วิวัฒนาการมาจากแบบแผนการ...

ค ำน ำ มโหรเปนชอเรยกวงดนตร ในลกษณะการบรรเลงประเภท

หนงทมเครองดด ส ต เปา และการขบรองรวมอยดวย ในประวตศาสตร สงคมและวฒนธรรมของไทยพบวา มโหรไดววฒนาการมาจากแบบแผนการบรรเลงเครองดนตรมาตงแตครงกรงสโขทยเปนราชธาน

วงมโหรอสานมบทบาทหนาทในสงคมตามความเชอและวฒนธรรมของทองถนทแตกตางกน ในวฒนธรรมของชาวอสานใตและอสานกลางทรบอทธพลมโหรจากเขมรและไทย มโหรจะใชในงาน เชน งานแตงงาน งานขนบานใหม และงานบญตามเทศกาลประเพณตางๆ ในวฒนธรรมของชาวอสานใตและชาวอสานกลาง โดยเฉพาะประเพณตามฮตสบสองคองสบส

บานเทยมแข ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด เปนวงมโหรอสานคณะหนงทยงยนหยดรกษาศลปะการแสดงนไวอยางเหนยวแนนเกอบทศวรรษ ทามกลางกระแสโลกตะวนตกเขามาครอบง า แตอยางไรกด หากจะใหศลปะการแสดงพนบานเหลานด าเนนตอไปทามกลางกระแสดงกลาวโดยขาดการสนบสนนจากหนวยงานหรอผมสวนเกยวของ กสมเสยงทจะสญหายไปจากสงคมเนองจากขาดผสบทอด และปจจบนศลปนสวนใหญอายมากหลายทานไดเสยงชวตลง โครงการนเปนสวนหนงในการอนรกษ ฟนฟ พฒนาและสบทอดศลปะการแสดงพนบานมโหรอสาน เพอใหคนรนหลงไดเหนความส าคญของบรรพบรษไดสรางศลปะการแสดงไวมรดกทางวฒนธรรม และจรรโลงไวสบไป

ทางคณะผจดท าขอขอบพระคณกองสงเสรมการวจยและบรการวชาการ มหาวทยาลยมหาสารคาม ทใหการสนบสนนงบประมาณ ขอขอบพระคณศลปนมโหรอสานทกทาน ตลอดจนผใหขอมลทเปนประโยชน ท าใหโครงการส าเรจลลวงไปดวยด ถาหากเกดขอผดพลาดประการใดคณะผจดท าขอนอมรบเพอจะไดปรบปรงแกไขในโอกาสตอไป

คณะผจดท า

สารบญ

เรอง หนา 1 วฒนธรรมอสาน 1 ลกษณะทางสงคมอสาน 1

- ความเชอ 2 - ประเพณ 5 - การละเลน 7 - อาหารการกน 9 - ภาษา 11

2 ประวตความเปนมามโหร 13 ความหมายมโหร 13

3 มโหรอสาน 18 ความเปนมามโหรอสาน 18

4 องคประกอบของวงมโหรอสานบานเทยมแข 22 ประวตบานเทยมแข 22 มโหรบานเทยมแข 23 เครองดนตร 24 การประสมวง 32 วธการบรรเลง และโอกาสในการบรรเลง 41 นกดนตร 44 เกยรตประวตและผลงาน 51

5 โนตเพลงมโหร 54 บรรณานกรม 60

ลกษณะทางสงคมอสาน

อสานภมภาคทมความหลากหลายทางเชอชาต เพราะมพรมแดนอยตดกบหลายชาตอกทงมการอพยพของประชาชนจากถนอนๆทงในและนอกประเทศมาตงรกรากอยภาคอสานเปนเวลานาน บวกกบ ประชากรทอาศยอยเดมทกมความหลากหลายมาตงแตรนบรรพบรษแลว ท าใหยงมความหลากหลาย มากยงขน ประชากรทของภาคอสานมหลายเผาพนธ ทมมากทสดกคงเปนชาวไทอสาน คอชาวคนอสาน ทพบไดทวไป และพบมากทสดในภาคอสานเปนคนพนเมองดงเดมทอาศยอยในแผนดนอสาน ชาวผไทเดมมาจากค าวา พไท หรอ วไท ซงหมาย ถงคนเผาไทกลมหนงทมอยในแควนสบสองจไท และอาณาจกรลานชางมการเคลอนยายเขามาในภาคอสานหลายครงและจากทตาง ๆกนและ แยกยายกนไปอาศยอยในสวนตาง ๆ ของพนดนอสาน (สวนใหญ เปนอสานตะวนออก) แถบจงหวด

1 วฒนธรรมอสาน

2

สกลนคร นครพนม (ทเดนมากคอ ผไทเรณ) และจงหวดมกดาหาร และชาวอสานเผาอน ๆ อกมากมายทพบในเขตภาคอสาน ซงมวถชวตและขนบธรรมเนยมประเพณทมเอกลกษณเปนของตนเอง ในทนผวจยจะไดกลาวถงวฒนธรรมอสานของกลมหมอล าหมอแคน ซงเกยวของกบวจยน โดยแบงตามลกษณะตางๆ ดงน 1. ความเชอ ชมชนหมบานในภาคอสานวา ชมชนหมบานอสานมความเปนอสระ เปนต ว ข อ ง ต ว เ อ ง อ านาจปกครองของรฐมอย เบาบาง ท าให ช ม ช น ส าม า รถก า ห น ด แ บ บ แ ผ นระเบยบชมชนตามความเหมาะสม โดยตกลงกนขนเอง ฉตรทพย นาถสภา (2541 : 112) ไดศกษาชมชนในภาคอสาน ทจะเนนอดมการณแหงความเปนพนองแบบสงคมโคตรวงศ ความสมพนธหลกในชมชนเปนความสมพนธในระบบเครอญาต น บถอสายโลห ต ผ อาว โส ได รบการยอมรบส งส ด ในชมชนความสมพนธชนดนท าใหชาวบานอยรวมกนอยางพอยางนอง พงพาอาศยซงกนและกน ชมชนยงคงรกษาความคด ความเชอ การนบถอผของชมชนอางเหนยวแนน ผเปนสญลกษณของอ านาจเหนอธรรมชาต ทอยเหนออ านาจการควบคมของมนษย เมอมนษยมาอยรวมกนเปนกลม มนษย

3

มความผกพนกนและไดแสดงพฤตกรรมรวมกนเกดเปนพธกรรมทเกยวกบความเชอเรองผ คตความเชอเรองผเปนคตความเชอทมอยในปจเจกชนแตละคน ซงพยายามหาค าตอบในปรากฏการณทเกดขน ในทศนคตของชาวบานเปนผทมความส าคญตอวถการด าเนนชวตของคนในชมชน ผเปนผใหความหมายหรออาจกลาวไดวา ผเปนผวางกฎเกณฑในการด าเนนชวตของชาวบาน ผเปนสงทรสกสมผสได อาจจะไมใชดวยระบบประสาททงหา หากมนเกดขนดวยความเชอมนและศรทธา ทท าใหเกดดลยภาพในสงคมระดบชาวบาน ในสงคมของชาวอสานแลวผแถนและผปตาเปนคตความเชอของสงคมโคตรวงศทนบถอความเปนพเปนนอง ท าใหความขดแยงแตกแยกทางสงคมและทางชนชนเกดขนอยางลาชา

ความเชอเรองผทส ง ส ถ ต อ ย ใ นธ ร ร ม ช า ต เช น ดน น า และตนไม ช ว ย ส ร า งความส ม พนธท ดเหมาะสมระหวาง

ชาวบานกบสงแวดลอม ซงสอดคลองกบ เอกวทย ณ ถลาง (2544 :44) ซงไดกลาวไววาในสงคมอสานใหความส าคญแกผทอาวโสและผทมความรความช านาญ ผทอาวโสมากทสดในหมบานจะถกแตงตงขนใหเปนเจาโคตร ในขณะผเฒาผแกทมความรความช านาญเฉพาะทางกจะไดรบการยอมรบนบถอใหเปนผน าในดานตางๆ ไดแก หมอธรรม หมอยา หมอลอง หมอผฟา หมอแคน หมอล าเปนตน

4

ในการด าเนนชวตของชาวนาจ าเปนจะตองอาศยผทมความรความช านาญเหลานดงทไดกลาวมาซงไดรบการยกยองแลววาเปนผมภมปญญา หนาทส าคญของผเฒาผแกเหลาน คอ ชวยเหลอ รกษา ไกลเกลยขอพพาทตางๆ ไมใหลกลามบานปลายออกไป โดยจะน าหลกฮตสบสอง คองสบสมาเปนเหตผลทท าใหคนเหลานนยนยอมรบฟงได การนบถอกนเสมอนญาตพนองรวมทงใหความเคารพแกผทมอาวโส จงท าใหคนในหมบานมความรกใครกลมเกลยวกนตลอดจนมความสามคคแมเมอการปฏรปการปกครองไดแผขยายเขามายงภมภาคนแตระบบความสมพนธแบบเครอญาตของชาวอสานยงคงถกรกษาและสบทอดมาจนถงปจจบน

มนกวชาการไดศกษาเกยวกบความเชอของชาวอสานและไดใหความเหนดงน

สภณ สมจตศรปญญา (2536 : 42-43) ชาวทอสานของประเทศไทยมพธกรรมเกยวกบความเชอหลายอยางและเชอในเรองผสางเทวดาเคารพเชอฟงผเฒาผแกเชอในศาสนาพราหมณและเชอในศาสนาพทธดงนนภกษในศาสนาพทธจงไดจดระเบยบความเชอในศาสนาพทธมากทสดส าหรบผลการประกอบพธทหมนเวยนกนไปภายใน 12 เดอนของแตละรอบปของชาวอสานเรยกวา “ฮตสบสอง” ซงมลกษณะเปนจารตประเพณประจ าในแตละเดอนและไดก าหนดแนวทางหรอครรลองปฏบตตอกนระหวางชาวบานกบชาวบานและระหวางชาวบานกบวดมสาระส าคญ 14 ขอเรยกวา “คองสบส” และทงสองอยางไดน ามารวมไวในหนงสอผกฉบบเดยวกนเชอวา “ฮตสบสองคองสบส” แตในเนอหาจะมชอเรยกยอออกไปวา ฮตวดคองวาคองสกขาบทบางและสกขาบทบางสวนชาวบานบางครงกเรยกตามภาษาปากวาฮตยคองเจยงบางทกเรยกสนๆวาฮตคองซง

5

เปนค าทมความหมายกวางออกไปอกอยางไรกตามหลกในฮตสบสองคองสบสสวนมากชาวบานกยงถอปฏบตอยในชวตประจ าวนตงแตอดตจนถงปจจบน 2. ประเพณ นอกจากความความเชอความสมพนธแบบเครอญาตจะเปนลกษณะเดนของสงคมอสานแลว ส าล รกสทธ (2544 : 98) ยงไดกลาวไวอกวาขนบธรรมเนยมประเพณกเปนปจจยทชวยรกษาสภาพสงคมใหเกาะเกยวยดแนนกน ในอดตอ านาจการปกครองของอาณาจกรสยามทมตอภมภาคนเปนไปแบบคอนขางหลวม รฐจะดแลอยางใกลชดเฉพาะการเรยกเกบสวยเทานน สวนเรองการปกครองภายในและวถชวตความเปนอยยงคงปลอยใหเปนไปอยางทเคยปฏบตกนมาตงแตอดต ดงนนชาวนาจงยดถอขนบธรรมเนยมประเพณดงกลาวจนถงปจจบน ขนบธรรมเนยมประเพณส าคญในภาคอสาน คอ ฮตสบสอง คองสบส ฮ ต ส บสองเป นประเพณ ในรอบหนงปทชาวอสานจะตองปฏบตตามเพอความเปนสรมงคลแกตน เอ งและห ม บ าน ฮตสบสองถอวาเป นประเพณทเกยวกบการท าบญในแตละเดอนของภาคอสาน หากสงเกตความหมายของประเพณพบวา งานบญทง 12 เดอนมการผสมผสานแนวความคด

