aleqsi ociauri - dspace.nplg.gov.ge
TRANSCRIPT
al e q s i o C i a u r i
mosisxleoba da Wra-Wriloba
xevsureTSi
Tbilisi
2019
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა
UDC(უაკ) 392(=353.1)ო-917
ISBN 978-9941-9640-5-3
© საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა 2019.
wignSi warmodgenilia aleqsi oCiauris mier gasuli saukunis 30-50-ian wlebSi Sekrebili eTnografiuli masalebi mosisxleobis da Wra-Wrilobis Sesaxeb xevsureTSi. avtori, rogorc TviTmxilveli, mediatori da uSualo monawile imdroindeli xevsuruli yofisa, zedmiwevniT zustad da detalurad aRwers im periodisaTvis jer kidev cocxal tradiciebs.
am masalebs didi mniSvneloba aqvs qarTvel mTielTa tradiciuli socialuri yofis da mezobel kavkasiel mTielebTan maTi urTierTobis Seswavlis saqmeSi.
wigni gankuTvnilia rogorc specialistebisaTvis, aseve dainteresebul mkiTxvelTa farTo wreebisTvis.
redaqtorebi: † TinaTin oCiaurieTnologi, istoriis mecnierebaTa doqtori
naTia jalabaZeeTnologi, istoriis doqtori
wignis dakabadoneba: juanSer amiranaSvili
ydis dizaini: nugzar metreveli
5
mokle biografiuli cnobebi
aleqsi alekas Ze oCiauri, pedagogi da eTnografi, daibada 1892
wels arxotis Temis sof. axielSi. misi mama xevsureTSi cnobili
dastaqari aleka oCiauri iyo, romelic Tavis qalis operaciebsac
akeTebda. aleqsi oCiauri 1912 wels jarSi gaiwvies, saidanac
kvlav arxotSi dabrunda. 1917 wels igi iyo fSav-xevsureTis
olqis Suafxos wminda giorgis saxelobis saydris medaviTne, saidanac episkopos leonides xeldasmiT, sof. axielis eklesiis
mRvdlad akurTxes. bolSevikebis xelisuflebis damyarebis
Semdeg, igi gakriWes da sasuliero saqmianoba aukrZales.
arxotSi Sexvda igi akaki SaniZes, romelic maSin fSav-xevsureTSi
folklorul masalebs krebda. aleqsi oCiauri xalxuri poeziis
kargi mcodne iyo da Tavadac werda leqsebs. am Sexvedram didi
roli iTamaSa mis Semdgom saqmianobaSi; aleqsi oCiaurma sakuTari
da mis mier Cawerili sxva leqsebi akaki SaniZes gadasca, romelic
man Tavis xevsuruli poeziis krebulSi gamoaqveyna (a. SaniZe, qarTuli xalxuri poezia, I, xevsuruli, 1931).
1924 wlidan aleqsi oCiauri pedagogiur saqmianobas eweoda.
igi 1930-ian wlebSi aswavlida barisaxos skola internetSi, Semdgom, Suafxos skolaSi. 1936 wels igi daapatimres cnobili
e.w. “amerikelebis saqmesTan” dakavSirebiT (xevsurebis werili
amerikis mTavrobas); aleqsi oCiauris “danaSauli” is iyo, rom man
werili gaatana amerikel turists liqokSi Tavis axlobelTan
stumris pativiscemisa da misi dabinavebis TxovniT. sasjelis
moxdis Semdeg igi gaaTavisufles.
1930-iani wlebidan aleqsi oCiauri, Tavis meulRe naTela
baliaurTan erTad, Caeba enimkis (enis, istoriisa da materialuri
kulturis instituti, 1936-1941 ww.; Semdeg saqarTvelos mecnierebaTa
erovnuli akademiis iv. javaxiSvilis saxelobis istoriisa da
eTnologiis instituti) eTnografiis ganyofilebis mier farTod
gaSlil SemkreblobiT saqmianobaSi qarTuli eTnografiis
fuZemdeblis _ giorgi Citaiasa da eTnolog vera bardaveliZis
xelmZRvanelobiT. pedagogiuri saqmianobis paralelurad igi
6
sistematurad iwerda mTielTa zepirsityvierebis nimuSebs
da eTnografiul masalebs. es masalebi moicavs xevsurTa da
fSavelTa religiuri da socialuri yofis ZiriTad mxareebs.
mis mier Sekrebili ganuzomlad faseuli masalebis nawili
gamocemulia: fSav-xevsuruli poezia (1970); stumarmaspinZloba
xevsureTSi (1980); qarTuli xalxuri dReobebis kalendari
xevsureTi (arxotis Temi) (1988); qarTuli xalxuri dResaswaulebi
aRmosavleT saqarTvelos mTaSi, fSavi (1991); qarTuli xalxuri
dReobebis kalendari, xevsureTi (bude-xevsureTi,Satil-miRmaxevi)
(2005); aleqsi oCiauris gamouqveynebeli xelnawerebi daculia
iv. javaxiSvilis istoriis da eTnologiis institutis arqivSi.
esenia: Tqmulebebi xevsurul RvTaebaTa da RvTisSvilTa Sesaxeb
(1938); fSauri wawloba da nadob-naZmoba, n. baliaurTan erTad
(1941); masalebi samamo miwaTmflobelobis Sesaxeb xevsureTSi
(1950); saxato miwebi xevsureTSi; xevsureTis zogierTi ambebi
(1950); xevsuruli masalebi (1937, 1948-1951, 1949, 1950) da sxv.
aleqsi oCiaurs da naTela baliaurs 4 Svili hyavdaT _ ori qali
da ori vaJi: botanikosi dedika da eTnologi TinaTini, romelsac
didi wvlili miuZRvis mamis xelnawerebis gamoqveynebaSi. misive
iniciativiT momzadda winamdebare wignic, romlis gamocemac
mis sicocxleSi ver moxerxda. aleqsi oCiauris vaJebi cnobili
moqandakeebi - irakli da gogi oCiaurebi iyvnen.
aleqsi oCiauri gardaicvala 1972 wels. dakrZalulia sofel
SuafxoSi.
7
Rirseuli mtrobis viwro bilikebze
`ra patara aris saqarTvelo da ra didi ambebi xdeba~.
rezo WeiSvili
aleqsi oCiauris eTnokulturologiuri naSromi `mosisxleoba da Wra-
Wriloba xevsureTSi~, romelic dagvianebiT qveyndeba wignad, naturalisturi
sicxadiT da dokumenturi sisworiT aTvalsaCinoebs konkretuli kuTxis
heroikuli istoriis erT umniSvnelovanes monakveTs, moTxrobils meandreze
rjuliskacTa, jvarxatebis mowmidar msaxurTa Tu rigiT `erisaganTa~ mier.
esaa arastandartuli, erTob mravalferovani nakrebi saukuniswinandeli
sisxliani ambebisa, mTielTa cxovrebis wesis mkafio gamovlinebebisa, sadac
fantaziisa Tu mxatvruli warmosaxvis mkrTal kvalsa da ganasaxsac ver
aRmoaCens Tundac detalebze orientirebuli cnobismoyvare mkiTxvelis
maxvili Tvali. da, amdenad, interesi da sandoobac didia marTal da
sityvaSeuSlel xalxur mematianeTa Seulamazebeli naambobis mimarT.
uamwignod, dReis amas iqiT, Cveni unikaluri eTnokulturis mTlianobaSi
danaxva da gaazreba, SeiZleba danamdvilebiT iTqvas, srulfasovani
veRar iqneba. da amieridan moulodnelobebiT aRsavse zepiri istoriebis
moyvarulTaTvis ixsneba didwilad axal, aqamde mouxilvel ̀ sakvirvelebaTa~
samyaros kari, romlis siRrmeSi zneobrivi gmirobisa da usastikesi
SurisZiebebis, mSobliuri mamulwylisa da TvistomTaTvis uyoymano
Tavdadebis, Rirseuli mtris sakadrisad daxvedrisa da jerovnad dafasebis,
uSiSar mowinaaRmdegeTa dandobisa da pativiscemis zogadsakacobrio
masStabis motivTa mkafio anareklebi ikveTeba. . .
al. oCiauris ukidegano Rvawlsa da damsaxurebas erovnuli eTnologiis
sferoSi emateba kidev erTi qvakuTxedi, kidev erTi fundamenturi naSromi,
romlis wyalobiT Cveni codnisa da gamocdilebis dasazRvruli sivrce
bevri Rirebuli wibo-waxnagiT unda Seivsos.
al. oCiauri uSualo mxilveli da monawile gaxldaT xevsureTSi
momxdari araerTi `saardarao~ ambisa da dramatuli movlenisa; mas
monawileoba miuRia samkvdro-sasicocxlod wakidebul mosisxleTa
Serigebis urTules procedurebSi. sakuTari (da xSirad gadamwyveti) sityva
uTqvams xevsuruli rjul-samarTlis ganmtkicebisa da qmediTunarianobis
amaRlebis sapasuxismgeblo saqmeSi... mis Tvalwin xdeboda salocavebisTvis
8
`sameSvlos~ SeTqma da WirispatronTan `samananulo~ saklaviT misvla,
mkvlelis `jvarSi Sajdoma~ da `Tofis aReba~, dazaralebuli mxarisTvis
`rigis yeneba~ da `saZmos gaReba~, `pativis dadeba~ da `dramis~ micema,
gaarjlebuli Wrilobis mkurnaloba da `saaqimos~ gadaxda, ficvercxliT
SerigebulTa daZmobileba da qvrivi anda qmarsgayrili qalis `kveTilSi~
Casma... da yovelive es myari postulatebia saimisod, rom `winidge TofiT,
xmliTa da isriT~ TavSenaxuli eTnosis mrwamss, mis monoliTur erTianobasa
da Sinagan Seuvalobas gabzarvis safrTxe ar damuqreboda. dauwereli
iuridiuli kodeqsis ZaliT inarCunebda xevsureTi sulis simtkices, `Wirsa
Sigan gamagrebis~ saarako unarsa da `saxelmwifoebriv~ suverenitets. . .
oriode sityva naSromis dasaTaurebaze: SeiZleba iTqvas, rom is
mxolod nawilobriv faravs umdidresi speqtris momcveli kardinaluri
sakiTxebisa Tu utyuarad gadmocemuli yofiTi ambebis im erTobliobas,
rac am naSromis gulisgulur nawils Seadgens. sxvagvarad: wigni ar exeba
mxolod Wra-Wrilobasa da mosisxleobas xevsureTSi. misi Tvalsawieri
gacilebiT farToa. gamomdinare aqedan, am wigniT, garda eTnologebisa,
ueWvelad dainteresdebian istorikosebi da folkloristebi, lingvistebi
da sociologebi, fsiqologebi da medicinis muSakebi religiisa Tu Zveli
kulturebis mkvlevrebi da, rac mTavaria, samarTalmcodneebi, visTvisac
uaRresad faseuli da praqtikaSi gasaTvaliswinebeli faqtobrivi masalaa
Tavmoyrili winamdebare gamocemaSi. . .
* * *
ramdenime mokle amonaridi naSromidan:
`sul Zvel dros wesi yofila sabnelos Sajdoma mamklavisa da imiT
Tavis maÃda, sisxlis maSoreba~. . . `mTielebi roca erTimeores laSqravdnen,
qalebTan srul TavdaWerilobas iCendnen da cudi Tu rame vismes Caedina,
Tavisi amxanagebi ar acocxlebdnen. agreTve pativs scemdnen moxucebs da
bavSvebs~. . .
gonivruli daskvnebis gamotana SeiZleba am amonaridebidan. erovnuli
TavisTavadobis SenarCunebis ualternativo aucilebloba moiTxovs amas.
winaparTa nacadi gzidan ganze gaxvevas sikeTe aravisTvis moutania.
dakargulis (Tu daviwyebulis) Ziebis saWiroebas Cveni dRevandeli
arasaxarbielo mdgomareoba gvkarnaxobs; mdgomareoba, romelic sayovelTao
integraciisa da globalizaciis pirobebSi waSlas da walekvas uqadis
yovelive erovnuls, Cveneuls, qarTuls. . .
9
gansacvifrebelia al. oCiauris araodrinaruli niWi da unari, mexsierebaSi
aRidginos da furcelze udanakargod gadaitanos xalxur mTxrobelTa Tu
informatorTa naTqvam-naambobi. samagaliToa naratorebTan misi muSaobis
manera da meTodi. . .
oTxi saxelovani Svilis mama am TvalsazrisiTac misabaZi moRvawe,
moZRvari da maswavlebelia. . .
* * *
roca xevsureTSi uandrezo ambebi xdeboda (vTqvaT, qalis mkvleloba)
da aqaur kiTxulkacebs uWirdaT umwvavesi viTarebis ganmuxtva, rCevis
sakiTxavad qisteTidan mohyavdaT ̀ macodari~ adamianebi! qistebi, Tavis mxriv,
arxotSi agzavniden TavianT warmomadgenlebs, raTa TaTia baliaurisa
Tu sxva xevsuri brZenkacebisgan moesminaT uprecedento cxovrebiseuli
faqtebis samarTlebrivi Sefaseba. . .
erTmaneTze nadirobdnen (sxva ra unda vuwodoT imas, rac xevsurebsa da
qistebs Soris maSin xdeboda!), sazRvrebze dRe da Ram veSagebad idgnen,
mewvereobasa da menapireobaSi iwrTobodnen, ar emetebodaT da mainc klavdnen
(`eldasaviT magari~ RilRveli jernalis SemTxveva!), `sircxvilianis
siaruls sikvdili erCiaT~, Temidan TemSi `saxelis misalocavad~ midiodnen
da, imavdroulad. . . erTurTs iuridiuli normebis dadgenasa da mogvareba-
mowesrigebaSi exmarebodnen!. . .
* * *
naSromis ramdenime epizodSi meordeba sakvanZo siuJeturi detali, romlis
pirdapiri gamoZaxilia vaJas `aluda qeTelauris~ Sesabamisi fragmenti.
rogor epyroba znesruli vaJkaci misgan mokluli `saRirali~ mtris
cxedars?
aludam cdagacudebul mucals iaraRebi ar ahyara: xanjali TavTiT daudo,
Tofi gulze, xolo mklavze _ franguli xmali. amis mere cxoneba da gvaris
dRegrZeloba usurva. bolos ki: ̀ sigrZiv gahxura nabadi, zed gadaadva fario~.
axla vnaxoT, rogoria avkargiani xevsurebis qmedeba da saqcieli msgavs
situaciebSi: `CodriSvilma tuCa gzis Tavze Samoawvina, daamkacra, Tofic
gverdze dauwvina, misive nabadi daxura da wamovida~. `daxocili qistebi
wylis pirze Samaawvinesa-d imaTaiv yarwikeb Samaxures. wamavides, iaraRi
ar wamaiRes, im dros wes ar iyv, makluls iaraRs ar ahyrides advilad. . .~
10
mTiel moymeTa qcevis normebis ganmsazRvrel mediatorTa (`kac-SuakacTa~)
gonivrul gadawyvetilebebze iyo damokidebuli mSvidobianobis SedarebiT
xangrZlivi periodebis Camogdeba dapirispirebul mxareebSi.
dafiqsirebulia iseTi SemTxvevebic, roca or gvars Soris atexili
SuRlis mizezad mavani qalis cudi enapiri saxeldeba da ramdenime mkvdari
erTdroulad asvenia erTsa Tu urTierTmomijnaved mdebare ramdenime
sofelSi. . .
al. oCiauri ar izRudeba mxolod arxotis Temis sinamdviliT da
gvacnobs SuRlis, Wra-Wrilobisa Tu grZelvadiani mosisxleobis
Rirssaxsovar magaliTebs Satil-miRmaxevisa da bude xevsureTis uaxloesi
warsulidan. . . wignSi ixseniebian is TviTnaswavli aqimebi Tu dastaqrebic,
visma samkurnalwamlo saidumloTmcodneobam `sarCoobaze~ daayena da
gamoamjobina mZimed daWril-daCexili, gausaZlisi tkivilebis damTmeni
araerTi xevsuri axalgazrda. es mkurnalebia: karwaulTeli mSavelaT
gigia, arxotiani aleka oCiauri, juTeli mindiaT SiSia, mucoeli TaTo
daiauri, Satilioni gugua WinWarauli, arWiloeli faSqoSa, guroeli
berdia gogoWuri (mkurnalobda mxolod jixvis naRveliT).
* * *
wignSi Tavmoyrili ambebis uCveulo azrobrivi diapazonisa Tu
Sinaarsobrivi ganzomilebis gamo iqmneba STabeWdileba, rom TviTeuli
siuJeti, yoveli calkeuli teqsti Tu wignis nebismieri monakveTi raRac
tragikulad diadis, amaRlebulis, ase vTqvaT, Semzaravi silamazis waruvali
gancdiTaa gajerebuli.
ar gvaqvs ufleba, kvalificiuri avtoris kompetenciaSi CaverioT
da SevarbiloT da SevamsubuqoT Tundac yvelaze ufro mZime, sastiki,
daundobeli epizodebi. . .
imisaTvis, rom gavigoT da gavacnobieroT, `raisTvis aqebda qistebs
berdeda~ (ana) da ratom eZebda xevsureTSi `saferi~ `safers~ (vefxvisa
da moymis baladac gavixsenoT: `Senc imis safer yofilxar. . .~), saWiroa
guldasmiT wavikiTxoT da SeZlebisdagvarad gaviSinaganoT es marTali,
`mousyidveli~, WeSmaritebis mauwyebeli araordinaruli istoriebi. . .
a m i r a n a r a b ul i
filologiis mecnierebaTa
doqtori, profesori
11
rogorc yvelgan, iseve xevsureTSic Cxubi (SuRli) bevr rameze xdeba: qal-
vaJis saqme, adgil-mamulis sazRvris gadalaxva-miTviseba, Wirnaxulis waxdena
da sxva mravali. ufro xSir SemTxvevaSi smaSi xdeboda Cxubi. maSuRlari
(moCxubari) kaci saxelovan kacad iTvleboda. ̀ Ãelgamotanili kaci”, magas erT
kac ver daxkravs, xuTT Wrisa-d xuTT ufarebs, erT mgel ver SaSWams, siwiTes
ver vin gamaarToms (veravin daasisxlianebs), egeT Svil unda gazardas dedam,
netav magis dedas!” _ ase mraval saqeb sityvebs ityodnen maSuRlar kaczed
da, xSir SemTxvevaSi, isic ayveboda qebas da amayobda. amas kidev ar daeleoda
toli da Tundac mjobi. aseTi amayi axalgazrdebi qalebsac moswondaT da
saqeb leqsebs eubnebodnen. amaze axalgazrdebSi Camovardeboda Suri da
qalebis gamCveneobas (sxvisTvis saCveneblad ramis keTeba) xSir SemTxvevaSi
SuRlobdnen, vin-vis saTiTiT (RajiaiT) scemda, xanjriT da xmliT Wrida da
sxva. saTiTiT cema imdenad sasaxelo ar iyo, ramdenadac xanjriT da xmliT
Wra. xanjriT Wra da xmliT Wra ufro sasaxelo iyo, Tu msubuqad iqneboda
daWrili. Tu mZimed dasWrida, ityodnen: `daSinebulma veRar gaigo da mZimed
Wrao”. an ityodnen: `eeg ra kaci, iaraRis Ãmareba ar iciso”. saTiTiT Tunda
Zalian daesisxliana, mainc imdeni sisxli ar iyo. xanjliT miyenebuli
Wriloba, Tunda sul mcire yofiliyo, esaxelebodaT. saTiTiT nacemze arc
gadasaxadi rame iyo, marto arayiT mividoda damnaSave da Seirigebda nacems.
xanjriT daWrils ki Tavisi sakuTari samarTali hqonda, imis mixedviT, Tu
sxeulis ra nawili iyo daWrili da ramdeni sididis naWrevi iyo (amaze me
awerili maqvs xevsureTis rjuli da gadacemulia mecnierebaTa akademiis
eTnografiis ganyofilebaSi). SuRli joxiT da qviT xevsureTSi sircxvili
iyo. `eg ra kaciav _ tyodnen _ baris kaciviT qviTa-d joxiT SuRlobsav”.
TofiTac ar SuRlobdnen, Tu Tav-sisxli ar emarTa. TofiT maSuRlarsac
dascinodnen: `iaraRiT axlo misvla ver gabedao-d SoriTav Tof esrivav”.
saTiTiT dakawvra ubralo SuRlSi xdeboda, roca winandeli mtrebi ar
iyvnen da rame ubralo saqmeze iSuRlebdnen. mere roca gamwvavdeboda mtroba
da erTmaneTs daemuqrebodnen, ukve saTiTiT SuRli aRar iyo. Sexvdebodnen
erTmaneTs da maSinve xanjarsa da xmals amoiRebdnen da imiT xdeboda
SuRli. erTimeorisagan rom cud rames gaigonebdnen, mag. cud naTqvams,
diacis galanZRvas da sxva mraval aseTs, maSin mtrobas daubarebdnen: mteri
var, sadac Segxvdebi, mzas iyavi, sudari ubiT zide (atare), sadac Segxvdebi,
S e s a v a l i
12
an Sen maxkvdebi, an meo. magaliTisaTvis erT aseT muqaris, anu mtrobis
dabarebas moviyvanT. sofel axielSi mcxovreb garsia oCiaurs SuRlis dros
SemoeWra meSveli juTeli qali, e.i. SemTxveviT moxvda sxvisTvis moqneuli
xanjari da qali daiWra. am qals yavda biZaSvili gigita arabuli, SuRliT
saxelganTqmuli kaci. gigitam daubara garsias: `upatrono xo ar ggonav es
qali, ro xanjars SaaWeri? radar isr amaiRi iaraRi, ro meSvel ar SaSWriyv?
exla me mteri or, sadac Sagxvdebi, an Sen maxkvdebi-d an me. sudari ubiT
zidi, sadac waxol, Tore ro Sagxvdebi, icod, ro dagWirdebis”.
garsiam daubara: `aq duqan arcad as, mand yazbegiskes as duqnebi. Sen
iyidi sudari, zidi. me gizamaobiT aravis dagkariT, iSobar mamivida-d, Tu
ar daiSli, sadac SaviyrebiT, Tan ki iqonie, an Sen gamagadgebisa-d, an me
is sudari”.
manamdin Saiyrebodesa-d iSuRlebdes, autyd kac-Suakaci, Saarignes.
garsias daadves saklaviTa-d sasmliT Sin misvla (Sin misvla udris xuT
Zroxa dramis micemas). garsiam miRgvar erT saklavi-d erT qinT aray
miutan. maiyvanes xucesi-d saklavi orTav samwyalobnelod dakles juTis
wmida giorgiSi. xucesma Seaxvewa: `erTucis modaveT swyalobdio, rac av
Camouvardav, nuRaras marcxsa-d zians Camaugdebav, daindven dalocvilo
juTis wmidao giorgio, rogorc daindoben erTucs! aqamden mtroba xqonda-d
awidge Zmobai-d erTucis ndoba-siyvarul mieci”. saklavis tyavi Suakacebs
misces, xorci aduRes, kac-Suakacic, mezoblebi-d Tavisebic yvela awiesa-d
arayic sves. aray ro wamaasxes, winwina yanwebi ufrosebs misces, imaT
daloces orive mxare da usurves amis Semdeg Zmoba da megobroba. bolos
yanwi gigitas misces, rogorc umcross. gigitam garsia adRegrZela da
uTxra: `me Zalian vcdilobdi Sagyriyavi da martoT gveSuRl, magram ar
iqn. Zalian viyav gajavrebul Senke. muqaraic dagibare-d Sen sityva Zalian
mamewon: Sen zidev ubiTav sudario-d erT-erTs gamagvadgebisav. Sen Tu
dabali Samageqciv, ufro ar mesiamovnebod. maSin miac vTqvi, ro mag kacsav
gizamaobiT ara daukravav Cvendav, iSobar mauvidao-d imiT Tamamad asav.
me mainc magar kaci-d magar sityva mamwons; memr ki gadavswyviti Sarigeba,
codoiav, vTqvi, magar oSkaciav, iSobar mauvidao-d davanebav Taviv. Tore ro
SaviyarnaTav, erTmaneTs davasaxiCrebTao-d memrav iqav Sarigeba gvindao-d
exlav SavRrigdaT, sjobav. RmerTma am Suakacebsac uSvelas, kais Tqmada-d
kais gonebad nu dalivnas. Su gagviaresa-d Sagvarignes. Cemis gulisad ki
am Suakacebs feÃze adgomaic ar ekadrebisa-d imiT gaugoni miac. aqamden
13
mter viyavi-d aawidge makeTe viqnebi-d ZmasaviT Zma garsiaisai. gamiSvava-d
gamiTavebav Cven mterobai”. gigitam es yanwi gamocala, mere Suakacebi adgnen.
es yanwi isev arayiT aavses, gigitai da garsia erTad daayenes, aÃsenes juTis
da arxotis salocavebi, yanwSi vercxli Caufxikes da ori erTi-meoris
mowinaaRmdege mteri aZmobiles. is yanwi, erTi-meoris sadRegrZelo, orivem
naxevar-naxevar dalia. mere isev arayiT aavses da kidev maTve naxevar-
naxevari dalies (am ukanasknel yanws wamosarecxi hqvia, rom yanwSi ficis
vercxli aRar darCes) da mere Suakacebma dalies maTi sadRegrZelo da
kidev usurves SerigebulT erTi-meoris Zmoba da dandoba. amis Semdeg
gagrZelda Cveulebrivi sma. saklavis xorci rom moixarSa, tabla dadges
da sasmelsa-d tablas orTav mkvdrebisad uTxres Sandoba.
ase xdeboda SuRli da SuRls xSir SemTxvevaSi moyveboda Wra-Wriloba.
Wra-Wrilobas moyveboda mamklav-mamkvdroba. amitom gvinda daiweros
jer SuRli (momxdari ambebi) da Wra-Wriloba da memre mosisxleoba, e.i.
mamklav-mamkvdroba. es imitom, rom mamklav-mamkvdroba da SuRli erTi-
meoreSi ar iyos areuli. visac Soridan gaugonia es ambebi, yvelani ara,
magram zogierTebi ubralo SuRlsac mosisxleobas eZaxian. mosisxle ki
mamklavi da misi gvaria moklulisa da misi sagvareulosi. aq pirvelad
saWiroa zogierTi iSobrebi (ucbad, moulodnelad, Zalauneburad, Tavis
survilis gareSe, SemTxveviT momxdari ambebi) moviyvanoT da maTi Serigeba-
daboloebani xevsurul wesebSi.
14
monadireni _ adua da gigita
sofel WimRaSi (arxotis sasoflo sabWo) cxovrobda nadirobiT
saxelganTqmuli kaci adua (monadired xevsureTSi iTvleba marto jixvebze
monadire kaci; danarCen cxovelebze da frinvelebze monadire monadired
ar iTvleba). aduam bevrjel mokla erT srolaSi Svidi-rvamdin jixvi.
imis saxli ise savse iyo jixvis gverdebiT, rom adgili aRarsad iyo, rom
Sesuliyo kaci (arxotSi jixvis gverdebisa WerSi icodnen Camokideba da
gaSroba). erT colTan erTi qali yavda da sxva Svili aRar eyola, meore
colic moiyvana, magram arc amasTan eyola Svili. xalxi ambobda: bevr nadirs
rom xocs, nadirT wyemsisagan aris Semowyeuli da Svili imitom aRara yavso.
adua dadioda mkiTxavebTan, xocda jvarebSi saklavebs, kuretebs, xarebs.
swiravda vercxls, sxvadasxva Sesawiravebs, magram mainc ar iqna, asruleboda
survili. xalxma daamtkica: ueWvelad nadirT wyemsis Semowyeuliao. magaTi
gvari Semowyeuli iyo mzemamswvrali eSmaisagan (gaburT eSma). bavSvebma rom
Ãmlis qarqaSidan misi frCxilebi wamoyares da gaiqca (gaburT eSma awerilia
da inaxeba saq. akademiis eTnografiul ganyofilebaSi), maSin gaburT eSmas
dauwyevlia: `Svids mamasamc nuc gaRbevrdebiTa-d, nuc gasTavdebiT!” es
dawyevac xom Svid mamamdin iyo, axla meaTe mama aris mas Semdeg. maS, namdvilad
adua unda iyos nadirT wyemsis dawyeuli! aduas erTxel RamisTevebi qonda im
mizniT, rom romelime jvari Seiwynarebda mis vedrebas da Svili eyoleboda
romelime colTan (ori coli yavda), Svili da isac vaJi, wilis patroni
(vaJs patrons eZaxdnen xevsurebi, `qali sxvaT yoris qvaias”, _ ityodnen,
_ `qali sxvaTa gvars amravlebsa-d vaJi Tavisas). arxotSi arc erTi
gvari ar iyo, rom adua saklaviT an kuretiT ar misuliyos. axla yvela
jvarebi istumra, droSebi banze ar eteoda da xalxi, imdeni jvarivnebi
miiyvana. yvela jvars TiTo saklavi Seakla, Ramis samTevlo da Jamsawiri
Cveulebrivi, ludi da arayi sxva iyo. jvarivnebi iqauris wesiT wmidad arian
da sizmarsac mniSvnelovans naxaven. mkiTxaobac eadvilebaT, ufro xuces-
Ãelosnebs da xandaxan dasturebsac. jvarivnebi rom mouvidnen, Cveulebrivi
wesebi _ saklavis dakvla, jvarionTad movla da sxva, yvelaferi Seasrules
(RamisTevis wesebi awerilia religiur dResaswaulebis aRweraSi). Tenebis
dro iqneboda, rom daiZines. aduas imedi hqonda _ dilas romelime xucesi
an xelosani, an dasturi sasargeblo sizmars naxavda da aduas etyodnen.
Tu vinme Svilis (vaJis) SeZenaze rames etyoda, romeli jvaric moiTxovda
saklavs, kurets Tu xars, mzad iyo da maSinve Seasrulebda.
15
am dros arxotis jvaris (miqiel mTavarangelozis) dasturi iyo aduas
umcrosi colis dediZma iona. dilaze rom gaiRviZes, aduam jvarivnebs
arayi miutana loginSi Tavis mosarCenad. Tan Tvalyurs adevnebda _ vin ras
ityoda. sxvam aravin uTxra iseTi, rac aduas esiamovneboda. ionam uTxra, _
me iseTi sizmari vnaxe, TeTri mozveri rom gyavT, is unda arxotis jvarSi
daxkla da Sens uncross cols vaJi eyolebao. aduam amaze maSinve madli
mosTxova arxotis jvars da SeuTqva es kureti. jvari rom sastumrodan
dabrunda, miayola aduamac kureti da dakla arxotis jvarSi. magram imedi
gaucruvda, imis colebs Svili ar eyolaT, arc vaJi da arc qali. magram
imedi SemdegisTvis iseve hqonda. amTven zRvnoba ar daikargebisav jvarTanav,
magram xalxs ki mainc erTi da igive sjeroda, adua nadirT wyemsisgan aris
Semowyeulio da Semowyeuli maSin, roca yvela daxoca, rac erT faraSi iyo
(monadireebi erTs an ors cocxals gauSvebdnen, imis SiSiT, rom mTlianad
ro gaeTavaT nadirni, imaT wyemsi daswyevd ̀ qood nadirT gaTavebisad”). aduas
rogor mouvida, ar vici da erTs TofvaSi sru gaeTavnes nadirni. ai, maSin
iyo saeWvo Semowyevla.
meore monadire iyo gigita ciskarauli sofel axielidan. mas eseTi
SemTxveva ar hqonia, rom nadirni sru gaeTavnen, magram TiTo wasvlaze oTx-
xuTs ki klavda. xalxi gigitazedac ambobda, rom metad bevrs nadirobs, bevrsa
xocavso da kargi araferi daemarTebao. mxolod Sewyevla da aseTi ki masze
aravis uTqvams. mas coli naTxovi (daniSnuli) yavda, moyvanili ki ar yavda.
es zemoT awerili ori monadire Sepirdnen erTmaneTs da erTis kviriT
wavidnen qistebis sazRvarze, saxeldobr terRas, sanadirod. terRas bevri
jixvebi icoda, radgan arxotivnebi da qistebi erTi-meoris mtrebi iyvnen
da erTi-meoreze nadiroba ufro exalisebodaT da esaxelebodaT, vidre
jixvebze nadiroba. amitom terRas iSviaTad dadiodnen monadireebi. erTi-
meoris SiSiT wasvlas ver bedavdnen, Tu risks vinme gaswevda da wavidoda, iq
Zalian frTxilad iqceoda. durbindiT mters aTvalierebda, vidre jixvebs, _
arsad Camisafrdes da momklaso. aseT saSiS sanadiro adgilas wavidnen adua
da gigita erTi kviris sagZliT. adua jixvebs rom dainaxavda, Turme iseTi
swrafi srola icoda, rom kaci Tvlas Zlivs moaswrebda. ise ganerviuldeboda,
aReldeboda, rom gagiJebuls daemsgavseboda; isedac Zalian ficxi kaci iyo.
terRas rom mividnen, jer daaTvalieres da iq veravin SeniSnes. mere daiwyes
nadiroba, durbindebiT naxes erT-erT jixvebis sawolSi dawolili jixvebi
(jixvebi dRisiT wvanan da saRamo xanze Camovlen sawolebidan da mTeli Rame
sZoven. Tenebas rom daiwyebs, isev maRla wavlen sawolebSi. sawolebi ufro
16
aTegrebuli aqvT iseT adgilebSi, saidanac midamoebi sCans da monadire
advilad ver miepareba. monadireebma ician, sad aris jixvebis sawoli da iq
aTvaliereben da ise midian, rom jixvebma sawolebidan ar dainaxon. agreTve
midian niavis mowinaaRmdege mxridan, rom jixvebs niavi ar daayaros _ adamianis
suns Sors grZnoben isini da ar dafrTxnen). aduam da gigitam airCies niavis
mowinaaRmdege mxare da mieparnen jixvebs, daumiznes, aniSnes erTimeores
da autexes srola, ramdenime mokles da sxvebi gaiqcnen. adua ganerviulda,
daaviwyda, rom TofSi vazna iyo da Tofic fexze dayenebuli darCa. moibruna
Tavi sayuCidan, roca jixvebi aRar iyvnen. Tofi ucbad dasxlita, gavarda
da gigitas tyvia moxvda muxlSi. muxlis Zvalis erTi mxare tyviam gaitana.
am dros jixvebi meore gorze gaCndnen. aduam rom amxanagi daWra, SekrTa,
saSinlad ewyina da gigitas Tofi miawoda: `aha, Tof damkar Senac”, uTxra.
gigita iseTi magari kaci aRmoCnda, rom amxanags uTxra: `nu geSinis, me iseT
ara i mWirs, ager jixveb midian, nu gauSobT”. gigitam kidev esrola da
mokla erTi jixvi. aduam ki Tofi gadaagdo da gigitasTan mivarda, dauwyo
natyviars sinjva. memre ki gigitac fexze veRar adga, roca bevri sisxli
daRvara da dainaxa, erTi mxare Zvalic gatanili iyo. aba, raRa jixvebis dro
hqondaT. daanebes Tavi jixvebs. aduam gigita aikida da wamoiyvana qveiT. Tanac
daRamda. dekemberi iyo da mTaze Zalian cioda. iq arc SeSa-tye aris, veRarc
exSi miaRwies, Tanac Zalian dabnelda da kldeSi siaruli aRar SeiZleboda.
daWrili taniani, mZime kaci iyo, damWreli _ momcro tanis da ise advilad
verc ereoda; Tan fexi tkioda, veRar Runavda da Cakidebuli fexi kldeebs
edeboda. meti gza aRar iyo, darCnen erT patara qviSian adgilas. aduam qviSa
argniT (sanadiro joxi) gamoTxara da daWrili iq daawvina, Tavisi yarwikac
imas daaxura da daWrilis yarwikac. TviTon am siciveSi darCa Coxis amara
(yarwika Salisagan moqsovili sawvimari, romelsac monadireebi atarebdnen.
isedac soflel xalxs yarwikebi hqonda sawvimrad).
is Rame didis wvalebiT gaaTies. Teneba rom daiwyo, adua wavida qis-
tebis sofel neTxaSi. neTxa iqedan ufro axlo iyo da arxoti am manZilTan
SedarebiT xuTjer-eqvsjer ufro Sors iyo. qistebi da arxotivnebi mtrebi
iyvnen, ufro neTxelni, radgan is sofeli ufro axlo iyo arxotTan. magram
aseT SemTxvevaSi mtrobas Tavs anebebdnen da exmarebodnen erTi-meores; adua
mzis mosvlis dros mivida qistis sofel neTxaSi. isini stumarTmoyvare
xalxi iyo. miegebnen da umalve hkiTxes mosvlis mizezi. aduam Tavisi
Tavgadasavali uambo da daxmareba sTxova. aduas vidre purs aWmevdnen da
fexze jRnebs xelmeored Caicvamda, xuTi-eqvsi axalgazrda qisti moemzada
17
da gayvnen mas. waiRes Tan sakace da fiCxis xeebi. SuadRis dros miaRwies
gigitasTan. fiCxebi dabla datoves, saidanac CamoTra SeiZleboda, sakace
ki iq miitanes. saxvieli miitanes, Wriloba Seuxvies, daawvines sakaceze
da wamoiyvanes. manamdin kldiani iyo, sakaciT moyavdaT. mere Camovidnen
iseT adgilas, saidanac gluvi saZovrian-balaxiani ruvi iwyeboda. fiCxi
daawyves, zed blomad grZeli balaxi daadves da zed avadmyofi daawvines
da CaTares ruv-da-ruv. is ruvi pirdapir neTxiskar Cava da iqidan neTxa
axlo aris. iqidan sakaciT neTxas miiyvanes da asmaTis saxlSi daawvines.
asmaTi yoCaRi qisti iyo da avadmyofs kargad uvlidnen. adua wamovida da
momxdari ambavi arxotSi Seatyobina. arxotidan xalxi wavida da avadmyofi
Tavis sofelSi miiyvanes. fexi sul motexili ar iyo. muxlis gareTa mxare
iyo da Zvali da rbili tyviisagan gatanili. radgan fexi sul motexili
ar iyo, amitom moxerxda cxeniT wamoyvana. magram iseTi sicive iyo, rom
wyalsarevebSi (wyalSi gasvla-gamosvlis dros) dasvelda da uzangebSi
gaiyina. bevri moZraoba avadmyofs aRar SeeZlo da axla fexebi dazra.
miiyvanes sofelSi da, radgan im dros namdvili eqimi xevsureTSi arsad
iyo, eqimad daayenes sofleli eqimi. Tan Wriloba, Tan dazroba da gigita
Zalian mZime avadmyofi Seiqna, sasikvdilod miiwura. vidre jvarT zRvnobis
da misi morComa-daboloebis sakiTxs SevudgebodeT, aq unda moviyvanoT am
ambavze granja wiklauris naTqvami leqsi:
oÃero Cveno terRao, sadgomo jixvebisao,sru mudam sisxliT masvrilo Cveno da qistebisao.
dadian arxotivnebi, sanadiroo sxvisao,aduama da gigitam feri daidves mglisao,Samagiares Savwyalo, boloo gorebisao,dagawioknes jixvebo, ar dagiferesT sxvisao,Cemsamc mauva damwyevsa xifarTi eSmakisao,amxanigs Tofi mauxvda, dRe dadga codobrlisao,odinaTasa gigias guli zdebiva qvisao,aisrav Tofavs nadirTa, viTam sru ara sWirsao.
martiaTai adua dasananebi mtrisao.
mamrCalan raÃel adgilsa, Savwyalis wveris Zirsao.
gaTenebs CoÃianai, dido Rameo sTvlisao,amaed, numc amaxÃdebi, ciskaro Tenebisao,gaTenebisad magiva sofelo qistebisao.
18
meleqse Tu ras xkiTxulobT, naTqvam as granjaisao,saleqsod gamamiteneT TiTo gild xazinisao.
Zalian mwuxare avadmyofi Seiqmna. fexi dasivda, daCirqda da ramdenime
adgilas Cirqi mosdioda. mkurnalobdnen sofluri wamlebiT. ayridnen
balaxebisgan damzadebul wamlebs, recxdnen wyliT Wrilobebs, Rrubels
daasvelebdnen wyalSi da Cirqs imiT moswmedavdnen Wrilobis napirebidan.
Zalian garTulda saqme, mimarTes mkiTxavebs. mkiTxavebi sxva¬da sxva mizezs
eubnebodnen da axocinebdnen xatebSi saklavebs.
amRaSi, WimRaSi da axielSi yvela salocavebSi dakles TiTo saklavi.
zogan Seswires vercxlis Tasebi, qvabebi spilenZisa, zogan kidev SauTqves,
rac xelze ar hqondaT. eubnebodnen mkiTxavebi: xifaTi eSmakisagan aris da
xTiSvilT unda uSvelono. arxotSi, sofel axielSi aris mTeli arxotis
salocavi miqiel mTavarangelozi, yvelaferSi misi imedi aqvs arxotivnebs.
aq erTi kureti da erTi saklavi moiyvanes (saklavSi igulisxmeba: cxvari,
Wedila an batkani, SeiZleba iyos mawovari xbo, ganurCevlad, saxarea is,
Tu safure; mere rom moizrdeba, e. i. wlisa gaxdeba, safure xbo jvarSi
ar ikvloda. saxare ki mudam ikvloda jvarSi. jer xbo, mere xuT wlamdin
kureti da bolos xari). mexvewurad moiyvanes axielelT dedani da
zogebi WimRidanac movidnen. mkiTxavebma uTxres: dedan mividanav miqielis
karzedao-d Saexvewnanav, dedaT uxoiSnebsao-d iqneba suln Caubrunnasav
(uxoiSnebs: apatiebs, xaTrs gauwevs da maTis xaTriT avadmyofs daexmareba).
mavides dedan mindor, sadamdinac SeiZleboda qalis misvla. dasturebma
wamoayenes kureti da saklavi. xucesma ixuca. Seaxvewa avadmyofi da xucobaSi
CaurTo: `Sens kalTaSi saxvewrad masulan mandilosanni, uSvele, uxoiSni,
muÃlmayriTa-d TavmandiliT gexvewebian. uSvele, umeSvl, dalocvilo,
maurCini avadmyofi, ziani Soriuls mterze gadaiRi. Sen ymani qudiannica-d
mandiliannic zRvniTa-d sanTliT imsaxuren, Tav ymad aravis Sursa-d
saqoni zRvnad”. am dros mandilosnebi pirjvarTke sxedan muxlmoyrilebi.
mandilebi yvelas maÃdili aqva-d gadayrili mindorze TavTavis win. iweren
pirjvarsa-d exvewebian: `dalocvilo axielis salocavo, uSveli Sens ymas
gigitas, Cvenis beCavis TavmandiliT SamagxvewniorTa-d Sagvixveweni, miec
Sveba Sens ymas, auSvi-d aRirsi Sens karze zRvniTa-d sanTliT Tavis feÃiT
masvla”.
xucesm ro saklavebi dakla, daamwyalobna jer avadmyofi da misi ojaxi,
agreTve damWreli (saklavebi orivesi iyo ziarad) da bolos daamwyalobna
19
mandilosnebi. damwyalobnebis dros diacebi adgnen da daixures mandilebi
da nelis xmiT TviTonac amwyalobnebdnen avadmyofs (sxva dros qmris
sofelSi xevsuri qali mandils ar moixdida, garda am mexvewurisa, Tu
moixdida, sircxvili iyo). ra Tqma unda, es ambavi udReobod moxda. xucesma
marto Tavebi waiRo. xorci, umetesi nawili, avadmyofs dautoves da cota
aduam waiRo. agreTve jixvis xorcic ar aklda, Tuki Wamda rames avadmyofi.
magram is uaresad xdeboda da misi morCenis imedi aRaravis hqonda.
marTalia, es saqme iSobrad moxda, magram kaci rom mokvdes, mainc
Tavi daedeba, araferi ar Svelis, arc iSobroba da arc sxva. xevsurebi
ityodnen: `magan mamkl, Tunda kocniT mavekal, iaraRiT ki ar, mainc kac
magisgan mamikvd”. aiRebdnen iaraRs da eZebdnen mkvlels da imis naTesavebs
masaklavad da sisxlis asaRebad. mkvleli da misi mogvareebi gaixiznebodnen
da imalebodnen.
