา) (กตตสาธนะ) (ลง อาปจจย)

ยอมจงใจ เพราะเหตนน ชอวา เจตนา (ธรรมชาตผจงใจ, เจตนา)

ว. เวทยตต เวทนา (วท อนภวเน ในการเสวย + ย + อา) (กตตสาธนะ) (ลง อาปจจย)

ยอมเสวย(อารมณ) เพราะเหตนน ชอวา เวทนา (ธรรมชาตผเสวยอารมณ, เวทนา)

ว. เทสยตต เทสนา (ทส อจจารเณ ในการสวด-แสดง + ย + อา) (กมมสาธนะ)

ยอมถกแสดง เพราะเหตนน ชอวา เทสนา (สงทถกแสดง, เทศนา, เทศน)

ว. ภาวยตต ภาวนา (ภ สตตาย� ในความม ความเปน + เณ + ย + อา) (กมมสาธนะ)

ยอมถกใหม หรอยอมถกใหเจรญ เพราะเหตนน ชอวา ภาวนา (สงทถกใหเจรญ, ภาวนา)

ว. กตตพพา กรยา (กร กรเณ ในการกระท�า + รรย + อา) (กมมสาธนะ)

อ.อาการอนบคคลพงกระท�า ชอวา กรยา (กรยา)

ว. สปน� สปโน, สปน� (สป สเย ในการนอน + อน) (ภาวสาธนะ)

อ.การนอน ชอวา สปน (การนอน, การฝน)

กตก วาดวยการสรางคำาศพทนามกตกและกรยากตก 173

ว. ทกเขน กรยตต ทกกร, หต� (ทปพพ + กร กรเณ ในการกระท�า + ข) (กมมสาธนะ)

ยอมถกกระท�า โดยยาก เพราะเหตนน ชอวา ทกกร, ไดแกประโยชนเกอกล (ถกกระท�าไดยาก)

ว. สเขน กรยตต สกร, ปาป (สปพพ + กร กรเณ ในการกระท�า + ข) (กมมสาธนะ)

ยอมถกกระท�า โดยงาย เพราะเหตนน ชอวา สกร, ไดแกบาป (ถกกระท�าไดงาย)

ว. ทกเขน รกขตพพนต ทรกข, จตต� (ทปพพ + รกข ปาลเน ในการรกษา + ข) (กมมสาธนะ)

พงถกรกษา โดยยาก เพราะเหตนน ชอวา ทรกข, ไดแกจต (ถกรกษาไดยาก)

ว. ทกเขน ปสสตพโพต ทททโส, ธมโม (ทปพพ + ทส เปกขเณ ในการด-เหน + ข) (กมมสาธนะ)

พงถกเหน โดยยาก เพราะเหตนน ชอวา ทททส, ไดแกธรรม (ถกเหนไดยาก) (แปลง อ เปน อ)

ว. สเขน ปสสตพพนต สทสส, ปรวชช� (สปพพ + ทส เปกขเณ ในการด-เหน + ข) (กมมสาธนะ)

พงถกเหน โดยงาย เพราะเหตนน ชอวา สทสส, ไดแกโทษของผอน (ถกเหนไดงาย)

ว. สเขน พชฌตพพนต สโพธ (สปพพ + พธ อวโพธเน ในการร + ข) (กมมสาธนะ)

พงถกร โดยงาย เพราะเหตนน ชอวา สโพธ (ถกรไดงาย)

ว. สพเพ สงขตาสงขตสมมตเภเท ธมเม อพชฌ พชฌต พชฌสสตต วา พทโธ (พธ อวคมเน+ต)

ไดตรสรแลว ยอมตรสร หรอจกตรสร ซงธรรม ท. อนมประเภทแหงสงขตะ อสงขตะ และ

บญญต ทงปวง เพราะเหตนน ชอวา พทธ (ผตรสร, พระพทธเจา) (กตตสาธนะ)

ว. รปาทส สญชตต สตโต (สนช สงเค ในการตด + ต) (กตตสาธนะ)

ยอมของ ในอารมณ ท. มรปเปนตน เพราะเหตนน ชอวา สตต (ผของในอารมณ, สตว)

ว. อาคจฉตต อาคนตโก (อาปพพ + คม คตมห ในการไป + ตก) (กตตสาธนะ)

ยอมมา เพราะเหตนน ชอวา อาคนตก (แขกผมาถง, แขก, อาคนตกะ)

ว. คนต� ภพโพต คมโก, ภกข (คม คตมห ในการไป + อก)

เปนผควร เพออนไป เพราะเหตนน ชอวา คมก, ไดแกภกษ (ผจะเดนทาง)