6

ระหวางศาสนาพทธ พราหมณและการนบถอผ แตการปฏบตจะเนนไปทางพราหมณและการนบถอผเสยสวนใหญ เนองจากชาวอานเชอในเรองภตผหรอสงทไมมตวตนทสถตยอยในธรรมชาตซงมนษยตองการพงพาในการด าเนนชวตประจ าวน อยางไรกตามเนองจากมการรบพทธศาสนามาเปนศาสนาประจ าทองถนจงท าใหงานบญตางๆ จะตองมพธการทางพทธศาสนาเสยกอนถงแมวาจะเปนประเพณเกยวกบพราหมณและการนบถอผกตาม ซงกอนจะท าพธดงกลาวจะเรมดวยการบชาพระรตนตรย ฟงเทศน ถวายภตตาหาร จากนนจงเรมพธกรรมตางๆ ตาประเพณตอไป คองสบสเปนขอบงคบหรอกฎระเบยบส าหรบทกคนในหมบานปฏบตตามอยางเครงครดเพอใหสงคมมความสงบสข ซงไดจ าแนกไวทกคนปฏบตทงหมด 14 ขอ ตามฐานะทตางกน หลกของคองสบสเนนใหคนในสงคมอยรวมกนดวยความสงบสขไมวาจะเปนกษตรย ขนนาง เจาเมอง พระสงฆแลประชาชน โดยใชหลกธรรมเปนแนวทางในการก าหนดวธการด าเนนชวต นอกจากนแลวเนองจากภาคอสานมอสระในการปกครองตนเองจงไมไดน าวธการลงโทษแบบทสวนกลางน ามาใชกบบคคลทกระท าความผด แตขณะเดยวกนกลบพบวา จ านวนผทกระท าความผดนอยมาก เนองดวยสงคมอสานเปนสงคมท ยดมนในหลกพทธศาสนา ท าใหประชาชนในภมภาคนกลวบาปกรรมมากกวาการลงโทษอยางอน ดงนน คองสบสจงเปรยบเสมอนกฎหมายทอาศยความส านกชวดของมนษยเปนบทลงโทษนนเอง

ดงทจารบตร เรองสวรรณ (252 : 7-15) ไ ด ก ล า ว ว า ค อ ง ส บ ส

7

ไดบรรจเนอหาขอก าหนดเรองหนาทตางๆ ตลอดจนสงทพงกระท าห ร อละ เว น กระท า ห ากผ ใดท าต ามก จ ะม ค วามส ขความเจรญกาวหนาในทางตรงกนขามหากไมท าตามกจะพบแตความทกขซงกไมเฉพาะแกตนเองเทานนแตจะสงผลไปถงคนทงหมบาน ดงนน นอกจากชาวอสานจะประพฤตตนใหเปนคนดแลวยงตองสอดสองตกเตอนและหามปรามไมใหคนในหมบานประพฤตผดฮตคอง ตวอยางของฮตสบสอง คองสบสทแสดงใหเหนถงความมกใครกลมเกลยวของสงคมอสาน เชน วนเขาพรรษาเปนวนทสมเดจพระสมมาสมพทธเจาทรงบญญตใหพระภกษสงฆจ าพรรษาเปนเวลา 3 เดอนในฤดฝนระหวางแรม 1 ค า เดอน 8 ถงวนขน 15 ค า เดอน 11 เพอไมใหพระสงฆไปเหยยบย าขาวกลาของชาวนาใหไดรบความเสยหายประเพณแหงเทยนพรรษานนเนองจากสมยกอนพระภกษสงฆไมมไฟฟาใชชาวบานจงหลอเทยนตนใหญขนเพอถวายพระภกษสงฆจดใหแสงสวางในการปฏบตกจวตรตางๆเปนพทธบชาตลอดเวลา 3 เดอนการน าเทยนไปถวายชาวบานมกจดขบวนแหกนอยางเอกเกรกสนกสนานและปฏบตสบทอดกนมาจนกลายเปนประเพณ การจดใหมการท าบญขาวสากในเดอน 10 เพอเปนการอทศสวนกศลใหแกปยาตายายและญาตพนองทลวงลบไปแลว เปนตน พธกรรมดงกลาวไดแสดงใหเหนถงความกตญญกตเวทของชาวอสานตลอดจนความรกใครกลมเกลยวกนในหมญาตพนอง ซงเปนลกษณะเฉพาะของสงคมอสาน 3. การแสดงการละเลน ภมประเทศภาคอสานเปนทราบสงคอนขางแหงแลงเพราะพนดนไมเกบน า ฤดแลงจะกนดาร ฤดฝนน าจะทวม แตชาว

8

อสานกมอาชพท าไรท านาและเปนคนรกสนก จงหาความบนเทงไดทกโอกาสการแสดงของภาคอสาน มกเกดจากกจวตรประจ าวนหรอประจ าฤดกาล เชน แหนางแมว เซงบงไฟ เซงสวง เซงกระตบ ร าลาวกระทบไม ลกษณะการแสดงซงเปนลลาเฉพาะของอสาน คอ ลลาและจงหวะในการกาวเทามลกษณะคลายเตน แตนมนวล มกเดนดวยปลายเทาและสะบดเทาไปขางหลงสง เปนลกษณะของเซง แตทเปนจดเดนและชาวอสานใหความส าคญมาเปนอนดบแรกคอการขบรองเพลงพนบานอสาน หรอทชาวอสานเรยกวา

“หมอล า” หมอล าหมอล าเปนมหรสพพนบานทส าคญทสดของชาวอสานค าวา “ล า” แปลวา “ขบรอง” มาจากค าเดมวา “ข บ ล า น า ” ท ง น

วเคราะหไดจากหลกฐานทปรากฏในทองถนตางๆของชาวไทยและชาวลาวดงนคอในภาคเหนอของไทยใชค าวา “ขบ” เชนขบซอซงหมายถงการขบรองทประสานดวยเสยงซอแตปจจบนนยมเรยกแตเพยงวา “ซอ” เชนซอจบนกซงหมายถงขบรองชมธรรมชาตแทนทจะเรยกวาขบซอจบนกในตอนเหนอของลาวใชค าวา “ขบ” เชนเดยวกนเชนขบงมขบซ าเหนอขบทมหลวงพระบางขบเซยงขวางในภาคอสานของไทยใชค าวา “ล า” เชนล าพนล ากลอนล าหมและล าซงสวนในภาคใตของลาวใชค าวา “ล า” เชนล าบานซอกล ามหาชยล าสพนดอนและล าคอนสวนสวนในภาคกลางของไทยเดมใชค าวา “ขบล าน า”

9

ปจจบนใชค าวา “ขบรอง” (เจรญชย ชนไพโรจน และสทธศกด จ าปาแดง. 2543 : 1) 4. อาหารการกน พฒนาการทางอาหารอสานจะอยกบธรรมชาต ทมค ว าม ห ล าก ห ล าย ข อ งวตถดบในการท าอาหาร ทงพ ช ผ ก ส ต ว จนกระท งแมลงโดยวฒนธรรมการกนอาหารแบบสกๆ ดบๆ กมม าช าน าน ส วน อ าห ารตองหาม คออาหารท เปนของเหลอเดน อกทงผนอย หนมสาว จะไมกนอาหารกอนผใหญครบาอาจารย ซงแฝงค าสอนใหรจกเคารพผอาวโสรจกการนอบนอมถอมตน แตเนองจากอสานเปนภาคทแหงแลง ท าใหวฒนธรรมการกน การท ากบขาวจะกนกนอยางพอเพยง โดยมกบขาวไมกอยางแตแบงกนกนหลายคนซงกมนยแฝงวาทกคนใน ครอบครวจะไดพดคยกนแตปจจบนคนในครอบครวตางกแยกยายกนไป ท าใหวถในอดตหายตามไปดวย สวนขอหามตางๆ

ในสวนของงานพธกรรมจะไม น ย ม น าส ต ว ให ญ ม าท าอาหารและคนทมของ มวชาอาคมจะไมกนอาหารทเลยงในงานศพเชอวาจะท าใหวชาเสอม และยงในหญง

10

ตงครรภกจะมความเขมงวดอยางมาก เชน แมลกออนทอยไฟตองกนปลา เกลอ ไข และขาเพอชวยสมานแผลแตหามกนของทะเล ของทมกลนเหมน เชน ชะอม ของหมกดองจนกระทงหามกนสตวทอยใตดนอยาง ตน เตา และหามกนตอ แตนเพราะจะท าใหลกอารมณราย เปนตน โดยความเชอบางความเชอนนตางกมากบหลกการด าเนนชวตของแตละคนนอกจากนนสภาพแวดลอมลกษณะภมประเทศกเปนตวก าหนดวฒนธรรมชวตความเปนอยของประชากรในถนนนใหเขากบสภาพพนทเพอความอยรอดไดเปนอยางด นอกจากการอยทเรยบงายแลวการกนของชาวอสานกมความเรยบงายเชนกนอาหารในแตละมอของชาวอสานไมคอยแตกตางกนนกและมกจะมเพยงอยางเดยวหรอสองอยางตอมอ บางมออาจจะมเพยงน าพรกหรอทชาวอสานเรยกวา “แจว” (สวนใหญจะเปนน าพรกปลารา) กบผกพนบานทเกบไดรมรวบานและอาหารทชาวอสานนยมรบประทานกนมากทสดนอกจากแจวแลวกคงจะเปนสมต าทนยมกนกนทวภาคอสานสมต าของชาวอสานจะใสน าปลาราเปนเครองปรงหลกโดยรบประทานสมต ากบขาวเหนยวและผกพวกกระถนถวฝกยาวและผกอนทหาไดใกลบานเวลามงานเทศกาลงานบญหรองานสงสรรคตางๆชาวอสานนยมต าสมต าเปนอาหารหลกการรบประทานสมต านนชาวอสานเชอวาตองรบประทานหลายๆคนถงจะอรอยนเปนเคลดลบหนงในการผกมตรของชาวอสาน (โดยใชสมต า) อาหารอนๆกจะเปนพวกแกงทนยมกนมากคอแกงหนอไมและแกงปลาและออมเนอหรอกบเขยดปลาไก (แลวแตวาจะมอะไรในครวมอนน) โดยชาวอสานจะรบประทานขาวเหนยวกบอาหารทกชนดและสงทขาดไมไดเลยในการปรงอาหารของชาวอสานกคอปลาราหรอทชาว