Tav-sisxli rom ar dazdebiyo, amis saSveli iyo erTi wesi: `samTel-
samkvdro”. roca avadmyofi (daWrili) Zalian swuxda da misi sicocxle
bevrad ar iyo saimedo, maSin damnaSave monaxavda Taosan kacebs, vis sity-
vasac ufro gasavali hqonda, waayvaninebda avadmyofTan erT saklavs da
Suakacebi sTxovdnen `samTel-samkvdros” aRebas. avadmyofs, ra Tqma unda, im
dros imdeni Zal-Rone aRar hqonda, rom SuakacebisaTvis pasuxi gaeca, magram
imis Zma-biZaSvilebi aZlevdnen pasuxs. `samTel-samkvdro” iyo naxevari kacis
Tavi. sruli kacis Tavi dafasebuli iyo samoc Zroxad da samTel-samkvdro
iyo kacis Tavis naxevari _ ocdaaTi Zroxa. avadmyofi samTel-samkvdros
rom aiRebda, Tu morCeboda, xmas veRaravin gascemda, SerCeboda ocdaaTi
Zroxa. Tu mokvdeboda, im SemTxvevaSi Tav-sisxli ikargeboda. Tavs aRar
daidebda damnaSave, arc adgilidan aiyreboda da arc rigs uyenebda. verc
gadaemterebodnen, saamiso uflebebi aRar rCebodaT dazaralebulis ojaxs
da naTesavebs. mxolod, sikvdilis dRes, xarjebis dros da sxva aseTebSi
ar mivlen damnaSave da misi axloblebi. eridebian aRelvebis dros aravin
astexos SuRli. maT Soris ubralo SuRli arc moxdeboda. Tu momxdariyo
ki ueWvelad mokvdeboda vinme. mxolod aravis axsovs, rom samTel-samkvdros
aRebis Semdeg kidev rame momxdariyos SerigebulT Soris, radgan xeli aqvT
Sekruli jvarisaganac da xalxisganac. mxolod droTa ganmavlobaSi Tu
visme mouxdeboda SuRli am ori gvaridan, ara am saqmeze, aramed sul sxva
rameze, da daiWreboda vinme Zveli damnaSavis gvaridan, SeiZleba Saewira Tavis
micvalebulisaTvis, e. i. igi maTgan moklulisaTvis, romelzedac aRebuli
iyo samTel-samkvdro. mxolod Sewirvaze Cveulebrivad miuyvandnen saklavs
20
da miutandnen arays. araviTar gavlenas aRar axdenda maTgan mokluloba, Tu
samTel-samkvdro aRebuli iyo.
Sewirva mkvdrisad aseTi wesiT xdeboda: rom dasWrida, Tu Zalian
gajavreba undoda, etyoda: `uncrosimc xar (axsenebda Tavis micvalebulis
saxels), jRanTamc ubandav, wyalsamc uzidav, qvemc emsaxurebi”. Sewiruli
kaci sikvdilis Semdeg visac Seswires, imis mosamsaxured iTvleboda sai-
qioSi.
gigita sasikvdilod iyo ganwiruli. misi sicocxlis imedi aRaravis
hqonda. aduas da imis Zma_ biZaSvilebs eSinodaT Tavsisxlisa. amitom Seudg-
nen samTel-samkvdros micemas. Tumca es saqme advili ar iyo. jer imitom, rom
ocdaaTi Zroxis gadaxda advili ar iyo. meore imitom, rom samTel-samkvdros
aRebas gigita da misi biZaSvilebi advilad ar gabedavdnen. cota ar iyos
sasaxelo ambad ar iTvleboda dramis aReba, erTi imitom, rom mamklavis
mokvlis Tavi ara aqvso, ityoda xalxi, meorec, dramis aRebas daeSurao.
mesame kidev, gigita rom momkvdariyo, mamklavi Tavisufali rCeboda da Surs
veRar iZiebdnen, javrs veRar amoiyridnen. amitom SearCies arxotSi Taosani
xalxi Suakacebad da sTxoves daxmareba. rac ar unda dajdes, moaxerxon da
rogorme aaRebinon samTel-samkvdro. Suakacebi iyvnen xalxi, vis sityvasac
xalxSi gavlena hqonda da mravali mtrebi Seurigebia. saamiso gamocdilebiT
da gavleniT savse xalxi iyo. axielSi TaTia baliauri da gigia oCiauri,
amRaSi ToTa wiklauri, WimRaSi baWyi gigauri (gigitas sasimamro), axielSi
arxotis jvaris gamZRo qoria jabuSanuri. misces erTi saklavi, sasmeli da
zemoaRniSnuli Suakacebi miugzavnes gigitas da imis biZaSvilebs (gigitas
Zma ara hyavda). gigita TviTon Zalian mwuxare avadmyofi iyo da biZaSvilebma
Suakacebs ar gaugones, uari Tqves samTel-samkvdros aRebaze. karga xnis
Semdeg avadmyofma cota imjobina da Suakacebi ganmeorebiT mouvidnen. bevris
xvewnis Semdeg daiTanxmes dramis aRebaze. jer arxotis jvarSi saklavi
dakles da memre wavidnen WimRaSi dramis gadasafaravad. drama gadafares
ocdaaTi Zroxis angariSiT. am dramaSi eria: vercxlis qamrebi, vercxliTave
morTuli xanjrebi, vercxlis fuli, spilenZis qvabebi, fardagebi da sxva.
xuTi Zroxa feÃiTic iyo. danarCeni sul saÃeliTo. saÃeliTo Zveli xuTi
maneTis angariSiT iyo dafasebuli erT Zroxad. amnairad Serigdnen am iSobar
saqmeze. magram daWrili weliwadze met xans iwva da fexi sul daCirqebuli
iyo. erTi wlis Semdeg daiwyo gaumjobeseba. Cirqis dena Sewyda da Wrilobebi
TandaTanobiT ikurneboda. bolos gamorCa, magram fexi moxrili (moRunuli)
darCa da daakoWla.
21
radgan winaT kargi amxanagebi iyvnen da iSobrad mouvida xifaTi, bolos
mSvidobianadve Serigdnen. morComis Semdegac isev kargi ganwyobileba
hqondaT da ise uyurebdnen erTimeores, rogorc Zma da uaxloesi megobari.
muxli moxrili darCa, magram ori-sami wlis Semdeg isev daiwyo jixvebze
nadiroba. ise kargad veRar dadioda, magram jixvebs mainc kidev xocavda.
coli naTxovi hyavda, magram Sin ar iyo moyvanili, dakoWlebis Semdeg qals
misive naTesavebi eubnebodnen: `koWli as, nu wauxol magas”. magram qalma
sTqva: `gana cud raim saqmeSi dakoWld, dakoWld nadirobaSi, sworTad
mjobnobaSi”. qali isev gayva da erTad vaJebic SeeZinaT. adua ki mokvda
ubedo.
lelas mokvla iSobrad
igive gigita ciskarauli dakoWlebis da morComis Semdeg (iseve ki
koWlobda) wavida arxotis Walas Ciraxobad. arxotis Wala arxotidan
miimarTeba Crdilo-aRmosavleT mxares. aq Zalian viwro xeoba aris da
miedineba arxotis wyali _ mdinare asa. es Wala iseTi viwroa, rom wyali
Zlivs eteva. sasiarulo biliki xan erT mxareze aris, xan meoreze. aq patara
xidebia gadebuli da mgzavrebi xan gaRma gavlen, gayvebian patara biliks,
biliki miadgeba frialo kldes, aq kidev patara xidia da axla sxva mxareze
unda gadavidnen da gayvnen viwro biliks. am xeobaSi auare-beli fiWvis xeebia.
arxotivnebi joris sapalniT ezidebian aqedan SeSas da Ciraxs (Ciraxi: kvari,
fiWvis Ziri an Rero fiWvisa, romelsac aqvs sakmelis msgavsi lorwo da
cecxli Zalian ekideba). radgan arxots gza ar hqonda da navTi mudam ver
mohqondaT, am fiWvis Zirs, Ciraxs iyenebdnen lamfis magier.
rogorc vTqviT, gigita wavida Ciraxobad arxotis Walas. iq erT-erT
adgils jarais wyaro ewodeba. wyali Zalian maRal kldeze gadadis da
dabla rom ecema, didi morevi trialebs garSemo. imitom daurqmeviaT jarais
wyaro. am morevis pirze viwro bilikia gasavali. zeviT, maRla fiWviani da
kldiani adgilebia. gigita iq avida Ciraxis dasamzadeblad, amoTxara erTi
yunWi (yunWi hqvian xis Zirs, Zirkvs) da gamoagora WalaSi. mere sxvagan
gadavida da dauwyo Ciraxs mzadeba. sadac pirvelad amoTxara yunWi, iq
kldeebi daiZra da roca gigita sxvagan gadavida, isini dagordnen qveviT.
am dros taniidan (tanie sazamTro adgilia amRivnebis da axiellebisa.
22
iq zafxulSi Tiben, sazamTro saxlebi aqvT da pirutyvs zamTrobiT iq
kvebaven) modioda erTi axalgazrda qali sofel amRidan, lela babuas
asuli. dagorebuli qva fexSi moxvda mas da Zalian daaziana. erTi
gverdi sul gaacala da didi Wriloba miayena. gaiares sxva mgzavrebma
da qali sakaciT Sin waiyvanes. gigita iyo ciskarauli da qali wiklauri.
ciskaraulebs wiklaurebisa sxva Tavsisxlic emarTaT. aba ciskarauls
bavSvobaSi Semoakvda gigi wiklauri da Tav-meTaveebi iyvnen iqauris wesiT.
exla es daemata da Cavarda maT Soris didi mtroba. ciskaraulebi ki
wiklaurebs xels ver Seuqcevdnen mokvlis drosac ki, magram wiklaurebi
gamwardnen. gigita ambobda: qvebi rom dagorda, me iq aRar viyavi, me damnaSave
ar var, qvebi TviTon dagordao. magram vin ugonebda? qali Wrilobisagan
Zalian Sewuxda da sasikvdilod miiwura. moiyvanes mkiTxavi xoSeqa. man
mizezi umkiTxava. damnaSavem da dazaralebulma orivem erTad erTi saklavi
iaÃsarSi dakles, erTi svetis angelozSi da erTi petres (jvars) daukles.
arxotis jvarSi kureti da saklavi miiyvanes. TiTo saklavi jaWvelSi da
mTiSeSagSi dakles. magram qals aRaraferi eSvela da gardaicvala. gvarad
wiklaurebi iyvnen dazaralebulebi da mamad berdiSvilni. damnaSaveni gvarad
ciskaraulebi iyvnen, mamad Ãarani. es meoTxe Tav-sisxli daemarTa ÃaraT
berdiSvilebisa da daeZebdnen mosaklavad Tu visme Sexvdebodnen. magram
isini imalebodnen da ver moxerxda mokvla (sxvaTa Soris gigitas deda
berdiSvilT qali iyo) daudioda kac-Suakaci da didxnobamdin arc rigi
iyenes. Cven rigis yeneba rad gvinda, ori kaci mogvikles da unda movklaTo
(rigis yenebis wesebi awerilia Tav-meTaveobaSi, xevsureTis rjulSi). kac-
Suakaci eubneboda: Zveli Tavi xom rig nayenebia, damnaSave gadaxiznulia
(gigias mkvleli aba gadaixizna Crdilo kavkasiaSi, kavkavSi da misi axlo
biZaSvilebic samudamod iq darCnen yvelani). qalis magier kacs movklavT
da gigis Tavi isev Tavad darCeba. ÃaraT erTi Tavsisxli isev edeba da
imis rigs Cveulebrivad viyenebTo. Suakacebi mainc yels imiT stexdnen: eg
saqme jer iSobrad moxda, mere diacis Tavi naxevars udris kacis Tavisas
da rigi unda iyenoTo (rigis uyenebloba moaswavebs aucilebliv mokvlis
survils, rigis yenebis Semdeg dazaralebuli nawilobriv mSviddeba. amitom
cdiloben Suakacebic, rom dazaralebuls rigi male eyena). bevri brZolis
da xvewnis Semdeg Suakacebma SeZles rigis yeneba. saxlma saxls uyena rigi
(damnaSavis ojaxma dazaralebulis ojaxs) erTi kureti sami wlis da sami
saklavi pirveli rigi iyo. dasaflavebis dros saflav-samaris samÃsnelo
kidev erTi saklavi (amaT nawilobriv kacis rigi iyenes da nawilobriv
23
diacis rigi. amitom mTliani rigis yeneba daiwereba romelime sxva mamklav-
mamkvdarT aRweraSi).
rigi rom iyenes, berdiSvilebma neba misces gareTul saxliskacebs
misuliyvnen Tavis sofelSi da mipatronebodnen Tavis ojaxs. axlo
saxlis¬kacebi da TviTon moxele ki isev imalebodnen (mkvlels, mamklavs
moxeles//meÃeles eZaxodnen. an mamklavs ityodnen an meÃeles). kac-Suakaci
sTxovda: iSobrad momxdari ambavia, gigita damnaSave ar aris da umsubuqeT,
Tav-sisxlis saxiT magaTi wvaleba arc mkvdrisaTvis aris kargi, arc
cocxalisTviso. isini mainc javris gulze Tavisas ar iSlidnen. qvis nagors
miyvnen da damtkicda maSinve, rom saidanac qvebi dagorda, im dros gigita
im adgilze ar yofila. magram mainc imaT abralebdnen. gigita aiyara da
kaxeTSi gadaixizna. gauCnda raRac avadmyofoba mokluli qalis mSoblebs,
da-Zmebs da imaT ojaxSi sul auRebeli logini iyo avadmyofisa. ar darCa
arxotSi arc erTi jvari, rom imaT saklavebi da sawiri ar mieyvan-mietana.
magram araferi Sveloda. sadac mkiTxavTan wavidnen, yvelam uTxra: gigita
damnaSave ar iyo, tyuilad dastanjeT, imitom imisi salocavi mTiSeSagi
da arxotis jvari gamwyrali arian da manam Tavs ar apatieb, araferi
geSvelebao. Tumca Tav-sisxlis dakargva eZnelebodaT, magram gasaqani ar
misces arc mkiTxavebma da arc avadmyofobam da gadawyvites Tavis patieba.
qalis mamas babua erqva (mokluli qalis mamas). Zalian rom Sewuxda ufro
ojaxis wevrebis avadmyofobiT, man daibara Suakacebi da uTxra: me Tqvenis
da jvarT xaTriT magaT Tavs vapativeb da imaTgan rac miRebuli maqv, imasac
iqav daubruneb, xoloT yvela erTad SavexvewnaT arxotis jvarsaca-d sxva
xTisSvilTac, rom mapativan, rac ucodrobiT vawyine-d Camaagdan mSvidoba,
maiyvaneT gigita Cems saxlSi. Suakacebma daumadles da jvaris wyalobac
uTxres. Suakacebmave daibares gigita da babuas survili gamoucxades.
radgan dadebuli Tav-sisxlis ase ucbad patieba xevsureTSi ar momx-
dara, amitom gigitas eSinoda, ar endoboda, ar mimityuono, fiqrobda,
magram uars xom ver ityoda, rac babuam moisurva. Suakacebma es kaci
waiyvanes da imaT sofelSi, amRaSi miiyvanes. is sxva ojaxSi datoves, Tvi-
Ton erTi saklavi daiWires xelSi da babuasTan mividnen. babuam gagzavna
da gigitac iq moayvanina, magram is Semosuli karebTan qudmoxdili cal
muxlze dajda. rasac vin etyoda, is xaTriT xmas ver iRebda. babuam es
saklavi aRar daakvlevina, uTxra, eg xval iaxsarSi davklaT orive mxaris
samwyalobneladao. sasmels dauwyes sma. babuam ar dalia, adga, gigitas
mxarze mokida xeli da aayena fexze, wamoayena da skamze dasva. gigita swuxda,
24
ixaTreboda da ofli Camosdioda. mere babuam uTxra: `Sen nu swuxdebi,
nu itanjebi; erTi, diswuli xar Cveni, Sen deda Cvens qali as, meore,
iSobar maxvd. Svil yvelam iciT rai as ded-mamisad. Zalian mtkiod Svilis
sikvdili-d gadawyvetili mqond Sen makvlai. me Taodac damidg saocari-d
qadag-mkiTxavnic meubnebodes. Tanac yvela loginCi CaviyareniT. aman yvelam
damafiqr, iqneba codoSi vdgebiv. axla am Suakacebsac RmerTma uSvelas, kais
Tqmada-d kais gonobad nu dalivnas. Cvens SuaCi bevr ka sityva daxarjes. maT
sityvebmac Cemze imoqmeda-d damafiqr, sabolood gadavswyviti Tavis pativeba.
aba Seni RonebiT me ra qal gamicocxldebis. iqneba damnaSavei xar, iqneba
sru camdin marTalic xar. axla me imas aRar viZev. jvarTac mizdiodasa-d
RmerTsac, em xalxTac. dRemdin Sens Saxvedrasa-d makvlas vcdilobdi,
dResidges gamiSobav, gamiTavebav Tav-sisxli, jvarTadac mipativebava-d
xalxTadac. dResis iqiT me SenTan aRara saqme meqnebis, Sen Tavisuflad
masavali gaqv CemTan, rogorc winav mazdiodi, rac daitanji, imasac vsTxov
arxotis jvarsaca-d laRs iaÃsarsac, isic mapation. amiSvan, daiÃsnan Cem
xizani sneulobisagan. Tavzdebad iyvnan arxotis jvari-d iaÃsari, rom me
guli maqv amarecxili, aRaras gedavebi”. am sityvebs rom laparakobda,
babuas arayiani yanwi eWira xelSi, bolos gigita adRegrZela da dalia.
Suakacebi adgnen, qudebi moixades da kargi sityvebis da saqcielisaTvis
babuas madloba gadauxades. mere imaTac dalies orive mxaris sadRegrZelo
erTad da dasxdnen. babuam gigitas uTxra: `Tu Cemd ka ginda-d Cem xaTri
gaqv, eexla xaTrs Tav daanebi, iyav isr Tavisuflad, rogorc Cven, ai, me
amas masiamovneb”.
meore dRes es saklavi waiyvanes da iaÃsarSi dakles erTurTis medaveT
samwyalobnelod. xorci moitanes, saxlSi moxarSes da sufra gamarTes.
tyavi Suakacebs darCa. amis Semdeg maT mterobaze xma aRaravis amouRia.
25
uTurgiT TaTaraisagan berdiaT jurÃais
mokvla iSobrad
jurÃa iyo sofel juTidan, gvarad arabuli, mamad maraizZeTi. mara-izZeni
saxelganTqmuli mamiSviloba iyo. jer kacmravlobiT da, mere, amaT mamaSi
sul kargi axalgazrdoba izrdeboda Tvalad-tanad da guladad. TaTara
ki sofel amRidan iyo gvarad wiklauri, mamad WolikaurTi. gadmocemiT
ician, rom Wolikaurni TaTris Camomavalni arian. saidan mosula, ar ician,
mxolod namdvilad ician, rom magaTi winapari arxotSi TaTari yofila.
amboben, roca saqarTvelos TaTrebi ebrZodnen, maSin erTi koWli TaTari
damrCalao da imis Camomavalni varTo. saxiTac amaTi mamiskacni Zalian
gvanan TaTrebs. isec amayi da mouTminari xalxni arian. juTaSi raRac
smuroba iyo da uTurgiT TaTarac Taviseburi wesiT arayiT iq iyo misuli.
zemoaRniSnuli jurÃa da TaTara kargi Zmakacebi iyvnen, Zalian kargad
miaCndaT erTimeore. TaTara sxvebTan iyo stumrad, magram jurÃa arsad
ar uSvebda, sul yovel sadil-vaxSamze Tavis saxlSi miyavda da pativsa
scemda. arc dasaZineblad uSvebda sxvagan.
erT dRes xalxi Zalian daTvra da SuRli astyda. TaTara sruliad
axalgazrda iyo da erTma juTelma axalgazrdam saxelad naTelizZem ama-sac
`SuRlad gauÃada” (Cxubi autexa). jer RajiaiT iSuRles da, bolos xanjlebi
amoiRes. am dros movida TaTaras megobari jurÃac da gaSveleba dauwyo.
meSvlebi sxvebic movidnen da maSuRlarebs erTimeorisaTvis ar daakvrevines.
miuxedavad imisa, rom TaTarasTan maSuRlari naTelizZe jurÃas axlobeli
iyo, jurÃam mainc Tavisi Zmobili TaTara daiWira da xalxs gaacila imitom,
rom ar undoda TaTara an daWriliyo, an imas vinme daeWra. sadac SuRli
iyo, es adgili gverdali da Sambiani iyo. meSvel-maSuRlarni TaTara da
jurÃa moulodnelad Sambian beqSi gadavardnen da dagordnen. TaTaras
xelSi SiSveli xanjari eWira da SemTxveviT jurÃas moxvda wveriT muxlis
qveviT wvivSi da daiWra. ar gavida didi xani, rom sisxli daicala da kaci
mokvda. maraizZeTi aq am dros aravin iyo. TaTaras jer undoda Tavis xanjriT
Tavic moekla, radgan aseT megobarTan eseTi cudi saqme daemarTa. ucbaT
moifiqra: me rom Tavi davixanjra da movikla, sul erTia Tavs ar apatieben
Cems ZmabiZaSvilebs, isev Tavi daedebaT, azir jurRais Zmebma mamklano.
gaiqca da pirdapir imaT saxlSi Sevarda. kacebi Sin aravin iyo. jurÃais
coli iyo saxlSi. jurÃais coli Zalin kargi adamiani iyo da ar undoda
TaTarac momkvdariyo. TaTaram uTxra, sad arian jurÃais Zmebi, mamklan,
26
sicocxle aRar minda, radgan is kaci mokvdao. jurÃais colma uTxra: `wadi,
maSord aqaobas, Sen sisxli aRar manaxviv daRvrili”. gaiyvana gareT. am dros
movardnen sxva meSvlebic, gaiyvanes da sxva saxlSi abikaT giorgiTas damales.
maraizZeT veRar gaiges, is kaci sad gaqra da Zeva daiwyes. meSvelebma gza-kvali
auries da veRar naxes. maraizZeT egonaT Sinisake gaiqceodao da arxotisake
wavida mTeli gvari _ zogi cxeniT, zogi fexiT (juTidan arxotisake mTa aris
gadasavali da erTi dRis sasiaruloa). TaTara RamiT sxva gzaze gaaciles
da bude-xevsureTSi gadavarda. meore dilas maraizZeT mamis xalxni arxotSi
Cavidnen, amRas momavali gza axielis soflis boloze gaivlis. axielelT
gaiges es ambavi da gahyvnen amRisake mimdinars maraizZeT, rom winandeburad
saxlebis dawva an ban-sanapiros ngreva ar daewyo, an WolikaurTa vinme ar
Sexvedroda, manam gaigebdnen da maraizZeT ar moekla (Zvelad icodnen: mamklav-
mamkvdroba rom moxdeboda da gvari wavidoda, Tu kurets da saklavebs gzaSi
ar miagebebdnen da mosuli gvari sofelSi Sevidoda, Tu saxli calke iyo da
soflelebis saxlebs cecxli ar gadaedeboda, im SemTxvevaSi mamklavis saxls
cecxls waukidebdnen. an ban-sanapiros dauwyebdnen ngrevas. Tu am gvarSi xnieri
Wkviani kaci vinme iqneboda, SeiZleba amas mTlianad bevri ngreva daeSala, ar
ekadra, xoloT wesis mixedviT or-sam sanapiros mainc aRglejdnen saxls da
Tavs daanebebdnen (sanapiro hqvian saxlis banis napirebze Semovlebul sipebs).
zogierTi axiellebi cxenebiT win wasuliyvnen, WolikaurTad Seetyo-
bina, gzaSi saklavi da kureti moagebes da gvari amRasTan axlos SeaCeres.
meÃelisa da imis Zmis garda gvarma gvars miageba erTi sami wlis kureti,
samis Careqis spilenZis qvabi da ori saklavi. ufro Zvelad is wesi iyo, rom
Tu mosuli gvari mamklavis miwa-wyalze gadaaswrobda da ufro Sors ar
miagebebdnen gvaris rigs, maSin saxlis dawva-dangrevis garda, erT saklavs
mesames kidev Rebulobdnen. juTlebisTvis, e. i. maraizZeT gvarisTvis, rigis
Sors migebeba ver moaswres, magram miuxedavad imisa, rom miwa-wyalze ki
ara, sofelSi iyvnen misulebi, mainc arc saxlis banze SaÃdnen da arc
zedmeti rigi mouTxoviaT, garda ori saklavis, kuretisa da samis Careqis
qvabisa; da dabrunda gvari.
TaTara jer bude-xevsureTSi gadavida. aqac maraizZeT mogvareebi bevrgan
arian da sad daimaleboda, sul Rami-Ram da ugzoze siaruliT miaRwia
arxotSi. mxolod Tavis sofelSi iSviaTad mividoda, imaleboda axielSi.
axla saWiro iyo rigis yeneba, magram isini iseTi Tavmomwone da amayi mamis
xalxni iyvnen, rom Zalian gaZneldeboda rigis yeneba (rigs isini advilad ar
27
iyenebdnen, visac aucilebliv gadawyvetili hqonda mamklavis mokvla, an misi
Zma-biZaSvilebisa. fiqrobdnen: xom unda movklaT da rigis dabrunebas raRa
Wkva aqvs. azir rigs ar viyenebT, da roca movklavT, Tavic da rigic erTi
meoreSi gaibrebao). mxolod aucilebeli iyo erTi saklavi damarxvamdin
(miwad mitanas eZaxdnen) unda mieyvanaT, erTi saklavi miwad mitanis win. saklavs
daklavdnen micvalebulis sulisaTvis. Tu es saklavi dasaflavebamdin ver
miaswvres, maSin `gamaumben xuT Zroxa jurems” (saklavis dagvianebaze xuTi
Zroxa unda gadaexada damnaSaves da mere miiRebdnen dagvianebiT miyvanil
saklavs). arabulT gvari dabrunda Tu ara, Wolikaurebma gagzavnes kaci da
waiyvanes miwad mitanis win dasaklavi saklavi (es saklavi aucilebeli iyo
da ukan ar abrunebdnen, arc xvewna undoda, rogorc sxva rigis yenebis dros
exvewebodnen Suakacebi). Suakacma saklavi droze miiyvana da Cveulebisamebr
dakles is. axla saWiro iyo saxlis rigis dayeneba, magram manamde dedulnic
movidnen. xevsurulis TqmiT, deda movida. jurÃas deda qmostelT qali iyo,
yardanaulTa, da yardanaulni iseTive wesiT movidnen, rogorc maraizZeni.
Zvelis wesis mixedviT, dedulnic wvavdnen meÃelis saxls da angrevdnen kidec.
amaTac mesame saklavi kidev ahyvanda, Tu mamklavis miwawyalze misvlamdin
ver miagebebdnen: sami wlis kurets, ors saklavs da samis Careqis qvabs
(Careqi aris erTi kilo). dedulT mosvla ki adreve Seityves Wolikaurebma
da Tavis miwawylis gareT miagebes sadedo rigi (sadedo rigs uyenebda is
xalxi, romelic sagvaro rigidan darCa Tavisufali; gvars rom rigi uyenes,
es damnaSavis gvaris xarji iyo. wesis mixedviT erTi an ori saxli (ojaxi)
ar miiRebda gvaris rigis yenebaSi monawileobas. rCeboda meÃelesTan erTad,
es saxli iqneboda an Zma an biZaSvili. mosuls dedas es ojaxi uyenebda
rigs da TviTon meÃeles saxli moklulis saxls uyenebda yvela rigs, rac
xevsureTis rjulSi iyo). ase dedasac uyena rigi WolikaurT meore saxlma _
Zmam (mesame saxli aris biZaSvili da yvela mogvare masTan erTad aris, Tu Zma
ara hyavs, maSin meore saxlad rCeba biZaSvili, Tu esec ar aris, maSin rCeba
meore saxlad ufro axlobeli biZaSvili da es meore saxlad darCenili,
romelic unda iyos, dedis rigs is uyenebda). dedulni dabrundnen ise, rom
amRis miwa-wyalze ar misulan. axla saWiro iyo saxlis rigis yeneba. saxlis
rigis sayeneblad gagzavnil Suakacebs yovelTvis xelSi unda hyoliyo TiTo
saklavi. am saklavs ewodeboda asamtexlo (atexa _ saubris dawyeba ama Tu im
saqmeze. am SemTxvevaSi, rigis yenebaze saubris dawyeba). Wolikauri gagzavnes
rigis sayeneblad da Tan waayvanines erTi saklavi asamtexlo. Suakacebi ise
28
miiRes, rogorc stumrebi. maT jer veraferi gabedes eTqvaT, magram bolos
daiwyves Tavis mosvlis mizezi da gamosTqves rigis yenebis survili. mouyvanes
momxdari ambebis mravali magaliTebi da sabolood mainc rigis yeneba;
magram maraizZeT bevrad ar iyures (yuradReba ar miaqcies maT laparaks).
uTxres Suakacebs: `Cven WolikaurT nayeneb rigi sircxvils ar magvÃdis,
arc guls dagvioxebs bedenad. Cven gana Tavgza raisam gvaqv, an gana qve visam
mavxklavT, magram aba rad gvind Cvenis sircxvilis saklavebi naÃocebi?!. Cven
rigis yenebiT aba ra kacoba magvematebis an uyeneblobiT. darCas eegr. Tu
maxÃd isr, ro davswordiT, kai as, Tu ara, aTasi gvyav amxanigi. Cven Tqveni
Zalian madlobelni orT, ro swvalobT. Cvenis gulisad feÃze adgomaic ar
gekadrebisT. awidge nuRar SaswuxdebiT, Cven magaTgan vaSkac magvikvd. sxvaT
swor ki ar iyva-d Cvens Jamze Cvend ka iyv”. Suakacebma bevri iwvales, qudebis
moxdiTac ki exvewnen, rigi iyeneTo, magram araferi gamouvidaT, bolos
sTxoves es asamtexlo saklav mainc daeklaT. amazedac jer uari uTxres
da bolos, maraizZeT mamaSi ufrosma da mcodne kacebma babukma da gogitam
aRar xkiTxes Tavis saxliskacebs da daikla saklavi. davklaT `sulisado”.
Suakacebi dabrundnen da nawilobriv gamarjvebulad sTvlidnen Tavs,
radgan asamtexlo saklavi mainc dakles. gadioda dro, gzavnidnen Suakacebs,
magram maraizZeT rigi mainc ar iyenes. dauwyes mosaklavad miyola. sad
wisqvilSi Causafrdnen, sad tyeSi, kldeSi da sxvagan. marto axloblebi ki
ar mohyvebodnen, mTeli maTi gareTeli saxliskacebic dadiodnen. ara marto
juTidan, daTvisidanac ki. magram, Wolikaurni ise gamTxilebulebi iyvnen, rom
ver Caigdes veravin maTgani xelSi, rom esrolaT da moeklaT. erTxel sxva
axalgazrda aferes (amsgavses) Casafrebulebma TaTaras da kinaRam mokles.
manam axielSi imalebodnen, xan vis qudiT da tanisamosiT gamodiodnen da xan
visiT. bolos qistebis binebzedac ki gaixiznen mTaSi. SatilSic wavidnen,
ukanxaduSic daimalnen da ar Cauvardnen xelSi. Suakacebs ki yovelTvis
gzavnidnen rigis sayeneblad. sadac Casafrdebodnen da xalxi gaugebda, TiTo
saklavs iq ugzavnidnen Wolikaurni (mosisxleebi rom Causafrdebodnen da
xalxi Casafrebulebs miagnebda, mamklavis ojaxi Suakacebis xeliT saklavs
gaugzavnida, rom isini amdgariyvnen da wasuliyvnen. es maTi gulis mogeba
iyo da mamklavis Tavmdablobis niSani). Casafreba, gageba da saklavis
miyvana ramdenjerme ganmeorda da karga droc gavida. erTma Zmam jurÃais
am sasmlianobis dros sul sxva kaci mokla, amRioni, gvarad ki wiklauri
iyo, magram WolikaurTi is kaci araferi ar iyo. es kaci xnieri iyo, saxelad
sumelja. sumelja juTaSi stumrad misuliyo da sadRaca smaSi Sexvedroda
29
jurÃais Zmas petres (jurÃais Zmebs erTs petre erqva, erTsa ki ada, mesames
joyola. maSin joyola patara iyo). petrec cota nasvami yofiliyo da
sumeljac. petrem Turme moiTxova, rom sumelja masTan xaTriT yofiliyo,
rogorc amRioni da wiklauri, magram sumeljas eTqo: Wolikaurni Cemi araferi
ar arian da me xaTrs ar gagiwevo. wesis, rjulis mixedviTac sumeljas
maTTan araviTari mosisxleseburi xaTri ar ekuTvnoda, magram petrem ucbad
xanjari amoiRo da sumeljas dasca wveriT da mokla. sumelja gajalaT
mamidan iyo. amaze petre daiWires da cixeSi mokvda. amaTi mosisxleoba ki
didxans ar gagrZelebula. petre rom mokvda, kac-Suakacma rjulSi gaiyvana
da Tavi TavSi gaibara. mxolod gajalaT unda mieca saukenmamkvdro, Tu maT
naCivarze daeWiraT da maSin momkvdariyo; magram gajalaT ar uCivlia, ise
daiWires da amitom saukenmamkvdro ar miuciaT gajalaT; rac rigi iyenes, is
rjulma isev daubruna maraizZeT.
am ambavma maraizZeT da WolikaurT saqme ufro gaamwvava. maraizZeni
ambobdnen: petrec magaT saqmis gulisad mokvda. jurÃa rom ar moekla, petre
sumeljas ar moklavda da dResac cocxali iqnebodao. WolikaurT xmis
amoRebis ufleba ar hqondaT, maraizZeT rac unda eTqvaT. joyolac mokvda
da jurÃac da misi kidev sami sxva Zmidan darCa marto erTi Zma, saxelad akia.
akia maSin axalgazrda iyo da ficxobda. amodena Zmebis daxocam da ganvlilma
drom daadinja da daamSvida. Tan moiqanca kac-Suakacis siaruliT, mtrisad
miyoliT da bolos rigi iyena. saxlis rigi iyo erTi sami wlis kureti,
sami Careqis qvabi da sami saklavi; miwad miRebis dRes rom daikla, mesame
saklavad is iTvleboda, axla marto ori saklavi miuyvanes. magram rigis
yenebis win aseTi wesi iyo: dazaralebuli iZiebda, sajurumo xom aravin
hyavda: es ojaxi rogor iqceoda, xaTrianad Tu uxaTrod, xo arsad iTamaSa,
an imRera, xo arsad visTan Tqva, rom araferi Caidina mamklav-mamkvdrobis
wesis winaaRmdegi. Tu rame aseTi iyo, Wiris patroni jurums gamaubemda.
Zvelad jurumi cxra cxvarze zeviT ar midioda. mere aTi cxvari iyo, mere
xuTi Zroxa da aT Zroxamdenac ahyvanda. bolo dros, rogorc Wiris patroni
ityoda, veravin gadauxvevda. Suakacebs Wiris patroni gamoucxadebda _ amdeni
da amdeni jurumi gadaixados ama da am danaSaulze da rigs memre viyenebo.
Suakacebi imis naTqvam dramas miitandnen, daawyobdnen da memre iyenebda rigs
Wiris patroni.
akiam mTavar danaSaulad is CauTvala, rom TaTara jurÃais sikvdilis
dRes imis saxlSi Sevida _ mamklano (xalxi ki uWuravda: TaTaram sasikv-
dilod dasdo Tavi, imdenad Seinana jurÃas sikvdili; imis sikvdilis Semdeg
30
sicocxles sikvdili irCia da akias jurumi ar unda gamaebao). xuTi Zroxa
amis jurumi daado, kidev sxva raRaceebi moukrifa da sxva jurumebic daado,
rac Suakacebma yvelaferi ulaparakod miitanes da daawyves. memre uyenes
saxlis rigi Cveulebrivi wesiT. kidev ramdenime wlis Semdeg Suakacebma
moawyves TaTarais biZaSvilebis pirsSasamyrelo. ra Tqma unda, esac akias
da maraizZeT nebarTviT. Suakacebma miitanes foris fqvili da sve da ludi
aduRes juTis wmida giorgiSi da iqve kodSi daafuvles.
akiam da maraizZeT dauniSnes pirSasamyrelos dRe. Tu vinme sajurumebi
iyo, jurumic gamoucxades. daniSnul dRes Suakacebma moiyvanes Wolikaurebi
jvarSi da maraizZenic moiyvanes yvelani. ra Tqma unda, dastur-xelosnebi da
Suakacebic aq iyvnen. Wolikaurebi moSorebiT muxliT dasxdnen, Suakacebi,
maraizZeni da dastur-xelosnebi erTad isxdnen jvarSi dawyobil qvis
skamebze. piris SasamyreloSi moyvanili hyavdaT Wolikaurebs erTi saklavi.
xucesma saklavi dakla erTurTis modaveT samwyalobnelod, Wolikaurebi
muxliTve isxdnen da sxva xalxi fexze idga. dakvlis Semdeg, jer xucesma
da mere yvela xalxma daamwyalobnes erTucis medaveni, usurves, rac avi
CamouvardaT, meti avi saqme aRar Camovardnodes; amis mere, erTimeoris
dandoba misces. Wolikaurebic fexze idgnen, maraizZeni manam skamebze ar
dasxdnen. mere Wolikaurebi isev muxlze dasxdnen moSorebiT. xucesma
sanTlebi aanTo da kodi gaxsna wmida giorgis sadideblad (am dros
amaTgan moklul micvalebuls ar axsenebdnen, arc Sendobas eubnebodnen
aq, roca es xalxi pirseyreboda. imitom iyo aseTi wesi, rom mamklavis
mogvareebs pirvelad naxulobdnen. micvalebulis xsenebaze ki SeiZleba
vinme aRelvebuliyo da Tavis uneburad mkvleloba gamoewvia. Tumca, ki ar
yofila aseTi ram, radgan pirSasamyrelo jvarSi xdeboda da jvari yvelas
aSinebda, xevsureTis rjuls emorCileboda yvela). ludi sawdeSi daasxa,
dasturma sawde moitana da xalxis win dadga. erT-erTma Suakacma amoiRo
Tasebi da yvelas dauriga. yvelam dailoca, adides juTis wmida giorgi da
dalies. dalocvaSi locavdnen erTucs (erTimeores), modaveebs, Suakacebs,
madlobas uxdidnen da eubnebodnen: `kais Tqmada-d kais gonebad RmerTma nu
daglivnasT, rom avs saqmes kargad aqcevT, xalxs marcxs, ziansa-d mterobas
aSorebT, jvarze arigebTa-d simSvides sTesavT xalxSi”. Tasebi roca yvelam
dalia, mere Wolikaurebs miutanes, magram isini arc muxlidan adgnen da
arc dalies, manam TiTo Tasi imaTi gagzavnili yvelam ar Sesva maraizZeTam.
erTi sawde kidev moitanes da pativad dadges maraizZeT win. maiRes erTi
Tasi ludi da xucess misces, radgan aq is ufrosi iyo. es sawde rjulis
31
mixedviT, xucesma WolikaurT micvalebulisad daloca, kibilaurisad
(kibilauri saxelovani kaci iyo WolikaurTaSi) Semdegi sityvebiT: `RmerTo,
dideba Senda! RmerTo, madli Senda! RmerTo, sulic Sen gebarebisa, kacic
Sen geÃmarebis. RmerTo, gaumarjvi juTis wmidas giorgisa! wmidao Ggiorgio,
Sen uSveli erTucis medaveT maraizZeTa-d WolikaurT! rac av CamaRvardniv,
RmerTo da wmidao giorgio, nuRaras avs Camaugdeb. RmerTo da wmidao giorgio,
nu iqT isr maraizZeT saqmes, rom kacni ar xedebdan, pativ ar miudiodas. nuc
WolikaurT saqmes iqT isr, ro gasagon ar gaigan, sapatios pativ ar dazdon.
xTisa kviraisa-d wmidis didebiTa-d Cemis sityvis maÃsenebiT saaqaos naTqvam
Tu saiqios midiodas, wesi marTebuli iyos, xTis wesiTa, mRvdlis wesiTa,
ierumsaleTis naTliT, qristes garigebiT, es Tasica-d sawdeic sulsamc
kibalaurisas maeÃmarebis”. `Saundnas RmerTma, maaÃmaras”, uTxres sxvebmac.
xucesma kidev daloca Tasi da dalia. mere TiTo Tasi yvelas daalevines.
es rom yvelaferi moTavda, akia adga, amoiRo TasiT ludi, wamoayena erT-
erTi Wolikauri, dasva skamze da misca xelSi Tasi. sxvebic yvela aayena
saaTiTaod da moiyvana skamze, yvelas Tasebi dauriga da daalevina. mere
uTxra: `Cemgan saTofed nuRaravis geSinisT, vinac aq xarT, amiRav TqvenzeiT
Tofi, mipativebav e jvarTaca-d xalxTadac. danarCeni Tqven iciT, Tu ras
xaTrs iqoniebT, Tqvens Tavs gauwevT im xaTrs, Tu ara, isic Tqven iciT. me
vinac Tavis ÃeliT mavn, imasTan maqv saqme. is ar iqnebisa-d sxoi stanav, isic
isi, Cemd ara bedenebi. Tqven ki, rogorc giTxariT, Cemgan nuRar geSinisT, nuc
Cemebis saxliskacebisagan, TqvenTan saTofe aRarai gvaqv, Tu Tqven Tavis WkviT
ar gaiÃdiT saqmes saTofed. es Tqvenze iqnebis. raÃelc maiqceviT, Cvenac aisr
mageqceviT” (roca dazaralebuli da damnaSavis saxliskacebi pirSasamyrelos
izamdnen wesiT, TviTon mkvleli da erTi vinme misi axlobeli, an Zma, an
biZaSvili darCebodnen isev saTofed. am or kacs isev eZebdnen mosaklavad.
SeiZleba damnaSavis gvaridan vinmem rame awyenina dazaralebuls da imaze
iyon gajavrebuli, uwesod moiqca mamklav-mamkvdrobis wesebSi, uxaTrod,
aseTs daatandnen moxeles da romelsac Sexvdebodnen, mas moklavdnen.
bolos, ramdenime wlis Semdeg moxelesTan rom eqnebodaT pirSasamyrelo,
maSin moxeles vinac daatanes, imas danaSaulisaTvis jurums daadebdnen da
meÃelesTan erTad Seiyridnen pirs). yvelas rom Tasebi miutana da skamze
dasva, memre akiamac gaiara da dajda. Wolikaurebma TiTo Tasi ki dalies, isev
bolosake gadavidnen da muxliT dasxdnen. xorcic moixarSa im saklavisa,
romelic aq daikla (am xorcis moxarSvas da tablis gamzadebas vinme
axalgazrda Tavobs, saklavsac is gaatyavebs. es iqneba sul sxva vinme, erTi-
32
meoris modaveT gareSe piri. maTi gvarebidan ar iqneboda). xorci amoiRes da
tablaze daawyves, puri da marilic Wolikaurebs hqonda mitanili. tabla
moitanes Suakacebma da TviTon dadgnen fexze. maraizZeni da Wolikaurni
dasves da erT tablaze aWmies puri. memre adgnen Wolikaurebi da isini
dadgnen zedamdegad. dasves Suakacebi, daudges tabla da axla amaT aWmies
puri. puris Wama rom moTavda, erT-erTi Suakaci gauZRva win, erTi sawde
ludi waiRo da Wolikaurni waiyvana jurÃais saxlSi. am dros maraizZeni da
sxva Suakacebi jvarSi darCnen da luds svamdnen. jurÃais saxlSi Suakaci
win SauZRva, gaiara, ̀ aSendiT” uTxra. moegebnen Sin vinc iyo _ jurÃais coli
da sxvebi, ̀ mogvixveiT mSvidobiTo”, ̀ mSvidobiT dagvxvdiTa, kargad”, upasuxa
Suakacma. Wolikaurebma xaTriT Ãma ver amaiRes da karTan muxliT dasxdnen
(karebTan axlo). aq Suakacma sawdeSiiT Tasi amoiRo da jurÃaisad daloca.
Wolikaurni muxlze isxdnen Tavdaxrilebi (muxlze dajdoma xevsureTSi
gamoxatavs uaRres xaTrs, Tavmdablobas. orive muxlze ki ar jdebodnen,
aramed cal muxlze). mere jurÃais colma miutana ludiani Tasebi da uTxra:
`adegiT, Tqven ara bral gitanavT im kacis makvlaSi. jer vinac meÃelei
as, imas iSobrad mauÃd. albaT egr ewer, aba Tqveni sru ra brali”. imaT
xaTriT xma ar amouRiaT. Tasebi gamaarTves, Zalian xaTrianad da xmadabla
dailoces, TiTo Tasi dalies da gavidnen saxlidan. Suakacic Tan gamohyva
da isev jvarSi wavidnen.
zemoT gamogvrCa: manam saklavs dahklavdnen da erTad Saiyrebodnen,
Suakacebma, sxva wesebis garda, moitanes xuTi Zroxis spilenZi `saZmo”. saZmo
unda gaiRos mesaZmoem, gareTulma saxliskacebma. pirvelma saxlma rigi uyena
saxls. rogorc zemoT vTqviT, meore saxlma rigi uyena moklulis dedulebs
da mesame: saZmos ixdis mesaZmoe, visac SabaTi ara aqvs gayrili (SabaTis gayra,
anu meSabaTe. SabaTis rigi awerilia micvalebulis kultSi). saZmo unda gaiRon
braldebulis gareT saxliskacebma da eZleva moklulis gareT saxliskacebs.
zemoxsenebuli saZmo gaiRes Wolikaurebis im pirebma, romlebsac exla
pirSasamyrelo hqonda da gainawiles maraizZeT akias gareT biZaSvilebma.
Tavidanve gamogvrCa: sado aiRo dam, aTi cxvari da samamido mamidam_ xuTi
cxvari. es xarji gadaixada meÃelis saxlma mamklav-mamkvdrobis Camovardnis
Semdeg mokle xanSive. es gadasaxadi (drama) TaTarais saxlma (ojaxma)
mamidasac da dasac gaugzavna Suakacebis xeliT jurÃais sikvdi-lis meor-
mesame kvirasve. dagvianebaze daadebdnen jurums.
jurxais saxlidan Wolikaurebi da Suakacebi rom jvarSi dabrundnen,
iq Wolikaurebi isev muxlze dasxdnen. TiTo-oroli Tasi kidev dalies da
33
wamovidnen. wasuli Wolikaurebi maraizZeT gaaciles, ludiani sawde gaayoles
da ludi daalevines. maraizZeni (wesis) rjulis mixedviT ise iqceodnen, rogorc
erTimeoresTan da sxvebTan. WolikaurebTan ar imCnevdnen rame odnav mizezs,
viTomc maT Soris araferi momxdariyos da isini, viTomc Cveulebrivi stumar-
maspinZlebi iyvnen. Wolikaurebi ki ise moxaTrebiT iyvnen, rom laparakSiac
ki ena ebmoda. am saxiT gaistumres da kidev gameorebiT gamoucxades: `Cvengan
saTofed nuRar geSinisT, Tofi TqvenzeiT aRebuli, Tu Tqven Taod aRar
gaiÃdiT saTofed saqmes, Cven Tavdebad giyenebT am juTis wmida giorgis, rom
TqvenzeiT Tofs viRebT. aRarvis giZevT saTofed. amis Semdeg es xalxni aRar
imalebodnen. mxolod, gzaSi Seyrils gzas gauwiravdnen, gzis Zirze Sors
gaivlidnen qudmoxdilebi. Tu iseT gzaSi Sexvdebodnen, rom gzis Zirze
gasavali ar iyo, an ukan dabrundebodnen, an muxliT dajdebodnen da ise
gaicilebdnen. darCa mamklavad ori kaci _ TaTara da misi Zma. isini didxans
imalebodnen. maraizZeni eZebdnen maT mosaklavad.
amnairad gaiara samma welma da Suakacebma TaTaras urCies jvarSi Sejdoma
(`jvarCi Sajdoma” xdeba mkvlelobis Semdeg erTi wlis mere da ufro gvian).
radgan maraizZeni Zalian mkacri xalxi iyo, TaTaram ver gabeda sam wlamdin
jvarSi Sejdoma da memre ki gabeda da moemzada. wavida juTisake. wahyva
Tan xuTi-eqvsi axalgazrda. waiyvanes erTi kureti da erTi saklavi, erTi
sando kaci win gagzavnes iq xucesis mosamzadeblad da saTvalyurod _ sad
vin aris maraizZenio. gagzavnilma kacma moitana sxva saqme, viTom ubralo
mgzavrad mivida juTaSi. iq sando pirebi hyavda TaTaras naTesavebi, vinc ar
gascemda mis mosvlas (maraizZeni Tu gaigebdnen jvarSi Sasajdomad modiso,
SeiZleba gza SeekraT da moeklaT, vidre jvarSi Sejdeboda). mosulma kacma
xucess gaando amaRam TaTarais mosvla jvarSi Sesajdomad. sxvebsac uTxra,
visac endoboda, rom daxmarebodnen da maraizZeT arcaiT ra gaegoT, an vin
sad iyo maTi mamis xalxi. es dawvrilebiT gaiges da gagzavnili kaci ukan
dabrunda, viTomc isev arxotSi wavida. TaTara da misi gamyoli amxanagebi
erT mofarebul adgilas elodebodnen daRamebas. gagzavnilma kacma icoda,
isini sad iyvnen da iq mivida. miitana ambavi, rom juTaSi yvelaferi wesrigze
ariso. daRamda da yvelani wavidnen. juTis soflis bolo ise gvian gaiares,
rom yvelas eZina (aq me viyavi, TaTara cxenis gavaze mejda, zed nabadi mexvia,
ise mivacile da wamoviyvane juTaSi. maSin me viyavi axalgazrda da yvela am
ambis mowme var). TaTara erT-erTi saukeTeso cxenis gavaze ijda imitom, rom
Tu rame moxdeboda da mteri gadaeRobeboda, meore kacis gamo cxenze Tofs ver
esrodnen. meore imitom, rom saimedo cxeni iyo da swrafad gaaqanebda orive
34
mxedars. juTaSi jvarni soflis bolos iqiT mxareze arian da misulebi Cumad
iq miiparnen. erTi kaci arxotidan mimaval gzaze soflis pirSi daayenes, rom
maraizZeT ar egrZnoT da gzis Sesakravad vinme ar gaparuliyo. jvarSi rom
mividnen, xucesi iq dauxvdaT da sami-oTxi axalgazrda juTelebi, TaTaras
naTesavebi. kureti da saklavi xucesma ixuca Zalian nelis xmiT, daamwyalobna
orive mxare modaveebi, kac-Suakaci da TaTaraisad gamyoli kacebi. dakles
orive Cumad. mosulebs arayi hqondaT, TiTo-orola yanwi saCqarod dalies
da wamovidnen cxenebiT nelis nabijiT, manam juTas gascdebodnen, mere ki
cxenebs gauCqares da gaTenebamdin arxotSi gadavidnen. juTaSi xucesma da
axalgazrdebma kureti aweviT waiRes da saklavic. miitanes iq xucesis saxlSi
da maTve gainawiles tyavic da xorcic. rjuli aseTi iyo, rom damxmareebi
inawilebdnen da Suakacebi.
jvarSi Sajdomis dros erTi samis wlis kureti unda iyos da erTi
saklavi, mamklav-mamkvdroba Tu erT sofelSi moxvda, e.i. mamklavi da
mamkvdari orive erTi soflidan arian, maSin jvarSi Sajdomis dros marto
kureti daikvleboda, saklavi dilamdin rCeboda da meore dRes moklulis
saxlSi daikvleboda. Tu aseTi SemTxveva iyo, rogorc zemoT aiwera, roca
mamklav-mamkvdari sxvadasxva soflidan iyo, maSin saklavic da kureti
orive jvarSi daikvleboda. mxolod moklulis saxlSi daklulis saklavis
tyavi da xorcic Suakacebs da xucess mihqonda. ase moxda TaTaras jvarSi
Sajdoma. meore dRes xucesi mivida maraizZesTan da gamoucxada jvarSi
Sajdomis ambavi da sTxova wmida giorgis saxeliT, rom Tofi aeRo. imaTac
uTxres: `ÃevsureTis rjuls Cven xom ar davSliT, sxvasac masvliv es
saqmei-d egr gaukeTebav. jvarCi Sajdomis merjuled ar gavxÃdiT. aviRebT
Tofs im pirobiT, rom Cven imas Zevas aRar dauwyebT, xoloT gzaCi nu
Sagveyrebis. nuc gaTamamdebis magiT. Cven magis jvarCi SajdomiT arc mkvdar
gagvicocxlda-d arc sircxvil magvÃd. Tqvenac icodaT, jvarmaca-d sxva
xalxmac, magaT maklul kac Cven iqav mkvdari gvyava-d uweso qcevas ver
maviTmenTa-d brals nuRar vin dagvdebT, Tu magan Tavis braliT Tof
agvaRebiv. Cven bevr vecadeniT magvekla-d, albaT ar ewer Cvens Ãels.
bevrjel mimarjvebulic gvqond saqme, romens gzazedac gamaivlid, iq
visxeiTa-d sxvas gzaze gaiparebod. awidges Cven aRar viZevT masaklavad.
Tu Zalad ar magvekvliv, icxovras Tavis saxlSia-d saqmeic akeTas. xoloT
Cven amRas qal-diswuli gvyava-d uwesrigoba, uxaTroba arc imaTTan varg,
Torem iaraR ro vin mauqnivas, Cven Ãels vercaiT vis SaukravT. ubralod,
udanaSaulod ki iseebi iaraRs aravis mauqnevena-d, Tu ra maxÃd, isic magis
35
bral iqnebis. sxva aba ra gveTqmis, rjul-rjuli asa-d, rac rjuli gvaqv,
aba sad vin wauolT, xalxsac eg magvidisa-d miwawyalTac. amis Semdeg
gaiara kidev erTma welma da Suakacebi saklaviT ÃelSi kidev miuvidnen
akias da sTxoves: pirSasamyrelos neba mieca TaTaraisad da imis Zmisad,
romelic TaTarasTan erTad iyo rjulis mixedviT gawiruli. akiam da
imis saxliskacebma kidev mokrifes mizezebi da jer-jerobiT uari uTxres
pirSasamyreloze. Suakacebma saklavi ukan aRar daabrunes da iq dakles.
amis Semdeg kidev gaiara erTma welma da miuvidnen Suakacebi. Suakacebi
axla imedianad mividnen, radgan gagebuli hqondaT, rom akias ojaxSi xSiri
gaxda avadmyofoba da mkiTxavebi eubnebodnen: `eyv magTven wvaleba Tqvens
mesisxles, sru erTi, is Tqvens Ãels ar swerav, arc gizamaobiT mauvid,
jurÃas egr sikvdil ewera-d is vaJic jurÃais ukloobam gaxviv am xifarTSi.
arxotuln xTiSvilni Sasawyinebulni amTven ambiT. juTur xTiSvilnic
arxotulT emÃrobiana-d Tu gul ar amairecxeTa-d pirs ar SaiyareT, aras
kas iqamT”. axla mesuleTes mauvides jurÃais sulni-d atanebiv: `eyv im kacs
wvaleba, Tqven ro imas awuxebT, aqauris wesiT aq (saiqioSi) me vRondebi.
im kacs gizamaobiT ar masvliv, iSobar mauvid. me vyofilor ukloi egr
sikvdil mwerebiva-d isic Cemm ukloobam gaxviva-d daaRon. akmaeT, axl ki
nuc me maRonebT”.
Suakacebs es gagebuli hqondaT yvelaferi da imedianad mividnen. akiam
saxliskacebi Seyara da Suakacebma Tavis mosvlis mizezi uTxres da
sTxoves: `axla ki axeneT RmerTs, dagvdeviT pativi Cvenaca-d apativeT Cvenebs
salocavebsac. akmaeT magTvens xans egr siaruli, SaiyareT pirad. ÃevsureTis
miwawyals eg maudis, bevri gyavT amxanagi-d arvin damrCal amTven xansac
pirsaSamyrelos gareSe”. akias aRar daacala maraizZeT ufrosma kacma
gogitam da Suakacebs uTxra: `SaswuxdiT Tqvenac amTvniv siaruliT, memr
gana axloi, mTas iqi-aqaT orT. Cvensa WolikaurT gulisad feÃze adgomaic
ar gekadrebisT, dazdiT Tavis kacobis gulisad. RmerTma kais Tqmada-d
kais gonebad nu daglivnasT. Cvenc raim gagvigonav ÃevsureTis rjulisai,
viciT, ro yvelais droi as, xani as, magrem arc Cven gvedebis brali. Sin
najdom kaci magvikl unakidebloi. eg ro arxvatiT aq ar masuliyva-d,
aq kidev ar ejRabardelav, Cven arvin magkvlevd, jurÃa dResac cocxal
gveqnebod. magram maÃd ubedurobai. Cven imTven Tavi, kacoba niade vin magvc,
ro davsworebuliyveniTa-d isr gagveTav saqme (davsworebuliyveniT: Cvenc
rom mogvekla da Tavi TavSi gagvebarao). magrem ra uyvaT, e mirgvals
ÃevsureT magis amxanagic bevri gvyav. Cven mainc sircxvilianni davdiTad
36
mainc. axla aRarc akias vkiTxava-d aRarc sxvas vis, imiT ro yvela Cemze
uncrosebi arian. daamzadeT pirSasamyreloi-d SaviyriT pirs”. xoloT
dados erTucze imden-amdeni jurumio, uTxra, romelic maraizZeT winaswar
hqondaT molaparakebuli da gadawyvetili. jurumis mizezic uTxra: rodis
da ra Caidina sajurumo da romel danaSaulze ramdeni jurumi daadves.
dauniSna dro pirSasamyrelosi da dajda gogita. manamde fexze mdgomi
esaubreboda Suakacebs. sxvas xma aravis amouRia. Suakacebi adgnen, qudebi
moixades da uTxres: `ai, e qudiT madloblebi orT, ro pativ dagvdeviTa-d
kacad CagvyareniT”. qudebi gogitas win gadauyares. erTi axalgazrda adga,
qudebi aiRo, gabertya da patronebs dauriga. saklavi dakles. moixarSa,
Suakacebs puri aWmies da gamoistumres. Suakacebi dabrundnen, sve da fori
daamzadebies, gadaitanes da juTaSi aduRes ludi. daniSnul dRes wavidnen
juTaSi da mividnen Rame jvarSi. jvarSi daxvdnen zogierTi juTelebi,
romlebic maraizZeT mamas ar ekuTvnodnen da SuakacobaSi Rebulobdnen
monawileobas. arxotidan miiyvanes erTi mesamis kureti, ori saklavi da drama
im raodenobiT, ramdenic gogitam jurumi gamoucxada Suakacebs. Suakacebma
moiyvanes maraizZeT mamis kacni ukleblad. axalgazrdebma kureti da erTi
saklavi wamoayenes sasaklaoSi. TaTara da misi Zma aqamdin damalulebi
iyvnen da axla moiyvanes, movidnen da Sors muxliT dasxdnen. xucesma ixuca
saklavi da kureti. maraizZeni da sxva xalxi fexze idgnen. daamwyalobnes
erTurTis modaveni. mere moitanes ludi da kidev adides jvarni. xalxma
rom ludi dalia, erTi sawde kidev miutanes maraizZeT pativad. es sawde
pativis wesiT dailoca WolikaurT mkvdarTad. mere TviTon akiam mokida
mxarze xeli, aayena TaTara, wamoiyvana, skamze dasva da misca Tasi, mere
misi Zmac ase, da uTxra: `mamekal mindod, magram albaT Cems Ãels ar eweri.
axla Cemgan nuRar geSinis, Tu Zalad ar mamekvlevi, me aRar magklav”. bevri
ar elaparaka da dajda. TiTo Tasi rom dalies, Suakacebma erTi saklavi
da Wolikaurni waiyvanes jurÃais saxlSi. TaTara aq ise Sewuxda, rom sul
ofli sdioda. aqedan sul mokle xanSi gamoiyvanes da jvarSive wavidnen. aq
Seasrules yvela is wesi, rac wina pirSasamyreloSi Sesrulda.
amis Semdeg erT saklavs uklavdnen Wolikaurni maraizZeT. Tu vinme
axlobeli moukvdeboda, maSinac saklav-pativs ugzavnidnen da iqceodnen
mudam xaTriT.
37
mamklav-mamkvdroba axielSi
sofel axielSi cxovrobda xuTi mTavari gvari da isini kidev iyvnen
dayofili mamebad. mTavari gvarebi iyo: ciskaraulebi, oCiaurebi, naroza-
ulebi, jabuSanurebi da baliaurebi. ciskaraulebi kidev iyofodnen mamebad:
Ãarani da TaTiani. Ãarani kidev mamebad cal-calke: ZunZulni, gaguCani da
xomizurani. TaTiani aRar iyvnen dayofili.
oCiaurebi iyofodnen mamebad: saCinani, aludikani da qalielni. kidev
yofilan ÃirCani da isini amowyvetilan. narozaulni iyofodnen: Cabakaurni,
qavTarni da bodani. qavTarni kidev iyofodnen: guguani da yurfarani.
jabuSanurni iyofodnen: baÃani da aliani. baliaurT dayofa ara hqonda.
rogorc Zvelebi ityodnen, baliaurT winapari gadmosula blodan,
jabuSanurni TaTrebi ariano _ tyodnen. ciskaraulebi, oCiaurebi da
narozaulebi ganayrebi ariano. uwin kargi ganwyobileba hqonia am ganayrebs
da bolo-bolo raRac Suri CamouvardaT erTimeoreSi. Ãara-oCiaurebsac xSir
SemTxvevaSi mozdiodaT Wra-Wriloba (bolo xanebSi), mere isev rigdebodnen
(Wra-Wriloba mere sxva adgilze iqneba awerili). narozaulebTan ufro
iSviaTad iyo Wra-Wriloba, magram sxvadasxva saqmeebze Camovardeboda am or
gvars Soris ufro Surmaqneoba. ufro adre Tavis soflelT nacolari ar
miyavda meores, arc qvrivi da arc qmars gayrili. am sam, erTimeoris ganayar
gvarebs Soris xom sul ar SeiZleboda aseTi ram (erTi qmars gayrili g.
oCiauris yofili coli g. ciskaraulma moiyvana da amis Surzedac magari
Wra-Wriloba moxda, rac mere daiwereba). bolos aseTi ambavi moxda: erTi
amReli qali narozaul axalgazrdas yavda naTxovi. am qals yvelani ise
eqceodnen, rogorc rZals qmreulebi, mazlebi. amasobaSi am qals Seuyvarda
oCiauri axalgazrda. erTimeore Zalian uyvardaT, magram misi colad wayvana
ar SeiZleboda arsebuli rjulis, wesis mixedviT, radgan yvelani rZals
eubnebodnen. magram am qal-vaJma gadaTela es wesi da erTimeores Sepirdnen
col-qmrobaze. aq maTi cxovreba aRar SeiZleboda, Tu isini erTimeores
gayvebodnen da amitom vaJi qisteTSi wavida sacxovreblad, iq miiRo maTi
sarwmunoeba mahmadis sjuli, iswavla maTi ena, dalocva maTeburad da
moewyo iq sacxovreblad. qistebi iq mas kargad epyrobodnen. Tavis mosavlis
aTisTavs aZlevdnen. magaliTad: aTi uremi simindi rom mosvloda ama Tu im
ojaxs, erTi uremi masTan mihqonda. cxovrobda CrdilokavkasiaSi, kavkavis
marjves, qistebiT dasaxlebul sofel bazurganze. qistebma saxlic misces
38
mas. Zalian uxarodaT rom qristianobidan gadavida imaT sarwmunoebaze da
yovelgvar daxmarebas pirdebodnen.
aq qalma daiwyo qmris dawuneba, magram eWvi iyo qisteTSi wasul kacs
miyvebao da qmari Tavs ar anebebda, ar anTavisuflebda (xevsureTis wesiT
qmars ufleba hqonda coli ar gaenTavisufla da sxvagan gaTxovebis neba ar
mieca, Tundac is isev mamis saxlSi yofiliyo. manam qmari ar ityoda: `me Tavs
vanebeb, visac unda gaxyvas, me saqme aRara maqvo”, manamdin veravin waiyvanda.
imis uflebac hqonda qmars: Tu vismeze eWvi epareboda _ Cemi naTxovi qali
imas mihyvebao, im kacze gaTxovebas ukveTda (aukrZalavda) da Tu is waiyvanda,
moklavda aucilebliv. Tu ver moklavda, sircxvili iyo samudamod. es
yvelaferi xdeboda saxlSi moyvanamdin. cols rom saxlSi miiyvanda, mere ki
sxvisad gayola aRar xdeboda). qali ubarebda _ damanebe Tavi, ar gamogyvebio.
qmari ubarebda: „sru mamis saxlSi iyavi, mand dagabereb da gaqmrianebis
nebas ar magcem, visac sicocxle aRar unda, iman wagiyvanas. Senac gaigeba-d
isic, ras xanT gagaxarebT”. qali da misi saqmro am ambavSi iyvnen da is
mesame piri qisteTSi cxovrobda. qistebma saxelic Tavisi daarqves _ mahmadi.
gavida dro da mimSvidda es miTqma-moTqma. Tiba-mkis dro iyo da saTibze
wasuli qali Sin aRar dabrunda. qisteTSi wasuli axalgazrda mosula
Cumad, dauTvalierebia, is qali sad wavida samuSaod, misula da wauyvania
qisteTSi. moxda araCveulebrivi ambavi sofelSi, ori gvari erTimeores unda
moxvedroda da vinc rogor moaswrebda, amoexoca erTmaneTi. movida xalxi,
ufrosebi sxva soflidanac. axieleli ufrosebic Caerivnen da amSvidebdnen
xalxs. bolos narozulebma moiTxoves jvarCi saklavi daklan oCiaurTa-d
maikveTan is kaci, imas nuRar iZmoben: „is ro movklaT, Tavs nu dagvdeben;
Tu vin iman magvkl, Cvenac oCiaurT Tavs ar davzdebT. gayaran Zmobai-d Cven
magaTan sadao aRara dagvrCebis, Cven viciTa-d im kacm”. bolos Suakacebma
oCiaurebi daiyolies da imaT moikveTes is, romelmac wesi daarRvia da qali
gaitaca. miiyvanes saklavi, dakles jvarSi da saqveynod uaryves misi Zmoba.
Cvens Tvalwin rom vinmem eg moklas, Cven xmas ar amoviRebT da Tu magan vinme
mokla, moklulis gvars CvenTan saqme nu eqnebao.
ase damSvidda viTom es ori gvari, magram Suri mainc ar cxreboda, erTi-
meoresTan Zveleburad kargad ganwyobilni mainc ar iyvnen, aRarc dadiodnen
smaSi erTad. dReobebSi luds masmurze yofdnen da cal-calke mihqondaT
(manamdin erTad dReobobdnen). ufro nawyeni iyvnen narozaulebi. am mokveTas
mainc arafrad agdebdnen _ Cven rom movklaT, egeni isev Zmebi iqnebiano,
ambobdnen. oCiaurT axalgazrdebma maT ubanze kvici cxeni WenebiT gaatares
39
da imaTac meti araferi dasWirda: `aq ro cxens aTameSebT, ro vin galaÃas,
raiR ggulavT, memr sadaR dagviZvrebiT”, uTxres narozaulebma. Tumca
cxenebiT siaruli aq Cveulebrivi ambavi iyo, magram saSaro mizezi ipovnes.
oCiaurebmac ar dauTmes da moxda SuRli. xanjari aq aravis hqonda, ymawvilebi
iyvnen da saTiTiT dakawres erTimeore. didmniSvnelovani SuRli ar yofila,
radgan arc erTi gvaris xalxi ar iyo am dros aq, visac xanjriT SuRli
SeeZlo. Tumca ki, narozaulebs adreve hqondaT piroba Sekruli. es yvelas
sircxvilia da, Tu visme am saqmeze SuRli da Wra-Wriloba mogvixda, drama
yvelam Tanasworad gadavixadoTo. es zogierT oCiaurebs saidumlod gaegoT.
es ambavi gaiges danarCenma oCiaurebmac da sTqves: `Cven magaT saxliskac
magvakveTies, Zmoba gagvayriesa-d iqav cudguloben, ar isveneben”. meore dRe
iyo. gamovida qalis wamyvanis ufro axlobeli kaci da dauwyo narozaulebs
wirva-gineba. Tu SuRli da mtroba gindaT, ai viSuRlaTo. narozaulT gvari
SedarebiT kacmravali (kacrieli) iyo da gamovidnen bevrni. oCiaurebi am
dros sul aravin iyo saxlSi. roca zogebi win Saegebnen, am dros erTi
narozaulTagani zurgidan mouvida da orjel dahkra xanjari TavSi. ise
moxda, rom orive moqneuli xanjali erTsadaimave adgilze moxvda da mZimed
daiWra. damWreli vera da erT-erTi narozauli am kacma daWra, mxolod
msubuqad. daWril oCiaurs TamarizZe erqva da TuSsac eZaxodnen. Cavarda
TuSi loginad, radgan Zvalic gaWrili iyo da tvinis skac dazianebuli.
Seiqna Zalian mwuxare avadmyofi. dasivda Wriloba, Tumca ar daCirqebula,
magram mTeli Tavi dasivda. gadavida simsivne tanzedac. im dros xevsureTSi
eqimi arsad iyo (es mefis ruseTis dros iyo da maSin sofelSi eqimi sad iyo).
daayenes sofluri eqimi. mkurnalobda balaxis wamlebiT. balaxebi hqonda
gamxmari da wmindad gazelili, romelic wamlad iyo miRebuli. Wrilobas
Tbili wyliT mobanda, SeamSralebda, mere balaxis wamals daayrida,
WrilobaSi daZenZil kanafs CasWedda magrad, rom Wriloba ar Semoyriliyo,
mere zed patara rames farTlis pirs daafarebda da zed TavSlebs moaxvevda.
jer, dReSi erTxel Seuxvevda ase da, roca TandaTan cudad gaxda, diliT
da saRamoobiT orjel dauwyo Sexveva. magram avadmyofs gaumjobeseba
ar etyoboda. arxotSi rac mkiTxavebi iyo, yvelasTan mividnen, zogi
avadmyofTan moyavdaT da aq qadagobdnen. yvelani sxvadasxva jvaris mizezs
eubnebodnen. ufro ki mizezad ambobdnen: `arxotis jvari gamwyrali, imis
ymaT gaTavTavadebaze da cal-calke smaze. me miqieli or, Txa-mgelT erTad
vaZoeb, Tqven ki ymani Tavs wamixvediT. Cem sadidebels cal-calke scqamlavT.
aRar mafasebT. mklav mklavs gamisworeT, kiser kisers”. amasTan, muqaras
40
iTxoveboda _ Tu Cems Wkvaze ar maxolT, sul gaganadgurebTo. oCiaurnic da
narozaulnic yvelani ambobdnen: `oRomc es kac morCas, erTucSi sisxl nu
Camagvivardebisa-d yvelas davsTmobT, jarsac iqav vajarebTa-d sofelsac
iqav vasoflebT. WimRas xoSeqam, amRas ninom, wmidad namyof jvaris gamZRoebm,
yvelam imkiTxava arxotis jvarSi kureti da saklavi da mexvewurad dedani.
jer arxotis jvarSi miiyvanes kureti da saklavi dakles marto avadmyofis
samxvewrod. dedani movidnen da jvarT pirdapir muÃlmayrilebi dasxdnen.
xucesma rom xucoba daiwyo, dedaT moiÃades Tavmandeli da gadayares win
da exvewebodnen arxotis jvars: `SamagxvewniorT dalocvilo axielis
salocavo, SenT ymaT axielelT dedani. Sagvixveweni, daeÃmari avadmyofs,
maarCine, aRirsi Sens karze Tavis feÃiT, zRvniTa-d sanTliT masvlai.
Sagvibralen dalocvilo, nu wagviÃden soflobas, nu waaÃden SenT ymaT Senad
samsaxurad”. xucesma daamTavra xucoba da dakla kureti da saklavi. gaatyaves
orive, rac kargi naWrebi iyo, waiRes avadmyofTan da danarCeni jvarionT da
sofelma waiR-wamoiRo. amave saxiT izRvnes, mxolod TiTo saklavi miiyvanes
jaWvelSi da mTiSeSagSi. magram avadmyofs araviTari sikeTe ar etyoboda.
TandaTan mwuxare gaxda. oCiaurebi Rameebs TeTrad aTevdnen avadmyofTan.
narozaulebi frTxilad iZinebdnen, rom gardaicvalos, veRar gavaswrebT da
erTmaneTis xocva moyvebao. es kaci SemodgomiT daiWra, zamTari miiwura da
isev mZime avadmyofi iyo.
ukanasknel Rames oCiaurebi, ori kaci iyo avadmyofTan. avadmyofs
daetyo, ro aRar icocxlebda dilamdin. avadmyofis coli gaipara ise, rom
oCiaurebma ver gaiges da Seatyobina axlo mezobels: Cemi qmari amaRam aRar
icocxlebs, wadi da Cumad Seatyobine narozaulebs, rom Tavs uSvelono.
narozaulebi yovelTvis momzaduli iyvnen gasaxiznad da gagebisTanave
dastoves Tavisi sofeli da wavidnen sofel amRaSi. zamTari iyo da sxvagan
wasvla didi Tovlebis gamo ar SeiZleboda, aRniSnuli sofeli ori
versiT iyo daSorebuli, iq wavidnen, magram aqac oCiauri qalebi iyvnen
gaTxovili da maTTanac saWiro iyo damalva, oCiaurT diswulebTanac. magram
narozaulebi Tavis naTesavebTan mividnen da daimalnen. avadmyofi rom
gardaicvala da daamkacres (xelebi gulze dauwyves, Tvalebi dauxuWes da
piric moukumes), iaraRi aiRes da pirdapir mamklavis saxls miaSures. karebi
daketili ar daxvdaT da pirdapir saxlSi Sevidnen, magram iq aRaravin
daxvda. axla amis biZaSvilebis saxlebi naxes da aqedanac gaxiznuliyvnen.
gatyda xma sofelSi da sxva gvarebis xalxi, kaci da diaci, yvelani
movidnen. oCiaurebma icodnen, rom amRis garda sxvagan versad wavidodnen
41
da undodaT dasdevnebodnen ukan, magram soflelebma ar gauSves. sofeli
mTlianad aq iyo, narozaulT garda. meore dRes TemebSic gaiges, oCiaurT
naTesavebi yvelani movidnen da unaTesao xalxic movida xnierebi da kac-
Suakacebi mosiaruleni, xevsureTis rjulis mcodneni da daiwyes Suakacoba
mSvidobis Camosagdebad. esaubrebodnen Wiris patronebs warsul, momxdar
ambebze, mere Serigebaze da sxva. micvalebuls qalebi da sxva mamis kacni
tirodnen. oCiauri mamakacebi ar tirodnen, radgan sxvaTagan moklulze
tirili kacisaTvis sircxvilia. Suakacebma maSinve daiwyes rigis yenebaze
saubari, magram oCiaurebma ar iyenes rigi. mokluls Zma-biZaSvili aravin
hyavda. aludikaT mamidan marto es iyo da meore is, romelic qisteTSi
wavida da qali waiyvana. danarCeni oCiaurebi cota Sorielebi iyvnen. mok-
luls Svilebi patarebi hyavda. oCiaurebi Suakacebs eubnebodnen: `amas aq
axloeli arvin xyav. narozaulTagan is kacic mavikveTeT, es kacic magaTav
magvikles, Cven gavagebiebT amis axloels, mava-d is iyenebs rigs”.
mesame dRes dasaflavebis dRe iyo. moiyvanes erTi miwad mitanis saklavi
da sulisaTvis dakles (arxotSi micvalebulis xarjebi Tavze e. i. roca
mokvdeba maSinve ar icodnen. xarjebs gadauxdidnen maSin, roca SesZlebdnen
momzadebas). micvalebuli daasaflaves da sapirisÃsno ojaxma dakla
(sapirisÃsnos daklaven dasaflavebis Semdeg, xorci moixarSeba da narevebs
daudgamen tablas). kac-Suakaci mainc Tavisas ar iSlida. aq cudi mdgomareoba
iyo, radgan erT sofelSi iyo mamklavic da mamkvdaric. mamklavis gvari
gaixizna. Tan zamTari iyo da pirutyvic iyo upatronod darCenili bagaze.
Tan Tovda da banebze mZime Tovli ido dasaxveti. ufleba aravis hqonda
oCiaurebis unebarTvod xeli visme ramisaTvis miekara. Suakacebma SesZles
saklavis moyvaniT da xvewniT is, rom gareTuli saxliskacebis diac-ymawvils
misces neba Tavis saxlebSi dabrunebisa, pirutyvis da saxl-karis movlisa.
mamklavis da misi alali biZaSvilebis pirutyvisaTvisac sxvebs misces neba,
memre kidev mohgvares erTi saklavi da biZaSvilebis xizansac misces sofelSi
mosvlis neba. bolos saqme iqamdin mivida, rom moklulis colma Txova Tavis
qmris mogvareebs, rigi miyeneTo (samtro-samosisxleo saqmeSi xevsureTSi
dedakaci nakleb monawileobas Rebulobda). axla Suakacebma saklaviT da
qudiT sTxoves da daiTanxmes rigis yenebaze [jer xom meÃelem gvars misca
erTi saklavi da kureti, samis Careqis qvabi. memre saxlis rigi moitanes da
Tu vinme dasajurumebeli iyo, jurumic moayoles, saxlis rigi iyo erTi
samis wlis kureti, sami saklavi (Tu sxvadasxva sofelSia mamklav-mamkvdari
_ maSin ori saklavi unda, Tu orive erT sofelSi aris, maSin sami) da samis
42
Careqis qvabi. kureti gauSves, saklavebi dakles da tyav-xorci Suakacebma
waiRes]. sadedo darCa gazafxulamdin, radgan mokluli bude-xevsureTidan
zeisteCovlebis diswuli iyo da zamTarSi iq gza ar aris. isini gazafxulze
movidnen gvarad da Cveulebrivi rigi iyenes (samis wlis kureti da erTi
saklavi _ samis Careqis qvabic. agreTve, sado da samamidaoc Cveulebriv
gadaixades). sofelSi bavSvebi da diacebi yvela mouSves, mxolod kacebi
imalebodnen amRaSi (maT gvarSi viRac moxuci mokvda da saWiro iyo misi
dasaflaveba. magram radgan saflav-samare erTgan hqondaT, amitom saWiro
iyo saflav-samaris samÃsnelo erTi saklavi, uamisod ar SeiZleboda aq maTi
visme dasaflaveba. axal micvalebulis patronma gamougzavna dazaralebulis
ojaxs erTi saklavi da ixsna saflav-samare, daasaflava Tavisi mkvdari).
imalebodnen erT sofelSi mTeli gvari. dadiodnen oCiaurebi Suris saZebrad,
magram iseTi gafrTxilebuli iyvnen maTi maspinZlebi, rom oCiaurebma Tavis
mosisxleT gvarebisa erTi kaci vera naxes. saxlebSic ki Causafrdnen, magram
verafers gaxdnen, isini dRisiT gareT ar gamodiodnen, RamiT maspinZeli da
is, orive maspinZlis tanisamosSi gamowyobilebi, gamodiodnen da gamocnoba
Zneli gaxda. ramdenjerme SeniSnes Casafrebulebi da saklavi mouyvanes,
magram saklavi arc erTxel ar miiRes, ukan abrunebden. `Cven saklavisad ar
mavsulorT aq, Wirs mavzdevT Tavisas” _ ityodnen da wamovidodnen. gagrZelda
aseTi mdgomareoba gazafxulamdin; erTma Tu orma kacma ki moaxerxa SatilSi
gadasvla, danarCenebi ki trialebdnen am wvalebaSi. gazafxulis pirze, roca
mTaze Tovli gamagrda da zvavisaTvis saSiSi aRar iyo, mTeli gvaris mamakacebi,
narozaulebi, wavidnen kaxeTisake. mTamdin mokeTeebma gaaciles (ra Tqma unda,
arxotidan Rame wavidnen ise Cumad, rom aravis gaugia), iqidan Camovidnen,
aragvis xeoba gaiares, iqidan TianeTSi gadavidnen da TianeTidan kaxeTSi.
kaxeTis tyeebSi xevsurebi mosaxleobdnen, zogi arxotivnebi da zogebi bude-
xevsureTidan da narozaulebic zogi sad, zogi sad, Seexiznen. maT arc puri
hqondaT, arc fuli, arc bina da arc Casacmel-dasaxuri. muSaobdnen dRiurad
da irCendnen Tavs. erT adgilas axmetis axlo daiwyes tyis gaveleba, gaikeTes
patara qoxebi da dabinavdnen iq.
gazafxulze, roca gza kargad gavida, gareTulma saxliskacebma, Suakacebis
daxmarebiT, moawyves pirsSasamyrelo. pirSasamyrelo moewyo imave wesiT,
rogorc aiwera win, mamklav-mamkvdrovmaSi. arxotis jvarSi aduRes ludi.
Suakacebma daniSnul droze moiyvanes narozaulebi. moitanes xuTi Zroxa saZmo
(drama), jurumebi, Tu ra vis daedo Wiris patronisagan. es yvelaferi TviTon
Suakacebma gadafares, ramdeni Zroxis angariSic iyo. mere dakles saklavi da
43
Seasrules yvela wesi, rac pirSasamyreloSi sruldeba. narozaulebi Zalian
xaTrianad iqceodnen, magram oCiaurebi TviTonve anugeSebdnen: `ra uyoT, eg
saqme egr albaT gvewer. Cven erTucs mainc vercad wauolT. Cven vinac Tavis
ÃeliT dagviSav saqme, Tu SavxvdiT kai asa, Tu ar Sagvxvda imis amxanagic
bevri gvyav, mirgvals ÃevsureT sru mamklav-mamkvdrobaSi madis xalxi, Tqven
Cvengan nuRaraad geSinisT Tu Tqveni WkviT Tavs aras dauSavebT, Cvengan
nuRar gefiqrebisT”.
ase moklulis saxlSic waiyvanes narozaulebi, didxans ar dagviane-
bulan da wavidnen. mere neba misces saxlebis, avejis da mamulebis gayid-
visa, radgan narozaulebs gadawyvetili hqondaT kaxeTSi gadasaxleba da
saWiro iyo aqauri uZrav-moZravi qonebis gayidva da iq yidva. axielSi
rCeboda mamklavis, erTi misi biZaSvilisa da erTi qavTarT mamis kacis
saZmo ojaxis xizani. misi biZaSvili mamklavs daatanes. qavTarT mamis kacs,
saxelad imedas raRaca uwesoba Caedina, eTamaSa, emRera sadac ar SeiZ-
leboda da amitom mas ar irigebdnen. rjulis mixedviT ki, saxlikacebis
pirSasamyrelos da saZmos gaRebis Semdeg, erTi kaci rCeboda mamklavsTan,
magram aq ori kaci darCa: erTi, mamklavis biZaSvili da meore, qavTarT imeda.
danarCenma narozaulebma gayides saxlebi, aveji da mamulebi, wavidnen da
kaxeTis tyeebSi daiwyes cxovreba. zogierTebma gayidva ver moaswres da
aqve moxnes. Wiris patrons erTi saklavi gaugzavnes, aqve xvnad gasvlis
samÃsnelo. maT neba darTes xvna-Tesvisa. TandaTanobiT mTeli gvari wavida.
wasvlis dros yvela ojaxi zRvnobda jvarT da ise miudioda xizani. erT
saklavs klavdnen arxotis jvarSi, meores jaWvelSi da mesames mTiSeSagSi,
uzRvnelad aravin ar midioda. jaWvelTan iyo CabakaurT salocavi giorgi,
anu mindorais jvari. Cabakaurni wasvlis Semdegac zafxulis dReobebSi
midiodnen da asrulebdnen isev iseT dReobebs, rac winaT icodnen,
saÃelosac isev akeTebdnen, sawmidrobdnen da sxva.
mamklavi daapatimres da sami weliwadi miusajes. sami weliwadi sad-
Raca gadasaxlebaSi iyo. darCa jvarSi Sajdomis da pirSasamyrelos
wesebi Sesasrulebeli; Tumca rjuli nebas ar aZlevda, magram mamklavis
dapatimrebis gamo gaxangrZlivda pirSasamyrelo. Suakacebma moagvares am
ori kacis saqme, romlebic mamklavTan iyvnen dawirulebi da moamzades
pirSasamyrelo. es Catarda imave wesiT, rogorc sxva danarCen saxliskacebTan.
eseni oriveni dasajurumebi iyvnen, daajurumes da pirSasamyrelos Semdeg
aq, Tavis sofelSi, cxovrebis nebac misces.
44
cxovrobdnen Tavis ojaxebSi, magram Zalian xaTrianad, sofelSi xma-maRla
ver aCqamdebodnen, ver imRerebdnen, ver iTamaSebdnen. mxolod, rjulis
mixedviT, oCiaurebi icavdnen maT, aravis daaCagvrinebdnen; Tu vinme rames
awyeninebda da isini am sofelSi oCiaurT xaTriT xmas ver amoiRebdnen, maSin
oCiaurni maT Seuracxmyofels samagieros gadauxdidnen _ `egeni Cvenis
xaTriT xmas ar iReben da Tqven vin mogcaT magaT Cagvris uflebao” _ etyodnen
da narozaulT mowinaaRmdeges TviTon eSuRlebodnen. roca oCiaurni imaT
gulisaTvis SuRlobdnen, maSin ki amaTac SuRlis neba eZleoda da isinic
Caereodnen SuRlSi. sadac smaSi mividodnen, bolosake muxliT dasxdebodnen
da oCiaurT erT Tass an yanws pativad gaugzavnidnen. mere oCiaurT gvaris
kaci aayenebda muxlidan, moiyvanda, skamze adgils miuCenda, dasvamda da
Tass an yanws miscemda. magram is aq mainc didxans ar dajdeboda, am Tass
dailocebda, dalevda, isev bolosake gadmovidoda da muxliT dajdeboda.
ase midioda dro da saqme TandaTan damSvidda. maTi xaTriani saqcielis gamo
oCiaurebs ufro meti xaTri rCeboda da aRar iyo maT Soris Suri. erTimeoris
saxlebSic Tavisuflad daiwyes misvla-mosvla da stumar-maspinZloba.
bolos, mkvlelic Camovida sapatimrodan da Saujda arxotis jvarSi (jvarSi
Sajdomis wesi awerilia mamklav-mamkvdrobaSi. mxolod aq erT saklavSi aris
gansxvaveba. saklavi, ori da erTi kureti, yvela jvarSi ikvlis, Tu sxvadasxva
sofelSia mamklav-mamkvdari. aq, radgan erT sofelSia _ erTi kureti da erTi
saklavi jvarSi daikvlis Rame da meore saklavi dilas moklulis ojaxSi
dakles _ aseTi iyo xevsureTis rjuli). mamklavi aseTive wesiT moipara
jvarSi da gaipara iqidanac, xalxis TandayoliT. jvarSi Sajdomis mere
Tofi aRebuli iyo da mosaklavad aRar eSinoda. mas moyva pirSasamyreloc.
pirSasamyrelos gulisTvis Suakacebma daiwyes siaruli Cveulebrivi wesiT,
saklaviT. oCiaurebi jer uarze iyvnen, magram bolos daTanxmdnen. moamzades
ludi da mamklavi moiyvanes Cumad jvarSi. oCiaurebma rac ekuTvnoda,
jurumi daadves da kacebma isic moitanes. daRamda da oCiaurebic yvelani
moiyvanes jvarSi (aq unda yofiliyo `gverdi samjdomlo” xuTi Zroxa, Tu
mamklav-mamkvdari sxvadasxva soflebidan yofiliyo da, Tu erTi soflidan
aris, maSin xuTi weris mamuli iyideba sasudarmamkvdro). sxva gvaris xalxi
nawilobriv da Suakacebic iyvnen aq. xalxi rom mogrovda, kureti da erTi
saklavi sasaklaoSi wamoayenes. mamklavi Sors muxliT ijda da sxva xalxi
qud-moxdili fexze idga. xucesma orive modaveT samwyaloblod dakla
kureti da saklavi, mere ludic gaxsnes da Cveulebrivi wesiT Seasrules
45
yvelaferi. mere waiyvanes mamklavi moklulis saxlSi da erTi saklavi
waiyvanes, waiRes ludic. mamklavi iq ver dagvianda, saklavi misi wasvlis
Semdeg dakles sulisaTvis (aq dawvrilebiT aRar iwereba wesebis Sesru-
leba, rac ki erTnairad Sesrulda zemoT aweril mamklav-mamkvdrobaSi da
aq). yvela wesi Sesrulda. erTi mamuli xuTi werisa daasaxeles adgilobriv
saducovanas. es moklulis ojaxis sakuTrebad gadavida. sabolood darCa
wliuri rigi erTi saklavi. mamklavic gadasaxlda kaxeTSi.
mamklav-mamkvdroba sofel WimRaSi
sofeli WimRa arxotis sasoflo sabWoSi Sedis da es sofeli sxva arxotis
soflebidan dasavleT mxares ufro mTa adgilas aris. aq cxovrobdnen
sami gvaris xalxni, Zalian morwmune Taviseburi salocavebisa da kargi
soflobis da naTesaobis mqone. cxovrobdnen sxva soflebidan moSorebiT
da erTimeores Zalian pativs scemdnen. gaburebi, TeTraulebi da gigaurebi.
gaburebis gvari mamebad aRar iyo dayofili, gigaurebSi iyvnen: bolokaurni
da mamukaurni. TeTraulebic iyofodnen: ciani, berdikunani da ionani. am
samSi aravin iyo iseTi, rom erTimeoris naTesavi ar yofiliyos.
bolokaurT mamaSi cxovrobda erTi oblad gazrdili axlad dacol-
Svilebuli axalgazrda mixieli. imave sofelSi ciaT mamaSi cxovrobdnen
ciaT giorgis Svilni samni Zmani: mixieli, jurÃa da ÃirCla. mixieli iyo
umcrosi Zma da ÃirCla ufrosi. es ori ufrosi Zma dacolSvilda da mesames
axlad moyvanili coli hyavda. es bolokaurT mixieli da ciaT giorgis sami
Svili dediT naTesavebi iyvnen. maTi dedebi erTimeoris biZaSvilebi iyvnen da
erTimeoresTan ise kargad iyvnen ganwyobili, rogorc erTi ojaxis wevrebi.
misvla-mosvla erTimeoresTan, ise rom uerTmaneTod pursac ar Wamdnen.
axlad moyvanili ciaT mixielis coli xevsuruli wesiT daaxlovebuli iyo
bolokaurT mixielTan, rogorc, iqauris wesiT, naTesavis coli. es ambavi
ar moswonda bolokaurT mixielis cols. erTxel kidec scema da gaagdo mis
qmarTan mosuli. mere wavida da im qalis qmars uTxra: Seni coli Cems qmars
moaSore, Tu meti Tavi ara gaqvs, maSin daiTxove da Sin gagzavneo. iman upasuxa:
`ra unda, Cven makeTeebi orT, ÃevsureTis wesi makeTeebisa erTad da-Zmurad
wola-dgoma, me magas veras dauSli”. kargio _ uTxra im qalma, da icode kargi
46
saqme ki ar moyveba amden miyol-moyolaso. rigze yvelaferi SeiZleba da Seni
coli imas aRar Sordebao. es kaci, cota ar iyos, beCav kacad CaiTvleboda am
mxriv; colsac xelSi yavda Cagdebuli da verafers eubneboda, ityoda Turme:
mebralebis eg diaci, axalgazda qali as aq masuli-d, Tu ki sad swadis wasvla-
mosvla, an Cems makeTeebSi Tu vin meewonebis, me veras dauSli”. ufrosi Zma
ÃirCla amas kargi yavda da imanac uTxra: ̀ cols mirgvliv siarulis nebas nu
aZlev, an gawurTne, an Sin walale, Tu Sens sityvas ar igonebs”. mixeilma mainc
ar miaqcia yuradReba. mere amas ori Svilic ukve eyola da mirgvliv siaruls
uklo, rogorc Svilebis dedam. bolos raRacaze iSuRles (Cxubi mouvida).
am qalis qmars da maT naTesav mixiels. es mixieli Tavxedi kaci iyo da cudi
laparaki icoda, am qalis qmars Seayvedra: ̀ me Sen colTan ise viyavi, rogorc
qmari da eg Svilebic Cemebi gyavso”. es gaigona amis ufrosma Zmam ÃirClam.