11

อสานเรยกวา “ปลาแดก” เปนเครองปรงหลกอยางหนงในการประกอบอาหารพนบาน (น าใจ อทรกษ. 2553 :11 - 12) 5. ภาษาอสาน ภาษาพดของคนอสานในแตละทองถนนนจะมส าเนยงทแตกตางกนออกไปตามสภาพทางภมศาสตรทมอาณาเขตตดตอกบถนใดรวมทงบรรพบรษของทองถนนนๆดวย เชน แถบจงหวดศรสะเกษสรนทร บรรมย มชายแดนตด กบเขมรส าเนยงและรากเหงาของภาษากจะมค าของภาษาเขมรปะปนอยดวยทางดานจงหวด สกลนครนครพนม มกดาหาร หนองคายเลยท ต ดกบประเทศลาว และมชาวเวยดนามเขามาอาศยอยคอนขางมากกจะมอกส าเนยงหนงชนเผาดงเดมทอาศยอยในบรเวณนนๆ กจะมส าเนยงทมเอกลกษณเปนของตนเองและยงคงรกษาเอกลกษณนนไวตราบจนปจจบน เ ช น ช า ว ภ ไ ท ใ น จ ง ห ว ด ม ก ด า ห า ร แ ล ะ น ค ร พ น ม ถงแมชาวอสานจะมภาษาพดทมความแตกตางกนในแตละทองถนแตในภาษาอสานกมสงหนงทยงคงมความคลายกนกคอลกษณะของค าและความหมายตางๆทยงคงสอความถงกนไดทวทงภาค ดวยเหตนจงท าใหชาวอสานตางทองถนกนสามารถสอสารกนไดเปนอยางดถาจะถามวาภาษาถนแทจรงของชาวอสานใชกนอยทใดคงจะตอบไมได เพราะภาษาทคนในทองถนตางๆใชกนกลวนเปนภาษาอสานทงนน ถงแมจะเปนภาษาทมความแตกตางกน แตกมร า ก ศ พ ท ใ น ก า ร ส อ ค ว า ม ห ม า ย ท ค ล า ย ค ล ง ก น ในปจจบนชาวอสานตามเมองใหญ โดยเฉพาะเดกวยรนไดหนมาใชภาษาไทยกลางกนมากขน เพราะวยรนเหลานสวนใหญ ได ร บ การศ กษ าท ด เท ยบ เท าก บ คน ใน ภ าคกลางห รอ

12

ก ร ง เท พ ม ห าน ค รท า ให ภ าษ า อ ส าน เร ม ล ด ค ว าม ส า ค ญลง เชนเดยวกนกบภาษาพนเมองของภาคอนๆ แตผคนตามชนบทและคนเฒาคนแกยงใชภาษาอสานกนเปนภาษาหลกอย ทงนคนอสานสวนใหญจะสามารถสอสารไดทงภาษาอสานของทองถนตนเองและภาษาไทยกลาง หากทานเดนทางไปในชนบทของอสานจะพบการใชภาษาถนทแตกตางกนไปดงทกลาวมาแลว แตคนอสานเหลานโดยเฉพาะวยรนหนมสาวกจะสามารถสอสารกบทานเปนภาษาไทยกลางไดอกดวย ทงนเพราะวยรนชาวอสานใหญจะเขามาหางานท าในกรงเทพมหานครและปรมณฑล เมอกอนจะไปหางานท าเฉพาะหลงฤดท านา แตในปจจบนวยรนสวนใหญจะเขากรงเทพฯและท างานทนนตลอดทงป ชาวอสานทไปตางถนนอกจากจะหางานท าแลวกยงมการเผยแพรวฒนธรรมรวมทงภาษาของตนเองไปในตว จะเหนไดจากในปจจบนชาวไทยจ านวนมากเรมเขาใจภาษาอสาน ทงจากเพลงลกท งภาษาอสานทไดรบความนยมกนทวประเทศและจากคนรอบตวทเปนคนอสาน ท าใหภาษาอสานยงคงสามารถสบสานตอไปไดอยถงแมจะมคนอสานบางกลมเลกใช

(ทมา http://www.aayoncc.org/tmusic1.html)

ประวตความเปนมา “มโหร” ตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2542 ค าวา “มโหร” เปนค านาม แปลวา วงเครองดนตรทมเครองผสมเครองดนตร ทงเครองดด เครองส และเครองเปา และมผขบรองรวมดวย (พจนานกรม ฉบบราชบณฑตสถาน, 2525 : 841) ขอมลสนนษฐานของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศไดทรงวนจฉยกบพระยาอนมานราชธนไววา “มโหร”นนนาจะมทมาจาก มโหระทก มหรสพ ซงค าสองค านไมใชค าไทยแท แตเปนภาษามคธส สกฤต อนมรากศพท มาจาก มโหร แตไมมขอใดทบงชถงค าวา“มโหร”

ขอมลสนนษฐานของพระยาอนมานราชธน ไดวนจฉยวานาจะเปนการกลายค าในจ าพวกทออกเสยงคลายกนๆ หรอเปนค าทมลกษณะแนวเดยวกน บางกสนนษฐานวานาจะเปนการใชภาษาพนเมองพยางคหลงเชน “ค าวา อ นาจะเปนเสยงซอ สวนค าวา ทด นน นาจะเปนเสยงกลอง เมอน ามาเทยบกบค าวา มหรสพ ซ ง

2 ประวตความเปนมา “มโหร”

14

หมายถงการละเลน กคงจะเกดมโหร ซงมเสยงจ าพวกซอหรอจ าพวกเครองสเปนหลกและมโหระทกซงมเสยงกลองอกทกดงทปรากฏอยในค ากราบบงคมทลความเหนแดสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศในบนทกเรองความรตางๆ เลม 3 หนาท 302”แตอยางไรกตามพระยาอนมานราชธน กยงไดชแนะแนวทางไววา “อาจเปนภาษาพนเมอง เปนศพทผสมกน” (พระยาอนมานราชธน อางถงใน นสตชนปท 4 รน 11, 2539 : 5)

สวนขอมลของอาจารยธนต อย โพธ ก ไดอธบาย ขอสนนษฐานของพระยาอนมานราชธนทวาเปนค ามาจากภาษาพนเมอง ค าวา “โหล”หรอ”โหร” เปนภาษาฮนด เปนชอเรยกงานเฉลมฉลองชยชนะของพระศวะตอพระกามเทพ นอกจากนยงมเพลงขบรองอกประเภทหนง ท านองทรปท บรรยายถงงาน“โหรล” (ล.ลง) และโหร (ร.เรอ) ดวย ท าใหอาจารยธนตสนนษฐานวา “โหร” เกยวพนกบค าวา“มโหร” ของไทย นาจะเปนมลค าศพททมาของ “มโหร”โดยทคนไทยน น เตม”ม” ขางหน า “ โหร”เลยกลายมาเป น “มโหร” เชนเดยวกนกบค าอนๆ ทใชในภาษาไทย ในภาษาไทยมกมการเตมค าหรอพยางคน ามาขางหนา เชน ขโมย-ขโจร,สะกด-สะเกา เปนตน

แต ข อส นน ษ ฐานของคณ าจารย ผ ท รงคณ วฒ และนกปราชญหลายๆทานทกลาวมาขางตนแมจะไมไดขอสรปของการเกดค าศพทและทมาท ไปของการเกดค าวา”มโหร” แตเปนขอสนนษฐานทมเหตผล และเปนเรองทเกยวของกบ”วงมโหร” ในขณะนหลกฐานทเกาแกทสดทแสดงถงการประสมวงมโหรอสานแบบโบราณกคอภาพปนปนประดบฐานเจดยทเมองคบว อ าเภอเมองจงหวดราชบร เปนรปนกดนตรผหญง 5 คน บรรเลงพณเพยะหรอพณน าเตา 1 บรรเลงพณหาสาย 1 ตกรบ 1 ตฉง 1 และขบรอง 1 คน

15

ปนปนรปนกดนตรทง 5 ทเมองคบว จงหวดราชบร (ทมา http://www.geocities.ws/dvaravati_th/music.htm)

กลาวโดยสรปคอ การสนนษฐานของการเกดค าวาโหรจาก

ทานผทรงคณวฒกไดใหขอสนนษฐานทวา เปนการพฒนามาจากภาษาสนสกฤตแลวน ามาใชมนภาษากเกดการเตมพยางคเพมขน แตขอสนนษฐานทกลาวมายงไมไดขอสรปของการเกดค าศพท

จากค าอธบายของอาจารยมนตร ตราโมท กลาวในต าราดรยางคศาสตรไทยไว ค าวา “มโหร” เปนการรวมวงดนตรระหวาง “วงบรรเลงพณ” กบวง “ขบไม” การบรรเลงพณใชพณน าเตา และผทดดพณเปนผขบรองดวย สวนวงขบไมนนมคนขบรอง 1 คน คนสซอสามสาย 1 คน และคนไกวบณเฑาะว อก 1 คน

ตอมาในสมยกรงศรอยธยาไดน าเอาสองวงดนตรนมารวมกน โดยมผบรรเลง 4 คน คนขบรองและตกรบพวงใหจงหวะเอง 1 คนสซอสามสาย 1 ดดกระจบป 1 (ใชดดแทนพณน าเตา) 1 และ

16

คนตทบประกอบจงหวะ 1 คน ตอมาไดเพมขลย เขามาส าหรบเปาล าน า กบร ามะนามาประกอบจงหวะใชคกบ “ทบ” ขนมาอก ในสมยอยธยาตอนปลายไดมการเพงฉง เขามาอก อาจารยมนตรไดสนนษฐานวา (ใหคนขบล าน าตและเลกตกรบพวง เพราะในสมยกรงธนบรกมเกดมวงมโหร 6 คนขน) ในสมยกรงรตนโกสนทร ในรชกาลท 1 ไดมการเพม “ระนาดเอก” (ขนาดเลกกวาในวงปพาทย) กบ“ระนาดแกว” แตระนาดแกวกไดยกเลกในภายหลง ในสมยรชกาลท 2 ไดมการยกเลกระนาดแกว เพม “ฆองวง” (ขนาดเลกกวาฆองวงใหญ และโตกวาฆองวงเลกปพาทย) ภายหลงเรยกวาฆองกลาง หรอฆองมโหร และไดเพง “จะเข”เขามาผสมวงดวย ในสมยรชกาลท 4 เพมเครองอยางปพาทย และไดลดขนาดของเครองดนตรลงเชนเดยวกน คอ ระนาดทอง 1 ,ทมเหลก 1 และเพม ซอดวง และซออเขามาผสมในวงมโหรตอนปลายของรชกาล ในสมยรชกาลท 5 ใหยกเลกกระจบป และฉาบ ในวงมโหรและไดใชกนมาจนมาถงปจจบนน มโหรนแตโบราณเปนวงทใชผหญงเลน เพราะทงนมราชก าหนดมาตงแตสมยกรงศรอยธยา หามไมใหผอนหดละครผหญงมไดแตของหลวงเทานน ครนถงสมยรชกาลท 4 ไดโปรดยกเลกพระราชก าหนด ผหญงกเลยหนไปหดละครกนมาก มโหรหญงจงลงบทบาทลงกลายมาเปนผชายทเลนแทน (มนตร ตราโมท, 2450 : 224)

กลาวโดยสรป คอ ค าวา มโหร เปนการรวมวงระหวาง วงบรรเลงพณ และวงขบไม วงมโหรไดมพฒนาการตงแตสมยกรงศรอยธยา ในสมยอยธยาตอนปลายไดมการเพมฉง สมยรชกาลท 1 ไดมการเพมระนาดเอกกบระนาดแกวเขามา สมยรชกาลท 2 ไดมการยกเลกระนาดแกวเพม ฆองวงและจะเขเขามาบรรเลงในสมยรชกาลท

17

4 เพมเครองอยางปพาทยเขาไป เชนระนาดทอง ทมเหลก ซอดวง และซออ และในสมยรชกาลท 5 ใหยกเลกกระจบป และฉาบ