Sevarda saxlSi, gamoitana Tofi. mixielma erTi ki moaswro, ras Svrebi,
Tofi ar damkrao. gavarda Tofi da iqve mkvdari daeca. SuRlSi mosuli iyo
soflis xalxi, kaci da dedakacebi, ÃirClas daWera veRar moaswres da mokla
kaci. ciani Sin Sevardnen da meSvelebma danarCeni bolokaurebi daiWires.
ciaT da mTlianad TeTraulT mamakacebi saCqarod gavidnen soflidan da
gaixiznen axielSi (amRaSi ver wavidnen, radgan mokluli maTi diswuli iyo).
axielSi imitom gaixiznen, rom zamTari iyo, didi Tovli da sxvagan wasvla
arsad SeiZleboda, magram aqac kargi sacxovrisi ver hqonda. erTma kaxeTSi
gadasulma TeTraulma gagam mokla iqve kaxeTSi gadasuli ciskarauli babo.
babos aq yavdnen biZaSvilebi, meti gza ar iyo, Seixiznen sxva naTesavebTan da
ciskaraulebs ki emalebodnen. mkvleli gaga TeTrauli ki iyo, magram ciaTi
axlobeli ar iyo. ciaT ciskaraulebs gaugzavnes saklavi da Txoves neba mieca
gazafxulamdin am sofelSi damalvisa, ciskaraulebi Sevidnen mdgomareobaSi
da Suakacebs uTxres: `aba ra vqnaT, jvarT xaTriTaca-d Tqvenis xaTriTac
davsTmobT, Torem ar gveÃdinebian ki, mamklavni. magaT saxliskacisgan did
xan ar as, ro kaci gvyav makluli, sisxlni fuian Cvens SuaCi, magram iyvnan
gazafxulamdin. gzaSi nu SegveÃeCebiana-d, ukan qve aras gamaudgebiT, arc
mavzZevTa-d, icodan gzaCi Sayrilsad ver gavscildebiT (ver gavscildebiT
niSnavda imas, rom Tu gzaSi Sexvedrodnen, Wridnen da babos Sewiravdnen). ase
icxovres wvalebiT gazafxulamdin. gareTul saxliskacebi male Seiyares
pirs da saZmoc aiRes maTgan xuTi Zroxa. gareTul saxliskacebs neba misces
yvela saqmianobisaTvis Tavis ojaxSi, mxolod frTxilad iyvnen, gzaSi ar
eyrebodnen.
47
aprilSi rom Semoixiznen, aqedan Suakacebi dagzavnes rigis sayeneblad.
waayvanies miwadmitanis saklavi da erTi asamtexlo, rigis sayeneblad
(asamtexlo hqvia imas, rom Tu Suakacebs saklavi ar eqneba xelSi, Wiris
patrons ver dauwyeben saubars, rigi iyeneo, ver autexen am sasaubros. saklavi
rom xelSi yavs, es pativdeba aris, saklaviT xvewna saubris dawyebisaTvis).
Suakacebma miaRwies imas, rom rigi ayenebines bolokaurebs. rigis yeneba
moxda zeviT aweril mamklav-mamkvdrobis wesis mixedviT. rogorc iq iyo
naTqvami da Sesrulebuli, aqac ise Sesrulda, mxolod jurumebi bevri
gadaaxdevines, sxvasTan SedarebiT. gazafxulze adgnen axloblebi da
gadasaxldnen kaxeTSi. erTi Zma yazbegis raionSi wavida sofel arTxmoSi,
meore Zmac iq wavida, magram amanaToba gauZnelda da ukan dabrunda. erTma
TeTraulTaganma veRar mouTmina metismeti Seviwroeba. aRelvebulma,
Tan mTvralic albaT iyo, revolveri esrola moklulis biZaSvils, ver
moxvda, magram amis Semdeg aRarc amas mieca aq cxovrebis saSualeba da
sul gadaikarga. ciaT mamisa ki ar iyo, magram arc Zalian Soreuli iyo
maTi, xTiso babuasZe. mosaklavad ÃirClas eZebdnen, magram is sadRac
kaxeTSi dasaxlda da mere iq aRaravin wasula. jvarSi Seujda WimRis, anu
WiSvelis mTavarangelozSi, yvela arsebuli rjulis mixedviT. sabolood
pirSasamyreloc hqonda da kidev jurumebi gadaaxdevines. sasudarmamkvdroc
xuTi weris mamuli dadves da yvela wesi Seasrules rjulis mixedviT. aq
gansakuTrebuli aRaraferi momxdara da amitom dawvrilebiT aRar iwereba,
radgan xevsureTis rjulis mixedviT zeviT iTqva yvelaferi.
ciskaraulebis da TeTraulebis mamklav-mamkvdroba
Cven zemoaRwerilobaSi vTqviT: ciskaraulebi axielis mcxovrebnia da
TeTraulebi WimRis. TeTraulT gvaris kacma gagam iTxova ciskaraulT
gvaris qali maia. iTxoves xevsurulis wesiT da patara qorwilic moawyves
(orive ojaxi Raribebi iyvnen da did qorwils ver moawyobdnen). ase waiyvana
gagam maia da cxovrobda iq. mere gaga axielSi movida _ Cemi coli maia
daikarga da aq xom ar movidao. maiam daiwyo gagas dawuneba da imaleboda.
eZebes da versad ver naxes. bolos gagam ise moaCvena Tavi, viTomc WimRaSi
wavida, Rame dabrunda da axielSi daimala. or-sam dRes iq imaleboda da
Cumad uTvalTvalebda maias ojaxs. maia rom darwmunda gaga aq aRar ariso,
gamovida gareT. gagac gamovida, daiWira qali da ZaliT waiyvana (xevsureTSi
Cveuleba aris: Tu colma dawuneba daiwyo da qmarma is ZaliT waiyvana, aseT
48
dros advilad aravin gauwevda patronobas. ase ityodnen: Tavisi coli miyavs
da magis neba aris, rogorc unda ise moiqcevao. patronoba rom visme gaewia
da qals daxmareboda, amas moyveboda Wra-Wriloba da sikvdilic. cocxali
im qals Tavs ar daanebebda, mainc waiyvanda, an mokvdeboda). maia waiyvana,
magram gagas mainc iwunebda. ramdenjerme gaipara, magram gagam mainc isev
waiyvana. bolos iqamde mivida saqme, rom gagam gadawyvita Tavi daanebos
am qals, mxolod daasaxiCros, rom kai qmarma aRar waiyvanos (xevsurebma
aseT SemTxvevaSi icodnen, an cxvirze dasWridnen, an pirisaxeze, rom saxe
damaxinjeboda, an bera TiTs mosWridnen, rom sTva, CeCa da sxva samuSaos
Sesruleba aRar SesZleboda. da, roca javriT ase daamaxinjebdnen, memre
miscemdnen uflebas sadac unda gaTxoviliyo). qali ar usvenebda: Tavi
damanebe, me SenTan ar vicxovreb, mZulxaro. bolos gagam uTxra: wavideT,
gamogyvebi, mamisaxls Cagabareb da Tavs gaganebebo. maiam uTxra: me Seni
gamoyola rad minda, gamiSvi da TviTon wavalo. gaga mainc gahyva. qalma
icoda, rom gaga Zalian amayi da Tavmoyvare kaci iyo, cnobili maSuRlari
da Seupovari. maia gzaSi TandaTan SiSs grZnobda. bolos xvewna dauwyo:
davbrundeT ukan da me Cems sicocxleSi Sen sawuneblad xmas aRar amoviRebo.
magram gaga aRar ibrunebda guls. Camovidnen nebieriskar, WimRis da axielis
saSualo adgilze. qali ebrZoda, magram gagam xelebi dauWira da pirisaxeze
dana gamousva. dasWra loyaze da cxvirze didi Wriloba miayena da uTxra:
`exla sadac ginda iq wadi, Sen Cemze aRarc mTeli xar, aRarc mkvdario”. gaga
dabrunda da wavida Sin. qali sisxliani pirisaxiT mamisaxlSi movida. exla
ki gamwardnen ciskaraulebi da gaemzadnen WimRaSi wasasvlelad. gagaisad
samagieros gadasaxdelad. magram xalxma isini ar gauSva. qals Wriloba
mourCines, magram saxe marTlac daumaxinjda _ erTi mxare saxisa da cxviri
sul gaWrili da cudad gankurnvili. amaze didxans imteres. ciskaraulebi
Txovdnen pirisaxis dramas qalis daWrisas, magram gaga aras aZlevda, is
xuT Zroxas samwunobros sTxovda, an ras miscemda, gaga Zalian Raribi iyo
da araferi ar hqonda, garda mamulebisa, mamulebic sxvadasxva SuRlebSi
misgan miyenebul Wrilobebze Tavisave soflelebze hqonda gacemuli da
bevri aRaraferi gaaCnda. mere Suakacebma nawilobriv daaSoSmines da viTom
Seariges. erTi saklavi da sasmeli gagas daakisres qalis daWraze. drama
samwunobroSi gaubares, magram ciskaraulebi mainc dros eZebdnen, rom gaga
daeWraT. erTxel WimRaSi mkvdris xarjebi iyo da ciskaraulebic iq mividnen.
aq dro ixelTa erTma ciskaraulTaganma. gaga daWra xanjliT msubuqad. gagam
49
ufro mZimed daWra maTi gvaris kaci babo. babo mwuxare avadmyofi Seiqmna.
mkiTxavebis TqmiT orive mxarem izRvna: arxotis jvarSi, mTiSeSagSi da
WiSvelis jvarSi. avadmyofi naxevar wels iwva da mere gamorCa. Suakacebma
isev Seariges. gagas drama daakisres, mamuli Tavis soflelebs miyida
da gadaixada. magram Suri mainc iyo erTimeoreSi. sasmelSi erTimeores
eridebodnen, rom cudi saqme ar Camovardnoda.
qali bude xevsureTSi atabeSi gahyva Torels. patara qorwilic gadauxades,
waiyvanes da xuTi-eqvsi Tve iq iyo, mere iqidanac gamoiqca _ daiwuna is qmari
da movida isev mamisaxlSi. qmari mouvida sawevrad. rad wamoxvedio _ kiTxa.
SenTan cxovreba ar mindodao _ upasuxa qalma. es xevsuri bevrs ar gamoekida,
Tavisi danaxarji gamoarTva da daaneba Tavi. uTxra: ̀ sadac ginda iq gaTxovdi,
nuRarc mTeli xar Cemobaze, nuRarc mkvdari” da wavida Sin. gagam sxva coli
veRar moiyvana da gaitaca isev maia. iwyines qalis mogvareebma, magram qali
aRar wamovida da darCa gagasTan. Svilebic SeeZina, magram qalis mogvareebs
arc qali undodaT da arc siZe. jer imitom, rom qali daWra, daumaxinja saxe.
mere qali jer sxvagan gaTxovda da mere isev gagas daubrunda, rac didi
sircxvili iyo xevsureTis wesiT. mesame is, rom kidev kaci Wra imaT gvarSi, isac
iseTi, romelic amaT gvarSi pirveli kaci iyo da ufros kacad iTvleboda. mere
gaga Tavis col-SviliT kaxeTis tyeSi gadasaxlda. ciskarauli baboc Tavisi
ZmiswulebiT imave raionSi gadasaxlda (babos Svili ar hyavda, Zmiswulebi
hyavdaT am col-qmars Svilebis magier Tan Semoyrili, oblebi). sadRac smaSi
kidev Sexvdnen erTimeores, mouxda SuRli, isev gagam dahkra TavSi xanjari da
babo daWra. Wriloba Zalian mZime ar iyo, magram babo male Cavarda loginad.
albaT sisxli moewamla. dauCirqda Wrilobac. mkiTxavebma uTxres, arxotSi
sameSvloebi dakaliT da jvarT SeuZlia moarCenono. arxotis jvaris niSi
aq babos sofelSi iyo da aqac dakles Tvalmimavali zRveni (kargi saklavi).
arxotis jvaris koSkidan erTi qva waiRes, ramdenime Tasi da iq gaiCines
salocavi imave formiT, rogorc arxotSi iyo. jvarma xucesi gaaqadaga da
miiyvana ciskareulebis gvaridan, dasturebic ise daayenes da dReobebic
imave saxiT daawyes, rogorc arxotis jvarSi. aq rom saklavi dakles, babos
erT-erTi Zmiswuli arxotSic wavida da sameSvloebi dakla arxotis jvarSi,
mTiSeSagSi da jaWvelSi. Wrilobas sofluri eqimi uxvevda, magram avadmyofi
TandaTan uaresad xdeboda. kvernaZeulSi sameSvlod kuretic dakles, xaric
Seusaxeles, magram avadmyofs ukve ena aRar hqonda da bolos gardaicvala.
gagas Svilebi patarebi iyvnen, maT aravin moklavda, magram TviTon ki adreve
50
gaixizna Tavis saxlidan. babo daasaflaves iqve kvernaZeulSi. miwadmitanis
dRes erTi saklavic dakles mkvlelisagan gamogzavnili. gvarmac rigi iyena,
erTi kureti da erTi saklavi. dediZmaTac Tavisi rigi iyenes (dediZmani
WimRaSi gigaurebi iyvnes). sado da samamidao rigic iyenes, magram saxlis rigi
babos Zmiswulebma ar iyenes. Suakacebma bevri iwvales, magram maT veraferi
gaagones. `Cven magan ufrosi biZa mogvikla da rigi ar gvinda, Cven magas
movklavT da Tavi TavSi gaibrebao”. danarCen TeTraulebTanac pirSasamyrelo
daagvianes; radgan moklulis Zmiswulebi kaxeTSi cxovrobdnen da mkvlelis
mogvareebi WimRaSi, amitom maT ar aukrZales Tavis sofelSi da saxlkarSi
cxovreba, ra Tqma unda, saklavis miyvanis da saklaviT Txovnis Semdeg darTes
neba gareTulebs Tavisuflad ecxovra Tavis sofelSi (gagas axlobeli
aravin yavda). moklulis Zmiswulebma daiwyes miyola gagais mosaklavad.
bevrjer Causafrdnen, erTxel kidec esroles, magram man xerxi ixmara:
tyviam rom gauara, is waiqca da gagorda, viTomc mokvda, mosisxle mtrebs
egona mokvdao da aRar esroles. roca isini wamovidnen, gaga adga da tyeSi
miimala. gagam bevrjer miugzavna Suakacebi saklaviT, rigi iyeneTo da Zlivs
moxerxda rigis dayeneba. saxlmac Cveulebrivi rigi iyena. saxliskacebsac
misces pirSasamyrelos neba. pirSasamyrelo saxliskacebma arxotis jvarSi,
arxotSi daamzades im droisaTvis, roca babos Zmiswulebi da biZaSvilebi
arxotSi movidnen kaxeTidan. ra Tqma unda, marto pirSasamyrelosaTvis
kaxeTidan aq (arxotSi) ver wamovidodnen, radgan Sori gza aris, magram dro
daniSnes aTengenas. maSin maT arxotSi wamosvla sazRvneladac undodaT
da sxva saqmeebic hqondaT. im dros arxotis mTaze gzac aris gadasuli da
cxeniT siaruli SeiZleba (aTengena Zvelis stiliT ivlisis camet ricxvSi
aris da im droisaTvis mTebze cxenebiT sasiarulo gzebi ukve gasulia).
TeTraulebma arxotis jvarSi ludi aduRes. dasajurumebi vin iyo, Suakacebs
winaswar hqondaT gagebuli da moitanes Tavis droze. saklavic moiyvanes da
TeTraulebi iseT adgilas dasves, sadac ciskaraulebi arafrad gaivlidnen
da ver Sexvdebodnen maT, vidre pirSasamyrelos wesebi ar Sesruldeboda.
movidnen ciskaraulebi, qudebi moixades, jvars madli mosTxoves da
iqve mudmivad dawyobil qvis skamebze dasxdnen. wavidnen Suakacebi da
saklavi moiyvanes. drama daawyves, jurumebi calke, rac naTqvami hqonda,
da saZmo xuTi Zroxa, calke. uTxres ciskaraulebs: es jurumia, amdeni amis
gamoRebuli, amdeni amisi, visze ramdenic iyo davalebuli (jurumis dadeba
hqvian), es saZmo aris xuTi Zroxao, drama TiToobiT aiRes da gadades
51
iqiT. spilenZis qvabebi. Tungebi, Tuluxebi da sxva. amasTan uTxres: Cven
es avwoneT da gadavfaseT, Tu ityviT kidev gadavwonaTo. ciskaraulebma
uTxres: `yvela wesi as, Torem rogor aswoneTa-d, rogor gadafaseT eg
Tqven iciT. esi Cvenis sircxvilis dramai as, Cven amas exla wonas ar
dauwyebT. wyaloba magcasT a em Cven salocavm, Tqven swvalobT Cvenis
gulisad, feÃze adgomaic ar gekadrebisTa-d Tqvens awonil dramas exla
Cven wonas xo ar dauwyebT”. saklavi sasaklaoSi wamoayena dasturma da
Suakacebma TeTraulebic moiyvanes. manamdin xucesi xucobas daiwyebda,
yvelani cal muxlze dasxdnen da xucobis dros fexze adgnen. xucesma
orive mxaris samwyalobnod dakla saklavi da iq myofma xalxmac yvelani
daamwyalobna. mere TeTraulebi moSorebiT dasxdnen isev muxliT. xucesi
da dasturebi wavidnen da ludiani kodi gaxsnes Cveulebrivi wesiT. sawde
ludiani moitanes da ciskaraulebis win dadges. axalgazrda soflelebma
(ciskaraulebi da TeTraulebi ar zedamdegobdnen) ludi yvelas daalevines.
mxolod TeTraulebma jerjerobiT ar dalies. meore sawde kidev gaavses
ludiT da miutanes ciskaraulebs pativad (pativis dalocvis wesi zemoT
mamklav-mamkvdrobis wesSi aiwera). pativi xucesma daloca TeTraulebis
mkvdarTad da aqedanac TiTo Tasi yvelas daalevines. memre adga babos
erT-erTi Zmiswuli da Cveulebrivi wesiT TiToobiT moiyvana isini, dasva
skamze da misca ludiani Tasebi da Seasrules yvela Cveulebrivi wesi,
radgan moklulis ojaxis saxli aq ar iyo. Cveulebis SesrulebisaTvis
wamoiyvanes isini da babos biZaSvilis saxlSi Seiyvanes iq Sesvlis wesiT.
TeTraulebi aq ar dagvianebulan, SuakacebTan erTad wavidnen isev jvarCi.
iqac didxans ver daigvianes, jvars madli mosTxoves da wavidnen (jvaris
madlis moTxova yovel misvlaze da wasvlaze icodnen jvarSi. quds
moixdidnen, muxls moiyridnen, pirjvars iwerdnen, zogi miwas akocebda
da exvewebodnen, gvapatie Tu rame gawyineT Cveni mosvliT, an codniT an
ucodinrad. gviSvele da mewaRmarTe angelozi gamogvayoleo). darCnen aq
Suakacebi da TeTraulebi da sves ludi Cveulebrivi wesiT.
gaga darCa marto da mas aravin daatanes, radgan axlobeli aravin hyavda
da TeTraulebis gvarSi arc vinme damnaSave ramisa iyo, rom is damrCaliyo.
dauwyes mas isev Zebna mosaklavad. erTxel Causafrdnen da saxlidan gareT
gamosuls esroles. Sors iyvnen da tyviebi ascda. meorejer sxva soflidan
momavals Causafrdnen, Zalian axlos esroles. tyviam tanisamosSi gauara
da xorcze ar moxvda. kidev gadarCa da, raki mesamedac gadarCa, babos
Zmiswulma baiserma dauZaxa, deda gaulanZRa: „Tu eexladac gadagvirCi-d
52
ar maxkvd Cvengan, nuRar geSinian awidge, Cven aRar magZevT masaklavad, Tu
ZaliT ar magvekvli”. dedis galanZRvaze xalxma kidec gakicxa baiseri,
radgan mesisxleobaSi lanZRva-gineba ar ician da Zalian sircxvilia aseTi.
amis Semdeg daanebes Tavi gagaisad miyolas. Cvens Ãels Tu ewerav,
mavxklevdiTav samjer nasrevi tyviiTav. mkiTxavmac uTxra: tyuilad
swvalobTav, Tqvens Ãels ar sweravav. amis Semdeg gagam jer ver gabeda da
mere kvernaZeulSi Seujda jvarSi. miiyvanes Rami-Ram erTi kureti da ori
saklavi jvarSi dakles, mesame saklavi meore dilas babos saxlSi miiyvanes.
babos Zmiswulebma maSinRa gaiges, rom gaga jvarSi Seujda. babos Zmiswulebma
mainc aRaraferi Tqves, radgan ukanaskneli srolis dros naTqvami hqondaT
_ Tofi aRebulia, Cven magas aRar movklavTo. es saklavi iq dakles, kureti
da erTi saklavi Suakacebma gaatyaves da gainawiles. es saklavic kanoniT
Suakacebs unda waeRo, magram Suakacebis TxovniT is saklavi iq gaatyaves,
xorci moxarSes da puri Wames. tyavi ki Suakacebma waiRes.
jvarSi Sajdomis Semdeg gagas imdeni malva aRar dasWirda, Tavis
saxlSiac modioda, mxolod gzaSi frTxilobda, rom babos axlobels
aravis Sexvedroda. Tu visme gareTulebs Sexvdeboda, quds moixdida,
iq daagdebda da TviTon gzas moSordeboda, Sors wavidoda da iq rames
moefareboda. gamvleli ciskarauli gzaSi nadeb quds zed ar gadaxdeboda,
gzis zemoT dadebda da gaivlida. gaiara ase kidev orma welma da Suakacebi
Seudgnen gagas pirSasamyreloze saubars da moagvares kidec es sakiTxi.
radgan gagac kaxeTSi cxovrobda da ciskaraulebic, kvernaZeulSi arxotis
jvarSi aduRes ludi da daniSnul saRamos Suakacebma moiyvanes gaga.
moiyvanes kureti da ori saklavi. ciskaraulebic movidnen. zemoT aweril
pirSasamyreloebis msgavsad Seasrules yvela wesebi. erTi saklavi da
kureti aq dakles, babos saxlSiac waiyvanes gaga, ludi waiRes da erTi
saklavic waiyvanes. jvarSi saklavis xorci aduRes da mamklav-mamkvdarni
erTad dasves tablaze da puri erTad aWmies. mxolod, roca ciskareulebs
Tasebi misces, gaga iqidan adga, sul boloSi wavida da muxliT dajda.
roca amaT puri Wames, mere ciskaraulebma zedamdegebi dasves da aWmies
puri. kureti Suakacebma waiRes, amis Semdeg darCa rigi, weliwadSi erTi
saklavi.
53
uZvelesi drois mamklav-mamkvdroba
es ambavi 1937 welSive miambo da Camawerina mindia liqokelma, 75 wlisam,
mamad basxajaurT mamis kacma, karatis jvaris morigem da mkiTxavma.
mindia ambobs: „liqok sam cixe mdgar; erTi basxajaurTa, Walais
sofel, meore imis pirdapir, bortvelT cixe mdgar, mesame cixe kvaTelTa
yofil. basxajaurT cixes basxajauri patronobda-d, amis axlo-maxlo
mamulebsac. bortvelT cixe mamulebs _ bortveli-d kvaTionTas _ kvaTioni.
basxajauri-d bortveli erTucis memijnen iyvnesad mamulebze mazdiod
SuRli. basxajaurni ukacurad iyvnes. im drosac erT kac yofila-d erT da
xyoniv. das ki javara xqvivnebiva-d Zmis saxel ar vici. amaT mamulebze mudam
dava xqoniva-d ukacurobiT uCagrav bortvionT basxajaurTai. bortvionni
bevreb yofilana-d basxajaurs kac miulalav: `nu matanTav Zalsav, Tore
sisxliv yelCi mavidav. erT dRe gaCenisaiav, meore sikvdilisaiv. Tqvenac
magklavTao-d Tavsac mavxklavav. misul kaci sasacilod aigdes, arcru
iyures imisi saubari. gamwarebuli basxajauri Sajd cixeSi, esriv isari-d
makl bortvelTa erT-erT Zmai. Taod cixeSi dajd. amis Semdeg bortvelT bevr
iwvales basxajauris masaklavad, magram ver Caigdes ÃelCi. maSin SauTvales,
an kacis Tav daidevio-d an xuT wels sabnelos Sajedio-d imiT maiÃadev Taviv.
basxajaurm SauTval, davjdebiv sabnelosav (mindiam miambo da sxva mcodne
xevsurebmac daadastures: sul Zvel dros wesi yofila sabnelos Sajdoma
mamklavisa da imiT Tavis maÃda, sisxlis moSoreba; sabnelos unda mjdariyo,
an sam wels an xuT wels, rogorc cixis patroni daavalebda. am sabnelos
jdomis vada rom Seusruldeboda, kacis Tav-sisxli moSorebuli eqneboda
da iqnebodnen, ise rogorc Cveulebriv _ aramosisxle xalxi. sabnelos
jdoma iyo: dRe da Rame bnelSi unda mjdariyo, Tma-wver gauparsavi, gareT
gamosvlis neba RamiT hqonda erTxel; sxvaTa Soris, wlis Sesrulebamdin
mamklavi axlac Tma-wvermoSvebuli dadis da zogi ufro met xansac). ase
basxajauri sabnelos Sajda. gaiara karga xanma; Tavis das sabnelos najdomi
Zma Zalian ebraleboda. bolos dam gadawyvita: moekvlevios bortvionTa-d
Zmas maxÃadas, ro sabnelos gamavidas. basxajaur ro sabneloT ijd, imis
jalafT nebai xqond jarCi siarulisai. xoloT bortvionTan ar mividodes.
bolos basxajaurTsTan dai mivida-d mSvildisarni masTxovn, ama naÃnavebCiav
tredebi dadiosao-d davxÃocav isriTav. Zmam mSvil-isarn miscn. Saipara-d
cixis qveTvalCi Zmis talavar Caicv, qudic daixura-d wavid, bortvelT
saxlis pirdapir tredebs dauwy parebai. am dros karCi gamavid bortvelT
54
mamai, gamaxena, nax ro imis Svilis mamklavi tredebs eparebis, sabneloTac
gamasul. Savid bortvelT mamai-d Svilebs uTxr: ̀ dameÃoceniTav, Tqvenis Zmis
mamklaviv Tqven sabnelos ggonaviTa-d, is gamasulao-d tredebs eparebisav
dasaÃocadav. gamaxenes Svilebma-d naxes marTla imis Zmis mamklavi. esries
isari-d daxkres. ro daxkres, gamagorda-d qalis Tman gadmaiSalnes. iqav
mamam uTxra:L „magikveiTav, qalic magakvlieTav eg javaraiav, Zmis talavar
Caucomao-d Zmis qud dauxuravav. Sascxvend Zmebsa-d Saswuxdes qalis makvlaze.
Savidesa-d Sasxdes sabnelos. aRar gamadiodes karCi. basxajauri gamavid,
daic daRmarxa-d Taodac karCi daiwy siaruli. autyd kac-Suakaci-d sTxovdes
bolos gasvlas, ro erTucisad aRara daecx (aRaraferi cudi Caedina). magrem
kac-Suakacs imaT darigeba Zalian gauWird; raki jer eseTa saqme ar iyv
mamÃdari ÃevsureTa-d amis rjul ar iyv dadebul, ro kacis magivrad qal
maeklas mesisxleTad. esen rogor unda gaerCivnes, aRarvin icod. ÃevsureTis
rjulCi jer eseT ambav ar iyv Sasuli. basxajaurs kvaTionT qal xyoniv
colad. kvaTionni jer kais Camamavlobis kacn iyvnesa-d basxajauris colis
Zmani Zalianaod kan iyvnes. rogor maviqcav? basxajaurm colis ZmaT xkiTx.
eg qal rom maklesav, me eg kacis Tavze meti mgonavav. colis ZmaT uTxres: eg
Senis dis Taviv magaT Zmis TavSi gaRbareo-d SaRrigdiv. erT kaci xarav. Sen
ro maxklav, egen kidev darCebianao-d Sen ro magklanav, qood gasTavdebiv,
kaci patron aRar dagCebisav. am dros erT Ãevsur iyv codniT saxelganTqmuli
geldiauri. basxajaurm imasac xkiTxa-d iman uTxr: `waedio-d qist maiyvanev,
magas aq ver gavarCevTav. magis rjul iqneba iman icodesav. qisteT ufro bevr
mamklav-mamkvdrobaiao-d, iqneba imaT xqondasav magis rjuliv, Cvenac imaT
rjuls davJjerdaTao-d eg saqme imaT rjuliT gavarCioTav”.
geldiauris ucodari araferi iyo xevsureTis rjulSi, magram es ver
garjula. geldiaurze Zveli leqsic aris:
xkiTxevdes geldiaursa, Zvelsa ambavsa winasa,urCevda, gamaurCevda jer Wkvasa, memra rkinasa.
basxajaur wavid qisteTsa-d erT macodar qist maiyvan. qistm aiRa-d erT
did qva daxyud, or qva cocoteebi gverdebze dauyud iqi-aqaTi. erT qva calke
daxyud Sors. qists xkiTxes: „rais liSnad daxyudev eg qvebiv. eg did qva
dedaiav, eg or qva magis Svilebiav _ qiTi ro xyudavav es mamaiav. es yvela imis
liSaniav, ro deda SvilebsTan axlos asav, mama Sorsav. maS kacT gamravleba
55
diacisgan yofilao-d diacis Tav metad unda dafasdasav”. aq Ãevsurebic iyvnes
rjulis kacebi-d isen ar dasTanxmdes _ diacic gana meomariav, diacis Tavi
kacis Tavs udrisav. Ãevsuris rjulis kacebm isic ifiqres: qistiv basxajaurm
maiyvanao-d imiske ixrebisav. memr iqav qistm uTxr: „aba, Tu kaciv meomariav,
marjvena ÃeliT omobsav kaciv. marjvena ÃeliT yofilav metiv, marjvena
Ãel Teqvsmet Zroxai Rirsav ÃevsureTis rjuliTao-d Teqvsmeti ZroxiT met
yofilav kaciv diaczedav. es qisti gavlenian kac iyva-d es sityva ki gaagon
Ãevsuris rjulis kacebs. garjules, ro raki basxajaurTa qali iyv mamkvdari-d
bortvionTa kaci, Tavi TavSi gabriliyv, xoloT basxajaurT bortvionTad
unda miec Teqvsmet Zroxa. narjulavi orsav mÃares gamaucxades. basxajaurs
ar maewon, magram Suakacebm bevris xvewnis memr daajeres. gadafases Teqvsmet
Zroxai-d bortvions Caabares. pirSasamyreloic orsav saxlSiiT daamzades,
karatis jvarSi TiTo saxlSiiT TiTo saklav miiyvanesa-d Sayarnes erTad
mamklav-mamkvdarni.
mindiam da sxva mcodne xevsurebma ase Camawerines es pirveli rjuli,
magram amas dasZines: „meore mamklav-mamkvdroba iqav liqok maxÃd. meSvlo-
baSi diac SaSWriv visam xanjars (vin yofila, mTxrobelma ver sTqva, mxolod
es ambavic rom liqokSi momxdara, es icoda gadmocemiT). naWrev win-win cota
yofila-d yuradReba ar miuqcevav. daCirqebul naWrevi-d mamkvdar. mamisaxls
mauTxovav srul kacis Tavi, magram ÃevsureTis Tav-Tav xalx Sayril yvela
TemSiiT, qistis dadebul rjulzedac uar uTqom _ kac ro Teqvsmeti ZroxiT
metad Saufasebav, kaciv orjel meti Rirsav diaczedav. gvars, Tem-sofels,
adgils yvelas amagrebsav. omSi gadisav. diac zisav, asTavs, CeCsa-d saqonT
xyurebs, sxva ra saqmei aqv diacs. am Tem-Temis mcodne kacebm maSin daadgines
diacis Tavsisxli kacis naxevar Tavsisxlad: kacis Tavi samoc Zroxai-d
diacis Tavi ocdaaT Zroxai. am diacis mamisaxli Zalian uarze damdgar,
Cems Tavze raad arjulebTav mag rjulsav, ro diacis Taviv naxevar kacis
Tavad CaagdiTav. raic basxajaurT qalis Tav dafasdav, Cvenis qalis Tavic
imTveni Rirsav. magram Tem-Temis xalxm karatis jvaris droSaiT sTxoves:
„es rjuliv yvelaisad iqnebisav, niadeg erT vin iqnebisav winwinav. qalis
mamisaxlsac jvaris xaTriT uar veRar uTqoma-d maSin garjulebul diacis
Tavi naxevar kacis Tavad”. amave ambavs mindiam da sxvebma daumates: „es imasac
gaaCnav, vis raÃel zedamrCoi xyav. vinac kacriel gvaria-d Tav raisai aqv, mets
rigs sTxovs. vinc ukacuria-d uTauri, naxevar rigs uyeneben diacis TavSi.
magaliTad, roSkion joyolikaTgan meSvlobaSi daWrili gudanel uWkuaT
56
qal mamkvdara-d manamden joyolikani karCi ar gamauSvian, manam srul kacis
rig ar uyenebav. memrac wlis rigs kacis Tavis odnad uyenebdes. kacis rigi
sru wlisTaod TiTo saklavi asa-d diacis rigis saklavi, welSu as wesi
(welgamoSvebiT). uWkuan ki sru wliT iyenebdes diacis rigs joyolikaTagan”.
kidev meore aseTi: „mowmaos mamisaxlm xondaT makles gudanel burkvaT qali
Tavis qmar-SvilTan erTad. mamisaxlm xondan karSi ar gamauSvn, manam kacis
rig ar uyenes diacis TavSi. saerTo rjuliT ki naxevars udris diacis Tav-
sisxli kacis Tav-sisxls”.
abaisgan gigis mokvla
religiuri dResaswaulebis kalendaris aRwerilobidan viciT, rom
arxotis jvars arxotis yvela soflebi eymobodnen, morigeobiT dasturebad
dgebodnen, avadmyofobis dros zRvnobdnen. aTengenas da welwadSi amRivnebi
da WimRivnebi modiodnen da erT-erT dRes arxotis jvarSi dReobobdnen.
calke amRionT jvari dasxdeboda, calke WimRionTa da svamdnen luds.
axielelni kidev calke jarobdnen. amRivnebi da WimRivnebi TiTo sawyav
qers aZlevdnen jvars. amas `Rala” ewodeboda.
aTengena iyo da Temi mosuli iyo (roca amRivnebi da WimRivnebi modiodnen,
am dRes Temoba dRes eZaxodnen, imaT mosvlas _ Temis mosvlas). roca Temi
mosuli iyo da Tav-Tavis sajareSi isxda, maSin erTi-meoris mipatiJeba
icodnen Tavis jarze da pativs scemdnen ludiT. amRivnebma axiellebi awies
(weva _ dapatiJeba) da Tavis jvarze ludiT scemdnen pativs. xalxi rom
daiTvra, astexes SuRli, axielSi ciskaraulebma da amRaSi berdiSvilebma,
gvarad wiklaurebma. SuRli iyo xanjrebiT, magram mZimed aravin daWrila.
roca xalxi SuRlobda, ymawvilebi calke gasuliyvnen da moSuRlarebs
qvas esrodnen. axiellebi amRivnebs da amRivnebi axiellebs. axielelT
ymawvilebisagan gasrolili qva moxvda erT berdiaSvils gigis, Tavi cota
gautyda da sisxli gadmovida. gigim es Wriloba arafrad Caagdo da pirvel
xanebSi sul ar Seixvia. ori-sami dRis Semdeg Wriloba dasivda da Tavi da
saxec mTlad dausivda (Wriloba iyo TavSi). dauwyo tkivili. maSin arc eqimebi
iyo da soflis eqimi uxvevda balaxis wamlebiT. Tavi jer dasivda da mere
daCirqda kidec. mkiTxavebma uTxres: arxotis jvaria gamwyrali iq SuRlze,
iq sameSvlo dakaliT, sxva jvarebSiac daxoceT sameSvloebi da morCebao.
daÃoces amRas da axiel yvela jvarebSi saklavebi. samananulo, sameSvlo da
sxva (samananulo zRveni niSnavs: danaSauli Caidina, imas nanobs da patiebas
57
sTxovs danaSaulisas. sameSvlo: uSvelos da moarCinos avadmyofi. samxvewro
_ exveweba, Svelas e. i. sTxovs daxmarebas). arxotis jvarSi samananulod
kuretic ki dakles, e. i. Seinanes arxotis jvarSi SuRli. cota xans TiTqos
kargad Seiqmna avadmyofi, magram Cirqis denam Wrilobidan umata da bolos ena
Cauvarda da meor-mesame dRes gardaicvala. ena rom Cauvarda, ciskaraulebma
Tavis sofeli maSinve datoves da gaixiznen sxva soflebSi. mamklavi namdvilad
ki ar icodnen, radgan maSin qvebs bevri bavSvebi esrodnen, magram daabrales
ciskaraulebis gvarSi gaguCaT mamis erT-erT obol ymawvils, abas. aba
maSin Tormet an TerTmet wlisa iqneboda, mama cocxali aRara hyavda, mamis
alali biZaSvilebi hyavdnen uTauri kacebi da, raki erTma viRacam Tqva, abais
gasrolili qva moxvdao da gigi imiT daiWrao, upatronobiT veRaraferi
saSveli gamonaxes da am bavSvs Tavi daedo. sinamdvile jerac aravin icoda,
visi gasrolili qva moxvda gigis. gigi rom gardaicvala, rigis yeneba ar
gaWianurebula. berdiSvilebma yvela rigi maSinve iyenes (rigis yenebis
wesebi awerilia zemoT aweril mamklav-mamkvdrobaSi da aq aRar vimeorebT).
gaguCaT vaJebi maSinve kavkavSi gadaixiznen. abais deda berdiSvilT qali iyo
da neba misces dromdin ecxovra Tavis saxlSi. sxva ciskaraulebi cotaxans
gaixiznen da saklavis da Suakacebis miyvana-daxmarebiT isinic mouSves Tavis
sofelSi. mere movidnen Cumad gaguCani da Tavisi diac-ymawvilnic waiyvanes.
adgil-mamuli Tavis saxliskacebs gadasces da daavales berdiSvilTaTvis
rigis yeneba. abais biZebma ramdenime wlis Semdeg pirSasamyrelo gaakeTes
da isev kavkavSi wavidnen. aba ki aRarc movida, arc jvarCi Seujda da arc
pirSasamyrelo gaakeTa. kavkavSi saxlebi gaikeTes, samudamod iq darCnen. aba
gaizarda da isac iq dacolSvilda. misi biZebi iyvnen babo da qarCauli,
isini aqedanve col-Svilianebi wavidnen. umcrosi Zma adia yavdaT da isic
kavkavSi daqorwilda, xolo daavadda da male mokvda. berdiSvilT rigis
yeneba gauÃda xaTabala ciskaraulebs, gaguCaT gareTulebs. gaguCani raki
samudamod moSordnen aqaobas, imaT sul Tavi daanebes berdiSvilebma
da imaT gareTul saxliskacebs ar aZlevdnen mosvenebas. zogebi Wres da
Saswires gigis. erTxel dambaCa esrola gigis Zmam ÃirClam gaguCaT Soreul
saxliskacs funCaT daviTs. smaSi berdiSvilTan sul ar midiodnen, pativs xo
miutandnen, magram mainc mizezs mougonebdnen da iaraRs uqnevdnen. erTxel
daviT ciskarauls gauxvrites xanjriT barkali. misive biZaSvili jurÃa
TavSi daWres; berdiSvilni Tu xedavdnen, ciskaraulT gvaris kaci cxenze
ver Sejdeboda. TamaSoba da mRera xom SeuZlebeli iyo maTis gagebiT,
58
e. i. iseT adgilas arc imRerebdnen da arc iTamaSebdnen, sadac berdiSvilT
odnav monaTesavec vinme iqneboda. xevsureTis rjulSi rac ar iyo, iseT
xaTrs Txoulobdnen berdiSvilni ÃaraTagan. gaguCaT mamuli jer erTs
eWira ÃaraTas da is uyenebda rigs, mere is mokvda da mamuli sxvas misces
da is uyenebda rigs. aman berdiSvilT ver gauZlo da kaxeTSi gadasaxlda
Tavis mamul-saxl-karsac Tavi daaneba da gaguCaTasac. bolos erTi komlis
garda sul aiyara mTeli gvari da axmetis raionSi gadasaxldnen. iq
tyeSi axoebs akeTebdnen, ToxiT miwas Txridnen, simindi moyavdaT da amiT
sazrdoobdnen. berdiSvilT rigis yeneba daekisra im kacs, vinc axielSi
darCa. mere berdiSvilebma iwyes kaciT zarali. ixoceboda axalgazrdoba.
zogs qistebi klavdnen, zogi avadmyofdeboda da ise kvdeboda. aRar iyo
maTi mdgomareoba winandeburad.
bolos mkiTxavebze midga saqme. mkiTxavebma uTxres: arxotis jvaris ymaT,
axielelT Seviwroebas arxotis jvari ar iÃdenso, Tu ar dasTmobT da
ÃaraT Sewuxebas Tavs ar daanebebT, kargi araferi dagemarTebaTo. amas Tan
urCies arxotis jvarSi Rirebuli zRvnis miyvana da Sexvewna _ Sanacodvari
gvapativeo. es yvelaferi Seasrules da sabolood Tav-sisxli gaaTaves. axali
rjulis Tanaxmad, romelic ÃevsurTa saerTo yrilobam SemoiRo, Zveli Tav-
sisxlebi gaaTava. Tavs aTavebdnen maSin, roca mamklavi cocxali aRar iyo.
agreTve papis-papisobindeli Tavebic gaaTaves. Tavis gaTavebis dros meTave
aduRebda luds im salocavSi, romeli salocavis ymac iyo mokluli. iq
miiyvanda erTs kurets da saklavs. miitanda Teqvsmeti Zroxis dramas (ra
Tqma unda, Suakacebis saSualebiT xdeboda yvela es. Suakacebi agvarebdnen
yvela am saqmes). Seiyrebodnen erTad mamklav-mamkvdarni, Caabarebdnen dramas
da amiT Tavdeboda Zveli Tav-sisxli; berdiSvilebma da ÃaraTac am saxiT
sabolood mospes erTmaneTTan Tav-meTaveoba. berdiSvilT aRarc drama
aiRes, apaties arxotis jvars da amis Semdeg gaTavda maT Soris xaTri da
yvelaferi. berdiSvilni xaTrs aRar Txoulobdnen, magram Ãarani SeCveulni
iyvnen maTgan xaTrs da nawilobriv ganagrZobdnen.