การผสมวงมโหร ใชบรรเลงในงานประเพณ และพธกรรมทเกยวของกบวถการด าเนนชวต ตงแตเกดจนถงแกกรรม ดงปรากฏอยในภมภาคตางๆ เชน มโหรของภาคกลางจดประสงคกเพอการขบกลอมและดานของพธกรรม สวนภาคเหนอและภาคใตกมการบรรเลงทคลายกบมโหรหากแตมชอทเรยกกนตางออกไปกลาวคอ ภาคเหนอกมวงสะลอ ซอ ซง เครองดนตรหลกกคอ สะลอ ซอ ซง และเครองดนตรประกอบจงหวะ คอ ฉง ฉาบ และกลองใชบรรเลงทงงานมงคลและงานอวมงคล สวนภาคใตกมการบรรเลงทเรยกวาวงกาหลอ มเครองดนตรทส าคญคอ ปกาหลอ 1 เลา กลองทน 1 ค และฆองกาหลอ 1 คใชประกอบงานอวมงคลเทานน เปนตน

(ทมาhttp://www.sujitwongthes.com/2011/06/weekly10052554/)

(ทมาhttp://xitgriuwmp.blogspot.com/2014/08/blog-post_86.html)

มโหรอสาน

ส าหรบภาคอสานค าวา มโหรหมายถงการน าเอาเครองดนตรประเภทเครองส เครองต ประเภทเครองเปาเขารวมบรรเลงกน (ส านกงานวฒนธรรมจงหวดรอยเอด : 2548 , 1) มโหรอสานใชในการประกอบพธกรรมในงานบญประเพณตางๆตงแตอดตจนถงปจจบน จากการทไดสบคนหาประวตความเปนมาของมโหรอสาน กไดปรากฏอยในรปของวรรณกรรมพนบาน เรองขล-นางอว และทาวกาฬะเกษ ดงน

“...มทง หดบวชพรอม ฟงธรรมเทศนา มโหรหลาย แกวงแพนประสงคเหลน สงโขนเตน พากนฟอนแอน สาเลนฝาย เสอเตนใสหม ลางพองเขากวนเวา จากนซบซม

3 มโหรอสาน

19

เวาถอขอ มอซวนบบนม ลางพองเตเซฟอน น าแคนสบป กม คางแฮงว า หเถาใสยอย ลางพองตามดฮาย หหนวกผมขาว สซอขบ อานโคลงจานอง...” การละเลนมหรสพพนบานในการเสพงนหลายอยาง

ยกตวอยางเชน มโหร โขน เสอกนหม การฟอน เปนตน แตกไมสามารถระบไดวามโหรอสานนน รปแบบวงในสมยนนเปนอยางไร แตปรากฏเครองดนตร เครองเปาและเครองส ไดแก แคน ป และซอ แตจดประสงคของมโหรคอใชเครองขบกลอม เสพงนมมาตงแตโบราณดงปรากฏในรปแบบวรรณกรรมอสานเรองขล-นางอว ตอนแหศพขลไปเผา

“...ยอตวยค ยนจาประสงคไหว ไทพณได สวนไลตเสพย มโหรภาชฮอง กบกองกอมเฮยง ละลนลน ฟอนขวางคะลรลงค...” -------------------------- --------------------------- “...ดกระบวนแมง มโหรฮองกอม เถงเทยงคาย เตมใหเลกละคร...” --------------------------- -------------------------- “...พระพอเจา ผายสเมงซอน มโหรนน ทอดเสยงกมเกยง...”

20

จากวรรณกรรมพนบานอสานอกเรองคอ”ทาวกาฬะเกษ”กปรากฏวงมโหรเชนเดยวกบวรรณกรรมเรอง ขล-นางอว บทบาทของวงมโหรกยงเปนวงเพอบรรเลงขบกลอม จากค าทปรากฏในวรรณกรรม เชน “มโหรภาชฮอง กบกองกอมเฮยง”และ “มโหรฮองกอม” แปลเปนภาษากลางคอ “มโหรปพาทยรบรองเสยงกงกองขบกลอม” และ “มโหรขบรองเปนการขบกลอม” จากการศกษาขอมลความคดเหนของอาจารยทว ถาวโร และอาจารยพสฏฐ บญชยทวา มโหรอสานนนจะตองมอยกอนการเกดวรรณกรรมทวสองเรองนน แตจะเปนเมอใดและมาจากไหน หรอเกดขนอยางไรยงไมปรากฏหลงฐาน (ทว ถาวโร และ พสฏฐ บญชย, 2539 : 1)

ส าหรบผ วจยมความเหนสอดคลองจากศกษาขอมลวรรณกรรมอสานสองเรองปรากฏวงมโหรขนนน แสดงใหเหนวาการก าเนดมโหรอสานนนตองมการบรรเลงกอนทจะมการเกดวรรณกรรม สองเลมน แตการบรรเลงของมโหรนนเปนการบรรเลงขบกลอมในพธตางๆ การสบทอดของมโหรอสานผวจยไดศกษาจากหนงสอและขอมลกพอทกลาวโดยสรปไดวา วงมโหรทปรากฏในภมภาคอสานนน มการปฏบตสบทอดมอย 2 กลมใหญๆ คอ กลมอสานใต เปนกลมชนเชอสายเขมร ไดแก จงหวดสรนทร บรรมย ศรษะเกษ การบรรเลงวงมโหรจะประกอบไปดวยเครองดนตร เชน ซอ กระจบป กลอง ฉง ฉาบ และระนาด (เจรญชย ชนไพโรจน, 2533 : 310-313) สวนกลมทสองคอกลมเชอสายโคราชแลวแพรกระจายเขามาสจงหวดขอนแกน มหาสารคาม รอยเอด และจงหวดอนๆในภาคอสาน ในระยะแรกรปแบบการบรรเลงและการประสมวงคลายกบวงปพาทยของไทยภาคกลางมเครองดนตรประกอบดวย ซอดวง ซออ ป กลอง

21

มโหร ฉงและฉาบแตปจจบนรปแบบการผสมวงไดเปลยนตามยคตามสมย (ส านกงานวฒนธรรมจงหวดรอยเอด, 2548 : 2) จงหวดรอยเอดตงอยระหวางรอยตอของวฒนธรรมสองกลมจงท าใหไดรบการถายทอดทางวฒนธรรมมโหรอสานของกลมอสานใตและกลมโคราชสบเนองมา มโหรแตละวงนนมการประสมวงและการบรรเลงตามรปแบบทไดรบการถายทอดกนมาจากกลมผเลนกลมแรก หากผเลนกลมทไดรบการถายทอดมาจากครเพลงหรอครบาจากจงหวดสรนทรกจะมการบรรเลงในรปแบบอสานใต ซงจะมการน าระนาดเขามาประสมวงดวย (เหลกทพย ท ามา อางถงใน วฒนธรรมจงหวดรอยเอด, 2548:2) สวนวงโหรทไดรบการถายทอดมาจากครเพลงโคราชจะไมมระนาดมาประสมวง และใชผเลน 9 คน ประกอบดวย ซอ 3 คน ป 3 คนกลองมโหร 1 คน และฉงฉาบ อยางละคน (ค าตา หมนบญม, สมภาษณ, 21 เม.ย. 2558)

วงมโหรทปรากฏทอ าเภอจตรพกตรพมาน เปนมโหรพนบานทมลกษณะเดน อนเนองมาจากผบรรเลงไดรบการถายทอดจากครเพลงโคราช และถายทอกกนเรอยมา วงมโหรบานเทยมแขเปนวงดนตรทเกาแกและมชอเสยงวงหนงในอ าเภอจตรพกตรพมานจงหวดรอยเอด และไดรบใช

ประชาชนในหมบ านและชมชนใกล เคยง ตลอดท งหนวยงานตางๆ ทงในประเพณสวนบคคลและงานชมชนและยงท าการเผยแพรการบรรเลงมโหรอสานใหแกผทสนใจ โรงเรยนตางๆ และมหาวทยาลยมหาสารคามอยางตอเนอง ตงแตอดตจนถงปจจบน(ค าตา หมนบญม, สมภาษณ, 21 เม.ย. 2558)

(ถายโดย อภสทธ เบองบน. 22 สงหาคม 2558)

ประวตบานเทยมแข บานเทยมแข เดมอยบานเปลอยนอย ไดอพยพครอบครวตงบานเรอนอยรมฝงลานาหวยกดใส เดมชอบานเปลอยนอย เมอ พ.ศ. 2413 สมยนนลาหวยยงอดมสมบรณ รมฝงนาปกคลมไปดวยปาและมจระเขอาศยอยและทา ซงถาของจระเขนอยรมฝงใกลดอนปตามชาวบานถกจระเขกดเปนประจาทางการจงใหทหารมาปราบจระเข จนจระเขแถวนนตายหมดเหลอแตถาทเคยอาศย จงไดตงหมบานนวาบานเทยมแข (“เทยม”เปนชอเรยก “ถา” “แข” เปน

4 องคประกอบของวงมโหรอสาน บานเทยมแข

23

ชอเรยก “จระเข” ในภาษาทองถน) นบมาถงปจจบนรวมระยะเวลา 145 ป มโหรบานเทยมแข มโหรบานเทยมแข ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด วงมโหรวงนไดรบการถายทอดวชาความรทางดานดนตรจากครเพง อนประจง ชาวอาเภอบวใหญ จงหวดนครราชสมากบเพอนอก 3 คน ประมาณป พ.ศ. 2492 เดนทางมารบจางฝกหดมโหรใหกบชาวบานทสนใจ ลกศษยรนแรก กม นายอดลย สมเพชร นายช กดเสนา นายประสทธ อปวง และนายสน พมพวงศ โดยเสยคาครคนละ 6 บาทซงเปนคาเงนทแพงมากในสมยนน กไดเรมหดเรมเรยน การเรยนการสอนนนกเปนการเรยนการสอนแบบตวตอตวไมมการสอนเปนโนตแตสอนเปนการรองทานองเสยงและใหลกศษยจาเอา โดยจะตอเพลงไปทละทอนจนกวาจะจาไดและฝกใหเกดความชานาญ กไดฝกฝนเปนเวลาหนงแลวกเรมออกรบงานแสดงทาใหวงมโหรมชอเสยงและพฒนาฝมอของนกดนตร หลงจากนนนายเพงกไดแตงงานกบหญงสาวบานเทยมแขกเลยไดควบคมดแลและรวมบรรเลงในวงมโหรน หลงจากนนนายเพงกไดยายครอบครวไปอยทอาเภอเสลภม จงหวดรอยเอด ทาใหนายประสทธ เปนหวหนาวงรบชวงตอเปนรนท 2 และนายสน พมพวงศ กรบชวงตอหวหนาวงรนท 3 และปจจบนหวหนาวงรนท 4 คอ นายคาตา หมนบญม (คาตา หมนบญม, สมภาษณ 22 เม.ย. 2558)

24

กลาวโดยสรปคอ วงมโหรบานเทยมแขไดรบการถายทอดจากวฒนธรรมกลมโคราชเพราะวามไมมการนาเครองดนตรเชน ระนาด หรอฆองวงมาประกอบ มเพยงเครองดนตร 9 ชน ตงแตอดตจนถงปจจบนและอกเหตผลหนงคอ ไดรบการฝกสอนจากครบาทมาจากโคราชอกดวย

องคประกอบของมโหรอสานบานเทยมแข ตามลาดบตอไปน

1. เครองดนตร 2. การประสมวงมโหร 3. วธการบรรเลง และโอกาสในการแสดง 4. บทเพลงทใชในการบรรเลง 5. นกดนตร 6. เกยรตประวตและผลงานของวงมโหรบานเทยมแข

เครองดนตร วงมโหรอสานบานเทยมแข มเครองดนตรประเภท ส ต

และเปา แตดงเดมเครองดนตรทใชเลนในวงนน มอย 9 ชนดวยกน ตงแตอดตจนถงปจจบนกไมมการเอาเครองดนตรอนๆมาประสมวงในวง เปนการอนรกษรปแบบของการเลนดนตรแบบดงเดม จากการศกษาเกบขอมลจะเหนไดวาเครองดนตรทเลนกนภายในวงกเปนการผลตแบบภมปญญาชาวบานถงแมจะไมมความสวยงามเหมอนกบทาดวยเครองไมเครองมอททนสมยเหมอนในปจจบน โดยจะเนนท

25

คณภาพของเสยงมากกวาความสวบงามของเครองดนตรมเครองดนตร ดงน

1. ปใหญ 2 เลา 2. ปนอย 1 เลา 3. ซอใหญ (ซออ) 2 คน 4. ซอนอย (ซอดวง) 1 คน 5. กลองมโหร 6. ฉง 7. ฉาบ 1.1 ปใหญ

(คาตา หมนบญม, สมภาษณ, 22 เม.ย. 2558)

1. ปใหญหรอปทม ทางภาคกลางเรยกวา ปใน เปนเครองดนตรประเภทเปา มร 6 รไวสาหรบบงคบเสยงสงตาตามทานองเพลง หนาทของปใหญในวงมโหรอสานกคอ มหนาทเปาบรรเลงทานองหลก การขนเพลงแตละเพลงนนใชปใหญเปนตนเสยงในการขนเพลง สวนประกอบของปใหญนนกเหมอนกบปทางภาคกลาง ประกอบดวย เลาป และลนป เลาปทามาจากไมเนอแขง มความยาวประมาณ 40 เซนตเมตร กลงหรอเหลาใหเปนรปทรงกลมสวนปลายทงสองดานคอดเลกนอย มรนบ 6 ร เพอการใชนวปดเปดบงคบเสยงแตละเสยงมเสนผาศนยกลางประมาณ ครงเซนตเมตร

26

สวนลนปทาดวยใบตาลเปนรปคลายพด ผกประกบกบทอโลหะทองเหลอง ใชดายผก ทางภาคกลางเรยกวา “กาพวดป” มความยาวประมาณ 5 เซนตเมตร เวลาจะบรรเลงตองแชลนปไหออนเสยกอน ในวงมโหรบานเทยมแขนนจะใชปใหญบรรเลงในวง 2 เลา


ปใหญและลนป (ถายโดย อภสทธ เบองบน 29 สงหาคม 2558)

2. ปนอยหรอปยอด มลกษณะคลายปใหญเพยงแตขนาดเลกกวาและลกษณะเสยงจะแหลมกวาปใหญ มร6 ร เพอใชนวเปดปดบงคบเสยงสงตาตามทานองเพลง หนาทหลกของปนอยในวงมโหร

27

กคอ เปาประสานกบปใหญ หรอนกดนตรในวงมโหรเรยกกนวา “เปาขด” สวนประกอบของปนอยนนเหมอนกบป ใหญ มความยาวประมาณ 30 เซนตเมตร ทามาจากไมเนอแขงเชนเดยวกน ในวงมโหรบ าน เท ยมแ ข น นจะ ใช ป น อยบรร เล ง ในว ง เ พ ย ง เ ล า เ ด ย ว (คาตา หมนบญมา, สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558)

ปนอยหรอปยอด (ถายโดย อภสทธ เบองบน 22 สงหาคม 2558)

28

ภาพเปรยบเทยบระหวางปใหญและปนอย

(ถายโดย อภสทธ เบองบน 22 สงหาคม 2558)

3. ซอใหญ หรอซออของภาคกลาง เปนเครองดนตรประเภทส ม 2 สาย เปนซอทมลกษณะเสยงตากะโหลกทาดวยกะลามะพราว คนซอยาวประมาณ 75-80 เซนตเมตร สายแตเดมใชสายไหม แตปจจบนเปลยนมาใชสายเบรกจกยาน เนองมาจากสายไหมนนขาดงายและหาไดยาก กเลยเปลยนมาใชสายเบรกจกยานแทนเพราะทนทาน และหางาย และสายไหมนนไหเสยงไพเราะกวาสายลวด หนาทหลกในวงคอสดาเนนทานองและประสานเหมอนกบปยอด ในวงมโหรบานเทยมแขนนจะใชซอใหญบรรเลงในวง 2 คน (สมฤทธ โสภา, สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558)

29

ใหญ หรอซออ (ถายโดย อภสทธ เบองบน 22 สงหาคม 2558)

4. ซอนอย หรอ ซอดวง เปนเครองดนตรประเภทส ม 2 สาย สวนประกอบตางๆไมแตกตางจากซอใหญมากนก เวนแตกะโหลกซอมลกษณะเปนทรงกระบอก สายทใชกเหมอนกบซอใหญ หนาทหลกในวงกคอ ซดาเนนขดและลอกบเครองดนตรตางๆภายในวง แตสวนใหญกจะสดาเนนทานองไปในทศทางเดยวกน ซอนอยทใชในวงมโหรบานเทยมแขนน ใชเพยงคนเดยว สาเหตทเรยกวาซอนอยนนสนนษฐานวา นาจะมาจากการดาเนนของเสยงและรปลกษณมลกษณะทเลกกวาซอใหญ (สมฤทธ โสภา , สมภาษณ, 23 เม.ย 2558)

30

ซอนอยหรอซอดวง (ถายโดย อภสทธ เบองบน 22 สงหาคม 2558)

5. กลองมโหร เปนกลองสองหนา ตวกลองทาดวยไม

มะเหลยม หมดวยหนงววสองดานไหหนงววหรหนงควายรอยเพอขงหนากลอง หนากลองกวาง 45 เซนตเมตร หนา 24 เซนตเมตร มบวงตดตวกลอง 1 อน เพอสาหรบสอดไมเวลาเดนแห การตกลองมโหรกจะใชมอและไมตแลวแตจงหวะกลอง กลองมโหรของบานเทยมแขทใชบรรเลงเปนกลองใบเดยวตงแตแรกเรมในการกอตงวง และไมมการตดเสอใสไหกลอง เสอกลอง คอการเอาผามาตดและเยบมาหมตวกลองเพอไหเกดความสวยงาม ไมทใชตเปนไมกรานยาวเหลาคลายไมระนาดทมปลายไมพนดวยผาหนา มโหรบานเทยมแขยงอนรกษแบบ

31

แผนดงเดมไมมการตกแตงตามยคสมย (คาตา หมนบญม, สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558)

ภาพกลองมโหร (ถายโดย อภสทธ เบองบน 22 สงหาคม 2558)

5. ฉงและฉาบ เครองประกอบจงหวะในวงมโหรอสาน

กม ฉงและฉาบ ประกอบในวง ทาดวยโลหะทองเหลองเหมอนกบทใชในวงดนตรทวๆไป ฉงและฉาบเปนเครองประกอบจงหวะทสาคญ ทาใหการบรรเลงครกครนสนกสนาน

32

ภาพฉงและฉาบ (ถายโดย อภสทธ เบองบน 22 สงหาคม 2558)

การประสมวงมโหรอสานบานเทยมแข การประสมวงมโหรอสานบานเทยมแขเปนการนาเอา

เครองดนตรประกอบดวย ปใหญ 2 เลา ปนอย 1 เลา ซอใหญ 2 คน ซอนอย 1 คน กลองมโหร ฉง และฉาบ มารวมบรรเลงในวงมโหรอสาน รปแบบในการประสมวงมอย 2 ลกษณะ คอการประสมวงแบบนงบรรเลง และการประสมวงแบบเดนบรรเลง (คาตา หมนบญม, สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558)

33

การประสมวงแบบนงบรรเลง การประสมวงแบบนงบรรเลงนนเปนการบรรเลง

ประโคมหรอเสพงน จากการศกษาพบวาวงมโหรอสานทกคณะและบรรเลงโดยการนง สาหรบการนงบรรเลงในวงมโหรอสานบานเทยมแขในการบรรเลงตามหมบานกจะนงบรรเลงตามอธยาศยเนนความสะดวกสบายเปนหลก ไมมการนงทเปนรปแบบตายตว สวนงานแสดงใหญๆจะนงเรยงในรปพระจนทรซก หรอรปแบบครงวงกลม โดยทเครองประกอบจงหวะและกลองมโหรอยตรงกลางวง เครองดนตรประเภทสอยดานซายของเครองประกอบจงหวะ เครองเปาอยดานขวา


รปแบบการนงบรรเลงรปพระจนทรซกหรอรปครงวงกลม

34

การประสมวงแบบเดนบรรเลง การเดนบรรเลงหรอการการเดนแห โดยรปแบบ

การเดนกจะเดนเรยงกนถาหนากระดานสองแถว นาขบวนแหงานประเพณใน เทศกาลต างๆ ได แก แหนาค บญทอดกฐ น บญทอดผาปา แหศพ เปนตน เครองดนตรกจะใชบรรเลงเดนแหไปเรอยๆ สวนกลองมโหรใชไมสอดหกลองโดยทคนตฉงเปนคนแบกกลองดานหนา และคนตกลองมโหรแบกและตกลองอยดานขาง การเรยงเครองดนตรจะไมมรปแบบทตายตว โดยปกตกใหกลมเครองสอยดานหนา และกลมเครองเปาอยดานหลง เพราะวาเครองเปามเสยงกวากเลยอยดานหลง (คาตา หมนบญม , สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558)

รปแบบการเดนบรรเลง

35

กลาวโดยสรปคอ การนงบรรเลงของวงมโหรอสานไมมรปแบบทตายตว เนนความสะดวกสบายเปนหลก แตถาเปนงานทสาคญหรองานทใหญๆกจะนงในรปแบบครงวงกลมหรอจนทรครงซก โดยใหเครองประกอบจงหวะอยตรงกลางกลมเครองสอยดานซาย และกลมเครองเปาอยดานขวา สวนการบรรเลงโดยการแห จะเดนในรปแบบแถวตอนเรยงสอง โดยทเครองสอยหนาตอดายเครองเปา และเครองประกอบจงหวะอยดานขาง

พธไหวคร

การแสดงดนตรหรอการแสดงนาฏศลปจะเรมขนไดกตองมการไหวครเสยกอน การไหวครเปรยบเสมอนเปนการเรยกขวญกาลงใจ การไหวครแสดงใหเหนวฒนธรรมอยางหนง มมาตงแตโบราณกาล เปนการผสมผสานความเชอทางดานศาสนา จตวทยา และไสยศาสตรเขาดวยกน จดประสงคหลกกเพอใหเกดผลทดแกผปฏบต

วตถประสงคในการไหวคร 1) เพอเปนการแสดงสมมาคารวะ และแสดงความ

กตญญกตเวทตอครบาอาจารย 2) เพอใหเกดสรมงคลแกหมคณะ 3) เพอใหครบาอาจารย และสงศกดสทธคมครอง

ใหมสวสดภาพ ปราศจากอนตรายตางๆ

36

4) เพออธษฐานใหครบาอาจารยและสงศกดสทธชวยใหบรรเลงมโหรไดอยางราบรน ผคนนยมชมชอบ

5) เพอเปนการขอขมาลาโทษตอครบาอาจารยและสงศกดสทธหากการแสดงมขอบกพรองหรอความไมควรใดๆกตาม

สถานทประกอบพธกรรม การประกอบพกรรมไหวครนนจะประกอบพธกรรม

ณ ทแสดงจรง สถานทททาพธไหวครนนเปนสถานท เอกเทศ ปราศจากสงรบกวน เพราะตองสารวมกาย วาจาและใจ