59
jabuSanurTa da gajalaT Tav-meTaveoba
arxotis jvarSi idga erTi Tixisagan gakeTebuli qvevri. viRaca berdiSvilT
kacs moutania joris sapalniT baridan da Seuwiravs arxotis jvarisaTvis.
arxotis jvarSi pirvelad saqvabeSi, sadiasaxlisosTan Caagdes (Cades) is
miwaSi da memre iqidan gaitanes da sapured gakeTebul patara beRelSi
Caagdes. daaweses, rom weliwadSi erTxel sofeli aryiT gaavsebda. yvela
komli saarayes gamoxdida. erTi WurWeli hqondaT sajvaro, yvela komli
imas avsebda da asxamdnen qvabSi. romeli komlic arays miitanda, dauZaxebda
dastur-Ãelosnebs. sanTelsac arayis mimtani miitanda, aanTebdnen, jvarT
adidebdnen, dastur-Ãelosnebi da mimtani arays dalevdnen, Seamowmebdnen
rogori iyo da Caasxamdnen qvevrSi. roca aryebis Casxma moTavdeboda,
sabolood dastur-Ãelosnebi gamoacxadebdnen visi arayi jobda: ama da amis
arayi iyo ukeTesio. roca qvevri aivseboda, sofeli movidoda daniSnul
dRes, erTs sarigo saklavs miiyvandnen, daklavdnen, sanTlebs aanTebdnen
da gaxsnidnen qvevrs. svamda sofeli, visac ramdeni SeeZlo. gamvlel-
gamomvlelsac epatiJebodnen da am dRes ufasod asmevdnen. meore dRes
berdiSvilni movidodnen, radgan qvevri imaTgan iyo Sewiruli. moiyvandnen
erT saklavs, daklavdnen arxotis jvarSi berdiSvilT samwyalobnod da
am dRes isini svamdnen ufasod. am dRis garda ki Taviseburi fasi hqondaT
gadawyvetili da yidulobda xalxi. epatiJebodnen erTi-meores, arays iqidan
ver amoiRebdnen, manam saklavi ar daikvloda, romelic unda dRe yofiliyo.
diliT vinme erT saklavs daklavda, gaixsneboda qvevri da mere fasiT yvela
yidulobda. arayi boTlebiT ar iyideboda. erTi spilenZis Tungi hqondaT
da imas yidulobdnen abazad, an erT nasamal qerze. fuli da puri rCeboda
sajvarod. arays kargs asxamdnen qvevrSi. yvela cdilobda sxvaze ukeTesi
arayi gamoexada da Caesxa. amitom magari arayi dgeboda da xalxs Zalian
aTrobda. xSir SemTxvevaSi xdeboda SuRlic. vinc iSuRlebda, manamdin
saklavs ar miiyvanda, qvevri aRar gaixsneboda da es Zalian samrisxvelod
miaCndaT. maSuRlarebi, rom moifxizlebdnen, miiyvandnen saklavs, Suakacebi
imaTac Searigebdnen da gaimarTeboda isev sma da simTvrale. erTxel aseT
simTvralis dros iSuRles axiellebma da amRivnebma. amRionma gajalaT
gagam xanjari gauSva sxva kacisaken wveriT dasakravad. rogorRaca im
kacs ascda da sxva kacs moxvda muclis areSi. gvarad jabuSanurs, aliaT
mamis kacs giorgas. giorga mZimed daiWra da daeca. gajalaT gagas es Tavis
uneburad mouvida. magram kaci misgan kvdeboda da gaixizna aqedan. daWrili
60
kacis Zma-saxliskacebi meSvlebma daiWires da is Tavis soflisken gaiqca.
iq rom mivida imis Zma-saxliskacebma maSinve saklavi waayvanines, arxotis
jvarSi daWrilis sameSvlod. jabuSanurTac daxoces sameSvloebi, magram
daWrili male gardaicvala. gajalaT gagas kidev hyavda ori Zma _ CaCauri
da sumelja. sxva gareTuli saxliskacebic hyavda. es Zmebi rigis yenebamdin
imalebodnen arxotis soflebSi. Suakacebma male SesZles rigis yeneba yvela
wesis, rjulis mixedviT da memre gaga da misi Zmebi gaixiznen kavkavSi da
maT gare biZaSvilebs neba misces Tavis sofelSi da xizanSi cxovrebisa.
rigis yenebis wesebi yvela dawerilia zemoT aweril mamklav-mamkvdrobaSi
da amitom aq aRar vimeorebT. rigi, rjulis mixedviT, yvela sruldeboda.
bolos mamasaxlisma mkvlelobis ambavi pristavs acnoba. man kavkavidan gaga
Camoayvanina, sasamarTlom kacis mokvlisaTvis sami weliwadi cixe miusaja
da sadRaca gadaasaxles saqarTvelodan. es rom daapatimres, amis Zmebsac
jabuSanurebma Tavis ojaxebSi dabrunebis neba misces da pirSasamyreloc
moawyves. sxva yvelaferi Sesrulda, mxolod gagam ver moaswro pirsSayra
da jvarSi Sajdoma. man sadRac cimbiris mxares sami weli sapatimroSi dahyo
da mere Camovida. Camosuli isev imaleboda. mere jvarSi Saujda Tavis wesiT.
jvarSi Sajdomis Semdeg kidev erTma welma ganvlo da Suakacebi Seudgnen
pirSasamyrelosTvis mzadebas da moagvares kidec. pirSasamyrelos neba rom
mieca, arxotis jvarSi Suakacebma aduRes ludi da daniSnul dRes moiyvanes
gaga da jabuSanurebi da pirSasamyrelos yvela wesi Seasrules. sabolood
darCa `wlis rigi,” weliwadSi erTi saklavi da sasmeli unda gaegzavna gagas
dazaralebulis ojaxSi Suakacebis xeliT. Tu romelime wels es saklavi
droze ar mouvidoda, maSin aiRebdnen isev Tofs mkvlelis mosaklavad,
magram es ar momxdara maT Soris, yovelTvis droze moudioda rigi. mamklav-
mamkvdrobis wesiT mTel gajalaT xaTri hqonda jabuSanurTi. erTxel
gajalaT bewikam raRac awyenina jabuSanur abikas. abikam TavSi xanjali
dahkra, mZimed daWra da imaTgan mokluls Saswira. bewika isev gamorCa da
vercara bevri drama miiRo damWrelisagan. bolos mkvlelic mokvda da
misi Svilebi darCnen. autyda kac-Suakaci da axali rjulis mixedviT Tavi
gaaTaves. mxolod gajalani mainc xaTrs uwevdnen jabuSanurebs. isini ki
aRar moiTxovdnen maTgan aseTs.
61
mamklav-mamkvdroba SuqiaurTa da mamukaurTa
Suqiaurni iyvnen arxotis erT-erT sofel kviriwmidaSi. am sofelSi
marto am mamis kacni mosaxleobdnen, gvarad gigaurebi da qvegvari Suqia-
uri. esenic kidev or mamad iyofodnen: kvirikani da baTirani. sofel WimRaSi
mosaxleobda erTi komli mamukaurT mamidan. gvarad esenic gigaurebi
iyvnen. mamukaurebis mamis xalxni ufro bloSi mosaxleobdnen. gvarad ki
bloelni mTlianad gigaurebi iyvnen, mamebi ki sxvadasxva. kviriwmidelnic
maTi mogvareebi iyvnen. e. i. gigaurebi ZiriTadad bloSi cxovrobdnen da
iqidan gadmosulni WimRaSiac arian da kviriwmidaSic.
Zvel dros arxotis xalxi Zalian Raribad cxovrobda da samuSaod
dadiodnen zamTrobiT kavkavis tyeebSi. saJnebs dgamdnen, fuls iRebdnen.
im fuliT purs yidulobdnen da sapalneebiT (cxenis zurgiT) moqondaT
ojaxis gamosakvebad. aseT samuSaoze wasulebi iyvnen sofel kviriwmidaSi
mcxovrebi TorRva da WimRaSi mcxovrebi mamukaurT mamis kaci Ãadela.
sxva amxanigebic bevrni hyavdnen. erTxel tyidan kavkavSi (qalaqSi)
Cavidnen fqvilis sayidlad. iyides, arayi dalies da daTvrnen; iSuRles
mTvralebma, TorRvam xanjari hkra Ãadelas, muclis kani gauWra. nawlavebi
gadmovida (albaT maSin eqimebi ar vargodnen). nawlavebi dazianebuli sul
ar iyo, magram eqimebma mosWres mTliani nawlavebi da iseTi daawvines
saavadmyofoSi. sami-oTxi dRe icocxla da mokvda. samuSaod wasulma
amxanagebma sakaceze moaTavses da micvalebuli sami dRis sasiarulo
gzaze arxotSi moasvenes. arxotSi Suqiaurebi miimalnen, magram didi SiSi
mainc ara hqondaT, radgan mamukaurebis mamidan aravin iyo aq. Ãadelas
marto erTi Zma darCa aludauri da imasac arafrad agdebdnen, radgan
maSuRlari da anCxli kaci ar iyo. rigi maSinve iyenes, uaris saTqmelad.
Suakacebi rigs xandaxan Zalad arTvamdnen da ise uyenebdnen. aludaurs
ki ar eubnebodnen. etyodnen, Zalian daRonebulebi arian da gvexvewebian,
rigi ayenebieTo. gaiara drom, wlebma da pirSasamyreloc hqondaT. TorRva
movida da Tavis sofelSi daiwyo cxovreba. Suqiaurebi bevr xaTrs ar
uwevdnen aludaurs. mamklav-mamkvdrobis wesebs naklebad emorCilebodnen,
radgan mamukaurebi aravin iyo erTi kacis meti, Suqiaurebi ki bevrni iyvnen.
mamklavis mogvare, mamkvdris mogvares cxenze mjdomi rom Sexvdes, cxenidan
unda gadmoxtes, qudi moixados da gadaagdos misken. TviTon gzis ZirSi
gadaxtes da gaCerdes. magram Suqiaurebi arc ase iqceodnen. aludaurs ar
62
epuebodnen, egonaT, es arafers gvizamso. SuqiaurT mamaSi iyo TorRvas
biZaSvili daviTi, Tavmomwone da amayi kaci, amasTan, Tavxedic. erTxel
WimRas mivida, cxenidan ar Camovida da ise gaiara aludauris saxlis win.
aludaurma dainaxa, magram veraferi moaswro, radgan aCqarebuli cxeniT
gaiara. aludauri ukve gamosuli iyo moTminebidan da elodeboda imis
gamovlas; daviTi movida isev cxendacxen da aludauris banze gamoatara
cxeni. aludauri axla ki mzad iyo Tavxedi mtris dasaxvedrad, gamouvarda
da TavSi gaartya xanjari karga Ronivrad. daviTs goneba wauvida da iqve
daeca. gvian movida gons, daexmarnen da wamoiyvanes kviriwmidaSi. aludauri
Tavis saxls ar moscilebia. waiyvanes soflis eqimi, dauCirqda Wriloba
da Seiqmna mZime avadmyofi. aludaurs urCevdnen, saxlidan gaxiznuliyo,
magram is ambobda: kaci momikles da kaci moukali, rjulis mixedviT
gasworebuli varTo. magram aludauri javriT jiutobda, rom DSuqiaurebi,
roca Zma moukles, ar epuebodnen, aludaurs arafrad agdebdnen. exla es
uxdida samagieros. daviTs didxans ar ucocxlia da gardaicvala. maSin ki
Suakacebma aludaurs Zala daatanes da saxls moaSores. rjulis mixedviT,
isic imden xans unda gadamaluliyo, ramden xansac Suqiaurebi imalebodnen.
Suakacebma is rigi da dramac mTlianad daabrunebines, rac aludaurs
hqonda aRebuli. yvela iseTi rigi uyena, rogoric aludaurma TviTon iyena.
dadga sakiTxi Tavis gabraze TavSi. magram daviTis Zmam Tqva: me Tavs TavSi
ar gaubri, radgan TorRvas Zma ara varo da moSorebiT varo. aludaurma
Cemis Zmis Tavi unda daidvas da TorRvam aludauris Zmis Tavio. magram
Suakacebma mouyvanes magaliTebi, sadac Tavi TavSi gaibara. maincdamainc
Zalian Sorielebi ar iyvnen; xevsureTis rjuliT, Tavis gabra ekuTvnoda.
TorRva da baTiraT daviTi biZaSvilebi iyvnen. Suakacebma Tavisi gaiyvanes da
daiTanxmes Tavis gabraze. mxolod xuTi Zroxis drama aludaurs daakisres
`saukenmamkvdro”. bolo dros vinc moklavda, xevsureTis rjuli imas
gadaaxdeviebda saukenmamkvdros. bolos yvelani erTad Seyares arxotis
jvarSi. erTi saklavi dakles da Tavi TavSi gaibara. aRarc xaTri hqondaT
erTimeorisa da aRarc rigs uyenebdnen, miuxedavad imisa, rom mkvlelebi
cocxlebi iyvnen. aludauri daapatimres da sami weliwadi cixeSic iyo. mere
smaSi ki erTimeoresTan advilad ar midiodnen. danarCeni yvela gasworda
rjulis mixedviT.
63
giorgaTa da WolikaurT mamklav-mamkvdroba
amRa arxotis sasoflo sabWoSi Semavali sofelia. rogorc gadmocemiT
ician, aq sxvadasxva jiSis xalxi unda iyos, sxvadasxva kuTxidan mosuli,
magram yvelani erT gvarze iwerebian _ Wolikaurni. amboben isini TaTrebis
Camomavalni ariano. TaTrianobas erTi koWli TaTari damrCala aq da imaze
gamravlebulan Wolikaurnio. am sofelSi maTi gvaris sami komlia, mxolod
erwoSi gadasaxlebulan da iq ki yavT amaTi mamis xalxi. amaT mamas orgvari
saxelwodeba aqvs: Wolikaurni da ciani. amaTi mamis kacni saxelganTqmulni
arian mamacobiT da sibriyviT. ityodnen: WolikaurT mamacobis meti araferi
iciano.
amaT garda kidev iyvnen: uTurgani. esenic radRaca ufro WolikaurTke
ixrebodnen, `erTucisebi orTav” _ tyodnen. aqve iyvnen qarCani. qarCanic
arxotSi bevrni aRar iyvnen, wasulan da erwoSi ufro bevrni arian. arian
kidev Cinglani; magaTac erwoSi yavT axlo mogvareebi. iyvnen kidev Zamurani _
sini sul erwoSi gadasaxlebulan. ZamuraTan axlo mdgomi mama iyo gilani;
isini yazbegis raionSi sofel arTxmoSi gadasaxlebulan. amRaSi ufro
bevrni iyvnen berdiSvilni. berdiSvilTan axloblebi iyvnen giorgani da
abaizZeni. berdiSvilni kidev iyofodnen. baÃani ufro Sors iyvnen. erTimeoris
axlo ganayrebi iyvnen: baTani, nislaurni, gagani, mzevinarani. amaT mamebSi
saxelganTqmulni iyvnen giorgani monadireobiT, qistebTan brZoliT da
vaJkacobiT. am giorgaT mamaSi gansakuTrebiT kargi axalgazrda wamoizarda
xomizuraT babua. pataraobidanve daiwyo qistebze SurisZieba. qistebma
moukles axlobeli biZaSvili. maSin babua cameti wlisa iyo da monawileoba
miiRo sisxlis aRebaSi, samagiero qisti mokles, mere kidev ori qisti mokla
Zmis javrze. ase gaTamamebuli iyo da xalxic aqebda.
babuas Seuyvarda Tavis mogvare _ baiaT diswuli qali. Tavisi coli
daiTxova da is colad moiyvana. es ambavi iwyines misma saxliskacebma da
moikveTes. Cveni diswuli colad ar ergeboda da rad moiyvanao. ar moi-
kveTa ufro axlobelma, uSiSam. uSiSa kaxeTSi gadasaxlda da darCa babua
amRaSi. erTi sxva axlobeli mogvarec darCa amRaSi _ meda. xalxSi iseT xmas
agdebdnen, TiTqos imedas babua mokveTili hyavda; magram imedas babua uyvarda
da ar iyo guliT mokveTili. am dros babuas kaci Semoakvda Semdegnairad:
babuas mama, xomizura, ficxi kaci iyo da advilad icoda Cxubi. WirnaxulSi
pirutyvis Sesvlaze xomizuram galanZRa erT-erTi WolikaurT dedakaci.
WolikaurT mamaSic iyo Zalian amayi da Tavmomwone kaci jRuna. jRunam,
64
rogorc moxuc kacs, xomizuras veraferi uTxra da imis Svils babuas dauxvda
gzaSi. jRuna xeldaxel SaebrZola, babuam ki xanjari amoiRo, dakra TavSi
da daWra. Wriloba Zalian didi ar iyo. daayenes soflis eqimi. Wrilobas
Tavidanve daetyo Sesieba da avadmyofi Sewuxda. mkiTxavebma umkiTxaves
arxotis jvarSi sameSvlo da amRas samive jvarSi iaÃsarSi, svetis angelozSi
da petreSi. es yvelaferi Seasrules. karga xnis Semdeg avadmyofi kargad
Seiqmna da sarCoobaze dadga. Wriloba dacxra da rCeboda; amave dros sofel
amRaSi micvalebulis xarjebi iyo da sasmlianoba. berdiSvilT mamis kacT
jRuna ar uyvardaT, radgan amayi iyo da ar uTmobda. xSir SemTxvevaSi
mosdiodaT jRunasTan SuRli da ai am simTvralis drosac, miuxedavad imisa,
rom is naWreviani iyo, SuRli atexes. SuRli moxda wingardaze (dabla
sarTulis banze). bani patara iyo, meSvlebi da maSuRlarebi banidan
gadaiyarnen; gadavardnilma jRunam raRacas daWrili Tavi daajaxa da Zalian
daiJeJa, sisxli wavarda da Zlivs SeaCeres. sisxlis SesaCereblad adebdnen:
ablabudas, damwvar qaRalds, marils da sxva aTasgvar soflur wamlebs.
jRuna ambobda: ̀ ro gadavvardi-d Tav davxkari, gawyd raim naWrevSia-d Zalian
magradac metkivn. aba, ra meqn, manam pirSi sul medg, adgoma mindod. gminvas
xo ar daviwyebd, xalx iyv, Tore gonTa-ugonT viyav, ro avdegi, gvian Cavvardi
gonT”. erT dRes kidev iyo fexze am gadavardnis Semdeg da mere sul Cavarda
loginad. is ambobda: `me iq ro ar gadavegdi, is naWrevi ver mamklevd. exla
ki ZneliR as Cem marComai”. Sewuxda avadmyofi, gaimeores sameSvloebis
daxoca, mexvewurad dedanic mividnen jvariskar, magram avadmyofi TandaTan
uaresad xdeboda. giorgani ambobdnen: `Cven naWrev magas ekurneboda-d banze
gadavardnam daumat, Tore marCebod”. xevsureTis rjuliT, mexele mainc
xanjris damkravi rCeboda. Tu sxvas visme daekra im adgilze, maSin rjuliT
damkravi ÃelCasamrTaos _ xuT Zroxas gadaixdida dramiT. rogorc meÃele
anu mamklavi mainc pirveli damWrelive rCeboda, Tu is Wriloba klavda,
sadac pirvelma dahkra iaraRi. Tu sxva adgilze dahkra meorem da am dakrulma
mokla, maSin Tavi meores daedeboda da ÃelCasamrTao xuT Zroxas pirveli
gadaixdida. mxolod jRunas meore xeliT araferi dahkra vinmem da igive
Wriloba klavda, romelic pirvelad miayenes; amitom, xomizuraT babua
mamklavad rCeboda. jRuna rom swuxda, xomizura da babua frTxilad iyvnen,
rom is Tu mokvdeboda, Wolikaurebi Tavs ar dasxmodnen da erTimeore ar
amoewyvitaT. jRunas Rame Tavi ar nebdeboda da iseTi kacebic yovelTvis
iq midiodnen, visac babuas dazianeba ar undoda. bolos, RamiT jRuna
65
gardaicvala. sanTelni rom miscnes, erTi sofleli kaci movarda babuasTan
da gaxizna isini (mezoblad cxovrobdnen babua da jRuna). isini gaixiznen
sofel axielSi naTesavebSi. jRuna daamkacres (damkacreba hqvian mokvdomis
dros, rom Tvalebs dauxuraven, xelebs gulze dauwyoben, muxlebs
gausworeben da pirsac moukumaven. daawvenen gulaRma). WolikaurT egonaT,
babuas saxlSi movamwyvdevT da movklavTo, magram xalxic movida da babua
adreve gaxiznuliyo. jRunas darCa Zalian mkacri coli da wvrili Svilebi,
qalebic da vaJebic. Zmiswulebi da erTi gareT biZaSvili, e. i. mogvare.
meore dRes TemSic gaiges es ambavi. naTesavebi satirlad movidnen da Tav-
Tavi ufrosi kacebi _ Suakacebad. Suakacebma iTxoves rigis yeneba, magram
jRunas colma araferi ar ikiTxa da TviTon mokrifa auarebeli mizezebi
da daado jurumebi. vidre amden Zroxas jurums ar moitanT, rigs ar
viyenebo. xevsureTis rjulis da wesis mixedviT, diaci arc unda ereodes
sisxlis saqmeSi. samtero saqmeebi diacs sul ar exeba da sircxvilic aris,
diaci rom ereodes samtro-samokeTo saqmeSi. magram am diacma gaiTavwvera,
aravis araferi hkiTxa da TviTon rogorc surda, ise adebda jurumebs.
xalxi kicxavda am saqcielisaTvis, magram is mainc jurums jurumze ubamda.
Suakacma rom veraferi gaawyo, miuxedavad jRunais Zma-biZaSvilebis
survilisa (maT cxvenodaT amdeni jurumebis gamobma da samtro saqmeSi
diacis Tauraoba, riTac mama ilanZReboda, ikicxeboda), mozides yvela is
jurumebi, rac jRunais colma Tqva da mere uyenes mamklav-mamkvdrobis
dros rjuliT daweseuli yvela rigi. saxlis rigi saxlma iyena, dediZmaT
sadedo aiRes, sado, samamidao da sxv. mkvlelis ojaxi kargad cxovrobda
da yvelafris SesaZlebloba hqonda. am ojaxs svili da qeri hqonda bevri,
kidobnebi da godrebi savse iyo. dRidan am sikvdilianobisa da mkvlelis
gaxizvnisa, jRunais colma neba aRaravis misca imaT saxlis axlos gaevlo,
miwuri bani an daetkepna, an moevlo. sxva mamklav-mamkvdrobis dros, cota
xnis Semdeg an naTesavs, an Suakacebs nebas miscemdnen ban-karisa da saxlisad
yuri egdo. ra Tqma unda, es moxdeboda saklavis miyvanis da Suakacebis
xvewnis Semdeg. magram miuxedavad Suakacebis mravaljer Txovnis da
saTanado saklavis miyvanisa, jRunais colma aravis neba ar misca epatrona
am upatronod darCenili qonebisa da saxl-karisaTvis. aman gamoiwvia saxlSi
wylis Casvla avdris dros, Cavida purian kidobnebSi da sul yvelaferi
dalpa. ara marto puri, saxlSi rac rame iyo, yvelaferi ganadgurda. bolos
saxlis xeebic dalpa da daiwyo Camatexva. ecemoda ojaxSi, rac rame iyo da
texda iqac. babua jer axielSi naTesavebTan imaleboda da mere gaixizna
66
kavkavSi. iq saxli daiqirava da dabinavda. colic iq waiyvana. daiwyo
dRiurad muSaoba da imiT Tavis rCena. saxlidan ki babuas aRaraferi
usargeblia. mxolod pirutyvi rac hyavda, is iyo gaxiznebuli da amiT
isargebla. gayida pirutyvi da saxlSi amiT moawyo yvelaferi. Wolikaurebi
cdilobdnen, rogorme moeklaT, magram kavkavSi mokvlas ver bedavdnen.
elodebodnen: rogorme gamoscildeboda am qalaqs da sadme soflebSi
CaegdoT xelSi. erTxel daieWves, rom yazbegis raionSi, sofel juTaSi iyo
amosuli. juTas Cumad aTvalierebdnen, radgan iq babuas dedulebi hyavda
da icodnen, iq siaruls daiwyebda. danamdvilebiT gaiges, rom babua juTaSi
iyo da soflis pirdapir Causafrdnen. ori dRe erT kldesTan iyvnen
Casafrebulebi sami kaci. mesame dRes babua wavida kavkavisaken. samive
Wolikaurma erTbaSad esroles da tyviebma tanisamosSi gauara, xorcze
tyvia ar moxvedria, magram tyviis qarma gzis ZirSi gadaagdo. movarda
ramdenime axalgazrdac juTidan da daefarnen babuas. maT pirvelad ki
egonaT, movkaliTo da mere, xalxis gamo veRar esroles. juTlebma babuas
magier adgilze miuyvanes saklavi. saklavi ar dakles, adgnen da wavidnen
arxotSi. babua kidev juTelma axalgazrdebma yazbegamdin gaaciles. meored
daieWves babua sofel axielSi mosuli da yovel Rame modiodnen Cumad da
usafrdebodnen misi naTesavebis saxlebis midamos; magram babuas naTesavebi
frTxilobdnen. Rame babuas gareT ar uSvebdnen, manam saSiS adgilebs ar
daaTvalierebdnen da mere Tan gahyvebodnen axlo, rom mters saSualeba ar
hqonoda Tofis srolisa. bolos babua wavida kavkavisaken. Tavis sofeli
amRa unda gaevlo da asis xeobiT gadavidoda iq. gavla am gziT saxifaTo
iyo, radgan Wolikaurebi am gziTve gamoivlidnen Tavis mamklavis mosaklavad
da mosalodneli iyo gzaSi Sexvedrodnen da moeklaT. zamTari iyo da gza
erTis meti ar iyo, sxva gza ar iyo, arCies saukeTeso cxeni. vaxSmobis dros
erTi axalgazrda Sejda am cxenze. cxenis gavaze babua Semoisva. zed nabadi
moaxvia da wavida saxifaTo gziT. amRis da axielis Sua gzaSi rom gavidnen,
axalgazrdam TovlSi SeniSna, sami kaci midis. am kacebmac naxes, rom
cxeniani kaci uaxlovdeba. eseni iyvnen babuas mosaklavad momavali
Wolikaurebi. amaT ar undodaT, rom gzaSi vinme Sexvedroda, radgan babuas
gaafrTxilebda Semxvedri kaci: Wolikaurebi wamosuli arian Sens
mosaklavad da frTxilad iyavio. ra Tqma unda, is ufro metad
gafrTxildeboda. amitom, Wolikaurebma gzidan Sors gadauxvies da gaecalnen
iqiT. cxenianebsac es undoda _ viTom araferi, gzaze wynarad gaiares da
gascildnen mters. babua Tavis sofelSi cota xans mibrunda da imave Rames
67
kavkavSi wavida. jRunais colma es yvelaferi gaigo da Tavis soflis
Selaxvaze xuTi Zroxa jurumi gamouba.
jRunas rom dasasaflaveblad miasvenebdnen, am dros Turme babuam
Casacmeli tyavi gamtverianebuliyo da gabertya. esec gaugo jRunais
colma da xuTi Zroxa jurumi am ambavze daado. Cemi qmari, misgan mokluli
samarisaken mihqondaT da is mtvers ibertyavda, imis metad ar edardeboda
misi mokvlao. vin mosTvlis, sxva ramden cud-ubralo saqmeze gamouba
jurumi. mamklavi jurumze uars ver etyvis, SeiZleba Suakacebi ecadon da
rame daaTmobinon, an daumtkicon: razedac jurumi daadves, is marTali ar
aris da viRacam tyuili moigonao, an TxovniT daaTmobinebdnen.
axla am sofelSi iyo erTi, giorgaT mamis axalgazrda _ imeda. WolikaurT
moiTxoves, eg aqedan aiyaros, Torem movklavTo. imedam upasuxa: babua mokveTili
gvyavs da me WolikaurT mamklavad ar daudgebi, radgan imasTan Zmoba gayrili
maqvso. sinamdvileSi ki, roca WolikaurT babuas mosaklavad wavidodnen,
imeda maT winaaRmdeg Cumad amzadebda tyvia-wamals, amas Wolikaurebic
grZnobdnen. bolos jRunais ufrosi Svili Sexvda gzaSi da imedas xanjari
dahkra TavSi. imedamac amoiRo xanjari da ori imdeni dahkra. me mamaSenis
mamklavTan Zmoba maqvs gayrili da Sen xaTrs ar Seginaxavo. oriveni mZimed
daiWrnen, ise, rom samaSvloebi yvela jvarebSi amRas da arxotis jvarSic
dakles. soflis eqimma Zlivs moarCina. imeda mainc mamklavad ar daudga da
arc rjulma gaamtyuna, radgan babua mokveTili yavda. rom gamorCnen, rjuli
hqondaT da naWrevebis (Wrilobebis) mixedviT misces erTimeores drama. imeda
Tu Tavdablad Sexvedroda, aucileblad meTaved daiWerdnen, magram Tavi
gaitana da Tavisufali darCa. babua bolos ̀ jvarCi Saujd” _ ÃsarSi. jvarCi
rom Saujd, adga da kaxeTSi Telavis raionSi sofel bakanaSi gadasaxlda.
jvarSi Sajdomis Semdeg Wolikaurebi kidev fiqrobdnen moeklaT, magram
iaÃsarma moamizeza: `Cems kalTaSi TavSamafarebuli” ariso da Tqven kidev
ar indobTo. da bolos, guli amoirecxes, rom sul aRar yofiliyvnen im
azris, rom babuas rame avnon. iaÃsarSi samananulo saklavic ki dakles,
rom jvarSi Sajdomis Semdeg kidev fiqrobdnen mamklavis makvlas. bolos
Suakacebma iqamdin miiyvanes saqme, rom pirSasamyrelo moamzades iaÃsarSi.
daniSnul dRes (saRamos) moiyvanes ori saklavi, moiyvanes mamklavic da
moSorebiT dasves. moitanes xuTis Zroxis drama `gverdi sajdomlo” da
miitanes dazaralebulis ojaxSi, jurumebic Tu rame iyo darCenili.
Suakacebmave moiyvanes Wolikaurebic da Cveulebrivad dakles erTi saklavi,
68
mamklav-mamkvdarT oriveT samwyalobnod. mere ludiani kodic gaxsnes da
jvarni adidnes isev imaT samwyalobnelod. mere Suakacebma babua waiyvanes
dazaralebulis ojaxSi. waiRes erTi sawde ludi, erTi saklavi waiyvanes
da Tormeti abazi vercxlis fuli pativad, eqvsi abazi zRublze feÃis
gadadgmisa da im ojaxSi Sesvlis pativi da eqvsi abazi iqidan gamosvlisa da
zRublis isev gadmolaÃvis pativi.
babua saxlSi Sesuli Zalian ixaTreboda. saklavi dakles, movida jRunais
coli, mxarze xeli mohkida, waiyvana da skamze dasva da uTxra: `Cven ka
mezoblobai gvqond, keeb viyveniT erTmaneTsTan. es mauÃd bedsad weras.
albaT, Cem qmarsac egr sikvdil ewera-d, arc Sen xar gaxarebuli, Senac
eg daRoneba Tu gewer. gaswiri saxl-kari, mTabari, miwa-wyali-d sxvagan
gadaikargi. aqamdin ki aras vinaRvlidi ro maekal visa-d, aRarc Sen gevl
mzeze, exla ki aRar mind Sen sikvdili, sakmao daitanji. Senac magiv Tavis
dRei, miaca-d, sxvasac yvelas”. am sityvebis Semdeg ludic daalevina.
babua xmas ar iRebda xaTris gamo da verc daigviana iq. male gamovida da
SuakacebTan erTad jvarCi wavida. aqac didxans ar dagvianebula, Semdeg neba
mieca Tavis sofelSi mosvlisac. roca stumrad sadme movidoda, jRunais
Svilebic waiyvandnen saxlSi da rogorc stumars ise pativs scemdnen.
babua ki yovelTvis Zalian ixaTreboda da imaT gulSi ki TiTqmis cudi
ganzraxva rame aRar iyo imis winaaRmdeg.
arxotis jvarSi RilRvel–arxotivnebis SuRli
aq mogvyavs arxotivnebis da RilRvlebisagan erTimeoris daxoca, radgan
es ambavi moxda arxotis jvarSi, misive `mizeziT”. arxotis jvarSi yofilan
mebekurad erTi komli RilRveli Tavisi ojaxiT sofel neTxidan. maT
saTibesTan axlo hqondaT saxli (arxotis jvaris gverdze erTi adgili
yoris galavniT iyo SemoRobili da amas saTibes uwodebdnen). Tumca ki
aq aravin ara Tibda, Semodgomamdin daculi iyo da Semodgomaze erT-erT
dRes soflis naxirs SeuSvebdnen Sig da is Zovda aqaur Zalian mdidar
balaxs. am saTibesTan iyo mebekuris saxli, aqve iyo erTi arxotis jvaris
mamuli, mebekurisaTvis micemuli, am mamuliT sargeblobda mebekuri (qisti)
RilRveli. Tesavda qers da kargic moudioda. mebekurs evaleboda arxotis
jvaris mamulebis da saTibeebis dacva. agreTve darbas-saqvabeebsac isini
uvlidnen, garda Tas-ganZisa. Tas-ganZs ki albaT imas ar andobdnen da
dasturs ebara. agreTve dReobebSiac mebekuri dasturebs exmareboda da
69
naxevris wilsac aZlevdnen. jvaris saTibeebsac mebekuri Tavis sasargeblod
Tibda.
am qistis ojaxma didxans icxovra aq da qarTuli kargad iswavles.
ramdenime Svili hyavda da qarTuls sul Tavisuflad laparakobdnen. didi
xnis Semdeg ayrilan da wasulan isev RilRos, Tavis sofelSi. maTi Svilebi
gamovidnen Cveulebriv qistze meti qurdebi. maT, rogorc aq dazrdilebma,
kargad icodnen xevsureTis gzebi, rogorc arxotisa, iseve bude xevsureTisa.
daiwyes aqedan xarebis da cxenebis parva. Sinaur saojaxo nivTebsac
iparavdnen, rogoric aris spilenZis qvabebi, maSindeli sageb-saxuri da
sxva. maT gauZmobilda erTi Tavagdebuli kaci sofel amRidan, berdiSvilT
mamidan gagaT CaCauri. es kaci iyo araCveulebrivad amayi, arc RilRvlebs
epoveboda da arc arxotivnebs, jvar-jvariskaric arafrad gaaCnda. rogorc
misi survili iyo, yvelgan ise iqceoda, an saTibSi, an samkalSi. is rom muSas
Seyrida, imis magier rom eTxova: muSa myavs da momeSveleTo, is sofelSi
daiZaxebda: ama da am dRes muSa myavs da momeSveleT, wamoxvalT _ Tqven
iciT, ar wamoxvalT, Tqven iciTo. yvelani midiodnen masTan dasaxmareblad;
vinc ar wavidoda, imas kai dRes ar daayrida _ an qistebs rames moaparvinebda,
an sxva rames avnebda SuRliT da sxva. es kaci RilRvlebs uZRveboda win da
xels uwyobda qurdobaSi. mkiTxavebic da sxva xalxic ambobdnen: ̀ eg arxotis
jvaris ymaT Ralatobsa-d dalocvili miqieli magas kas aras uzams. isiT
adgilas daamarcxebs, ro sru ar egonas”. pirSi Tqmas aseTi ramisas ki im
kacs vin gaubedavda. bolos es Tavis Zmobili qistebic aRarafrad Caagdo.
budexevsureTidan naparevi rameebi SeuWama da aRar aZlevda; modiodnen
RilRvlebi da sTxovdnen valis gasworebas, magram man araferi misca.
iqamdin mivida saqme, rom RilRvlebma misi mokvla gadawyvites da ori
Zma wamovida arxotSi (gadmocemiT ician, rom isini arxotSi sul Wkvaze
SeSlili movidnen. giJebiviT iyvnen. sul Sarze idgnen _ ̀ jvari aCqarebdao”).
arxotis jvarSi erT-erTi dReobis RamisTeva iyo. CaCauric aq sadme movida.
is rom aq mosuli gaiges, RilRvlebic iq mividnen uwevlad. RilRvlebs
molaparakebuli qonda: roca dro iqneba, erTimeores vaniSnoT da CaCauri
davxanjroT e. i. xanjrebiT movklaTo. darbasSi, rogorc stumrebs, kargad
daxvdnen. sasmeli RilRvlebmac dalies, magram Zalian cota. isxda xalxi
jvarionTan erTad, svamdnen luds da saubrobdnen Zvel ambebze. RilRvlebma
qarTuli kargad icodnen, magram bevr monawileobas ar iRebdnen saubarSi.
xelebi xanjris tarebze hqondaT orives. bolos erTma ucbad Tavis Zmas
uTxra: `RaT mair (qarTulad rom gadavTargmnoT: mzaTa xar mairo. maira im
70
erT-erTi Zmis saxeli iyo). `delar RaT” _ mzaTa varo. es Tqma da xanjlebma
swrafad gaielva da CaCaurs ramdenime adilas dasces xanjali da meore
mxares gaagdebines. es yvelaferi Zalian swrafad moxda. arxotivnebma rom
RilRvlebisagan daxanjruli kaci naxes, amaTac aseTisave siswrafiT dasces
RilRvlebs xanjrebi, imaTac kidev ramdenime kaci daWres da sami kaci, ori
RilRveli da erTi CaCauri arxotioni mkvdrebi daecnen. es patara darbasi
sisxliT SeiReba. mkvdrebisas daWrilebis sisxlic daemata.vinc uWirvlad
gadarCa, imaT aswies mkvdrebi da gareT gamoitanes (amis Semdeg aikrZala
darbasSi jvarionTa garda kacis Seyvana). aRarc darbasis karSi gaaCeres,
qistebi Sors gaitanes, daasvenes da zed nabadi gadaafares. CaCauric daasvenes
da nabadi daxures. amRaSi amave Rames gagzavnes kaci da CaCauris sikvdili
Seatyobines. movida xalxi da waasvenes. meore dRes RilRosac gagzavnes kaci
da mairas da misi Zmis sikvdili Seatyobines. movidnen RilRvlebi da xalxs
usayvedures: Tqveni stumrebi iyvnen, an kaci rad moakvlevineT, an isini rad
daxoceTo. xalxi brals ixdida da maT abralebda. es ase moxda, magram amis
Semdeg mosisxleoba RilRvlebsa da arxotivnebs Soris ufro gaZlierda da
orive mxares bevri mokvda erTimeorisagan. am daxocis mizezad ki arxotis
jvarisad Sacodebas awerda maSindeli xalxi. man `ubirkvla da erTimeore
daaxocinao”.
es sisxlis daRvra moxda RamiT, TiTqmis SuaRamis dros. roca mkvdrebi
iqidan gareT gamoitanes, TviTonac yvela xalxi da jvarionnic gareT
gamovidnen. jvarionT darbasi daketes da sadiasaxlisoSi gavidnen. darbasis
karSi erTi dasturi darCa yaraulad. diliT, rom gaTenda, dasturebma
darbasidan kacis sisxli miwianad gamoxvetes, axali miwa Seitanes da qazdars
is daayares. wyali daasxes da gatkepnes. darbasis danaTvlamdin jvaris rigi
ar uyenebia. vinc am SuRlSi iaraRiT miiRo monawileoba, imaT moiyvanes
welgamovlili verZi da darbasi danaTles. mere Seasrules jvaris rigis
wesebi: Jamis wirva da sxva. mere, jer jvarionT gadawyvites, rom darbasSi
jvarionT garda sxva kaci ar Semosuliyo. mere, soflidan da Temidan daibares
ufrosi kacebi da maT gamoucxades Tavisi gadawyvetileba: `darbasSi xalx
ro Samadis, xo ver izam isr ro masuls kacs sasmel ar Saasmiv. iTvrebis
xalxi-d ai, rac vnaxeT, eg ubedureba mazdevs. es Cvenac jvars gvacodvebsa-d,
vinc aq kacis sisxls daRvris, is xom niadeg kas aRaras iqams. kacis sisxlze
mimrev raiasa-d darbasi sisxliT ivsebis. ai amiT gadavswyviteT, aq gareSe
xalxi nuRar ivlis”. daTanxmda yvela, mere sadidebeli dadges da daarisxes
71
is, vinc darbasSi uwevlad Seva. daarisxes isic, vinc awevs da darbasSi
Seiyvanso. am dRidan iyo akrZaluli arxotis jvaris darbasSi nawevi xalxis
Seyvana. es gadawyvetileba Taobidan Taobebze gadadioda, magram xalxs
TandaTan miaviwyda da daiwyes Sesvla. magram Tu visme rame xifaTi mouvidoda,
braldeboda darbasSi siaruls. am ambavze win awerili berdias da giorgas
SuRlic darbasSi siaruls daabrales. arxotis jvaris darbasSi siaruli
kargad aravis wauvao _ tyodnen SuRlisaTvis garedan mayurebeli xalxni.
RilRvel andaruyos da misi ori amxanagis daxoca
es ambavi miaweres arxotis jvars da sxva xevsurul xTiSvilT, radgan imaT
ymaT Ralatobdnen da urjuloT imaT saymoSi xels umarTavdnen qurdobaSi.
amitom gvinda es momxdari ambavi moviyvanoT. arxotSi iyo xuTi sofeli: WimRa,
kviriwmida, axieli, amRa da kaloTana. pirveli oTxi sofeli erTimeoresTan
axlo-axlo iyo da mexuTe sofeli, kaloTana, ufro moSorebiT kaloTanis
xeobaze. maT qistebi axlo hyavdaT ufro. am sofelSi cxovrobdnen erTi gvaris
xalxni: qibiSaurebi. qibiSaurebi kidev or mamad iyofodnen: xirsilni da
sofarani. es xalxni iyvnen Zalian amayi da Tavmomwone. ufro metad xirsilni
amayobdnen. xirsilT mamaSi orni Zmani iyvnen: giorgi da kvirika, simamaciT da
vaJkacobiT saxelganTqmuli. orive Zmas iseTi xuWuWi Tma hqonda, rom sul
dagrexili da amitom maT kravlianaT eZaxodnen (kraveli batknis matyls
ewodeba da imas amsgavsebdnen maT Tmas). es Zmani saxelganTqmulni iyvnen
rogorc xevsureTSi, iseve RilRosac. RilRvlebSi vinc ufro vaJkaci da
qurd-yaCaRi kaci iyo, yvela maTi Zmobili da nacnob-megobari iyo (maSindel
droSi RilRosac da xevsureTSic aseT xalxs aqebdnen). RilRosac iyo erTi
qurdoba-yaCaRobiT da yoCaRobiT saxelganTqmuli kaci sofel neTxaSi _
fareSais Svili andaruyo, gvarad marsagovi. neTxa arxotTan axlo iyo sxva
RilRoze metad. andaruyos da kravlianaT kargi ganwyobiloba hqondaT da
xSiri stumrebi iyvnen erTi-meorisa. andaruyo maT uwyobda xels RilRodan
Ãar-cxenis gamorekaSi da isini xevsureTSi uwyobdnen xels mas. bolos
andaruyom raRaca nadavli SeuWama. aRar misca kravlianaT. isini Txovdnen
mogveci, Cveni xvedri nadavlio, magram andaruyo ar epoveboda da micemaze
uars eubneboda. bolos maT gadawyvites, ar apation am urjulos da samagiero
gadauxadon mas.
zafxuli iyo da mTebSi cxvari iyo mosuli. kaloTanelT saZovari
mTebi bevri hqondaT da erT-erTi mTa gaqiravebuli hqondaT uZilaur
72
fSavelze, jluga Corxaulze. jlugas bevri cxvari hyavda da xevsureTis
mTebs qiravnobda sazafxulo saZovrad. es ambavi RilRvlebma gaiges, rom
kaloTanis mTaSi fSavlis cxvari idga da andaruyos meTaurobiT sami
kaci wamovida saqurdlad. SuaRame iqneboda, rom kaloTanaSi movidnen da
kravlianaTas mividnen. kvirikama da giorgim RilRuri ena kargad icodnen,
gamoegebnen da saxlSi SepatiJes stumrebi. im Rames kargad dauxvdnen da
mosvlis mizezi hkiTxes. andaruyom daufaravad uTxra: fSavlis cxvari unda
movsxlitoT da gavlaloT; vinc Zalze dagvidgeba, movklavTo. kvirikam
da giorgim Cumad moilaparakes, amas aq Cven saxlSi verafers dauSavebT,
radgan stumaria da sircxvilia verSenaxva; dapirdnen, xval wavideT, Cven
gamogyvebiT da xels SegiwyobTo. erTimeores ki uTxres, amis javrs iq
amoviyriT, rom kacad ar Cagvyarna da vali dagvxuTao.
meore dRes saRamo xanze wavidnen kaloTanis mTaSi adgilobriv wyarosTavs.
Ramdeboda, rom jlugais binaze mividnen (kravlianaT moiTaTbires: wyemsebs
rom daeZineba, maSin movsxletT cxvris faris nawils da gavlalavTo. Tqven
rogorme wyemsebs gza-kvali aurieT, rom male ar dagvedevnono). binaze rom
mividnen, jluga moegeba stumrebs. RilRuri ena man ar icoda; giorgis
da kvirikas TarjimanobiT ambavi hkiTxa da esaubreboda maT (giorgim
da kvirikam Tavisi biZaSvili WabukaT giorgic Tan waiyvanes da Tavisi
ganzraxvac gaacnes mas). jluga stumarTmoyvare kaci iyo, binaSi xorci
bevri hqonda, magram mainc erTi saukeTeso verZi daiWira da stumrebis
pativsacemad dakla. RilRvlebi qristiani kacisagan dakluli pirutyvis
xorcs ar Wamdnen da verZs TviTon andaruyom gamosWra yeli. xorci
moxarSes da ivaxSmes. andaruyom uTxra: Cven movediT cxvrebis sayidlad
da, ramdenic SegiZlianT gayidoT, Cven viyidiTo. jlugam uTxra: exla xom
Ramea, ra iqneba da dilaze vnaxoT, ramdenimes, Tu bevrs vera, cotas mainc
mogyidiTo. RilRvlebi napirze gavidnen da erTad dawvnen. fiqrobdnen,
amiT moatyuebdnen mecxvareebs; roca isinic dawvebodnen da daeZinebodaT,
maSin moiparavdnen cxvris nawils; Tu vinme gaugebda da winaaRmdegobas
gauwevda, moklavdnen. magram, kaloTanelebma jlugas gaagebines maTi
boroti ganzraxva; moiTaTbires da gadawyvites maTi daxocva.
jlugas ainali Tofi hqonda, berdenkis msgavsi. WabukaT giorgas qarTuli
kaJiani Tofi hqonda. kvirikas da giorgis ki sasroli iaraRi iq araferi
hqondaT. qistebi sadac dawvnen, oTxive kaci miipara axlo da nawolebs
gverdidan Tofebi esroles, Tan xanjlebiT mivardnen da daxanjres ori
daWrili RilRveli. andaruyos tyvia ybaSi moxvda da qveda yba moaglija.
73
igi aseTi mZimed daWrili, isev wamoxta da gaiqca, WabukaT giorgi wamoewia
da qarTuli Tofi moqneuli daartya TavSi. Tofi orad gatyda da andaruyo
daeca. miyva martias giorgic (kravliana), xanjali dasca beWSi da imanac
iqve suli dalia. axla saWiro gaxda am ambis damalva, rom Tav-sisxli
ar daedos RilRvlebisa; aikides mkvdrebi zurgze imave Rames, waiRes da
Sors qviSaSi damarxes. zed bevri qviSa gamoaqanes. Camovidnen da sisxlic
moaSores imaT danaxoc adgilze, zed axali miwa daayares imaT nasisxlars.
gaiara karga xanma da qistebi aRar dabrundnen. movida andaruyos mama
fareSa da daiwyo maTi Zebna. kravlianaT uTxres: Seni Svili andaruyo da
misi amxanagebi piriqiT xevsureTSi wavidnen cxvrebis savaWrodao. fareSa
da sxva, misi Svilis amxanagebis patronebi bude xevsureTSic wavidnen maT
saZebrad. magram wyarosTav qviSaSi damarxul RilRvlebs sad ipovidnen. im
Rames Tofis xma gaigones sofel amRis mcxovrebma memTeebma da amis gamo
miTqma-moTqma daiwyo. eWvi aiRes, rom isini wyarosTav viRacam daxoca maSin,
roca Tofis xma ismodao. es miTqma-moTqma jlugamac gaigo, RilRvlebis
SiSiT cxvari ahyara da wavida fSavSi. RilRvlebi da xalxi am ambavma
ufro daaeWva da kravlianaTazedac eWvi eparebodaT, radgan maTi mnaxveli,
e.i. qistebis mnaxveli, sxva aravin aRmoCnda. rogorc iyo da rogorc
ara, kravlianaT visRaca aswavles, rom isini ama da am adgilze qviSaSi
damarxulebi ariano. movidnen RilRvlebi, amoTxares sami micvalebuli
da waiRes Tavis qveyanaSi. kaloTanelni mTlianad ki ar gamotydnen maT
daxocvaSi, isini ambobdnen, mecxvareebma daxoceso, magram xalxma mainc
gaigo saqmis sinamdvile da kaloTanlebis mtrebma RilRvlebsac uTxres.
kaloTanelni mTeli sofeli aiyara da gadasaxldnen kaxeTis tyeSi, axmetis
raionSi. iq tye gaaveles da dabinavdnen adgilobriv asxabarSi. aqauri
adgili amRaSi mcxovreblebs mihyides, magram RilRvlebma daiwyes dava:
am adgilSi Cveni sami vaJkaci mokvda, amitom sofeli aiyara da adgili im
kacis TavebSi CvenTvis darCao. am adgilis myidveli erTi amRioni, axvaT
bewina, kidec mokla andaruyos Zmam, fareSais Svilma osim. osi uTvlida
amRivnebs: mag adgils Tu Tavi ar daanebeT, yvelas mogklavT, visac iq
mogaswrobTo. zemoT aRvniSneT, am adgilis gulisaTvis Causafrdnen da
mokles axvaT bewina, amRaSi mowinave kaci; mere, bewinas Suri iZies da
bewinais axloblebma mokles neTxeli RilRvleli, siroRais Svili isa;
mere kidev, bewinais axlobelma xomizuraT babuam mokla CargezaT neTxeli.
es sisxli Zalian gabevrda da orive mxares bevri mokvda erTimeoris xeliT.
74
kaloTanelTagan moklul andaruyos darCa ori vaJiSvili. maSin sul
patarebi. ufrosi iyo inali, meore alberdi. wamoizardnen. inali Zalian
Wkviani kaci iyo da alberdi mamas gacilebuli yaCaRi. arxotivnebs zamTris
gza kavkavisaken hqonda. RilRos gaivlidnen da iqidan gadavidodnen kavkavSi.
alberdi TiTqmis sul gzas yaraulobda da mgzavrebs uxvdeboda. mamaCemi
arxotivnebma mohkaliT, Cven dagvaobleT, exla gavizarde da Tqvenze Suri
unda viZiovo, an weliwadSi komlze TiTo cxvari momeciT, Tu arada, am
gzaze aravis gagiSvebT, yvelas dagxocavTo. is dadioda SeiaraRebuli da
uiaraRo mgzavrebs Zarcvavda. inali kavkavSi viRaca rusma mokla da saxlSi
darCa marto alberdi. Seawuxa xalxi. erT-erT Semodgomaze sofel amRidan
berdiSvilT mamis kaci _ mzevinaraT mindia, nadirobad wasuli aRar dabrunda.
mTeli sofeli da Temi dadioda mis saZebrad, magram ver ipovnes, dazamTrda
kidec da daanebes Tavi Zebnas. RilRosac eZebes da iqidan eWvad gaiges, rom
RilRvlebisagan unda iyos mokluli da wyalSi Cagdebuli. gazafxulis
pirze arxotis Walas, adgilobriv amJorites, wylis pirze ipovnes erTi xeli,
miZebn-moZebnes da wyalSi naxes misi gvami _ mglebisagan Tu sxva nadirisagan
ganadgurebuli, aRarc xelebi hqonda zed da aRarc fexebi. nadirobad
mimavals, rogorc Semdeg gamoirkva da alberdmac aRar damala, alberdi
Sexvda ori amxanagiT, arxotisaken kacis mosaklavad momavali. esroles da
mindia mZimed daWres, cocxal-mkvdars zurgze didi qva daakres, rom wyalSi
CaZiruliyo da gadaagdes arxotis wyalSi (asaSi). mTeli zamTari wyalSi iyo
da gazafxulze ipovnes. mokrifes sxeulis nawilebi, moitanes da arxotSi
damarxes. am ambis Semdeg wavidnen berdiSvilebi da kidev sxva RilRvlebi
daxoces. am ambavze rac moxda, yvela Sors wagviyvans.
andaruyos mokvlaze kaloTanelebs saqeb leqsebs eubnebodnen. magram
isini TviTon gadaixiznen da xaTabala sxva xalxs gauxda. kaloTanlebisad
naTqvami maSindeli saqebi leqsebidan moviyvanT zogierTs:
I leqsi
wamavlen nasirivlebi, Samaiarnes gzanio.
mauvlen andaruyosa: diCin gviWire mÃario.
emzada andaruyoi, iwrod gabanda jRanio,ubes Caidva sudari, jalafT daswera jvario.
wamavlenYsaarxvatoda, Samoiarnes gzanio.
75
kaloTanaSi mavides TvalSuaRamis xanio.
gamaegebnes xirsilni, martiais Sviln Zmanio,RilRurad xkiTxes ambavi, daiwyes saubario,etyoda andaruyoi: fSavlebs sad udgas cxvario?
vidinaT andaruyoo, aRara bevrni gzanio.
kaloTanis Ãorà avides, cxvar-wyemss daavles Tvalio.giorgim andaruyosa ar misca omis xanio,mag kvirikais xanjarma aisxa sisxlis cvario.
gamadioda Rvedrai _ qibiSauri vario!
vin iyav, ena vis gagÃma, ÃorÃSi dgas codobralio?
saleqsod gamamigzavneT, terRulis jiÃvis rqanio.
gavawyvna beRlis yoresa, SoriT embodas Tvalio.
me Tqvensa qebas ar mavSli, sadac dasxdebis jario.
II leqsi
cda unda aegeTai _ mand ro kravelan cdiano (cda: omi, brZola),
oÃSamT win, oÃSamT ukena sabakes* sisxliT svriano
giorgim kravlianama omi ar daagviano,mag kvirikais xanjarma galoze gaiÃmiano.
giorgim WabukaTama Tof wveriT maitrialo,ras swyalobs mgelais Tofsa, namtvrevni gadadiano,jlugama fSavlis gazrdilma, ainal daaZgrialo,orT erTucs afarebiebs, raiT daÃvritna tyviamo.
fareSaT andaruyoma civ-civac wamaiaro,rai xkres andaruyosa, laSni ro gverdze Rbiano.
satyaven gaayrevivnes, martias ar ucviano.
giorgi eubneboda: erTs tyavs Cemoba xqviano.dedunaisad mindoda, tyavT saÃeln ar ubiano.
wyarosTaviske gaswies, Ãarni uRelSi Rbiano.
zed daayrian qviSasa, dabrundes, Camadiano.
aeg leqs gamagigzavnaT RuliT babilis niamo.
aseTive saqebi leqsebi sxvebic iyo kaloTanelTaTvis am saqmeze. maSindel
xalxSi didi saxeli daimsaxures am qistebis daxociT, magram imasac ambobdnen:
* sabake _ adgilis saxelia.
76
ÃevsureTis xTiSvilT ubirkvles (birkoli//birkvla - marcxi, ubedureba)
imaT ymaTad Ralatzedo. ÃevsureTs Ralatobdnen da aqedan naparevi miudioda
RilRos da amas ra xTiSvilni moiwonebdneno. axla RilRvlebi kaloTanelT
xeliT daixoca da arcaras kaloTanelni gaixarebeno. martiaT giorgis
col-Svili daexoca da misi Ze ar darCa. kvirikaisa erTi Svili darCa da
bevri kargi arc rame imas ayriao. fareSais Svilma osim erTi gudamayreli
wyemsi mokla andaruyos sisxlze. andaruyos mokvlis monawile iyo fSaveli
Corxauli jluga. es ambavi mis binaze moxda da mas aqeT imas arxotis aremare
ar gauvlia, radgan eSinoda. magram gudamayrelebma ar icodnen, Tu fSavlis
danaSaulze gudamayrels moklavdnen; gudamayrelebic arxotivnebis mTebs
qiravnobdnen sazafxulosaZovrebad da cxvari gadmoudiodaT. aq, tanieSi
erTi kargi saZovari adgili iyo da am adgilSi iyo gudamayrelT cxvar-bina,
adgilobriv mTas tanies. osi neTxidan Suris saZebrad wamovida, dRisiT
saZovarze gaSlil faraSi erT mwyemss miepara da tyviiT mokla. TviTon gaiqca
da wavida RilRos, arxotivnebis daxmarebiT mokluli mwyemsi gudamayarSi
waasvenes.
jRunaT mixielisagan Tavis Zmis gamixardis mokvla
(Camawerina gigi wiklaurma. 50 wlisam. sofeli amRa)
jRuna iyo sofel amRidan, wiklaurebis gvarisa, WolikaurT mamis kaci.
Wolikaurebze ambobdnen: roca TaTrebi saqarTveloSi TareSobdnen, maSin
erTi koWli TaTari aq damrCala da Wolikaurni imaze gamravlebulano.
roca amRaSi wiklaurebis gvari gamravlebula da Wolikaurni cotani
yofilan, maSin ukacurobis gamo isinic wiklaurebs miekedlen da maT
gvarze dawerilan. dResac isev ukacurad arian. mxolod erwoSi ki hyvanan
Tavisi axlo biZaSvilebi, romlebic xandaxan modiodnen aTengenas. marTlac
WolikaurT mamis kacni saxiT TaTrebsa hgvanan da mamaci xalxnic arian.
rogorc vTqviT, amaT mamaSi iyo jRuna kibalauris Svili, maSuRlarobiT
da mamacobiT saxelganTqmuli. Cven zemoT awerili gvaqvs: xomizuraT
babuaisagan jRunais mokvla. mas darCa ori vaJi da ori qali oblebi, erTma
qalma Tavi moikla, erTi gaTxovda. saxlSi darCnen deda da ori vaJi mixieli
da gamixardi. oriveni dacolSvildnen da gaiyarnen. xevsureTSi mSoblebma
`gakviraeba” icodnen: erT kviras erT Svil-rZalTan iqnebian, meore kviras
meore SvilTan da rZalTan da ase Semdeg. erT Zmasac patara Svilebi hyavda
da meoresac. ojaxSi kaci iyo saWiro mosavlelad patara Svilebisa. ufrosi
77
Svili mixieli iyo Zalian Wkviani da wynari kaci. deda ufro met dros iyo
mixielTan. anCxli da Sariani gamixardi amaze brazobda. xSir SemTxvevaSi
dedasac eCxubeboda da Zmasac: deda Cemic aris da ratom unda iyos met xans
mixielTanao. am sakiTxze maTi ojaxi bevrjel aqoTebula da areula, mere
isev mixieli moefereboda da damSviddebodnen. bolos gurodan stumrebi
aryiT mouvidnen, Toreli da sxvebi. maT moitanes qinTebiT (tikebi) bevri
arayi. rogorc viciT, xevsurebma Zaladoba ician aryis da ludis smaSi,
kiserze xels moxveven da ZaliT daalevineben. es pativiscemad iTvleba.
isec smis moyvaruli xalxi daiTvrnen, nametnavad, gamixardi da isev dedis
Taobaze Zmas autexa Sari. mixieli uTmenda. bolos gamixardim Tavis ufros
Zmas mixiels cema dauwyo da daasisxliana. samamacos ekida stumrebis Tofebi.
jer mTvralma da axla moTminebidan gamosulma mixielma moavlo xeli erT-
erT stumris Tofs, mTvralma xalxma droze ver daiWira es kaci, moubrunda
da gamixardis esrola. „raad mamkali” _ es ki sTqva gamixardim, iqve daeca
da mokvda. mixielma Tofi wveriT Tavisaken Seabruna, undoda Tavi moekla,
magram aRar daanebes da Tofi xelidan waarTves. mixieli gavida saxlidan
da soflelebma Tavis saxlSi waiyvanes, Tavis mokvla undoda, magram iaraRs
umalavdnen. me cocxali Cemgan daoblebul, Cemis Zmis col-Svils aRar
vnaxavo _ ambobda da tiroda. gamixardis darCa coli, erTi vaJi da erTi
qali. Svilebi patarebi iyvnen, Torem xevsureTis rjuliT, rigis yenebas
moiTxovdnen; magram gamixardis colma Tqva: an Cemi ra saqmea da an Cemi
Svilebisa, Zmam Tavisi Zma mokla da magas Wirad Tavisi dardi eyofa, roca
Tavis Zmiswulebs Tavisgan daoblebulebs naxavso. movides da me, rogorc
viyavi magasTan, isev ise rZali viqnebi, mipatrondes, Tavisi Zmac TviTon
damarxos da oblebsac patronoba gauwioso. exla Suakacebmac Seagulades
da miiyvanes isev Tavis saxlSi. bevrs nanobda, tiroda, magram isev TviTon
daasaflava Tavisi Zma. rZali ise eqceoda, viTomc sul araferi moxda. man
pirvel naxvisTanave uTxra: Cemi saqme ar aris, Sen Seni Zma mokali, Wiric Senia
da lxinic, saxelic da sircxvilic. mkvdarsac Sen unda upatrono da imis
danarCen ojaxsaco. es qali Zalian wynari da Wkviani iyo, Torem sxva qali
sofelSi ar mouSvebda da arc xmas gascemda, Svilebi roca gaezrdebodnen,
rigsac ayenebinebda, magram es ase ar moiqca. mixielma da misma rZalma,
agreTve dedam, gamixardi Cveulebisamebr daasaflaves. xarjebi gadauxades
da daiwyes isev cxovreba. mixieli pirvel xanebSi dardisagan gadarevamdin
mivida, magram TandaTan SeeCvia da damSvidda; Tavis Zmiswul patara abikas
78
(abika saxelia) loginSi Tan iwvenda da xSirad etyoda: `buZia magikvdas, ros
gaizrdeb imTven, ro mamis mamklav maxkl Tavis biZai. Sen biZam Sen dagaobl,
arcaR Tav maikla-d Sen mainc ageb maxkl wyeul Sen biZai”. Zalian xSirad
esaubreboda Tavis Zmiswuls aseTi sityvebiT. cxovreba gamixardisave
sicocxleSi hqonda gayofili, axlac cal-calke cxovrobdnen, magram qvriv-
oblebs mainc did yuradRebas aqcevda. ase gaizardnen gamixardis oblebi.
mxolod deda yovelTvis afrTxilebda: biZas nuras awyenT, magan Tavis Zma
makl, Tavis gul eyv. eg mainc Tqven biZai. eg Tqven iqav gipatronebsTo. eg ro
ar gyvandasT, Tqven, oblebs yvela dagCagravsT”. aseTi STagonebiT aRzarda
dedam Tavisi Svilebi. magram abika (gamixardis vaJi) roca davaJkacda, Tu
odnav vinme rames awyenda, biZaSvili an biZa, is Zalian Relavda: mama magaTagan
makluli myav, oboli gavizarde, rigi ar movTxove da isev me mawyeneno. isinic
ki Zalian eridebodnen misTvis wyenas, magram mas cota mizezic aRelvebda.
bolos cudi araferi momxdara, magram mixieli da misi Svilebi masTan
xaTriT iyvnen. sisxli ar afuvdes da rame ar moxdeso.
aludaurisagan Tavis Zmis babos mokvla
miambo abaizZe gaburma, 62 wlisam, sof. WimRaSi
aludauri iyo gabuurebis gvaridan. gabuurebs anu gaburebs meore saxels
kidev eZaxodnen _ SeRmaT. SeRmani, es imitom, rom WimRas erTi xevi or
nawilad yofs. gaburebi cxovrobdnen xevis SeRma mxares, gaRma mxares ki,
aRmosavleTisaken, cxovrobdnen sami gvaris xalxni: TeTraulebi, mamukaurebi
da bolokaurebi. am or ukanasknel mamebs saerTo gvari hqondaT gigauri
da Tavisi mogvareebi bloSi hyavdnen. TeTraulebs da gabuurebs sxvagan ar
yavda mogvare. am ruvs, anu xevs gaRma am sam gvars eZaxodnen `gaRmaT”. babo
da aludauri iyvnen SeRmaT mindiais Svilebi, sxvadasxva dedisa. mindias
pirveli coli rom mokvdomia, amasTan darCenia sami oboli. babo, TaTua
da Zila. Zila gaTxovda, TaTua dacolSvilebamdin mokvda. darCa babo da
gaeyara mamas. meore colTan mindias yavda qal-vaJi: vaJi aludauri da misi
da. qali gaTxovda da aludauri darCa ded-mamasTan. mindia gardaicvala.
aludaurma Tavis Zmas babos uTxra: mama Senic iyo da orivem gadavixadoT
misi samarxio. babom upasuxa: me rom gageyareT, Cemi wili qoneba waviReo,
mamaCems da Sen Tavisi wili qoneba dagrCaT, mamaCems Tavisi qoneba damarxavso.
aludauri mainc isev davobda, miuxedavad imisa, rom babo marTali iyo.
daiwyes amaze Cxubi da ubedureba. babos Tavisi col-Svili hyavda da Tavisi
79
sakuTari qoneba hqonda, Tanac babo Wkviani da mSvidi iyo da bevrs uTmenda.
bolos babo modioda gaRmaT soflidan da yanaSi Wimas krefda (Wima saWmeli
balaxia). aludauri Tavis banze ijda da Tofs wmendda, dainaxa Tavisi Zma da
dauZaxa: Sen aram gagaZRo da me gagaZRebo da daumizna Tofi. babom dauZaxa:
„ras Rmasxaraob, e Tof ara gagivardas miibrune Tofis wver sxvake”. manamde
am sityvas daabolovebda, gavarda Tofi da babo iqve daeca gulSi natyviari
da gardaicvala. aludauri gaiqca da yazbegis raionSi, sofel arTxmoSi
Tavis gaTxovil dasTan Seixizna. babos Svili daviTi maSin Cvidmet-Tvrameti
wlisa iqneboda da Zalian anCxli da maSuRlari. aludaurs amisi eSinoda _
momklavso. rigis yeneba daapira, magram daviTma ar miiRo, magan Tavisi Zma
mokla da me magis rigi rad mindao. aludauri amitom ufro SeSinda, rom rigi
sul ar iyena. albaT mokvlas mipirebs Cemi Zmiswulio. daviTma SeuTvala:
modi, Tavis saxl-kars da adgil-mamuls mopatrondio, magram aludauri
mainc ar miendo da ar wamovida arTxmodan. mere iqidanac wavida da TbilisSi
daiwyo dRiur muSad muSaoba. erTxel sasadiloSi daTvra da Cxubi atexa.
daapatimres da CxubisaTvis ramdenime weli miusajes. daviTma gaigo da wavida
Tavis mamis mkvlel biZis sanaxavad da gasanTavisufleblad. naxvis neba aiRo
da mivida masTan. aludaurma rom naxa, xma ver gasca da daiwyo tirili.
daviTma uTxra: nu geSinia Cemgan. Sen Seni Zma maxkal. rogorc me, Senc ise
dagaklda is kaci, axla me iq arvin myav, ukacur kaci or, rogorme unda
dagexmaro da gaganTavisuflebino, unda moxvide iq da vicxovroT, rogorc
biZa-Zmiswulni. me Sen meti arvina myavs, arc mterTan gverdi damdgomi, arc
makeTesTano. aludauri darcxvenili idga da xmas ver iRebda. mere daviTma
mis gasanTavisufleblad bevri iwvala da veraferi gaawyo. aludauri cixeSi
avad gaxda da iqve gardaicvala. mere dedac mokvda; radgan mis saxlSi
qudiani aRaravin darCa, daviTs dainabrda misi samarxis gadaxda da wil-
nawilic masve darCa Tavisi biZisa. mere daviTic xevsurebma mokles da darCa
erTi patara bavSvi. mindias Camomavlobidan es patara bavSviRa aris da maTi
uZrav-moZravi qonebac mas ekuTvnis. amboben, amaTi mama aseTi bedis aris, rom
ar mravldebiano. es bavSvic jvarT ZaliT hyavso, ise ar gaivlis weliwadi,
rom mis samxvewro Svidi-rva saklavi mainc ar daklan sxvadasxva jvarebSio.
80
SinSis sisxlze Tavis Svilis mokvla
Camawerina sof. guroSi mcxovrebma imeda TaTikasZe gogoWurma, 76 w.
sofel guroSi yvelani gogoWurebi arian, mxolod iyofian mamebad. erT-
erTi mama aris qerxosanani. qerxosanaT baTirais Svilma kvirikam mokla
Tavisi Svili amave kvirikais SinSis (biZaSvilis) mokvlisad. kvirikas hyavda
ori Svili: baTira da xoliga. baTira ufro sruli gonebis kaci iyo, xoliga
_ cotas naklebi Wkuisa. xSirad dascinodnen (xumrobdnen) Tavmomwone kacebi
da es amas ver itanda. xoligas coli mohgvares da dauwyes colis moyvanaze
dacinva. dascinoda Tavis mamiSinSi wiqa, baTakaT ivane da giorgiT mSavelac
dascinodnen. xoligam dacinvas ver gauZlo da coli daiTxova. meore coli
mouyvanes da am kacebma ufro moumates dacinvas. xoligam meore colic isev
daiTxova, radgan ver gauZlo amaT xumroba-dacinvas. mesame coli moiyvana
da gadawyvita: Tu kidev rame miTxres, mag kacebs samives movklav da mere
movisvenebo. wiqam isev dauwyo xumroba. xoligam aiRo Tofi, miipara wiqais
sakomTan, esrola da marjvena barkali daumtvria. TviTon gaiqca da Tavis
loginSi Cawva. bneli Rame iyo da Tan gviani, rom sofelSi veravin dainaxa.
gatyda xma sofelSi, xalxi iq mogrovda, sadac Tofis xma iyo. xoligac aq
movida da is ufro eZebda Tofis msrolels da wiqais damWrels. veraferi
ver gaiges, vin iyo damnaSave.
sofel guroSi cxovrobda erTi kanaTaT mamis kaci Toreli. es Toreli
saxelganTqmuli iyo maSuRlarobiT da simamaciT; metsaxelad eZaxodnen
mona Torels (Satilis xevsurebi monas eZaxian avs, cuds, aseT SemTxvevaSi,
rogoric aris SuRli, mona avkacs, saSiSs niSnavs). es mona Toreli da axlad
mokluli wiqa gadamterebulni yofilan erTimeores da raki wiqais mamklavi
ver gaiges, eWvi qondaT _ mona Torels hqonda magisi javri da eg moklavdao.
radgan mowame ar iyo, arafers eubnebodnen, mxolod Cumadve apirebdnen imis
mokvlas. xoligas sinidisi awuxebda: is kaci me movkali da alalmarTali, e.
i. udanaSaulo, Toreli rad unda moklano. xoligam bevri ifiqra da bolos
gadawyvita Tavis ZmisaTvis eTqva: is kaci, e. i. Toreli, udanaSauloa da nu
moklavTo. erTxel laparakSi Zmas uTxra: Toreli wiqais mamklavi ar aris,
imas nu moklavTo. baTiram uTxra: sxva vin moklavda? Sen Tu ici, miTxario.
xoligam uTxra me getyodi, magram meSinian, mamas etyvio. baTira dapirda, Tu
saTqmeli ar aris, rad vetyvio. xoliga gamoutyda da Zmas yvelaferi uambo.
damcinoda, ori coli gamaSvebina da mesamesac damaTxovinebda, movkal da
Tavidan moviSoreo.
81
gavida kidev dro da eWvi Torelze iyo mainc. erTxel baTira da kvirika
saTibze wavidnen, mama-Svilni. xoliga iq ar iyo. amaT pirdapir Tibda mona
Toreli. kvirikam uTxra Tavis Svils baTiras: am kacma SinSi momikla da
unda movklaTo, eg Cveni mamklavia da, uyure, rogor Tavisuflad dadis
saqmis samuSaodao. baTiram uTxra mamas: eg Cveni mamklavi ar aris da codvas
nu ideb Tavzedo. aba, maS vin ariso, miTxario, _ daadga Tavs kvirika. baTira
gamoutyda, uTxra: wiqa xoligam mokla, Cemma Zmam da Senma Svilmao. mouyva
mokvlis mizezsac, razec mokla. kvirikam araferi Tqva, wamovida saxlSi da
Sevida Tavis qvitkirSi. xoliga sadRac wasasvlelad emzadeboda da karze
jors kazmavda. esrola mamam Svils Tofi da tyvia gulze moaxvedra. xoliga
daeca da didxans aRar ucocxlia, dalia suli. sulis dalevis dros, rom
wuxdeboda, mamam, kvirikam, uTxra: itanje, Cemi SinSi wiqac egre itanjeboda
Sen ro mokalio; magram Svilis mokvlam kvirikaze cudad imoqmeda. xalxi
rom movida da uTxres: ra qeni, Svili rad mokalio? kvirika upasuxebda:
SinSi momikla da egre undao, Tumca, erTic me damaklda da meoreco. ise
gadareulao, _ Tqva mTxrobelma, roca xalxi mivida da esaubrebodnen,
Turme yalions sira gamoaZro, yalioni gadaagdo da cariela siras eweoda,
rogorc yalions, boli ki aba saidan movidoda, roca yalioni aRar iyo,
magram is amas ver amCnevda. Svils roca Tofi dahkra, Turme xoligas patara
nabadi eWira da is dauvarda, zed daeca da sisxlic daedina. roca bevri dro
gavida da Svilis mokvlis gamo natkeni guli daumSvidda, mere ki ityoda:
`Tof ro davxkar im uklos, nabada Cauvard ÃelCiiTa-d zed sisxl daedin,
ro mived, imis ÃelCi naWera nabada aviRi-d cud gul miyv”. Turme im nabdis
Zvels saxlSi inaxavda _ Cemis Svilis ukanasknels dRes xelSi naWeriao.
magram ise ki mainc ar tydeboda, rom amis Sesaxeb vinme rames etyoda, is mainc
imas ambobda: `mamklav _ mamklavi as, Tunda Svil iyos, Tunda sxoi. mamklavs
makvla und. Tu sikvdil cudi, Taod raad klavs sxvas”.
82
miambo da Camawerina manve, TaTikaT imedam, 76 w., sof. guroSi
kvirikam rom Tavisi Svili mokla, magaT mamis kacT egeTi Camomavloba
hqonda. aba, stumris mokvlaze cudi raiR unda gaakeTas kacma. mag kvirikais
mamam, baTiram, Tavisi stumari mokla Tavis saxlSi Semdeg ambavze:
Turme, gurodan RilRvlebma waiyvanes tyveebi, erTi qali da erTi kaci,
orive qerxosanaT mamidan, da-Zmani yofilan _ kaci, sayuraT sanaTizZei-d
imis dai (qalis saxeli mTxrobelma ar icoda). qistebi iyvnen Satilis axlo
dasaxlebuli. amaT saerTo adgils miTxo erqva. RilRvlebi ki mosaxleobdnen
arxotis axlo. amaTSi gansxvaveba ar iyo, mxolod enaSi hqondaT cota
gansxvaveba kiloebSi, rogorc dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos
gamonaTqmebSi aris gansxvaveba. miTxovlebi RilRvlebs arafrad afasebdnen
da RilRvlebi miTxovlebs. orive mxare Tavisi kuTxis xalxs maRla ayenebda.
qurdobaSi da yaCaRobaSi erTimeores ar Camouvardebodnen. qalebi advilad
ar Txovdebodnen Tavis kuTxis xalxis gareSe, magram qurdoba yaCaRobaSi
ki erTimeores ar gastexdnen gagebiT, Cumad ki erTimeores ar indobdnen.
zemoT naTqvami tyveebi RilRvlebma waiyvanes, miTxo unda gaevloT, qorais
mTaze gadasuliyvnen da Cavidodnen Tavis RilRoSi (qorais mTa dabali
gadasasvlelia da sazRvravs miTxos da RilRos. qorais mTidan Crdilo-
dasavleT mxares RilRvlebi mosaxleobdnen da samxreT-aRmosavleT mxares
miTxovlebi). guro–Satilis sazRvarze iyo sofeli jarego. tyveebi RilRvlebma
am sofelSi miiyvanes da daisvenes aq. sanaTizZe, tyve, purmariliani kaci
iyo da miTxovlebi megobrebi hyavda. RilRvlebis da qistebis saerTo wesis
mixedviT, nadavls ver CamoarTmevdnen usikvdilod. miTxovlebs sanaTizZes
datyveveba ewyinaT, magram veraferi Tqves. mxolod sanaTizZes uTxres: gaiqeci,
Tu ver gaiqcevi, gagordi mainc da Send dadevnebaSi Cven xels SevuSliTo.
mTeli sofeli, kaci da qali, tyveebTan iyo mogrovili. jaregos boloze
Zalian gverdali beqi aqvs. sanaTizZe ucbad gadaxta da dagorda. RilRvlebs
egona dagorvili mokvdebao, ukan dadevnebaze Zalian Tavi ar Seiwuxes; axla,
miTxovlebmac uTxres, dagorvili pirdapir arlos wyalSi Cavardebao.
magram, sanaTizZem simarde gamoiyena, roca xalxis Tvals miefara, fexze
adga da Satilisaken gamoiqca. darCa misi da tyved da waiyvanes RilRos.
saWiro iyo saxsris mogroveba da qalis gamoxsna tyveobidan. saÃsari ocdaaTi
Zroxidan samoc Zroxamdin icodnen. rogorc moiTxovdnen tyvis wamyvanebi, an
rogorc SeTanxmdebodnen. qerxosanaT amdeni SesaZlebloba ara qondaT da
iTxoves mokeTeebSi zogi daxmareba da zogi sesxad. baTirais SinSs hyvanda
83
berdiSvilT qali colad da rogorc mokeTeebTan, arxotsac movida baTira
da mokeTeebSi iTxova daxmareba. berdiSvilT mamis kacma, gagaT mindiam
SeZlebisdagvarad gauwia daxmareba _ zogi ram aCuqa da zogi ram sesxad
misca. amnairad moagroves saÃsari da moiyvanes tyve qali.
meore Tu mesame wels gagaT mindia mivida baTirasTan da mosTxova micemuli
vali. man uTxra, axla ara maqvs da madroveo. baTiras coli Satilidan
kokoT qali hyavda, anCxli da braziani diaci. man uTxra Tavis qmars: Samili
Satils ver atanda imden Zalas, Sen rom gagaT mindia gadgas Tavze da Zalas
gatanso. rogor Tu Zalas matans, maS me kaci aRar vyofilvaro! _ Tqva baTiram,
iSiSvla xanjari, dasca wveriT mindias da iqve mokla. arxotSi mtyobie
gagzavnes. movidnen arxotivnebi da waasvenes Tavisi micvalebuli sakaciT.
berdiSvilebma rigi ar iyenes, mxolod miwad mitanis saklavi dakles da
gvarma da dediZmaT waiRes Tavisi kuTvnili rigi. daiwyes berdiSvilebma
Suris saZebrad siaruli. sanaTizZisad naTxovi qalic berdiSvilebma,
Tavdaunebebi, blos gaaTxoves; gurovlebi kidev blovlebs emterebodnen,
Cveni coli rad waiyvaneso. erTxel, kidevac esroles da misi saqmro
xelSi dasWres. berdiSvilebmac esroles da ver mokles baTira. baTiram
daikvexa: nislauris nasrev firfielam vera damakloo. nislauri erT-erTi
berdiSvilTagani iyo, romelic baTiraisad srolis monawile iyo (firfiela
niSnavs msubuq rames, ufro imas, rom maRlidan firfiela Tovli Camodis).
berdiSvilebma daigulves, rom baTira mucus wavidao. mucus WalaSi Seukres
gza da mokles. roca esroles da waiqca, nislaurma dauZaxa: verc ras exla
gamagrCa nislauri firfielaio? amnairad ori kaci mokvda. Suakacebma Tavi
TavSi gaubares. tyvis saxsrad micemuli valic berdiSvilebs daubrunes.
qerxosanaT saukenmamkvdro ergeboda da rjulma isic daukarga, radgan
valis saTxovrad misuli, sikeTis moqmedi kaci, Tavis stumari, Tavis skamze
mokla. ase dabolovda maTi saqme.
miambo da Camawerina imeda TaTikas-Ze gogoWurma.
mamad qacuarTam, 76 w., sof. guroSi
xevsureTSi saxelebi xSir SemTxvevaSi gadadis memkvidreobiT, micva-
lebulis saxels sxva naTesav-megobarsac daarqmeven, magram memkvidreobaSi,
ufro xSir SemTxvevaSi, gadadis saxeli. aviRoT, magaliTad, amas zemoT
moyvanili ambebi qerxosanaT mamis erT-erT ganStoebaze. jer iyo baTira,
84
romelmac Tavisi stumari mokla, gagaT mindia, isac mokles berdiSvilebma.
imisi Svili iyo kvirika, romelmac Tavisi Svili mokla. kvirikas hyavda ori
Svili _ baTira da xoliga. xoliga TviTon mamam mokla da darCa baTira.
baTiras hyavda ori Svili, imasac baTira erqva. am ukanasknel baTiras hyavda
Svili isev kvirika, romelic soflelebma mokles da amiT dabolovda maTi
Camomavloba, bevri cudis da uweso saqmis Camdenebi iyvnen da amitom maTi
gvari (ganStoeba) sabolood amowyda.
ukanaskneli kvirika mokles Tavis soflelT Semdeg saqmezed: suikaT
mamis kaci iyo mangiaT apareka. man colad moiyvana Satilioni qali,
ToTiaT Tarua. es Tarua isev SatilSi, anatorelT xTisos nacolari iyo.
anatorelTa da aparekas didi brZola hqondaT da bolos Suakacebma Seariges.
TaruasTan aparekas vaJic hyavda da cxovrobdnen karga xans. mere apareka
cixeSi mokvda da Tarua darCa qvrivi. am Taruas mazlis, tuCas, colic
qvrivi iyo (is Zmebi oriveni daixocnen cixeSi). tuCas colma Tavisi mazlis
coli dauaxlova zemoT dasaxelebul qerxosanaT baTiraT kvirikas. jer
ise megobrebi iyvnen da bolos kvirikam colad waiyvana da miTxoSi gaiqca.
xevsureTis wesiT, coli manam qmris saxlSi aris, gaTxoveba ar SeiZleba.
Tu vinmem qmris saxlidan waiyvana qvrivi, an qmriani qali, is ueWvelad
unda moklan, an samudamod Sercxvenili unda darCes mTeli gvari. roca
qmris ojaxidan gaistumrebdnen, mamis saxlidan ufleba aqvs gaTxovdes,
mxolod ver gaTxovdeba cocxali kacis nacolari imaze, visac ukveTen. Tu
eWvia, rom sxva vinme moswons da mas miyveba, maSin etyvian: wadi mamisaxlSi,
Cemgan Tavisufali xar, gaTxovdi sadac ginda, mxolod dausaxeleben im
kacs, viszedac eWvi iyo da etyvian: im kacze gaTxovebis nebas ar gaZlevT,
Tu gaxyvebi Cven viciT, rasac vizamT. amas hqvian kveTiliani qali. Tu is
kaci ar daiSlida da waiyvanda, ise daedevnebodnen, rogorc mesisxles
da, Tu xelSi Caigdebdnen, aucileblad moklavdnen. Tu gadaixveweboda
sadme Sors, SeiZleba ramdenime wlis Semdeg Suakacebis ZaliT momxdariyo
Serigeba. Serigeba moxdeboda jvarSi (kureti, ludi da sxva). amasTan, drama
unda miecaT Teqvsmeti Zroxidan zeviT, Teqvsmet Zroxaze dabla ar iyo.
gaaCnda Suakacebsac da imasac, ra pirobebSi waiyvana; Tu is daamtkicebda,
rom qalis kveTilianoba ver gaigo da ise waiyvana, maSin SeRavaTi hqonda.
isec xdeboda, rom rjuli orive mxares Tavs anebebinebda am qalisaTvis da
qali mamisaxlSi midioda. memre iqidan sxvagan gaTxovdeboda. micvalebulis
colze ase ar iyo; mas Tu rames SeamCnevdnen, gaafrTxilebdnen: CamoSordi,
85
eg kaci ar mogvakvlevinoo. adgebodnen da qals gaistumrebdnen mamisaxlSi.
magram qmris saxlidan visac damegobrda (iSviaTi SemTxveva iyo aseTi), Tu
imas gayveboda, rogorc mesisxles, ise ar daedevnebodnen, magram masTan
Suri mudam gulSi hqondaT da avnebdnen rasme, e.i. Wridnen.
rogorc zemoT vTqviT, aparekas coli Tarua qmris saxlidan gayva
kvirikas. miTxoSi (qisteTSi) gaiqca da iq daiwyo cxovreba. aparekas da
tuCas umcrosi Zma darCa cocxali, giorgia. qvrivi rZali rom gauTxovda
mkvdari Zmis ojaxidan, giorgiam qudi moixada da Tavze Sali moixvia. me
kvirikam Tavze qudi momxada da axla diacis Tavsaxvevi unda vataro, kacs
nuRaravin damiZaxebT, manam kvirikas ar movklavo. dadioda giorgia TavS-
liT, wvalobda kvirikas mosaklavad, magram kvirika Zalian frTxilad iyo,
radgan icoda suikani avi xalxni iyvnen da xelSi ver Caigdes. mere qisteTSi
rom iyo Sexiznuli, iq mokvla advili ar iyo, radgan qistebi icavdnen mas
da maspinZeli mis mokvlaze Sursac iZiebda.
kvirika uzgavnida Suakacebs, xan qistebs, xan Satilivnebs _ SemirigdiT,
rasac SemomiTvliT Ãars, qvabs, dramas _ yvelaiT win gidgevarT, xoloT
Tofi aiRiT, mosaklavad nu meZebTo. giorgia da sxva suikani SerigebisaTvis
mosul Suakacebs eubnebodnen: rad unda Serigeba, is miTxos zis da Cven aqa
varT, Cven iq xom ver movklavT da iyos egre, ra aSinebso. miTxos kvirika
ar scildeboda, magram bolos gaiges, rom mucusake Seiara RamiT. wavida
giorgia, ori kaci Tavis saxliskacebidan gahyva. mucus WalaSi Seukres
gza. meore Rames movida kvirika. Casafrebulebma esroles da mokles. maTi
gvaridan ufro axloeli darCa gugo. moasvenes da isev guros daasaflaves.
gugom moiTxova suikaTagan sruli kacis Tavi, magram suikani ar daTanxmdnen.
bolos rjuli hqondaT da suikaT daadves naxevari Tavi. naxevari Tavi mkvdris
colis wayvanaSi gabares. mere uyenes xevsureTis rjuliT gaTvaliswinebuli
rigis naxevari. pirvel rigis yenebis Semdeg welgamoSvebiT uvlevdnen TiTo
saklavs, radgan gugos aRaravin hyavda da suikani Zalmomreobdnen. bolos
naxevari rigic daxyares da sul aRar uyenebdnen rigs.
Tarua miTxodan wamovida da ardotSi gaTxovda sul axalgazrda kacze,
jarjoze. aqac kidev eyola Svilebi da mere, roca daberda, misma axalgazrda
qmarma sxva coli moiyvana da Taruac gardaicvala. ase dabolovda am bevri
uwesos gamkeTebeli mamis saqme.
86
Satilivnebi, mangiani da mucuvlebi, daiaurni
maTi Tav-sisxli
momiTxro da Camawerina xTiso vaJunasZe WinWaraulma,
69 w., sof. SatilSi.
mucu iyo xevsurebis sofeli da nawilobriv qistebic cxovrobdnen. erT
sofelSi ara, magram erTimeores naxevari kilometris daSorebiT. maT
erTimeoresTan naTesaobac qondaT. aqauri xevsurebis qalebi qistebzedac
Txovdebodnen. iSviaT SemTxvevaSi, qistis qalebic Txovdebodnen xevsurebze.
qistis qalebi ufro ver eguebodnen xevsurebis cxovrebas da amitom naklebad
Txovdebodnen. ena erTimeorisa orivem kargad icoda. ufro xevsurebma
qisturi ena zedmiwevniT kargad icodnen. xevsurebi erTimeoreSic qistur
enaze laparakobdnen. qcevac qistebidan hqondaT gadmoRebuli. ufros-
uncrosoba, stumarTmoyvareoba, stumris dacva, sisxlis aucilebeli aReba,
qurdobac ki, qistebis msgavsad aucileblad miaCndaT. vinc ar iqurdebda, is
axalgazrda vaJkacad ar iTvleboda da vaJkacobis saxels ver daimsaxurebda.
am sofel mucuSi cxovrobda erTi vaJkacobiT saxelganTqmuli kaci Cxubre
(CxubiZe) suxiasZe daiauri. Cxubres aq naTqvami vaJkacobis Sesruleba,
yvelaferi exerxeboda da amitom iyo igi maSindeli xevsurebisaTvis qebuli
vaJkaci. erTxans namdvil yaCaRadac ki gavida. Zarcvavda mgzavrebs, iparavda
pirutyvs da sxva. amave dros, sofel SatilSi mangiaT mamaSi cxovrobda
mgelia bociasZe WinWarauli. mowinave vaJkacebSi ara Canda, magram saSualo
vaJkacad mainc iTvleboda. gazafxuli iyo da mgelias Tiva gauTavda.