อปกรณประกอบการไหวครหรอ เครองคายของคณะ

มโหรบานเทยมแข มดงน 1) เครองดนตรทกชนทใชแสดง 2) เครองขนธ 5 (ดอกไม ธป เทยน อยางละ 5 ค) 3) ผาขาว 1 วา 4) เหลาขาว 1 ขวด 5) แปง 1 กระปอง 6) เงน 12 บาท 7) ยาสบ (บหร)

เครองคายไหวครเหลาน เมอเตรยมเสรจเรยบรอยแลว หามใหคนเดนขามเครอง คายไหวครน เพราะจะเปนการลบหลครบาอาจารย สาหรบนาหวาน(นาอดลม)เปนเพยงเครองดมใน

37

ระหวางบรรเลงไมใชเครองไหวครแตอยางใด (คาตา หมนบญม , สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558) ความหมายของเครองคายไหวครมโหรอสาน มความหมายแตละอยางดงน

1) เครองดนตรทกชน เปรยบเสมอนตวแทนของคร ไดแก

1.1) พระยากลาโหม เครองดนตร คอ ซอ 1.2) พระยาวะร เครองดนตร คอ ป 1.3) พระยานอย เครองดนตร คอ ฉงและฉาบ 1.4) พระยาโพนทพเครองดนตร คอ กลองมโหร

(คาตา หมนบญม, สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558) ความเชอในเรองเทพเทวดาของวงมโหรอสานมความ

สอดคลองกบความเชอ และการนบถอเทพเทวดาของนกดนตรไทย ซงนกดนตรอธษฐานใหเทพเทวดาชวยปกปกรกษาใหเกดความรมเยนเปนสข และเกดขวญและกาลงใจในการบรรเลงดนตรอกดวย

2) เครองขนธ 5 หมายถง เครองขอขมาครบาอาจารย

3) ผาขาวมา 1 วา หมายถง เครองขอขมาครบาอาจารย

38

4) เหลาขาว 1 ขวด เชอวา เมอดมเหลาทผานการไหวครแลว จะเกดอารมณ คกคก ทา ใหเลนดนตรสนกสนานนาฟง 5) แปง เปนนยทเชอวา ข อ ง ห อม เ ป นของททาใหเกดเมตตามหานยม คน นยมชมชอบ 6) เงน 12 บาท หมายถง เป น เคร อ งขอขมาครบาอาจารย เดมแตโบราณใช 6 สลง หรอ 12 สตางค

7) ยาสบ (บหร) แตโบราณเปนเครองทใชไถถอนผาขาวทเจาภาพเตรยมไวให นากลบไปใชประโยชนใชสอยอนๆ โดยของทจะนามาไถเปนเงนหรอบหรกได ตามทเจาภาพจะเหนควร หรอบางทจะไมไถถอนกได ในปจจบนกเลยมการนาเอายาสบ (บหร) เขามาเปนหนงในเครองคายไหวคร เพอทนกดนตรหรอคนอนจะไดสบกน


ขนตอนพธกรรม เมอไดเวลาและสถานทเหมาะสมแลวจะนาเครอง

ดนตรทงหมดมาวางรวมกนแลวนาเครองคายไหวครทงหมดมาวางลงบนจาน ผทาพธและนกดนตรในวงมานงลอมวงรอบๆเครองบชา รนเหลาใสแกวโดยประมาณ และเทแปงฝนลงผสมกบนาลงในแกวโดยปกตแลวหวหนาวง เปนผทนาไหวคร แตอาจจะใหคนอนในวงมาทาหนาทแทนได

39

- ผทนาจดเทยน สมาชกคนอนๆประนมมอ

- ผนาพธกราบ 3 ครง ตงนะโม 3 จบ ดงน “นะโมตสสะ ภะคะวะโต อะระหะโต สมมา

สมพทธสสะ” (3 รอบ)

- ผนากลาวคาอญเชญเทวดา หรอ “ปาวสคเค” เบาๆวา

“สคเค กาเม จะ รเป ศรสขะระตะเฏ จนทะลกเข วมาเน ทเป รฐเฐ จะ คาเม ตะรวะนะคะหะเน เคหะวตถมห เขตเต ภมมา จายนต ชะละถะละวสะเม ยกขะคนธพพะนาคา ตฎฐนตา สนตเก ยง มนวะระวะจะนง สาธะโว เม สณณต ธมมสสะวะนะกาโล อะยะมภะทนตา ธมมสสะวะนะกาโล อะยะมภะทนตา ธมมสสะวะนะกาโล อะยะมภะทนตา”

หลงจากทปาวอญเชญเทวดาเสรจแลว ผทาพธกรรมกจะบอกกลาวเจาทเจาทางขอขมาลาโทษครบาอาจารยและชวยอานวยพรใหการบรรเลงมโหรราบรนและเปนทนยมของคนฟง จากการเกบขอมล การกลาวคาอญเชญเทวดาปจจบนไมคอยกลาวและไมมคนกลาวได เพยงแตกลาวสงทดสงทงาม จากนนผนาพธกเอาเหลาขาวทเทใสแกวใชเปนนามนตพรมเครองดนตร เหลาทเหลอ

40

จากนนกแบงใหนกดนตรภายในวงดมเพอเปนสรมงคล แลวนาเอาดอกไมทไหวครมาทดทเครองดนตร หลงจากนนกนาเอาแปงทเทลงในแกวมาแบงกนทา แปงเปนเครองหอมเปนนยวาเปนสงททาใหคนเกดความเมตตา เกดความรก เหมอนกบคาถาเมตตามหานยม หามใชนาหอมแทนแปง เพราะการแหใชระยะทางไกล ถาใชนาหอมเวลาเหงอออกจะเกดกลนตว แตถาใชแปงทาจะทาใหเนอตวแหงและหอม หลงจากนนเปนอนเสรจพธไหวคร (จาเนยร มาศวเศษ, สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558)

เครองไหวครการฝากตวเปนศษย ประกอบดวย

- ไกตม 1 ตว

- ขนธ 5 (ดอกไม ธป เทยน 5 ค)

- เงน 56 บาท ตอคร 1 คน (56 x 9 คน = 504 บาท)

- ผาขาว 1 วา การฝากตวเปนศษยนนตองไหวครทง 9 คน อาจจะ

เปนสมาชกภายวงทง 9 คน เปนนยทวาไหวครเครองดนตรทง 9 ชน จะมาไหวครคนเดยวไมได โดยทนาเอาสงของไหวครทงหมดมาวางลงบนจานหรอถาดกได หลงจากนนครทง 9 คนกจบเครองไหวพรอมๆกน ถอวาเปนการรบเปนลกศษยแลว

41

หลงจากนนกเรมบรรเลงเพลงไหวคร กอนอนหลงจากไหวครเสรจทกครงทบรรเลงเพลงแรกคอ เพลงไหวคร เพลงไหวครเปนเพลงทแสดงความเคารพกตญญกตเวทตอครบาอาจารยทไดสงสอนมาและเปนขวญกาลงใจในการบรรเลงอกดวย หลงจากเพลงไหวครจบแลว วงมโหรจะเลอกเพลงไหนกได แลวแตจะนดแนะกนภายในวง ไมมการระบเปนแบบแผน โดยทจะใหปใหญเกรนแลวรบพรอมกนทงวง ซงแตละเพลงเปนเพลงทอนเดยวจะเลนซากเทยวกได แตละเพลงเมอจะลงหวหนาคณะกจะใหสญญาณเปนทรกนวาจะลงจบ แลวจะออกดวยเพลงจบ สวนบทเพลงนนแบงตามจงหวะได 2 ลกษณะคอ จงหวะชา และจงหวะเรว จงหวะชาจะใหในกระบรรเลงเสพงน และจงหวะเรวนนจะใชในขบวนแห ซงเปนรปแบบของการบรรเลงเพลงมโหรอสาน เพลงแตละเพลงสามารถบรรเลงตอกนไดไปเรอยๆ แลวแตวาหวหนาวงจะใหสญญาณลงจบ


โอกาสในการแสดง วงมโหรอสานมความสมพนธกบวถชวของชาวบานตงแตเกดจนตาย ดวยการไดเขารวมพธกรรมตางๆเกยวกบความเชอทางดานศาสนาและมหรสพประสานการเขารวมพธกรรมตางๆ หากเปนการบรรเลงประโคมงานหรอทเรยกวา “เสพงน” เปนการบรรเลงประกอบพธกรรม เชน การสวดมนตเยน การตกบาตร การถวายภตตาหาร แกภกษสงฆ และงานเกยวของกบวถชวตของชาวบาน

42

เชน การทาบญอทศสวนกศลใหแกผทลวงลบ ทาบญผาปา ทาบญกฐน ทาบญบวชนาค งานแหเทยนพรรษา และงานประเพณตางๆ เปนตน การบรรเลงมโหรอสานกเปนสอทบอกวาวนนบานไหนมงาน ผคนในหมบานเมอไดยนเสยงมโหรดงขนกมารวมรวมตวกนทาบญรวมกน และกไดแหฟอนรวมกนไปทวด นอกจากวงมโหรอสานมความสมพนธกบงานอวมงคล โดยทญาตผตายจะใชวงมโหรอสานเสพงนขณะทเคลอนศพไปยงเมร เพอประกอบฌาปนกจตอไป (อาง สอนพงษ อางถงในสานกงานวฒนธรรมจงหวดรอยเอด, 2548: 40)

บทเพลงทใชในการบรรเลง บทเพลงทใชในการบรรเลงในวงมโหรอสานบานเทยม

แข พบวามการบรรเลงประมาณ 20 เพลง เปนเพลงไทยสาเนยงลาวอสาน ไมปรากฏสาเนยงเขมร นาจะมาจากแหลงกาเนดทผนามาถายทอดนามาจากจงหวดนครราชสมา นาจะไดรบอทธพลจากการเลอนไหลของวฒนธรรมจากภาคกลางนามาบรรเลงและผนวกเขากบวฒนธรรมอสาน

ผวจยมความคดเหนวาเพลงมโหรนาจะไดรบมาจากเพลงไทย เพราะนาจะเปนการเลอนไหลทางวฒนธรรม มาผสมกบวฒนธรรมและวถชวตชาวบาน ดงนนรปแบบและตวเพลงจงเปนเอกลกษณ ยกตวอยางเชน เพลงทมชอเหมอนกบเพลงไทยแตตวเพลงไมมลกษณะเหมอนกบตวเพลงนนๆ หรอชอเพลงไมเหมอนกนเพลงไทยแตเมอลองมองดองคประกอบโดยรวมแลวมความคลายคลง

43

กบเพลงไทย เชน เพลงนางนวลทบรรเลงในวงมโหรอสาน มความคลายคลงกบเพลงสนวลอยางเพลงไทย เปนตน เพลงมโหรอสานสามารถจาแนกเพลงตามจงหวะไดเปน 2 ลกษณะ คอจงหวะเพลงชา และจงหวะเพลงเรวนน มลกษณะเปนบทเพลงทอนเดยว เลนซาไปมากเทยวกได แตเวลาลงจบแตละเพลงจะลงจบดวยเพลงจบสนๆ ทกเพลง เพอใหเกดความพรอมเพรยงของผบรรเลง สาหรบบทเพลงแรกกคอเพลงไหวคร แลวไมมการกาหนดตายตว บทเพลงทใชในการเสพงน สวนมากเปนเพลงจงหวะชา เชน เพลงไหวคร เพลงชะนโหย เพลงนางนวล เพลงเนตร เพลงคนชา เปนตนสวนเพลงทใชในการบรรเลงแห สวนมากเปนเพลงจงหวะเรว เชน เพลงพมาแหกระจาด เพลงบวบงใบ เพลงมายอง เพลงจนลงเรอ เปนตน ดงนนบทเพลงทใชเกยวกบงานบญพธทางศาสนา หรอพธงานศพ กเลนไดเหมอนกนทกเพลง เพยงแตงานศพกจะเลอกใชเพลงทมจงหวะชา เพอใหสอดคลองกบสภาพแวดลอมของงาน เปนตน (คาตา หมนบญม, สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558)

44

นกดนตรในวงมโหรบานเทยมแข วงมโหรบานเทยมแข หม 2 ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด เรมฝกมโหรครงแรกประมาณ พ.ศ. 2492 กบครเพง อนประจง ชาวอาเภอบวใหญ จงหวดนครราชสมา เปนครคนแรกทมาสอนดนตรให กบวงมโหรบานเทยมแข โดยเสยคาครสอนคนละ 6 บาทแพงมาก เพราะ วว ควาย ตวละ 2 – 3 บาท ใชเวลาฝกสอนประมาณ 6 เดอน แลวออกงานจนปจจบนน นกดนตรสวนใหญเปนชาวบานทมภมลาเนายทบานเทยมแข หรอไมกมาแตงานแลวอยกนอยทบานเทยมแข นกดนตรเปนผชายทงหมด สวนใหญเปนนกดนตรยงคนเปนลกศษยรนแรกทเรยนกบนายเพง อนประจง ตงแตป 2492 นกดนตรสวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรม การเลนดนตรเปนเพยงแคอาชพเสรมเทานน (คาตา หมนบญม, สมภาษณ, 23 เม.ย. 2558)

45

1. นายค าตา หมนบญม (หวหนาวง)

นายคาตา หมนบญม อาย 72 เครองดนตรทเลนคอ ปใหญ อาชพทานา อยบานเลขท 163 หม 2 ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน แตงงานกบ นางเกสร หมนบญม มบตรดวยกน 3 คน ไดแก

1. นางสาวธนาพร หมนบญม 2. นางสาวอรอนงค หมนบญม 3. นายศกดา หมนบญม

46

นายคาตา หมนบญม ภมลาเนาเดมอยทบานโนนชาด ตาบลลงเคง อาเภอสองหอง จงหวดขอนแกน เรมเรยนและหดมโหรอสานมาดายตนเอง ตงแตอาย 16 ป อาศยครพงลกจาในการตอเพลงตงแตอยทภมลาเนาเดมเพราะวาครทสอนนนหวงวชามาก และไดแตงงานและยายมาอยทบานเทยมแข และไดมารวมงานวงมโหรทบานเทยมแข ปจจบนเปนหวหนาวงมโหรบานเทยมแข

2. นายเลา นรชาญ

นายเลา นรชาญ อาย 69 ป เครองดนรทเลนคอ ซอใหญ อาชพทานา อยบานเลขท หม 2 ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด แตงงานกบ นางทองสา นรชาญ มบตรดวยกน 4 คน ไดแก

1. นางสาวสนย นรชาญ 2. นางสาวราตร นรชาญ 3. นางสาวลาใย นรชาญ 4. นางสาวสายฝน นรชาญ

นายเลา นรชาญ เปนหนงในสมาชกต งแตแรกเรมเดมทตงแตการกอตงวง หนาทในคอ ซอใหญ ตงแตการเรมฝกหด และพฒนาฝมอมาตลอด และปจจบนอยในวงกยงคงเลนซอใหญ

47

3. นายเขยน สารจนทร

นายเขยน สารจนทร อาย 70 ป เครองดนตรทเลนคอ

ซอใหญ อาชพทานา อยบานเลขท 79/1 หม 2 2 ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยอด แตงงานกบ นางจนทร สายสนท มบตรดวยกน 5 คน ไดแก

1. นายธนะ สารจนทร 2. นายไพรา สารจนทร 3. นายชฎาภรณ สารจนทร 4. นางรนดร สารจนทร 5. กรรณญะอร สารจนทร

48

นาย เขยน สารจนทร เปนหนงในสมาชกรนแรกของวงมโหรอสานบานเทยมแข เครองดนตรทเลนกคอซอใหญ

4. นายนา สมเพชร

นายนา สมเพชร อาย 71 ป เครองดนตรทเลนในวง คอ ซอนอย อาชพทานา อยบานเลขท 191 หม 2 2 ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน แตงงานกบ นางสจนทร สมเพชร มบตรดวยกน 4 คน ไดแก

49

1. นางนนทา กดเสนา 2. นายสงวน สมเพชร 3. จาสบเอก พชต สมเพชร 4. สบโท สมพงษ สมเพชร

นายนา สมเพชร เลนดนตรมาแลวเปนเวลา 66 ป เปนหนงในสมาชกรนแรกของวงมโหรอสานบานเทยมแข

4. นายจ าเนยร มาศวเศษ

นายจาเนยร มาศวเศษ อาย 69 ป เครองตรทเลนคอ กลองมโหร อาชพทานา อยบานเลขท 128 หม 2 ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด แตงงานกบ นางหน มาศวเศษ มบตรดวยกน 4 คน ไดแก

1. นางหนหน มาศวเศษ

50

2. นางสาล มาศวเศษ 3. นายสชาต มาศวเศษ 4. นางบวเลยน มาศวเศษ

นายจาเนยร มาศวเศษ เรมเรยนดนตรตงแตป พ.ศ. 2492 กบครเพง พรอมทงสมาชกคนอนๆ เปนหนงในรนกอตงวงมโหรบานเทยมแข

4. นายค าผว สมเพชร นายคาผว สมเพชร อาย 66 ป เครองดนตรท

เลนคอ ฉาบ อาชพทานา เปนอดตผใหญบาน หม 2 อยบานเลขท 21/2 หม 2 ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด แตงงานกบ นางบญลอม ภมเขต มบตร 5 คน ไดแก

1. นายวจต สมเพชร 2. นางสาววรลกษณ สมเพชร 3. นายสรศกด สมเพชร 4. นางสาวศรพนธ สมเพชร

นายคาผว สมเพชร เรยนดนตรมาเปนเวลา 44 ป กบนายเพง อนประจนพรอมกบสมาชกในวง เครองดนตร ทเลนได คอ กลองมโหร และ ฉาบ

51

5. นายนต บตรใส อาย 74 ป เครองดนตรทเลนคอ ฉง อาชพทานา อย

บานเลขท 31/1 หม 2 ตาบลนาใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด แตงงานกบ นางอรด บตรใส มบตร 4 คน ไดแก

1. นางเพญศร นามใน 2. นายมศกด บตรใส 3. นางภกด สมอมาตย 4. นางอรม บตรใส

นายนต บตรใส เรมเรยนดนตรมาเปนเวลา 57 ปแลว กบนายเพง อนประจน สวนเครองดนตร ทเลนในวง คอ ฉง เกยรตประวตและผลงานของวงมโหรบานเทยมแข

วงมโหรอสานบานเทยมแขนนนอกจากจะออกแสดงรบใชชมชนแลว ยงมการพฒนาฝมออยางตอเนอง เหนไดจาการเขารวมการแขงขน การเขารวมกจกรรมในจงหวด และเปนวทยากรฝกสอนมโหรอสาน เปนการเผยแพรและอนรกษการบรรเลงมโหรอสาน จงทาใหวงมโหรบานเทยมแขไดรบรางวลเชดชเกยรตศลปนพนบานอสาน สาขาศลปการแสดง (ประเภทวงมโหรอสาน) จากสถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน มหาวทยาลยมหาสารคาม นอกจากนยงไดรบรางวลตางๆ ดงน

- รางวลรองชนะเลศในการแขงขนทกองทพบกจงหวดรอยเอด ป พ.ศ. 2534

52

- รางวลชนะเลศการประกวดมโหรพนบาน งานบญผะเหวะ จงหวดรอยเอด ระหวาง วนท 1 – 2 มนาคม พ.ศ. 2543

- ไดรบตาแหนงชนะเลศในการประกวดวงมโหรอสานพนบาน โดยสถาบนวจย ศลปวฒนธรรมอสาน มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม ป พ.ศ. 2535

- วงมโหรอสานบานเทยมแขไดรวมขบวนแหนาคหลวง ณ พระตาหนกภพานราชนเวศน จงหวดสกลนคร ป พ.ศ. 2537

- ไดรบเชญเขารวมแสดงมโหรพนบานทโรงละครแหงชาต ป พ.ศ. 2538 - ไดรบเชญเขารวมการแสดงวงมโหรพนบานในงานอะเมซงไทยแลนด ป พ.ศ. 2539

- ไดรบเชญเขารวมการแสดงวงมโหรพนบานในงานเฉลมฉลองและสมโภชพระพฆเนศ ณ วทยาลยนาฏศลปรอยเอด ป พ.ศ. 2542

- ไดรบรางวลเชดชเกยรตเปนศลปนพนบานอสาน สาขาศลปะการแสดง (ประเภทมโหรอสาน) โดยส ถ า บ น ว จ ย ศ ล ป ะ แ ล ะ ว ฒ น ธ ร ร ม อ ส า น มหาวทยาลยมหาสารคาม ป พ.ศ. 2544

53

- นายคาตา หมนบญม ไดรบเชญไปเปนอาจารยพ เศษ ฝ กสอนมโหร อสาน ใหแกน ส ต คณะศลปกรรมศาสตร และวทยาลยด ร ยางคศลป มหาวทยาลยมหาสารคาม และสถาบนการศกษาหลายแหง จนปจจบน

(คาตา หมนบญม, สมภาษณ, 24 ก.ค. 2558) จากเกยรตคณและผลงานอนโดดเดนของวงมโหรบานเทยมแข เปนเครองบงชใหเหนถงความเปนศลปนผเชยวชาญดานมโหรอสาน และยงสรางชอเสยงใหกบชมชน หมบาน จงหวด ระดบภมภาค และระดบประเทศ หลายหนวยงานพยายามทจะอนรกษ และสบสานใหเปนสมบตทางวฒนธรรมของชาต วทยาลยดรยางคศลป มหาวทยาลยมหาสารคาม มบทบาทอยางยงในการสนบสนนหลายดานทงดานงบประมาณในการซอมบารงอปกรณเครองดนตร การประชาสมพนธเผยแพร การอนรกษฟนฟและสบสานการศลปะการแสดงมโหรอสานเพอใหสมบตและมรดกทางวฒนธรรมของชาตสบไป

บานเทยมแข ตาบลน าใส อาเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด

เพลงไหวคร ---ม รมฟล ---ท รลทร ---ม --รท รม-ร -ท-ล ---- --ลฟ -ม-ล -ร-ม ---- --ลฟ -มฟล -ร-ม --รม รมฟล -ท-ล -ฟ-ม --ฟม --รท รม-ร -ท-ม ---- -ร-ล -ร-ท ลทรม ---ร --รล -ร-ท ลทรล

กลบตน

เพลงพมาแหกระจาด ---- ---- ---- ---- ---ล -ฟ-ม รมฟล -ม-ม ---ล -ฟ-ม รมฟล -ฟ-ม ---ร -ม-ฟ -ม-ร -ฟรม ---ร -ม-ฟ -ม-ร -ฟรม ---ม ฟมรท ลทรล -ท-ร (---- ---ล ทลฟล -ท-ร -ม-ท -ม-ร -ด-ท -ล-ร) (---- -ทลฟ --มร -ม-ฟ -ร-ม -ล-ฟ -มรม รฟมร) ---ม -ร-ท รทรล -ท-ร ---ม -ร-ท รทรล -ท-ร ---ม -ร-ท -มมม -ด-ร