Sovnac arsad iyo. mgeliam Cxubres daavala: vismes Tiva mopare, me momeci da
xuT cals berdenkis vaznebs mogcemo. Cxubrem Seusrula Txovna, Tavisave
Tanasoflels, vaJikaT giorgias, mopara Tiva da mgelias misca. mgeliam
Tiva RamiT waiRo ise, rom is veravin dainaxa. mgelias patronebi Tan ar
Hhqonda da valad darCa. karga xnis Semdeg Cxubre movida mgeliasTan, valis
gamosarTmevad. mgeliam nawili misca da uTxra: exla aRara maqvs, madrove,
viSovni da mogcemo. Cxubre metad amayi kaci iyo da daiwyo Cxubi, axlave
miSovne, Tuara Sens pirutyvs rames waviyvano. mgelia jer arafers eubneboda
da bolos amanac uTxra: me kaci var da Cems pirutyvs ar gagatan cocxalio.
mouvidaT SuRli da carieli xeliT gaartyes erTimeores. mangiaT mamisave
kaci iyo wiqa (metsaxelaT brucas eZaxodnen). mas sami Svili hyavda: niko,
Calxia da baTaka. mgelias erTi Zmac hyavda, vaJkacad qebuli samuka. Cxubrem
jer mgelias sca da memre mTel mangiaT dauwyo gineba. am dros samukas
87
vaJi hyavda momkvdari da mangiani imis sasamarxe purs acxobdnen. Cxubrem
micvalebuls Seuwira da memre samukamac dahkra Cxubres, brucaT nikom
xanjari dahkra Cxubres da Calxiam _ joxi, imave naxanjlarSi. Cxubre wavida
Sin da TandaTan tkivili dauwyo naxanjlarma da najoxarma Tavma. daayenes
sofluri eqimi, dauCirqda Tavi da gardaicvala. bevri saklavebi dakles
orive mxarem SatilSi, anatoris jvarSi, mucus Ãonis jvarSi. Cxubre rom
gardaicvala, saWiro gaxda rigis yeneba saardaraod. bruca ambobda: Cemma
Svilebma mgeliais gulisad iSuRles, mere magaTma naWrevma arc mokla,
samukamac dakra joxi da iman moklao. samuka eubneboda: marTalia Cvenis
gulisad iSuRles, magram drama da sisxlisaTvis gaZRola Ãels misdevs,
me arc damikravs rame CxubresaTviso. gaxda saficrad. rjulma brucaT
fici daavala. Teqvsmeti kaci maikides Ãels saxliskacebi da gadaigdes
Cxubres sisxli, magram daiaurT Tqves: Cven ro Cxubre mogvikaliT, maSin
erTucs gverdiT edegiT, erTuciseb iyveniT, Cvend sru erTebi xarT, visac
SagxvdebiT, magklavTo. fici araSi CauTvales. axla samukam maZaxuroba qna:
„brucaTan Zmoba gamiyravis, magaT maxklavs vin, ar mivzdev, maxkvlen vis, nu
vin mamyvebis, me magaT gverdi ar udgeor. casac mizdiodasa-d dedamiwasac,
jvarTaca-d RmerTsac, xalxTac, rom me brucai-d magis Svilebi Zmad aRar
mindan”. amnairad samukam brucani maikveTna, magram daiaurT arc makveTa miiRes,
rosac kac maxkaliT, Zmeb iyveniT, exla Cven mokveTas aRar vRebulobTo _
uTxres daiaurT, magram samuka metad amayi kaci iyo da aRar imaleboda, is
ambobda: „Cxubres mamklavni brucani me mavikveTeni, me Tav aRar mZes, rac unda
qnan, Tunda Ãocan erTuci, Tunda Tav apativan, me Tavisufali or”. daiaurni
gaCumdnen da Sesafer dros eZebdnen, an erTi moeklaT, an meore. erTi adgili
Satilivnebs miTxos axlo aqvs, am adgils saxelad `kexi” hqvian. am adgilze
unda gaiaros miTxos wamsvlelma xevsurma. aq xnavdnen mgelia da samuka,
Zmebi. am dros miTxodan modioda Cxubres biZa (mamis Zma), xaZe. xaZem muqaris
saxiT, imaT danaxvaze Tavi CamoZra. Tavis CamoZvris dros mgeliam Saaswro
Tvali da samukas uTxra: xaZe muqaras gvTxovs, Tavi CamoZrao. samukam misi
muqara arafrad Caagdo. magram sakvirveli is iyo, kaci mokles, rigs arc
erTi uyenebda, arc meore. amitom, aucilebeli iyo, erT-erTs moklavdnen.
xaZe Sin rom mivida, aRelvebuli iyo da Tavis Svil babosTan raRac patara
Cxubi mouvida; xaZem uTxra: `CemTan ki nu SuRlob, Senis SinSis Cxubres
mamklavi kexs Ãnavsa-d, Tu kaci xar, is makali.~ babo maSinve wavida Cxubres
Zma guasTan da uTxra es ambavi. aiRes iaraRi guam da babom da wamovidnen
88
kexs. durbindiT Soridan dainaxes. mieparnen dRisiT, esroles da mokles
samuka. TviTon dabrundnen da mucuSi movidnen.
aRarc imaT uyenes rigi da moiTxoves Tavis gabra TavSi. bociaT Tqves: Cven
Tavs TavSi ar gavbriT, imitom rom Cven tyuilad mogvkles. meTave brucaT
Calxiai xyvanda mamklavi da Cven marTali viyaviT. tyuilad ZaliT gvadeben
Tavso. exla mangiaT, e. i. bociaT, dauwyes isev miyola mosaklavad. bociaT
mamaSi iyvnen xTiso vaJunasZe WinWarauli da kurdRliSvili gigia. mgelia,
samukas Zma, am dros koWli iyo, sakomidan Tofi dahkres da fexiT gaxaibrda.
ufro mihyvebodnen xTiso da gigia Suris saZebrad. ufro undodaT babos
mokvla, radgan gagebuli hqondaT, rom samuka mokla babos nasrolma tyviam.
erTxel kurdRliSvili gigia qisteTSi iyo wasuli, sofel jaregoSi. iq
naxa rom samukais mamklavi babo idga `maJdagis” (maJdagi imaTi samlocvelo
saxliao, ase sTqva mTxrobelma) karze. gigia ase moiqca, viTom babo ver
dainaxa, mobrunda da aCqarebiT wamovida SatilSi. vaJunaT xTiso saboslos
iyo mucus Walas da gigia pirdapir masTan mivida. yovelive uambo. aiRes
iaraRebi da wamovidnen babos gzis Sesakravad. apirebdnen: sadac samuka
mokles, iq unda SaekraT gza da isic iq unda moeklaT. erTi qistis diaci
Sexvda gzaSi da man uTxra: babo isev jaregos iyovo. aq dRisiT wasvla
aRar SeiZleboda, radgan naxavda vinme da mters gaufrTxilebda.
daiRames da RamiT midiodnen gzis Sesakravad. midiodnen im gziT, romel
gzazedac unda gamoevlo imaT mters, babos, da, usaTuod, RamiT gamoivlida.
amitom, didis sifrTxiliT da momzadebulis TofebiT modiodnen. win gigia
mouZRveboda da axlo xTiso moyveboda. gigia ufro kargad icnobda babos,
radgan wina dRes naxa da misi Cacmulobac icoda. Tu gzaSi Sexvdeboda,
gigias unda eTqva xTisosaTvis `aha”. es iyo niSani da xTiso mixvdeboda, rom
es iyo babo da Tofs dahkravda. moaxlovdnen `ekaldamaT”. aq patara aRmarTi
hqondaT amosasvleli. mzirebi aRmarTs Semoudgnen da Ramis sibneleSi cis
tatnobze kacis landi dainaxes. gigiam icno, magram arc sul garkveulad,
magram mainc, amxanags niSani misca. orive Tofi erTbaSad gavarda da babo
Zirs davarda. kaci rom waiqca, jer axlo ar miendvnen_ vaiTu cocxali iyos
da dagvazianebso. roca darwmundnen rom mkvdari iyo, mividnen da Seamowmes _
darwmundnen, rom is iyo maTi mteri. babo gzis Tavze Semoawvines, zed misive
`yarwika” Semoxures da wamovidnen SatilSi. xTiso aRarc saboslos wasula,
pirdapir SatilSi movidnen da mgelias uambes misi Zmis, samukas, mkvlelis
mokvlis ambavi. icodnen, axla daiaurni daiwyebdnen moyolas mosaklavad da
amitom sifrTxile marTebdaT.
89
meore dRes, SemTxveviT am gzaze gamvlelma mgzavrma, leko WinWaraulma,
dainaxa mokluli da mucuSi kaci gagzavna Sesatyobineblad. movidnen da
Tavisi micvalebuli mucuSi waasvenes. gacxarda ufro meti mtroba. ra Tqma
unda, icodnen mangiaT mokluli iqneboda, radgan maT didi mtroba hqondaT.
axla imaT dauwyes miyola mosaklavad. gigia da xTiso adgnen da arxotSi
gadaixiznen, sofel axielSi movidnen da sTxoves amanaTad miReba. axiellebs
amanaTis miReba uyvarda da miiRes isini. amanaTebSi erTi saklavi miiyvanes da
arxotis jvarSi dakles. axielelT da arxotis jvars miabares Tavis Tavi.
saklavi daikla axielelT da amanaTebis samwyalobnelod. arxotis jvars
Seaxvewes is, vinc amanaTebs xels Seuwyobs da daicavs mtrisagan. misces
TiTo oroli dRis sajvaro mamulebi, zogi Tavis mamulebs axvnevinebda da
Tavis ojaxis wevrebiT dabinavdnen axielSi.
mangiaT rom erTuci moikveTes, e. i. bociaT samukam maZaxuroba qna: „brucaid
magis Svilebiv Zmad aRar mindanav, mamikveTianav, Tu magaT vin makles, Tavs
ar davidebav, Tu egen vin maklav, mamklavs Tavs ar davzdebT, mesisxled
ar daviWerTav”. axla brucaT fici da brucani viTomc gamarTldnen. atyda
kac-Suakaci, brucani da daiaurni Seariges. jvarSi pirSasamyrelo qnes da
Serigdnen. bociani da daiaurni darCnen erTimeoris mosisxled (es brucani
mamad kiwuani iyvnen da meoreni mamad mangiani; saerTo mamad ki mangiani
iyvnen). brucani da daiaurni erTimeoris mosisxled aRar iTvlebodnen.
aRarc erTimeoris xaTri rame hqondaT, iyvnen erTi¬meoresTan Cveulebrivi
xevsurebi. erTimeoris arc mtrebi da arc mokeTe.
erT-erT daiaurT kacs, bociaT mosaklavad mosuls, brucani winac edgen,
e. i. xels uwyobdnen maT mosaklavad mosulebs. erTxel brucaT Calxiasad
erTs daiaurs, saxelad akuSelas, mouvida SuRli. Calxia braziani kaci
iyo da akuSelasagan gabrazebulma uTxra: `Tqvens Cxubres joxic me davkar,
xanjaric da xelic Cem iyv, me magikaliT Cxubre”. wamovida akuSela da
saxliskacebs es ambavi uambo. uTxra, Cveni Cxubres mamklavi brucaT Calxia
yofila da Cven bociaT vedavebiTo. daiaurT viTomc es ambavi sulac ar
gaiges, ise moaCvenes Tavi. daiaurT gurovlebTan, Calxias colis Zma CuasTan,
raRac patara mteroba hqonda. moigones rom unda waiRon arayi, gaiyolon
gurovlebis siZe brucaT Calxia da Serigdnen gurovlebs. marTlac
moemzadnen, wamovidnen da movidnen SatilSi. Satilidan gaiyoles Calxia
da wavidnen guroSi kaneSaT Cuais Sesarigeblad. gaiares didi manZili da
guros rom miuaxlovdnen, daisvenes adgilobriv veliswyalze. Rame iyo.
dasxdnen da dalies arayi. Calxia dabla ijda, erTma daiaurma arayiani
90
yanwi miado pirze, daadariles, meoreebma xanjlebi daartyes TavSi. iseTi
ZaliT scemdnen xanjlebs, rom Calxia maSinve usulo daeca dabla. Tu ase
ar moaxerxebdnen, Calxiasagan eSinodaT, radgan is Zalian yoCaRi iyo da
mosalodneli iyo misgan didi ziani mieyenebina mopirdapirisaTvis. Calxias
nabadi daafares da dabrundnen Sinisaken. gzaSi Satilivnebis qoxi iyo,
iq diacebi iyvnen pirutyvis mosavlelad. daiaurebi mividnen da uTxres:
brucaT Calxia movkaliT da mixedon, velis nadirma ar gaafuWoso. diacebma
SatilSi gatexes xma da micvalebuli Satilivnebma Tavis sofelSi moasvenes.
axla brucaT da daiaurT mtroba gaZlierda. brucas darCa ori Svili:
niko da baTaka. axla isini miyvebodnen daiaurT mosaklavad, magram daiaurebi
Zalian frTxilad iyvnen da ver moxerxda maTi mokvla.
zemoT dasaxelebuli daiauri Cxubre Tavis sicocxleSi yaCaRad dadioda,
Zarcvavda xalxs, gzaSi ecemoda, iparavda xarebs da cxenebs. arc kacis
mokvlas gaurboda, kacis mokvla sasaxelo da sasixarulo ambad miaCnda.
erTxel man erTi fSavlis, saxelad nacisis amxanagobiT iorze sofel sionSi
moipara ori xari. sofelma gaigo da mdevari daadevna. sionSi Casaxlebuli
iyo erTi arxoteli, mamad berdiSvili axalgazrda, saxelad qorZo. qorZo
Zalian yoCaRi iyo da wamoewia qurdebs. saWiro gaxda misi mokvla an xarebis
dawirva. fSavelma uTxra: me qristiani kacis sisxlSi ver Seval, davaneboT
xarebs Tavio. Cxubrem upasuxa: me Seval qristiani kacis sisxlSi da sisxls
Tunda TasiT davlevo. esrola Tofi da mokla qorZo. xarebic gaitaces da
gayides. qorZos mkvleli jer ver gaiges, magram xevsurebi amboben: ̀ kacis beWi
ar ikargebao” da qorZos mkvlelic nel-nela gamoCnda da berdiSvilebmac
gaiges. mxolod Cumad iyvnen. daiaurebma rom brucaT Calxia mokles da magari
mtroba CauvardaT, brucais Svilebma berdiSvilebs ufro kargad gaagebines
Cxubresagan qorZos mokvlis ambavi da sTxoves: erTad wavideT, Cven gzebi
kargad viciT da daiaurebis sisxli aviRoT, davxocoTo. berdiSvilebic
daTanxmdnen da mucuelT sabosloebTan daiaurebi daTofes. am srolis
Sedegad mokvda tria daiauri. TviTon mSvidobianad Sin dabrundnen. ufro
emateboda mosisxleobas. axla, brucam uCivla da daaWerina daiaurT tuCa
da qoTila. erTi weliwadi ar ucocxlia da oriveni cixeSi daixocnen.
axla, es kacis Tavebic brucaT daabrales _ Tqvens saCivarze daixocneno.
berdiSvilebma daifices, Cveni tyviiT ar mokvda daiaurio da dadga Tav-
sisxli isev brucais Svilebze. ori cixeSi momkvdari, erTic ise mokluli
_ daedoT brucaT sami kacis Tavi. adgnen da brucani gadaixiznen sadRac
barSi.
91
bociaT da daiaurT autyda kac-Suakaci, sofel guroSi mcxovreb niko
gogoWuris meTaurobiT, Seyares rjulis kacebi. rjulma bociaT daado
xuTi Zroxa, saukenmamkvdro. aduRes jvarCi ludi. dakles saerTo erTi
kureti da Seiyarnes pirs da Serigdnen. daiaurT kureti da bociaT xTiso
aZmobiles erTimeores da dabolovda maTi mesisxleoba.
mangia-daiaurT Tav-sisxlis Sesaxeb leqsi hqonda naTqvami sofel guroSi
mcxovreb gugo gogoWurs, romelic TviTonc mtrobda daiaurT, magram
leqsi mainc maTTvis sawyinod ar aris naTqvami:
mangia_ daiaurni
leqss ityvis dabal gugoi, fandurs daukrav xisasa,fanduro Ciraxisao, kide sjobixar rvlisasa,qaRaldis weras daviwyeb, numers dausom wlisasa,wamoal nadirobada, gadavla mgulav mTisasa.
Samameyara sikvdili, Camamavali gzisasa.
maxurvili aqvs nabadi, xetars anaTebs Ãmlisasa.
kaci or SaSinebuli, Tavs mamWris, rogorc Tikansa.
sikvdilo, me Tu ar mamklav, dagiklav Ãarsa nislasa,gadmamitrixa Tvalebi, vin maxklavs Senfer cicasa!
Satilisake wavida, cxenas gadajda wiTlasa.
Satils xoligas mauklavs, irems Cauqcev tyisasa,wiqaT bewikas mauklavs, gamriges bevris mtrisasa,brucaT Calxias mauklavs, kulas dauqcevs qvisasa,suxiaT Cxubres mauklavs, Suqs daubnelebs mzisasa, xaZeT mauklavs babosa, qvitkirs dauqcevs qvisasa,gagaT samukas mauklavs, simagres Satilisasa.
mangia-daiaurni Tesls leven erTucisasa.
kaebs vaSkacebs arCeven, guls alaReben mtrisasa.
sru yvelas marTals viambob makeTisasa, mtrisasa.Calxias wamaiyvanen: gamagvyev colisZmisasa.
uyureT ubedurebas, xifarTsa eSmakisasa.Ãorus Zir Samamavalsa, Ãids gautexen xisasa,saCqarod Samaavleven, cxensa gadasmen niSasa.
mavides winaWalasa, yanws miawvdian rqisasa,simirgvliv Samaexvivnen, lekvs ver daswonen mglisasa.marto Calxia ras iqams, Tavs dainatris Zmisasa.
92
cudad qnes daiaurTa, codos ideben mkvdrisasa.
Satils codo-brals kviroben, tirilsa oris disasa,beberT ded-mamaT maswiravs tirilsa biZaisasa.
axlis diacis gawirvas, Wyivilsa lurjaisasa.
amagis maleqsebeli gamamavlies zRvisasa,sicive ras gamamrCebis, tanze Cavicom mCvrisasa.
leqsis damweri iyo Calxias colis biZa gugo gogoWuri. am leqsSi
ori ufrosi kaci hyavs dasaxelebuli: xoliga da bewika, Satilivnebi,
WinWaraulebi, danarCenebi sul mangia-daiaurebi arian, erTi meorisagan
moklulni. Cxubre da babo arian erTimeoris biZaSvilebi, mangiaTagan
moklulni, samuka da Calxia, mangiaT mamis kacni arian daiaurTagan
moklulni. es mosisxleoba daiwyo xuTi vaznis gulisaTvis, pirvelad,
ubralo SuriT da daixoca amdeni xalxi. ori daiauri: tuCuri da qoTila
cixeSi daixocnen brucas Civilis Sedegad; erTi daiauri kidev sxva mokles
akuSela berdiSvilebma da brucais Svilebma. da rogorc vTqviT, bociani
da daiaurni Serigdnen, brucaTan isev grZeldeba mteroba.
Camawerina imeda TaTikasZe gogoWurma, qacuaurT mamisam
qacuaurni kidev iyofodnen mamebad. imeda aris sosanaT mamidan, meore mama
_ kvirikani. erTi-meoresTan Soreuli ganayrebi ar arian, magram Tav-Tavis
papebis saxelze warmoiSva axali mamebi. sosanaT mamaSi TaTikas yavda erTi
vaJi imeda da erTi qali. imedas Tavisi da Zalian uyvarda da jvarebSi piriqiT-
piraqeT xevsureTSi, yvelgan dahyavda sazRvnelad. ukanasknelad liqokSi
iyvnen da-Zmani da kopalaSi erTi Wedila miiyvanes. jvarSiiT dabrunebis
Semdeg daiwyo Tibac. imeda da kvirikaT mamis erT-erTi kaci xTiso imedasTan
erTad Tibda da orni misi, e.i. xTisos, Zmani qveviT moSorebiT Tibdnen (am
sam ZmaT mamas erqva apareka). imaT axlos namgliT Tibda TaTikas imedais dac.
aparekais Svilebi cotas Tavmomwoneobdnen kidec; sul ubralo saqmeze
erTi qistic mokles da qistebi mosaklavad mohyvebodnen. Zmebi, qistebis
SiSiT, Zalian frTxilad iyvnen; Tofebi sul Tan dahqondaT, puris Wamis
drosac ki Tofebi kalTaSi edoT. Rame xom uiaraRod gareT fexs ar
gadadgamdnen. erTxel erT-erTi Zma RamiT gareT gavida. am dros Turme maTi
dedac gareT iyo gasuli. dainaxa Ramis sibneleSi raRac Savi landi. adga
93
da misken wamovida. aparekais Svils egona Suris saZebrad mosuli qisti.
arc, xma amouRia, vina xaro, radgan eSinoda xmis gagonebaze qisti Tofs
dakravda. swrafad esrola da mokla Tavisi deda. dedam erTi ki amoikvnesa
rad momkalo da iqve suli dalia. sxva aseTebs bevr rames Svrebodnen,
Tamamobdnen da amayobdnen, aravis arafrad ar agdebdnen.
rogorc zemoT iTqva, orni Zmani, aparekais Svilni, axlo Tibdnen imedais
dasTan. Tofebi orives Tan hqonda. imedas dac dajda da daisvena. aparekais
Svilebmac daisvenes. erT-erTma Zmam, gamaxelam, Tofi aiRo da imedas das
daumizna. daaviwyda, rom TofSi vaznebi ewyo, mas Tofi carieli egona. Zmas
uTxra: is rom qisti iyos, rogor gamovagorebdio. Tofi fexze daayena da
dasxlita. qali mZimed daiWra da pirqve daeca. Zmebi SekrTnen am iSobari
ambiT. bevrad inanes, magram gvianRa iyo. saWiro gaxda misi damalva da
qistebisaTvis dabraleba. magram maTda samwuxarod, qali jer isev cocxali
iyo da is ityoda Tavis mkvlelebs. magram imas, rom qali mokvdeboda, manamdin
ityoda rames da veRaras vin gaigebda, mainc damalva amjobines. wamovida
erT-erTi Zma sofelSi da xma gatexa: qistebma gvesroles da TaTikais qali
mogvikleso. mogrovda xalxi da daWrili qali saxlSi waiyvanes. Tofis
xma imedam da am qalis mkvlelis Zmam xTisomac gaigones. jer SekrTnen,
qistebis Tavdasxma egonaT da meore Tofi rom aRar gavarda, damSviddnen.
saRamoze wamovidnen saxlSi da imedas daxvda daWrili da. sikvdilis piras
iyo misuli, magram goneba da ena mainc isev SerCenoda. mkvlelebi iq ar
iyvnen da imedas eWvi Seepara, ratom aq ar ariano da hkiTxa Tavis das, vin
gesrola, vera naxeo? dam imedas araferi uTxra. Tavisi sofleli suikaT
mamis kaci, TaveleqaT biZura, Seiyvana da imas uTxra: qistebi ar iyvnen,
aparekais SvilT mesroleso. biZuram jer mkvlelebi gaaxizna da mere imedas
yovelive uambo. aparekais Svilebi mowmaoSi eqimTan wamovidnen da, manam
dabrundebodnen, qali gardaicvala. imedam sicocxliTve uTxra: radgan
ugonebliv mouxda, sicocxliT arafers vetyvi da roca gardaicvleba
Cemis dis Tavs ar davkargav, uTuod Surs viZebnio. qali rom daasaflaves,
imedam kacis rigi moiTxova, magram maT diacis Tavis wesiT naxevari rigi
gaugzavnes. Tan ambobdnen, Cven iSobari mogvivida, Cven naxevari rigis yenebac
ar gvekuTvniso. imeda gaCumda da marjve dros eloda, maT mosaklavad.
Tavis dis sikvdilisa mecxre dRe iyo, rom imeda Causafrda moxerxebul
adgilas. esrola Tofi da Tavis dis mamklavi gamaxela mokla. gamaxelas
orma Zmam Tqves: Cven jer iSobari mogvivida, memre diacis Tavis naxevari
kacis Tavs udris da vaSkaci rom mogvikla, Cven magas movklavTo.
94
autexa imedam Suakacebi, rjulSi gavideT da rjuli rogorc ityvis,
ise SevrigdeTo. magram gamaxelas Zma, xTiso, ambobda: me mainc movklav da
mere SevrigdeTo. imedam Suakacebis xeliT rva saklavi gaugzavna Serigebis
saTxovrad da mecxre Ãar-mazveri e. i. oTxi wlis kureti. magram xTisom
arc erTxel Tqva Tanxmoba Serigebaze. mainc ambobda, mec movklav da
mere SevrigdeTo. imedas hyavda biZaSvilebi, xaxoni da aba. erTxel xTiso
Causafrda da esrola xaxons. tyviam tanisamosSi gauara da xaxoni gadarCa.
man swrafad moaswro, esrola da isev xTiso daWra fexSi. amiT gamwvavda
saqme. imedam Tqva: me ÃevsureTis rjulisa ar vici. me Cemi da xuT vaSkacs
merCivna da axla Tu ar iSlian, vnaxoT vin vis moklavso. xaxonma, abam da
imedam Tqves: sul erTia xTiso ar moisvenebs, movklaT egec da movisvenoTo.
Causafrdnen, esroles da xTisoc mokles. darCa erTi Zma kvirikais Svilebidan.
mas axlobeli aRaravin hyavda da Tu ar Serigdeboda, imasac moklavdnen
da moiSorebdnen Tavidan. atyda kac-Suakaci da gaiyvanes rjulSi. rjulma
diacis TavSi mainc naxevari Tavi gaubara. darCa erTi kacis Tavi sruli da
erTi naxevari. erTi kacis Tavis naxevari unda ezRo dramiT da erTi kacis
Tavi rCeboda rigis sayeneblad. kacis Tavis naxevarSi unda mieca ocdaaTi
Zroxis drama, magram rjulis kacebma aTi Zroxis drama gaabares imedasagan
gaweul sxvadasxva xarjebSi da darCa oci Zroxis drama. amasTan kidev
imedas daedo gasaRebad xuTi Zroxis saukenmamkvdro. imedam Caabara sul
ocdaxuTi Zroxis drama da uyena erTi kacis Tavis mTliani rigi. danarCeni
yvelaferi gasworda, mxolod imeda darCa erTi kacis mamklavad, romelic
asrulebda mamklavis yvela valdebulebebs.
guroel-SatilionT SuRli
(guroel-SatilionT omsac uwodeben)
es ambavi Camawerina mgelia WinWaraulma 1937 wels. mgelia maSin iyo
ormocdaaTis wlisa. misi Txrobis mixedviT sxva adgilas daiwera im omSi
mokluli guroel-Satilionebis vinaoba. axla ufro vrclad Camawerina
sofel guroSi mcxovrebma imeda TaTukasZe gogoWurma 76 wlisam, am oms
is kargad aris momswvrali da, misi gadmocemiT, bevri ram axsovs. rogorc
mgelia WinWaraulma, iseve imeda gogoWurmac pirveli dasawyisi am omis
erTnairad miambes:
Cven saTanado adgilze awerili gvqonda is, rom jalabaurni SatilSi
cxovrobdnen da metismeti amayi xalxi iyo. Satilivnebi ase ambobdnen:
95
jalabaurT Tavis siamayiT amowyvites Tavisi sagvareulo anu mama. isini
gaTaulan da maTi qali naTula guroSi iyo gaTxovili Conqara gogoWurze.
Conqara cxovrobda Satilivnebisa da gurovlebis sazRvarTan axlo,
adgilobriv, Ãoru-s. Satilis da guros adgils sazRvravs patara mdinare,
razedac xis xidi iyo gadebuli. naTulas am xidze ocamdin Tikan-batkani
gaudioda da uSvebda SatilionT adgilSi. am adgils Satilivnebi arafrad
iyenebdnen, arc iyo rame, garda kldeebisa da ubralo fiWvnarisa, magram
Satilivnebs mainc swyindaT, Cvens adgilSi nu gadmodixarTo; kacebic
miugzavnes: Tikan-batknebi nu gadmogidisT, Torem gagilalavTo, e. i.
wagarTvamT da SatilSi gavrekavTo; magram, naTula ambobda: me SatilionT
qali var da isini Cems Tikan-batknebs ar galalaveno, da isev daudioda Tikan-
batknebi. bolos Satilivnebma piri Sekres, Tu ar daiSales, Tikan-batknebi
Sin gamavlalaTo. ukanasknelad SatilionT Tqves: bolos gurovlebi mag
adgils sul wagvarTvamen da CvenTvis didi sircxvili iqnebao da SatilionT
mwyemsebma es Tikan-batknebi Satilisaken garekes. naTula wamoewia, exveweboda
nu migidisT Tikan-batknebi, me Tqveni mamida varo, magram aRar daiSales da
garekes SatilSi. am dros guros jvarSi aTengena iyo, dReoba da mTvrali
xalxi iyo. guroelma xoligam gaigo Tikan-batknebis gareka, soflis jarze
mivida da uTxra: `dRes SatilionT sircxvil dagvdves, Tikan-batknebi
gagvilales, Tu amaze arai xqeniT, xval mavlen Satilionni, colebsac
gagvilalven”. mTvral xalxs meti ar dasWirda, gaiqcnen saxlebSi da far-
xmlebiT SeiaraRdnen, wavidnen Satilze dasacemad. maTi gasavali gza
Conqarais karze iyo. Conqaram da naTulam rom gaiges guroelniv Satilisad
dasacemad midianav, saklav miagebes, saklavs yelze naTulas mandel maaxvies
da imiT Saexvewnes gurovlebs _ nu mizdiTav Satilav. guroelT arc
mandels ugdes yuri-d arc saklavs. xevsureTis wesiT, mandlis gadalaÃva
ar SeiZleboda, mandeli da isic saklaviT.
ConqaraT hyavdaT alali biZaSvili (SinSi) karkila. suikaT hyavda kirkilais
mama mokluli da Tavi emarTa. kirkilas eTqva suikaTad: mamis Tavs gapativebT,
Tu exlad daRbrundebiT da Satils ar waxolTav. suikaT aRarc kirkilas
uxaTres da wavidnen win. bolos Conqaram galanZRa xalxi: Cemeb Tikan-batkneb
galalesao-d me Taod maviÃdiv sircxvilsav, me Tqven maÃdil sircxvil rad
mindav”. mainc veraferma ver gasWra mTvral gurovlebTan. guroeli baTira
Zalian amayi kaci iyo da man Tqva: deda SeirTas colad, vinc dabrundas da
Satil ar wavidasav. gavarda xidze da gahyva sxva xalxic. Tan misdevda diac-
96
ymawvili da moxuci xalxi. diacebi da moxucebi exvewebodnen _ nu mizdiTav,
magram aras vis ugonebdes. meSvlad mainc gamavadgebiTav, ambobdnen diacebi
da moxuci xalxi da misdevdnen Tan. gzaSi SexvdaT erTi Satilioni kaci,
Calxia. saklavi mixyvaniyv guros jvarSi, sazRvnelad mimavaliyv. guroelT
imisad cudi araferi eTqva, radgan is marto iyo, sircxvili iyo erT kacTan
bevris xalxis SuRli. xolod gurovlebs Calxiaisad eTqva, Cven Satils
mivdiT saSuRlarada-d Sen guros raRa gindao. dabrunviliyo ukan Calxiac,
gzaSi enaxa Satilioni wyemsebi, giorgiT Cua yofiliyo erT-erTi wyemsi
ymawvili. Calxias is gaegzavna SatilSi da eTqva: midi, Satils gaagebiev,
ro guroeln madianav SaiaraRebulniv SatilivnebsTan saSuRlaradao-d
Satilivnebmav iaraR aiRanav. Cuas gaetex Ãma. SatilionT egona, rom guroelni
axlos Tu movidnen sofelTan, diac-ymawvili daSindebao. aCqarebuliyvnen,
rom soflidan Sors rogorme SevxvdeTo. Tofebi aeRo da siCqaris gamo far-
xmali veRar waeRo. mTxrobelma Tqva: xalxi ise aCqarebiT wavida, rogorc
wava mosisxle mtrisake, sinamdvileSi ki guroel-Satilioni xalxi sul
erTi meoris naTesavi iyo. diswuli, dediZma, siZe-coleuli da sxva. guroeli
da Satilioni qali sxvagan iSviaTad gaTxovdeboda, Tu am soflebSi ara.
erTi, imitom, rom erTimeoresTan axlo cxovrobdnen, meore, imitom, rom
erTi meoris msgavsi xalxi iyo adaT-CvevebiT, siyoCaRiT da sxva. eguebodnen
erTi¬meores. axla ki Tikan-batknebis gadasvlis gamo ori sofeli iaraRiT
gamovida erTimeoresTan saSuRlarad.
Satilis Walaze erTi viwro adgilia mdinare arRunis pirze da iqve
patara xidia. am xidze Sexvdnen erTimeores gurovlebi da Satilivnebi. am
xidze pirvelad Satilivnebi mividnen, xidze gadaeRoba diacebi da xnieri
xalxi da aRar uSvebdnen maT. am dros gamoCndnen gurovlebi; xidze rom
gza ar daanebes, Satilivnebi wyalSi gadaxtnen da gavidnen. zogebi kldis
Tbes amoefarnen Tofianebi. mTxrobelma mgeliam ase miambo: `maSin me cameti
wlis viyav, iaraR ki ar mqond, magram iq ki viyav. aerivnes erTucSi guroel-
Satilionni, dadg Ãmlebis jaÃ-juÃi, Tofebis triali (srola). Tofis Ãma
kldeebs uÃmobda-d, Tofis boli nisliviT daidv (im dros boliani Tofebi
iyo, qarTuli Tofebi da berdankebi). zogi iq waiqc xalxi, zogi aq daeyar
riyesaviT. Cven sisxlmagozebul xalx gvegona-d iseeb mkvdreb yofiliyv
(sisxl magozebuli: zogs sisxlze guli uwuxdeba da droebiT ugrZnoblad
vardeba). SuRli ar gagrZelebula, cota xans iyo, diacebic meSvlobdesa-d
sisxlmac Sazar xalxi-d daanebes Tavi erTsxvis Ãocas”.
97
adgilze mkvdari darCa: ori Satilioni da eqvsi guroeli. momkvdrebis
garda, mZimed daiWra da sakaciT waiRes: eqvsi guroeli da erTi Satilioni.
gurovlebi meti imitom dazaraldnen, rom Satilivnebi TofebiT SuRlobdnen da
gurovlebs Tofebi ar hqondaT wamoRebuli, ÃmlebiT SuRlobdnen, sasikvdilo
naWrevebi TiTqmis ar daiTvleboda, imdeni iyo. romlebic Tavis fexiT wavidnen,
TiTo kacs ramdenime Wriloba hqonda miyenebuli. xalxi damSvidda da erTi
meorisake aRar iwevdnen. wavidnen, mkvdrebic waiRes da mZimed daWrilebic
sakaceebiT. daWrilebs sofluri eqimebi daayenes, magram mainc daixocnen
am omSi miyenebuli Wrilobebisagan. adgilze daixocnen Satilivnebi: imeda
gorgalaTi _ mokla TukaT ToTiam, guroelma, iqve omSi. TukaT ToTiaT
SinSi, gigiaT wiqa, daiWra am omSi da bobRacobda, es mokluli iyo Satilion
bociaT mgeliaisagan, magram tyuilad daRbralda gorgalaT imedas. TukaT
ToTiam rom Tavisi SinSi wiqa sasikvdilod daWrili naxa, sxvas waarTva Tofi,
gorgalaT imedas daxkra da uTxra: eemaCi ro es Cem SinSi bobRacobs, eemis
uncrosimc xar. wiqasav safarSiiT qud gamaugordav, imas Camaxyvav, gorgalaT
imedam esrivao-d maklav, daabrales. amaze bZolac iyo. gorgala ambobda, Cemma
Svilma imedam wiqa ar mokla da TukaT ToTiam Cemi Svili tyuilad moklao.
mkvdris amoRebac gabedes; tyvia, romelic meore mxares ar iyo gasuli, unda
ecno visi iyo, magram arc es moxerxda. wiqaisa da gorgalaT imedais Tavi
rjulma erTimeoreSi gaRbara. magram, gorgalais meore Svilma, nanaizZem,
mainc mokla TukaT ToTia, Tavis Zmis, imedais sisxlisad. nanaizZem rom mokla
ToTia da Satilisake wamovida, mdevari daedevna. ToTiais axlo saxliskaci,
xoligaT TaTara, wamoewia da nanaizZec gzaSi mokla. nanaizZis da ToTiais
Tavic rjulma erTimeoreSi gaRbara.
amave omSi mokvda mamula Satilioni, bulaurT mamidan. mamula maSin
ymawvilad iyo da deda iWerda da xalxs exveweboda: Tqveni Wirime, nu
momiklavT, erTi Svili myavso. guroelma sigirgalma dedis xelSi dahkra
Tofi da mokla mamula. am dros mamulas dac aq iyo, lelika. amave omSi
moukles axalgazrda saqmro _ guroeli gigiaT wiqa. axla es Zmac moukles,
qalma veRar aitana da gadaxta wyalSi. cocxal-mkvdari gamoiyvanes, magram
daavadda da male mokvda. am omSi guroeli xTisiaT samuka mokvda, sukiaT
gvaridan. es dabralda sigirgalisagan moklul mamulas saxliskacebs,
e. i. bulaurT Cuas da gamaxelas. samukas sami natyviari sWirda da samive aq
aRniSnul pirebs dabralda. Tumca eseni mamulas axloblebi ar iyvnen, magram
rjulma sigirgalisagan mokluli mamulas Tavi gabara mamulais Soreul
saxliskacebisagan moklul sigirgalis saxliskac xTisiaT samukais TavSi.
98
am omSi TorelT Conqaram ÃmliT daWra Satilioni TiayaT nia, romelic am
Wrilobisagan mokvda. ramdenime wlis Semdeg, radgan Conqara daavadebuli
iyo da misi mokvla sasaxelod aRar miaCndaT, Conqaras cameti wlis Svili _
xTiso moukles. xTiso patara mSvild-isriT Citebze sanadirod gamosuliyo.
Conqarasagan moklul niais Svilma, mixam da misma biZaSvilma xoligam
esroles da niais sisxlisad mokles es ymawvili. mere rjulma amaTi Tavic
erTimeoreSi gaRbara.
amave omSi daiWra da Wrilobisagan gardaicvala kokoT gigia, Satilioni.
misi naWrevi saardaraod gaxda, Conqarai da sigirgali (gurovlebia) ibrZodnen:
ara Senma naWrevma mokla da ara Senmao. rjulma sigirgals fici uTvala,
man Teqvsmeti kaci xels moikida da daifica; Tavi daedo Conqaras (kacis
Tavze Tu ificavdnen, Teqvsmeti kaci unda mokidebiyo xels saxliskacebidan.
Tu diacis Tavze iyo fici, maSin rva kaci unda hyoloda xelsmomkide da
maSin iyo fici sruli. Tu amdeni xelsmomkide ar mougrovdeboda, maSin fici
gatexilad CaiTvleboda da gamtyuvndeboda is, visac fici hqonda rjulisagan
davalebuli). am sisxlze mokles Conqarais saxliskaci, ToTiaT ivane. es mokla
gigiais Svilma _ giorgim da ori saxliskaci etana Tan _ TaTiaurT gigia da
naTelizZeT gigia. kokoT gigiais da ToTiaT ivanes Tavi rjulma erTimeoreSi
gaRbara. saukenmamkvdro xuTi Zroxa guroel baTakaT aiRes (winwin, pirvelad
momkvdari Tu ubedo an ucolSvilo iyo da imis sisxlze mokles kaci, maSin
saukenmamkvdro gaudis; es, rom ubedo, ucolSvilo kacis sikvdili mwvaved
dgas, radgan is sul ispoba uSTamomavlobod da misi mkvlelis mokvla
samarTliania; Tu pirvelad mokluls Svilebi, STamomavloba darCa da sul
ar ispoba, maSin SedarebiT msubuqad iTvleba aseTi kacis sikvdili da misi
mkvlelis mokvlisaTvis unda gaiRos xuTi Zroxa saukenmamkvdro). rigis
yenebisaTvis pirvel xanebSi guroel-Satilivnebs Tavi hqonda minebebuli,
ramdenime wlis Semdeg ki xevsureTis rjulis mixedviT iwyes rigis yeneba,
romelic mTxroblebma ver gadmomces, vin rogor uyena rigi.
legua Satilioni bulaurT mamidan iyo da SatilionTagan gurovlebisaTvis
nasroli tyviiT daiWra. amisi daWra dabralda jalabaurT levans. bolos
levani xanjliT mokla amave bulaurT erT-erTma kacma nikom. levans ori
patara bavSvi darCa da Tavi TavSi gabares.
TaTarT xTiso mokles suikaT: TaveleqaT biZuram, xoligaT TaTaram da
samukaT besom (imaT saxliskacis Wirze). WielT niko, guroeli suikaTi, mokla
mangiaT bewikais Svilma _ kvirikam omSive da daabrala jalabaurT oJiaT
babos Svils, baWyias. rjulma fici baWyias daavala, magram xels momkideebi
99
ar mougrovda. mere mangiaTav daifices tyuilad da daumtkices isev baWyias,
radgan mangiani bevrni iyvnen da Ãelsmomkideebic mougrovdnen. WielT nikos
colad hyavda kvirikais da. xalxma gaigona, roca kvirikas eubnebodnen Tavisi
deda da Tavisi da, ra qeni, siZe rad mokali nikoo, rogori sacodavi deda-
debi darCa magisio. magram iman tyuilad ficiT Tavi moiSora da baWyias
gadaabrala. mere wamovidnen suikani, safexvnosTan axlos Causafrdnen da
fexonSi najdomi baWyia mokles mangiaT aparekam da ZaRlikaT imedam. suikaT
axalgazrdebi, kidev oTxi kaci, Satilis pirdapir msxdariyvnes, mdevrad
wasul Satilivnebs autexes srola da ar gauSves. mTxrobelma Tqva: `am
tyuilad ficze mangiani gaTavebaze mivides; kvirika, idukaT joyolais cxenm
galaÃ. erTi Svili maukvd, erT Svilic aseT ubeduri, rom didxans ar gastans
magis sicocxle. saxliskacebic, vinac tyuilad ficze Ãels maekidnes, sru
gaTavebaze arian mimdgarni.~
rjulma baWyiais da WielT nikos Tavi erTimeoreSi gabara, xoloT,
tyuilad dabralda baWyias ukacurobis gamo. zemoT iTqva, rom kvirika
cxenma moklao. kvirika rom joyolam gaalaÃvina cxens (joyola ardotelia),
kvirikais Svilma ivanem da SiSiaT imedam, ivanes saxliskacma, makles
joyolas mama iduka da gaibara Tavi TavSi. saukenmamkvdro aiRo joyolam,
radgan kvirika colSviliani iyo.
am levansa da baWyias radgan Ãelsmamkideebi aravin xyvanda, amitom tyuilad
bevri kacis Tavebi daabrales (levani da baWyia Zmebi iyvnen). isev mangiaT
mamidan iyo gagaT samuka. misagan mokluli iyo guroeli badaT imeda (suikaT
mamidan). isev mangiaT daifices, rom levanma moklao da tyuilad daumtkices
mas ficiT. wamovidnen suikani _ medais Zma Toreli da TaveleqaT biZura,
esroles levans da ori tyvia daxkres, magram isev gadarCa. levanis Zmas,
baWyias, namdvilad mokluli hyavda guroeli benteri, baWyia aRar iyo da
erTi tyvia benteris Svilma dahkra levans; is isev gamorCa. mTxrobelma Tqva,
levans mucelSi gveli hyavda, Wrilobebs ulokavda da imitom rCebodao.
levans ori oboli Svili darCa, roca is leguais sisxlze mokla nikom.
is oblebi gaizardnen da sadRac Crdilo kavkasiaSi wavidnen. badaT imedais
Tavi gauTavebeli darCa. Tavi Tu gaTavebuliyo, imedais TavSi Teqvsmeti
ZroxaRa ergeboda, radgan levani imaTTagan Tofdakruli iyo.
am omSi mokles guroeli ZaRlika, baTakiaTi. mangiaT vaJunam mokla. amis
sisxlze mangiaT aparekam da TaveleqaT biZuram vaJunas esroles da fexSi
daWres, xoloT cocxali gadarCa. amis Semdeg aRar usroliaT da Tavi darCa.
vaJunaT xTiso rigs uyenebs. omSi daWrili iyo guroeli imedaT baTira,
100
suikaT mamidan. es iyo daWrili anatorelT niaisagan da am Wrilobisagan
mokvda. anatorelT daedo suikaT Tavi. mere suikaT mamis kacma aparekam
colad waiyvana anatorelT xTisos coli, Tarua; xTisos mama abuleTi
iyo da suikaT ÃelisqveiTad aRar daudga _ Tqven Cveni coli waiyvaneTo,
magram aq sisxlis saqme ufro mZime iyo da amitom isev suikaT kacma uTurgam
abuleTi mokla xanjriT. eseni axloblebi ar iyvnen, magram rjulma Tavi
TavSi gaabriva.
am omSi da omis Semdeg sisxlze sul daixocnen Satilivnebi: 1. imeda,
2. mamula, 3. nia, 4. gigia, 5. legua, 6. TaTarT xTiso, 7. baWyia, 8. abuleTi,
9. nanaizZe, 10. sadara; qali _ lelika (Tavi moikla). gurovlebi arian,
maSinve da Semdeg daxocilni am sisxlze: 1. wiqa, 2. Salika, 3. ToTia,
4. samuka, 5. penteri, 6. imeda, 7. ZaRlika, 8. WielT niko, 9. baTira,
10. ConqaraT xTiso, 11. ToTiaT ivane. am ambavze vinc daixocnen, zogierTis
cnobebis uqonlobis gamo, ver daiwera, vin visgan iqna mokluli, an vis
sisxlze. amave omSi daiWra qacuaurT Toreli, barkalSi iyo daWrili
gorgalaisagan. gorgalasac sWirda patara naWrevi Torelisagan. gorgalais
Svilis nanaizZis mokvlaSi Torelic monawile iyo. Toreli gorgalasagan
moiTxovda samTelsamkvdros ocdaaT Zroxas, radgan tyviiT iyo daWrili;
magram, aRar ergeboda amdeni, radgan Torelsac hqonda zemoT aRniSnuli
danaSaulebi da amitom ver Tanxmdebodnen. adga Toreli da gorgalais
saxliskacs, xaxuaT sadaras, Tof dahkra da mokla.