กลบตน

5 โนตเพลง มโหรอสาน

55

เพลงจนลงเรอ

-ทรม รทรม รทลท ---- -ทรม รทรม รทลท ---ล -ทลซ ---ล ---ท ---- (---ม -ท-ล ซมซล ----) -ทรม -ท-ล ซมซล ---- -ล-ฟ ลฟมร มฟ-ม ---- -ล-ฟ ลฟมร มฟ-ม -ฟ-ม -ร-ท ---ร ---ม ----

กลบตน

เพลงคนชา

-ล-ซ -ท-ร มรดล -ดรท -ล-ซ -ม-ร มรดล -ดรด ---- --ทล -ซ-ล -ด-ร มรซม -ล-ม ซมรด ลดรม -ซ-ล -ซ-ม ซมรด -รมร ---- -ลดร -ม-ร -ด-ล -ซ-ม รมซล ซมซล -ซมร -ดลด --รม ซลซม -ร-ด

กลบตน

เพลงคนชาแปลง --ทล -ซ-ด -ด-ร มรซม ---- -ซ-ม ซมรด ลดรม -ซ-ล -ซ-ม ซมรด -รมร ---- -ลดร -ม-ร -ด-ล -ซ-ม รมซล ซมซล -ซมร -ดลด --รม ซลซม -ร-ด ---ซ -ม-ร มรดล -ดรด ---ซ -ม-ร มรดล -ดรด

56

กลบตน

--ทล -ซ-ด -ด-ร มรซม (-ลซล ซม-ม -ซมซ มร-ร -มรม รด-ด -รดร ดล-ล) (-ม-ล ดรดล มลดร -ด-ล) --มล ดรม

ซ ---ซ -มรด (-มมม -ซมร มรดล -ดรด)

กลบตน

เพลงระบาโป ---- ---ล -ทลม -ร-ล ฟมรม -ฟ-ล ---ท ลทรล -ร-ร --รท -ลฟล รทลฟ ---- -ม-ร ---ม ฟ-ลฟ ---- ลฟมร ---ม -ฟลฟ -มฟล -ทลฟ -มฟม รท-ร

กลบตน

เพลงชาลอง ---- ---ม -ร-ท -รมด -ทรท ลทรม ฟมรท -รมด ---ท รลทร ---ม ฟมลฟ ---- -ล-ฟ ลฟมร ลรมฟ มฟลท รทลฟ รมฟม รทรม ---- -ทรม -ฟ-ม -ร-ท -ล-ร -ล-ท ลฟลท ลทรม -รรร -ม-ฟ ---- ลฟมร

กลบตน

57

เพลงชะนโหย (---- -ล-ซ -ฟ-ม -ร-ซ --ลท -ล-ซ -ฟ-ม รทรม) ---- -ด-ร -ม-ม -ซมร --มร ดล-ด ---ร -มรด --ลด -ร-ม ---- ซมรด --มร -ดลด ---ร -มซม --ดร -ม-ฟ -ล-ฟ -มรม --ดร -ม-ฟ -ล-ฟ -มรม

เพลงกาไว (---- -ล-ท --ลร --ลท --ลฟ --ลท -รรร -ม-ร) ---ม รทร- --ฟม รมฟล --ทฟ ฟล-- --ฟม รมฟล --ทล ฟล-- -ม-ม -ม-ฟ ---ม ---ร ---ม ---ซ -ลทล -ม-ม -ม-ฟ ---ม ---ร ---ม ---ซ -ลทล

เพลงพราหมณดดน าเตา (---- ---ม ซมรด -ร-ม -ซซซ -ล-ซ -ฟ-ม -ร-ม) (---- -ม-ร มรดล -ด-ร -ม-ล -ม-ร -ด-ท -ล-ท)

กลบตน

58

เพลงนางนวล ---- ---ม -ฟ-ม ลฟฟ

ฟ มรฟม รมฟล ทลรท ลฟลม

ฟม-ร ลรมฟ ลทลฟ -ม-ร --มฟ มฟลม ฟมรท -ล-ร --มฟ มฟลม ฟมรท รลทร ---- ---- ทร-ม ฟมรท ---- -ล-ร ---ม ---ฟ ---- -ลลล ทลรท -ล-ฟ รมมม ฟมรม -ฟลฟ -ม-ฟ ลฟมร มรลร -ม-ฟ --มฟ --มฟ ลฟมร -มฟม รท-ร

เพลงชะนโหย (---- -ล-ซ -ฟ-ม -ร-ซ --ลท -ล-ซ -ฟ-ม รทรม) ---- -ด-ร -ม-ม -ซมร --มร ดล-ด ---ร -มรด --ลด -ร-ม ---- ซมรด --มร -ดลด ---ร -มซม --ดร -ม-ฟ -ล-ฟ -มรม --ดร -ม-ฟ -ล-ฟ -มรม

59

เพลงคนชา -ซ-ซ -ม-ร มรดล -ดรด -ซ-ซ -ม-ร มรดล -ดรด ---- --ทล -ซ-ด -ด-ร มรซม ---- -ล-ม ซมรด ลดรม -ซ-ล -ซ-ม ซมรด -รมร ---- -ลดร -ม-ร -ด-ล -ซ-ม รมซล ซมซล -ซมร -ดลด ---ด ซลซม -ร-ด

เพลงจบ

---- -ล-ฟ -ม-ร -ม-ฟ --มฟ -ล-ท -ร-ท รม-ร ---- ---ล ---- -ร-ท --ลฟ -ล-ท ---ร ---ม ---- ---ร -ม-ฟ -ซ-ล ---- -ท-ล ---ร มร-ม ---- -ล-ม รทรม ---ม -ล-ฟ -ม-ร -ด-ร -ม-ร

บรรณานกรม

61

บรรณานกรม คณะผด ำเนนงำนโครงกำรดรยำงคศลปไทย นสตชนปท 4 รนท 11

มโหร : ดนตรราชส านก. ปรญญำบณฑต. สำขำดรยำงคไทย คณะศลปกรรมศำสตร จฬำลงกรณมหำวทยำลย, 2539

จำรบตร เรองสวรรณ. ของดอสาน. กรงเทพฯ : โรงพมพวฒนำพำนช, ม.ป.ป.

. ของดอสาน. พมพครงท 4. กรงเทพฯ : โรงพมพกำรศำสนำ, 2520.

เจรญชย ชนไพโรจน. ดนตรพนบานอสาน. มหำสำรคำม :

มหำวทยำลยศรนครนทรวโรฒ มหำสำรคำม, 2526 เจรญชย ชนไพโรจน และสทธศกด จ ำปำแดง. ดนตรพนบานอสาน.

มหำสำรคำม : ม.ป.พ.,2543. ฉตรทพย นำถสภำ , บานกบเมอง , พมพครงท 2. กรงเทพฯ :

จฬำลงกรณมหำวทยำลย, 2540.และคณะ. กบฏชำวนำ. สมำคมสงคศำสตรแหงประเทศไทย, 2525.

ณรงคชย ปฎกรตน. มานษยดนตรวทยา ดนตรพนบานไทยภาคใต. นครปฐม : วทยำลยดรยำงคศลปมหำวทยำลยมหดล , ม.ป.ป.

ทว ถำวโร และคณะ. ท า เนยบศลปนพ นบ านมโหร อสาน. มหำสำรคำม : สถำบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสำน , 2539.

ธนต อยโพธ. เครองดนตรไทยพรอมดวยต านานการผสมวงมโหร ปพาทย และเครองสาย. กรงเทพฯ : กรมศลปำกร, 2523.

62

ธวช ววฒนปฐพ. มโหรพนบานอสาน อ าเภอปทมรตน จงหวดร อย เ อด . ว ทยำนพนธ ศศ .ม . ( ไทยคด ศ กษำ . มหำสำรคำม : บณฑตวทยำลย มหำสำรคำม, 2538.

น ำใจ อทรกษ. การศกษาและแนวทางการพฒนาหมอล าเรองตอกลอนในภาคอสาน. ปรญญำนพนธ ศศ.ด. มหำสำรคำม : มหำวทยำลยมหำสำรคำม, 2553.

ประเวช กมท. “เพลงฉอย”. ในดนตรปรทศน . เชยงใหม : มหำวทยำลยเชยงใหม, 2512.

ปยพนธ แสนทวสข. ดนตรพนบานอสาน : คตกวอสาน ต านานเครองดนตร และการเรยนรดนตรพนบานอสาน. มหำสำรคำม : อภชำตกำรพมพ, 2549.

ปรชำ พณทอง. สารานกรมภาษาอสาน-ไทย-องกฤษ. กรงเทพฯ : เคลดไทย, 2532.

พทยวฒน พนธะศร. การศกษาบทเพลงของวงมโหรอาน หมบานเทยมแข จงหวดรอยเอด. ปรญญำนพนธ ศป.ม. (มำนษยดรยำงควทยำ). กรงเทพฯ : บณฑตวทยำลย มหำวทยำลยศรนครนทรวโรฒ, 2546

พจนานกรมไทย ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525. กรงเทพฯ : บรษทอกษรเจรญทศน, 2525.

มนตร ตรำโมท. ดรยางคศาสตรไทย ภาควชาการ. กรงเทพฯ : บรษท มตชน จ ำกด (มหำชน), 2540.

วฒนธรรมรอยเอด, ส ำนกงำน. วงมโหรพนบาน อ าเภอจตรพกตรพมาน จงหวดรอยเอด. รอยเอด : ส ำนกงำนวฒนธรรมจงหวดรอยเอด, 2548

สงด ภเขำทอง. การดนตรไทยและทศทางสดนตรไทย. กรงเทพฯ : เรอนแกวกำรพมพ, 2532.

63

สกจ พลประถม. ดนตรพนบานอสาน. อดรธำน : สถำบนรำชภฎอดรธำน, 2538.

. ดนตรของชาวอสานทก าลงถกลม “มโหรอสาน” ในค าดนตร . ขอนแกน : คณะศลปกรรมศำสตร มหำวทยำลยขอนแกน, 2539.

สกร เจรญสข. เพลงชวต ภาษาและวฒนธรรม. ม.ป.พ. 2532 ส ำล รกสทธ. ฮตสบสอง คองสบสประเพณของดอสาน. กรงเทพฯ

: พฒนำศกษำ, 2544. สมชำย ล ำดวน. “มโหรอสาน”. เอกสำรประกอบกำรประกวดวง

มโหร พนบ ำนอสำน คร งท 1 . มหำสำรคำม : มหำวทยำลยศรนครนทรวโรฒ มหำสำรคำม, 2535.

อคน รพพฒนและคณะ. ความส าคญของการมสวนรวม. มลนธสถำบนวจยและพฒนำชมชนเมอง, 2525.

อำรรตน เรองก ำเนด. การศกษาวงโหมงครม : ดนตรส าหรบงานศพในจงหวดชมพร. วทยำนพนธ ศป.ม. กรงเทพฯ : มหำวทยำลยศรนครนทรวโรฒ, 2543.

อทศ นำคสวสด. ทฤษฎและการปฏบตดนตรไทย ภาค 1. กรงเทพฯ : เทพนมตกำรพมพ, 2522.

เอกวทย ณ ถลำง. ภมปญญาอสาน. กรงเทพฯ : อมรนทร พรนตงแอนดพบลชชง, 2544.

วิวัฒนาการมาจากแบบแผนการ...

Documents