Torelis da iyo gaTxovili liqokSi da Svilebic hyavda. Torelis Svili
da misive disSvili Zalian gavdnen erTimeores. Satilivnebs undodaT
Torelis Svili moeklaT. magram ver icnes da, misi gonebiT, mis magier makles
Torelis disSvili xaxuam da gorgalaT baTiram. mere moindomes Tavis
gabra TavSi. magram liqoklebma uari Tqves: Cveni Svilis Tavs gurovlis
TavSi ar gavbriTo. Toreli rigs uyenebda Satilivnebs da Satilivnebi
liqoklebs, Tumca, xevsureTis rjulis mixedviT, arasworad; magram mainc,
rjulma Semdegnairad SeaTanxma: rigis saklavi Torelma Tavis disSvilebs
unda mouyvanos weliwadSi TiTojer, rogorc rigis yenebis wesia, radgan
misi disSvili Satilivnebma mokles misi Svilis gonebiT. SatilionT ki
rigs aRaravin uyenebs, radgan Torels maTTvis misayvani rigis saklavi,
maTgan mokluli Tavis disSvilis rigis saklavad miyavs Satilivnebis
magier. am sisxlis saqmeze qacuaurT erTimeore moikveTes. qacuaurni or
mamad iyrebian: biCinagani da sosanani. Toreli biCinagaTia da sosanani
101
maTi ganayrebi iyvnen. Satilivnebma SemouTvales: Tu biCinagaTan Zmobas
gaxyriT, Tqven Cveni Tavi aRar gemarTebaT, Tavisuflebi darCebiTo. adgnen
da sosanaTac makveTnes biCinagani da darCnen SatilionT mosisxleobidan
Tavisufalni.
babukT naTelizZe
Camawerina babua arabulma 1940 welSi, 75 wlisam, sof. daTvisi
arabulebis gvari xevsureTSi cnobilia xalxis simravliT. isic cnobilia,
rom isini kidev orad iyofian: biCinagurebi da CuCayeurebi. mere kidev mamebad
iyofian. babuki da misi Svili naTelizZe arabulebi iyvnen, arabulebidan–
biCinagurni, biCinagurebidan _ maraizZeTi da maraizZeTaniT kidev calke
mama _ gagielani. babuki cxovrobda yazbegis raionSi, sofel juTaSi.
saxelganTqmuli iyo vaJkacobiT, jixvebze nadirobiT da ojaxisSvilobiT,
purmariliT. Cven viciT, rom arabulebi juTaSic cxovroben da bude-
xevsureTSic sxvadasxva soflebSi arian dasaxlebulni. maraizZeT mamis
xalxni cxovroben juTaSi, daTvisSi da zeisteCoSi, sofel esaCuSi. am
xalxT, rogorc erT sofelSi, iseve sxva soflebSic hqonda adgilis wili,
radgan erTimeoresTan axlo ganayrebi iyvnen. sadac vin moisurvebda, iq
dasaxldeboda. gadaucvlidnen erTimeores saxl-kars, mamuls, an saxls
iyiddnen da mosuls saxliskacebi mamuls Tavis Tanasworad miscemdnen.
babuki, rogorc vTqviT, saxelganTqmuli iyo yvelafriT, rac xevsureTSi
vaJkacs unda axasiaTebdes. erTxel babuksTan iSuRla xuTma xevsurma sanes
sane gudanis jvaris mTavari sadReobo adgili iyo, saneoba weliwadSi
erTxel modioda ivlisis TveSi. es adgili mdebareobs gudanis zeviT mTaze
da am dReobaSi Tavs iyrida mTeli maganZuri, arabuli, WinWarauli da
gogoWuri. maTi qal-qaliSvili da mravali xalxi modioda. xSir SemTxvevaSi
xdeboda SuRli, miuxedavad imisa, rom akrZaluli iyo jvarisagan. rogorc
sxva xalxi, babukic aq iyo mosuli, fariT da xmliT SeiaraRebuli. erT
xevsurTan mouvida Cxubi da babukma is rom daWra da daamarcxa, mas
saxliskacebi mieSvelnen da xuTi kaci gaxda babukTan maSuRlari. xevsurebi
ityodnen: xuTi sca da xuTTave ufarao. xuTnive Wrna da mas ki siwiTe ver
gamoarTveso, e.i. xuTi xevsuri daWra-daasisxliana, fari ise marjved ixmara,
rom erTi Wriloba ver miayenes. sxvafrivac babuki Zalian Tavmoyvare iyo.
102
juTaSi xalxi gaqurdebuli iyo, iparavdnen erTimeoris ojaxebidan erbos,
cxvrebs da sxva wvrilman rameebs. babuks hyavda Svilebi _ erTi vaJi da erTi
qali. naTelizZe jer kidev patara iyo, rom juTlebma CaiTries da wvrilman
qurdobaSi miaRebines monawileoba. babukma es iukadrisa da gadawyvita: TuU
es bavSvi aqedan ar movaSore, es xalxni damiRupaven, qurdobas aswavliano.
adga, daTvisSi iyida saxli da iq gadasaxlda Tavis col-SviliT. aqac kai
cxovreba SeiZines da yvelaze ukeTesad cxovrobdnen. wamoizardnen qal-
vaJebic. bevri stumari da mimsvlel-momsvleli hyavdaT, radgan Zalian kargi
ojaxi iyo ded-mamian - Svilebianad da cxovrebac xels uwyobda.
amave sofelSi cxovrobda arabulebis gvaridan erT-erTi mama, daviTaurni.
eseni maraizZeT mamasTan Sors iyvnen, magram gvari erTi hqondaT. daviTaurT
mamaSi wamoizarda erTi Zalian kargi axalgazrda _ babua CalxasZe. xevsurebi
ityodnen,LCalxaT babuas xevsureTSi badali ara xyavso. babua da babukis
qali Tamari erTimeores dauaxlovdnen, rogorc erTi gvaris qal-vaJebi.
daiwyes sworfroba da erTimeorisaTvis miyol-moyola. erTimeore Zalian
SeuyvardaT, magram rjuli uflebas ar aZlevda col-qmrobisas, rogorc
erTi gvarisebs.
arabuli gamravlda da qali veRarsaidan mogvyavso. erTxel kreba moiwvies
arabulebma: gvari davSaloT da sxvadasxva mamis xalxma arabulma arabuli
SeirTos, garda Tavis mamis qal-vaJisao. es piri swored babukma, mindiaT
abam da gogitam CauSales (eseni arabulebis gvarSi mowinave xalxni iyvnen).
krebaze isini rom movidnen, xalxs uTxres: „Cven ucolobis gulisTvis
gvars da Zmobas ver gavxyriT. Tavis das vinc SeirTavs, is ra cocxlebSi
unda iTvlebodas. vinc cols ver maiyvans, ucolo daberdas da makvdas.
Cven imis rjuls ver davzdebT, rom da-Zmebm icolqmran. maS ras xqvian
kacoba, sircxvil-namusi, da-Zmoba, Tavisoba”. am sityvebs zogierTma sxvebmac
dauWires mxari da CaiSala piri. darCa isev ise, rom arabuli qalvaJi
erTimeoris da-Zmad iTvleboda da gacolqmrebis ufleba ar eZleodaT. es
uSlida xels Tamars da babuas, magram es axalgazrda iqamdin Tamami iyo,
rom arc piri da arc xalxi arafrad Caagdo da Tamari colad moiyvana.
gamwarda babuki da naTelizZec. sxva gareSe, amaTi mogvare xalxic wyinobda
am ambavs da naTelizZes aqezebdnen babuas mosaklavad. babuas mokvla ar
undoda naTelizZes, radgan Zalian kargi axalgazrda iyo da ar emeteboda,
Tan ki nawyenic iyo masze. bolos naTelizZes babukmac usayvedura: Calxais
Svilma da gagtaca da Tavisuflad dadis, ar gepovebao. babuks viRacam ki
103
moutana ambavi: babuam Tqva, me gagielani ver mamklaven, imaT nasrol tyvias
xels SeuRobeb da isev imaTake mivabrunebo. babukma es ambavic uTxra Svils
da daumata: ai, Calxais Svili amis metad ar gvafasebso.
naTelizZes meti gza aRar hqonda, wavida RamiT da babuas saxlis pirdapir
tyeSi Casafrda. babua jer-jerobiT sofelSi ar gamodioda. magram Tavis
saxlis midamos ki dRisiTac dadioda, ar imaleboda. Tan imedi hqonda,
naTelizZe me mosaklavad ar gamimetebso. naTelizZe ki imis mosaklavad ukve
Casafrebuli iyo da eloda imis gamosvlas. gaTenda. cota xnis Semdeg babua
gamoCnda Werxos karTan. naTelizZem esrola da sasikvdilod daWra. TviTon
adga da sofel gveleTSi gadavida. darCa Tamari Zalian cud mdgomareobaSi.
xevsureTis wesiT misi aq yofna aRar SeiZleboda, radgan babua kvdeboda imis
Zmisagan. Tan aRarsad hqonda wasasvleli. babuac Zalian uyvarda da moSoreba
eZneleboda. babua jer kidev cocxali iyo. ded-mamas da saxliskacebs sTxova:
Tamars nurasvin awyenT, esec Cemgan Cavarda am ubedur mdgomareobaSio.
babuas sityva gaigones da Tamars yvelani kargad eqceodnen. babuam ori dRe
kidev icocxla da Tamari sul gverdze ejda. babuam Tqva: ar megona Tu
naTelizZe ase gamimetebdao. Tamari uvlida da eubneboda: Sen Tu ver morCi,
mec male Tavs moviklav da saiqioSi SenTan movalo. babua gardaicvala. mis
dasaflavebamdin ki iq iyo Tamari. mere TandaTan uxerxuli gaxda amis aq
cxovreba da wavida aqedan. saxlSi misvla ver gabeda, radgan misi brali iyo
es ubedureba da sxva naTesavebSi mivida. rigis yenebis ambavs aq aRar vexebiT,
radgan rigis yenebis wesebi zemo TavSi aris aRniSnuli. mxolod, xevsureTis
rjulis mixedviT, yvela rigi uyenes. mosisxleebi xandaxan rigs ar iyeneben.
daviTurebma rigi maSinve iyenes. saxlis rigi, gvaris rigi, sadedo _ dedam.
erTi sityviT, rigi uyenes. rigis yenebamdin babuki aq imaleboda. mere adgnen
da arxotSi gadaixiznen. babukis coli sofel axielidan iyo, oJia oCiauris
qali da am sofelSi mividnen amanaTad. erTi saklavi arxotis jvarSi
miiyvanes da miabares Tavi jvars da xalxs. sofelma amanaTobaze uari ar
uTxra da miiRo isini. erTi saxlic uSovnes, jvaris mamulic misces da Tavis
sakuTar mamulebsac axvnevinebdnen. isini Zalian mSromeli xalxni iyvnen da
aqac male kargad moewyvnen. sofelma neba darTo, saxli da mamulebi eyida.
saxlic iyides da mamulebsac yidulobdnen, barSi gadasuli xevsurebisas.
xevsurebi e.i. daviTaurebi cdilobdnen: an Svili moeklaT an mama, magram
arxotSi advili ar iyo aseTi rame. erTxel babuki mTaSi jogs aZovebda da
erTi xevsuri movida, raRac ambavi moutana misi saxliskacebis dazianebisa da
uTxra: dagibareso, mama da Svili wamovidneno. es yofiliyo janikT ÃirClais
104
Svili xTiso, daviTaurT gareTuli saxliskaci. Turme es kaci bavSvobidanve
bakurxevSi gaizarda, arc babuks icnobda da arc babuki mas. mere is kaci
wasuliyo da arxotis mTaze sangali gaekeTa da Casafrebuliyo. mama-Svili
an orive, an erTi wamova, azriT gavigeb, rom SeiaraRebuli iqnebian, SeemCneva,
vin arian da movklavo. magram babuki briyvi kaci ar iyo, eWvi aeRo, rom
viRaca daviTurT kaci unda yofiliyo da aRar wavidnen. Tume janikT xTiso
or dRes eloda arxotis mTaze babukis da imis Svilis misvlas, magram isini
ar mividnen iq.
TandaTanobiT drom gaiara. daviTaurT gulic damSvidda. daviTaurT jer
babukis axlo saxliskacebi Seiyares pirs da bolos babuki da imis Svilic
pirs Seiyarnes da Tofi aiRes, aRar iZevdnen TofiT mosaklavad. mxolod
sadac daviTaurT vinme iyo, isini advilad ar midiodnen. weliwadSi TiTo
rigis saklavs da arays ugzavnidnen da imasac sxvis xeliT. daviTaurT ar
endobodnen, radgan Zalian amayi da SurismaZiebeli xalxi iyo. xevsurebi
ambobdnen: sadac daviTaurni ar arian, iq eSmaki ver gaimarjvebs, SuRli
ar iqnebao. erTxel eSmakma moindoma jarze misuliyo da xalxi eSuRla
(SuRli eSmakis saqmed iTvleboda, Serigeba _ angelozis saqmed). wavida
eSmakio, ambobdnen xevsurebi, mivida jarze, sadac sma iyo. daaTvaliera da
iq daviTaurTi veravin naxao. mobrunda da ukan wamovida, aq daviTaurTi
aravin urevia da me ras gavimarjvebo. aseTi xmebi iyo daviTaurebze. magaTi
Wiri qvasac ar scxavav, Tore kacs egen ras SaarCenenav. amitom ganze idgnen
da axlo ar midiodnen. daTvisSic aRar wavidnen. saxlic CaÃovlda (daingra).
mamulebic gayamirda da babukT yvelafers Tavi daanebes. naTelizZes iqve
arxotSi, sofel amRaSi, qali moewona; colad moyvana undoda, magram
mosisxleT nebadaurTvelad ver moiyvanda. babukma Suakaci gagzavna,
erTi saklavi waayvanina, tikiT arayi da daviTaurTagan iTxova, neba mieca
naTelizZisaTvis colis moyvanisa. daviTaurebma neba darTes da naTelizZem
moiyvana berdiSvilT mamidan abikaT gagais qali nanuka.
Tamari jer naTesavebTan iyo da mere dediZmaT moiyvanes da mama-Zmebmac
apaties uweso gaTxoveba da Seiriges. babua jer ki axsovda, mere ki gaerTo
isev sworfrobaSi da babua TandaTan daaviwyda. erTi kargi axalgazrda
iyo berdiSvilTave mamaSi. is saxeliani iyo, qistebis mxoceli da Tamami,
saxelad erqva babuta, romelic mter qistebs SiSis zars scemda da amis
saxeliT mTeli gvaric amayobda. Tamarma rom dainaxa aseTi saxelovani
axalgazrda, aranaklebi CalxaT babuaze, CalxaT babuas xsovna mis gulSi
sul gaqra da axla axali megobari gauCnda, gayva mas colad. karg qmar-
105
SvilSi Cavarda, karg ojaxSi, magram imis mama-ZmaT ki kacis Tavsisxli ar
moSorda. xaTri, mravali xarji, adgilis dakargva da sxva.
babuki daberda, magram jixvebze nadirobas mainc ver iSlida, radgan
axalgazrdobaSi didi monadire iyo. ukanasknelad WimRis kldeSi wavida
sanadirod da daikarga. erTi kviris ganmavlobaSi Temi da sofeli eZebda,
xan fiqrobdnen: daviTaurT xom ar mokles da damaleso. mere moklul
jixvs Sexvdnen kldeze gadmovardnils, moZebnes da babukic imis zemoT
mkvdari ipoves. Turme esrola jixvs da mokla, jixvi Zalian cud misasvlel
adgilas gaCerebuliyo. babuki axalgazrdobis dros naCvevi iyo kldeSi
siaruls, magram siberis dros ise mardad veRar moiqceoda. misuliyo
jixvTan da kldidan daegora (mere navalze gamoarkvies es ambavi). jixvi
rom dagorebuliyo, rqa, rames moedo Tu Tavi veRar Seimagra, babukic Tan
gadmohyoloda dagorebul jixvs. am ficar kldis boloSi balaxiani patara
adgili yofiliyo da babuki iq gaCerebuliyo. Tavi hqonda cotaTi gatexili.
amdgariyo, cota iqiT gaevlo da kldis piras miwolili momkvdariyo.
moasvenes da arxotSi sami dRe iyo. xarjebi aq arxotSi gadauxades, cxen
doRvi da sxva. darCnen naTelizZe da misi deda. colic moiyvana da Svilic
eyola, qali.
naTelizZe pirvel xanebSi Wkvianad cxovrobda da mere daiwyo amayoba.
arxotivnebi, zogierTi axalgazrdebi qisteTidan itacebdnen cxenebs, cxvrebs
da naTelizZec amaT ahyva da monawileobas Rebulobda. mSvidobian xalxs
es ar moswonda, isini eubnebodnen yvela qurdebs: daanebeT Tavi, qisteTSi
nu qurdobT, Torem qistebi bevrni arian, amasTan, Tqvenze metad qurdebi da
yoCaRebi, movlen, gagvanadgureben da mere Cven Tqvengan moviTxovT zaralis
anazRaurebaso. marTlac, aRniSnulma qurdebma jer oci cxeni moitaces,
mere orasze meti cxvari moitaces, mwyemsic mokles. qistebma kaci mogzavnes
saiTa (saiTam qarTuli ena kargad icoda), dagvibruneT cxenebi da cxvari,
Torem kai saqme ar iqneba Cvensa da Tqvens Soriso. miuxedavad xalxis
Txovnisa, gaTamamebulma qurdebma araferi daubrunes.
gaiara zafxulma. Semodgomis xanze mTelma qisteTis laSqarma moiyara
Tavi. daecnen arxotSi da ori sofeli _ amRa da axieli sul gaanadgures.
mesame sofels, WimRas, xeli ar axles, radgan isini begarasac aZlevdnen
da qurdobaSi monawileobas ar Rebulobdnen. qistebma, anu RilRvlebma
(erTi da igive arian) Rame orive sofels alya Semoartyes da xelSi Caigdes.
sofel axielidan tyveebic waiyvanes, pirutyvic garekes da Sinauri qonebac
waiRes. amRaSi ki xalxma gaugo misvla da qvitkirebSi gamagrdnen. nawili
106
pirutyvi aqedanac garekes, erTi kaci, erTi diaci da erTi patara qalic
mokles. agreTve mokles erTi cxvris mwyemsi, gudamayreli. amis Semdeg
naTelizZes xSirad xvdeboda usiamovneba xalxSi. xalxi sayvedurs aZlevda:
Tqven ipareT da samagierod Cen ki gavnadgurdiTo. bolos iZulebuli gaxda,
rom aqaobas gaSoreboda. saxli da nayidi mamuli gayida da Tavis dediT
da colSviliT isev juTaSi wavida. juTaSi saxli iyida da mamulis wili
saxliskacebma misces. raki qisteTSi mieCvia qurdobas, juTaSic veRar iSlida
da xelmrudobas eweoda, saxliskacebic eCxubebodnen, magram gaialRova da
veRar iSlida. juTlebi ambobdnen: jvarTac gadasulia da xalxsac aRaraad
agdebs, amas kargi araferi daemarTebao. mas erTi qali arxotSive eyola da
tyupad, qal-vaJi juTaSi SaeZina. ufrosi qali xuTi wlisa iqneboda, roca
patara da-Zma wlisa gaxdnen da iwyes fexiT siaruli. naTelizZes Sromac
Zalian uyvarda. bevri naxnav-naTesi hqonda da Semodgomaze bevri saCadli
moitana saxlTan axlo (saCadli hqvian agebul Znebs erTad). patara qal-
vaJi fexiT dacocavdnen da didi qalis winZRoliT ZnebSi Sesuliyvnen da iq
TamaSobdnen. sxva bavSvebic iyvnen maTTan erTad. romelma bavSvma moitana
asanTi, es gaugebari darCa. ufro eWvi iyo, rom naTelizZis ufrosi qali unda
yofiliyo damnaSve. saCadlSi erT serkvs cecxli waekida (serkvi: dadgmuli
Zna), qari iyo da ucbad mTel saCadls moedo. aq am dros ufrosi vinme ar
iyo bavSvebis garda. mozrdili bavSvebi saCadlidan gaiqcnen da gadarCnen
cecxlSi dawvas. naTelizZis ori bavSvi cecxlmokidebul saCadlSi darCnen
da oriveni daiwvnen. mosulma xalxma es verc ki gaiges, manam naxevrad
damwvar bavSvebs ar waawydnen. am dros naTelizZe iq ar iyo. meore dRes
movida. bavSvebi daasaflaves da daiwyo cecxlis wamkidebeli bavSvis Zieba.
aq am dros erTi maraizZeT mamis bavSvi yofiliyo, xuTi Tu eqvsi wlisa,
naTelizZis ufrosi qali _ amaze ufrosi. naTelizZis deda amtkicebda,
cecxli Cvenma qalma ar waukida. cecxls waukidebda eg sxva bavSvio. spiCka
aRebuli iyo iseTi simaRlidan, rom naTelizZis qali swvdeboda iq mxolod;
xalxis SemowmebiT, meore bavSvi iq ver Seswvdeboda. magram naTelizZe da
misi deda mainc ambobdnen _ Cveni bavSvi ar iyo, CaCauri waukidebda cecxlsao
(meore bavSvs CaCauri erqva). bavSvebi oriveni uars ambobdnen, me ar viyavio,
erTic amas ambobda da meorec. bevri awvales, awames CaCauri, magram is
ambobda: spiCka me ar mqonda, naTelizZis qalma moitana spiCka saxlidan
da cecxlic albaT iman waukida, me ki cecxlis wakidebaSi ar minaxavso.
naTelizZem zardonaT kaci miugzavna (maraizZeT mama kidev iyofoda mamebad:
zardonani, gagielani da sxva): me Svilebi Tqvenma Svilma damiwva, Tu
107
daidebT ori kacis Tavs, is aris, Tu ara, mec mogklavTo. zardonaT erTi
amayi kaci yavdaT gogita da aman Tavis dadebaze uari uTxra da, piriqiT,
lanZRvac dauwyo _ tyuilad rad gvabralebso. Suakacebma gogitas lanZRva
da muqara naTelizZes ar uTxres. maT uTxres, gogita ambobs: gamoviZioT da
Tuki dagvimtkicdeba, maSin kacisTavs davidebTo, magram naTelizZem gigitas
yvirilsa da muqaras TviTon mokra yuri da gadawyvita, gogitas mouklas erTi
Svili. gamoitana Tofi, sofels zeviT egulveboda gogitas umcrosi Svili,
xuTmeti wlis TaTua. sofels rom gascda, dainaxa, rom es ymawvili kldeze
ijda da dabla myof bavSvebs raRacas exumreboda. naTelizZem esrola da
bavSvi iqve, adgilze mokla. Tofis xmaze xalxi movida da bavSvi ukve mkvdari
iyo. naTelizZe sofels uCinari gziT gaSorda. gogitam bavSvi rom dainaxa,
uTxra: `mogikvdes Seni mama gogita, Tu Seneb Tvaleb davicila-d babukis
Svils eg SavarCin”. misulebs uTxra, TaTua wamaiyvaneT da Tavis saxlSi
daawvineTo. TviTon gabrunda da Sin wavida. exla gaxda rigis yenebaze dava.
naTelizZe moiTxovda ori kacis rigs, e.i. ori kacis Tavsisxls, gogita da
misianebi ambobdnen: Cven naTelizZes aravin movukaliT, tyuilad gvabralebs,
magan ki Tavis xeliT mogvikla. Cven ar vuyenebT rigs, imitom, rom marTali
varT, magan ki rigi gviyenos, Tu ar gviyenebs - Cven movuvliTo.
kac-Suakacma bevri ibrZola da bolos ase daiyabules orive mxare:
zardonaT erTi kacis Tavi unda daidvan, radgan bavSvebis dawva namdvilad
imaT ar umtkicdeboda. erTi kacis Tavi xom naTelizZes daedo. CaCauris
mSoblebma rigi uyenes naTelizZes, naTelizZem rigi uyena gogitas. sofelsac
gaSorda da gadavida isev arxotSi. aq mas aRarc saxl-kari hqonda da aRarc
naxnav-naTesi. gogita sul gaCumebuli iyo, arc muqaras ambobda. Tavis gulSi
ki naTelizZis mokvla hqonda gadawyvetili. naTelizZe TavisTvis brazobda:
imaT ori Svili momikles, me erTi movkali. adgilic me gavwire da isini
isev Tavis adgilSi ariano. ugzavnida kacebs: davabolovoT saqme, rjulSi
gavideT da rasac rjuli gvetyvis, ise moviqceT, ise SevrigdeTo. gogitasgan
dadebiT pasuxs ver Rebulobda. jer madrovoso, ambobda gogita. iqneb
rogorme gavigoT, cecxli vin waukida da imis mixedviT gavarCioT saqmeo.
amas naTelizZec fiqrobda, magram Tan cxovrebac gauZnelda da undoda male
dabolovebuliyo saqme da misuliyo isev Tavis sofelSi. mas arxotSi naxnav-
naTesi rom ar hqonda, amitom xiznis Senaxva uZneldeboda. puri arxotSi
ar iSoveboda da cxenis sapalniT gadahqonda yazbegis raionidan nayidi
simindi. gza juTaze midioda, yazbegSi mimavals juTis, soflis bolozed
unda gaevlo. dRisiT juTaSi ver gaivlida, RamiRam uxdeboda siaruli, rac
108
Zalian mobezrda da uklo TandaTanobiT sifrTxiles. juTas rom gascdeboda,
dRisiT dadioda gzaze. arxotidan gadasuli erT-erT juTelTan mividoda,
Tof-iaraRs iq damalavda. iqidan rom dabrundeboda, isev RamiT gamoivlida,
waiRebda Tof-iaraRs da wavidoda. amasobaSi wlebma gaiara. gioitas guli
sul sxvanairad Seicvala. agondeboda Tavis saxliskac babukTan uaxloesi
megobroba da fiqrobda: Tu wesierad moiqceva da aRarafers mawyens, me babukis
Svils mosaklavad aRar gavimetebo. magram roca gaigebda, rom naTelizZe
juTaSi yofilao, isev cecxli ekideboda _ brazobda, Cemi xaTri da ridi ara
aqvso. erTxel juTlebs uTxra: nu dagyavT aq babukis Svili, magan me Svili
momikla, magram axla me aRar minda isic movkla, radgan isic Cvens gvars
daakldebao. Tu mainc ar maiSlis aq siaruls, icodes imanac da Tqvenac,
rom Semomakvdebao, magram mainc ar daiSala da mainc dadioda. ukanasknelad
gogitam gaigo, rom naTelizZe juTaSi mosula da yazbegisaken Cauvlia.
iaraRi juTaSi dautovebia da am or dReSi aucilebliv unda movides. gogitam
Tavisi Zma ququ elqeSad gaayola; ququ midioda naTelizZisgan SeumCnevlad.
Cavidnen moxeveebSi da ququm aq gaigo, naTelizZe romel Rames amoivlida.
wamovida da gogitas Seatyobina. gogitam ququ xidze dauyena yaraulad. mas
gogitasaTvis unda Seetyobinebina, naTelizZe roca juTaSi movidoda. TviTon
gogita sxvagan yaraulobda. molodinis dro rom gaTavda da naTelizZe ar
mouvida, gogita ququsTan movida. wamovidnen da romel ojaxSic naTelizZe
modioda, im ojaxis fanjarasTan iyuriades. naTelizZis xma iqidan ismoda.
axla ki mixvdnen, rom naTelizZe binds gamohyoloda da vidre ququ Cavidoda
xidTan sayaraulod, is ukve gamosuli yofiliyo. esec aucilebeli iyo, rom
naTelizZe diliT Ramianad wavidoda aqedan. ququ da gogita wamovidnen da
juTis SaRma, arxotisake wasasvleli gza Sekres. Causafrdnen gzis pirze
sairme kldesTan (aq didi klde iyo, sairme kldes eZaxodnen). Tendeboda,
roca naTelizZe movida; erT xelSi sapalniani cxeni eWira, meore xelSi
_ Tofi. sul axlo rom movida, esrola gogitam da pirvelive nasroli
gulSi moaxvedra. ise aeSala nervebi gogitas, rom xuTive tyvia esrola
SaSxaniT. ququ xelSi mivarda Tofs, geyofa, nuRar esvrio. gogitam imasac
Tofis kondaxi miartya gulSi. mere rom gons movida, ququs uTxra: midi_
usakadreod ar iwvas, daawvine rigze da nabadi daaxureo. ququm mkvdari
gzis zemoT daawvina da misi nabadi daaxura. gogita sofelSi yviriliT da
soflelebis ginebiT Semovida: manamdin avlieT, manam ar momakvlevieT. Cemi
Svilic me damaklda, egic Cemi axloeli iyo, mamakvlevieT da Cems gvars
daaklda, exla Tqven gasvenebiT dasxdebiTo.
109
juTlebi wavidnen micvalebulis mosasveneblad. gogitam uTxra xalxs,
moasveneT akiasTan (akia misi mamiskaci iyo), Tu iman saxlSi ar miiRo, Cems
saxlSi moasveneT, me gaval saxlidan, is Cemi Zma iyovo. moasvenes akiasTan, kaci
gagzavnes da daTvisidanac mouvidnen saxliskacebi. arxotidanac mouvidnen
Tavis deda da coli, agreTve dedulebi da naTelizZe daasaflaves. gogitam
Tavze yvelaferi rigi uyena. maraizZeT arxotidan moiyvanes naTelizZis
ojaxi da juTaSi daabinaves. misi vaJi_ , cotas rom wamoizarda, rjuli
qonda da yvela Tavebi erTimeoreSi gaibara. Serigdnen da naTelizZis bavSvs
gogita Tavis sikvdilis dRemdin uvlida da patronobda. saukenmamkvdro da
aseTebi erTimeorisagan aRar auRiaT, radgan Zmurad Serigdnen da daiwyes
Zveleburad Zmuri cxovreba.
kinwani da CodarT mamuka
miambo babua qeTelaurma, sofel bisoSi, 55 wlisam
bisoSi cxovrobdnen qeTelaurebi; xolo, kidev arian mamebad dayofilni.
CodarT mamuka da kinwani erTimeoris Soriuli ganayrebi iyvnen, magram
mamukas, garda ori biZaSvilisa, kinwaTaze axlobeli saxliskaci ar yavda.
kinwaT Calxi marto kaci yofila, uZmo da arc RviZli biZaSvili yavdaT:
Calxi iyo mamaci da amasTan cnobili qurdi _ cxenebs, xarebs da sxva, rac
ki Sexvdeboda, yvelafers iparavda. mas wamoezarda eqvsi Svili _ xuTi vaJi
da erTi qali. mamuka, giorgi, tuCa, adua, gigia da qali_ mzeqali. am Svilebma
male iswavles mamis xeloba da qurdobiT mamas gadaaWarbes. iparavdnen
cxenebs, xarebs fSavidan da kaxeTSic ki gadadiodnen. texdnen saxlebs,
uxvdebodnen mgzavrebs, Zarcvavdnen. xevsureTSic ar indobdnen, Tu an nivTi,
an pirutyvi rame CauvardebodaT xelSi.
amave sofelSi cxovrobda mamuka CodriSvili. mas mama adre gardaecvala
da izrdeboda oboli, deda-debis xelSi. kinwani masTan kargad iyvnen. erTxel
qisteTSiac gaiyoles saqurdalad. xarebi moipares, wamoewia mdevari,
adua mZimed daWres tyviiT da cotaTi gadarCnen amowyvetas, Rame rom ar
daswreboda. CodarT mamukas bevri mamuli hqonda da kinwani umamulod iyvnen.
pirvelad qiraobdnen mamukas mamulebs, an Ralas aZlevdnen da ise xnavdnen.
bolos moxnes da mamukas aRaraferi misces. axla, meore wels, sadac misi
mamuli moewonaT, gaabes xarebi da xnavdnen. mamukam jer TviTon sTxova,
nu xnavT Cems mamuls, sxvasTanac Tqven unda mipatronoT, aramc Tu Tqven
damCagroTo. kinwaT yuri ar ugdes da isev xnavdnen mis mamulebs. mere kaci
110
miugzavna da sTxova, nu xnavTo, mesamed saklavi waayvanina, Cems mamulebs nu
xnavT, nuc me gamxvevT WirSi da nuc Tqvens Tavso; saklavic ukan daabrunes
da mosuli kacic gamoagdes. uTxres: Wkvianad iyos, Torem emag saxlkarsac
wavarTmevTo. am dros kinwani oTxni ZmaniRa iyvnen. mexuTe Zma gigia Tovlis
zvavma mokla. kinwaT rom ar daiSales, maSin ki CodriSvilma gadawyvita _
sinic yvelani daxocos da Tunda TviTonac mokvdes, ar dauTmos maT araferi
da SeuTvala: me gTxoveT, da axla Cemi brali nuRar iqneba. naTqvamia: `kaci
makvdebis colzeda, adgilze sakuTarzeda”. Tqven damwvarais Svili colis
cvlaze maxkaliT, me raiR mebralebis, ro mamulis gulisad magklaT. Cem
bral (damwvaraiSvilis mokvla Semdeg daiwereba) aRar iqnebis. kinwaT am
muqaraze bevri icines. dascines, axla CodriSvili dagvxocavso.
mamukas erTi da adre hyavda gaTxovili da meore dac gaaTxova. adga da
deda mis ZmasTan e. i. Tavis dediZmasTan waiyvana, qonebac mas misca. TviTon
gamoixura saxlis karebi da sadRac gaqra. kinwani kide dascinodnen: mamuka
axla ki amowyvetas gvipirebso. tuCas raRacaze dasWirda SatilSi wasvla.
giorgis kargi cxeni hyavda, gamoarTva es cxeni da wavida SatilSi. SatilSi
ori dRe mougvianda. mamukam gaigo misi iq wasvla da gadawyvita pirvelad
is moekla, radgan tuCa Zmebze metad yoCaRi iyo da, Tu sxva romelimes
moklavda da tuCa darCeboda, is Zmis mkvlels didxans ar acocxlebda.
wamovida da SatilSi gadasasvleli mTa `daTvisjvari” Sekra, tuCas
Seatyobines, rom mag gziT nu waxval, gza gaqvs Sekrulio, magram man es
arafrad Caagdo. Sejda cxenze da wamovida: me CodriSvili ver momklavs,
iaraRebs avyri da ise gauSvebo. amovida daTvisjvarze, Tofi mxarze hkidia,
xelSiac ar daiWira, ise ar epoeboda CodriSvils. CodriSvili gzis
marjves, koSkis nangrevSi, gzis zeviT iyo Casafrebuli. tuCa rom axlo
movida da gausworda, zevidan qveviT esrola, tyvia ise moxvda, rom tuCas
da cxens orives gauara da orive iqve adgilze mokvda. CodriSvilma tuCa
gzis Tavze Samoawvina, daamkacra. Tofic gverdze dauwvina, misive nabadi
daaxura da wamovida. mwyemsebi naxa da momxdari ambavi uTxra. mwyemsebma
bisoSi Seatyobines. wamovida xalxi da micvalebuli saxlSi moasvenes.
gamwardnen Zmebi da daiwyes CodriSvilis Zebna mosaklavad. magram is
xan erT mxares moeqceoda xevsureTSi, xan meores, vin ipovida mas. is
kidev Tavis mxriv adevnebda Tvalyurs, danarCeni kinwaT Zmebi sad vin
wavidoda, rom isinic daexoca. mamukam gaigo, rom giorgi sadRac barSi
wavida mgzavrad. wamovida da xevsureTis Walaze viwro adgilas Seukra
gza gveleTsa da barisaxos Sua adgilas. ori dRe eloda da mesame dRes
111
movida giorgic. roca mouaxlovda, esrola da pirvelive nasroli tyviiT
waaqcia. egona, vaiTu matyuebso da ramdenime tyvia waqceuls kidev miartya.
roca darwmunda, rom is cocxali aRar iyo, daaneba srolas Tavi. gzaSi ar
Casula, radgan aq bevri xalxi dadis da aRar undoda kidev rame xaTabala
mosvloda. SemTxveviT gamvlelma mgzavrebma naxes, bisoSi Seatyobines da
es kacic waasvenes. CodriSvili danarCen Zmebs uTvlida: aba, exla midiT
Cems mamulebSi, Tu kacebi xarTo, magram mamukasTan brZola axla Zneli
gaxda da mis mamulebs vin miekareboda. karga xanma ganvlo da CodriSvilma
gaigo, kinwaT mesame Zma adua barSi sadRaca unda wavides. wamovida da
`mowmaosZirs” (mowmao sofelia da mowmaosZiri am soflis dabla Walas
hqvian, romelzedac xevsureTSi Sesasvleli gza gaivlis. xevsureTisaken
rom mivdivarT, xevsureTi pirvelad iwyeba mowmaosZiridan). viwro adgilas
Sekra gza. meore dRes adua movida Tavis ojaxis wevr qalebTan erTad.
CodriSvilma amasac esrola, adua waiqca. ori tyvia mamukam kidev esrola
waqceuls. yvela tyviebi moxvda, magram cocxali darCa, mZimed daWrili;
magram eqimma adua isev gamoarCina. ori Zma mokla, erTi sasikvdilod daWra.
imaT ufros Zmas mamukas ar ebrZoda, radgan is uSlida Zmebs CodriSvilis
Cagvras.
adua didxans iwva Wrilobebisagan da mere, rogorc iyo, gamorCa. gamorCa,
magram kargad mainc ar iyo, Wrilobebisagan daavadmyofda. CodriSvilis
mokvlas ki mainc isev cdilobda. ufro imitom brazobda, erTma obolma da
arafrad Casagdebma axalgazdam ori Zma moukla. TviTonac Wrilobebisagan
daavadmyofda. CodriSvilma arc Tavi daido, arc rigi uyena da arafrad
ar Cayara isini.
mamuka pirvel xanebSi frTxilad iyo, magram, TandaTan gabriyvda,
gaTamamda da mourideblad daiwyo siaruli. dadioda xalxis Wir-lxinSi,
dReobebSi, jvarSi da sxva. aduas ki yvelgan kacebi yavda dayenebuli.
sadac daigulvebdnen CodriSvils, maSinve aduas Seatyobinebdnen. rogorc
sabolood gamoirkva, yavda iseTi kacebic, romlebic TviTon moklavdnen,
ise moawyobdnen saqmes, rom aduas daabralebdnen Tuki saamisod xelsayrel
dros ixelTebdnen. rogorc mTxrobelmac Tqva da sxvebic amtkicebdnen, asec
moxda bolos _ mamuka ÃaÃmatis jvarSi aRmoCnda mokluli. adua ambobda,
rom: me davigulve mamuka, ÃaÃmatis jvarSi movida da ludsa svamda. aduasave
gadmocemiT igi miipara jvarSi, Seixeda da dainaxa mamuka. radgan ar undoda,
rom Sig jvaris qazdarSi mokvla, gareT Casafrda da moucada mis gamosvlas.
bolos mamukam aiRo Tofi, gareT gamovida. karebs rom gamoscda esrola
112
aduam da sasikvdilod daWra. CodriSvili daWrili iyo, magram elvasaviT
swrafad gaqanda da aduas xeldaxel SeebrZola. magram male moeRo Rone,
davarda da male gardaicvala. adua ase ambobda, sxva xalxma sxvanairad
gamoTqva misi mokvlis ambavi:
soflebi biso da xaxmati erTimeoresTan Zalian axlos arian. sofel
xaxmatSi iyo erTi ojaxi, romelsac kinwaTan mtroba hqonda. amitom mamuka
am ojaxs endoboda. aduam imdeni moaxerxa, rom am ojaxs Seurigda da
moisyida isini. mamuka maTTan RamiT mivida, isini kargad Sexvdnen, ludi da
arayi daalevines da bolos mTvrali taxtSi daaZines. erTma maTganma Tofi
esrola da mokla is. mere aduas Seatyobines, mamuka fardagiT ÃaÃmatis
jvarSi miitanes da aq aduam ramdenime tyvia dakra. xevsurebma es ambavi meore
dResve SeamCnies, rom pirvel natyviaridan sisxli iyo gamosuli da sxva
tyviebi mkvdrisaTvis daekra. am natyviarebSi sisxli sul ar iyo. CodriSvili
dediZmebma sofel kistanSi waasvenes da iq daasaflaves. ase Caiara maTma Tav-
sisxlma _ arc xevsureTis rjuli da arc rigis yeneba.
aduas mokvla
miambo manve _ babuam
adua am ambebis Semdeg xevsureTs gaSorda da daiwyo fSavSi cxovreba,
saxeldobr, SaraxevSi. erTi xevsuri, sof. gudanSi mcxovrebi mindia
WinWarauli, sapatimroSi gardaicvala. aduas daabrales misi dapatimreba
da mindias Zma-biZaSvilebi gadaemternen mas. rogorc SemdegSi gamoirkva,
adua damnaSave ar iyo _ s dapatimrebuli yofiliyo Tavis danaSaulisaTvis,
magram isini mainc aduas eZebdnen mosaklavad. xan sad usafrdebodnen da
xan sad, magram is frTxilad iyo da rCeboda,”romliTav gziT wavidoda,
im gziT aRar brundeboda”. bolos mindias biZaSvili qali daayenes ambis
Sesatyobineblad, sad wavidoda adua, rodis dabrundeboda da romlis gziT.
qalma Zma-biZaSvilebis davaleba Seasrula. gaigo, rom adua TianeTSi wavida
da meore dRes unda mosuliyo. qali wamovida da es ambavi Tavis Zma-biZaSvilebs
uambo. isini imave Rames movidnen da mosasvleli gza Sekres. SuadRis dros
adua movida. Tofi xelSi eWira da iqiT-aqeT buCqebs aTvalierebda. magram
isini SeumCnevel adgilas isxdnen. gavarda ori Tofi da adua iqve usulod
daeca. ori tyvia kidev esroles waqcevis Semdeg da wamovidnen tye-tye. aq
mcxovreblebi axlo iyvnen, srolis xmaze movidnen da adua mkvdari naxes.
113
waasvenes da Saraxevis sasaflaoze daasaflaves. arc amisi rigi uyenebia
da aRarc SurismaZiebeli darCa vinme. darCa erTi moxuci Zma mamuka, erTi,
Tavis Zmis giorgis bavSvi da erTi tuCasi. ase moeRoT kinwaT bolo, rasac
xevsurebi maT siamayes da gadasulobas abralebdnen da ambobdnen: Tavis
gadasulobiT gaTavdnen kinwanio.
aduais mkvlelis mokvla
aduas mkvlelebi miimalnen. mindias Zma xTiso da erTi misi biZaSvili
kobaxaisSvili imalebodnen imitom, rom kinwaT naTesavebi maT ar
daindobdnen. Tumca xevsureTis wesiT, Tavis mogvaris garda sxva naTesavi
ver moklavs mkvlels; Tu mokla, Tavi TavSi ar gaibreba. magram, radgan
kinwaT megobrebis garda Tavisi aRaravin darCa SurismZebneli, amitom
maTi megobrebi cdilobdnen aduas mkvlelTan Sexvedras da saidumlod
mokvlas. gaiges, rom misi mkvlelebi arxotSi iyvnen gadasulebi da mokle
xanSi dabrundebodnen iqidan. yovel Rame yaraulobdnen blos WalaSi,
sadac viwro adgili iyo, romelzec maT unda gamoevloT. da ai, erT Rames
movidnen oriveni. momavalma mgzavrebmac SeniSnes, ro viRaceebi gzidan
gadavidnen da buCqebSi miimalnen. magram maT aq SiSi ar hqondaT, radgan
egonaT, rom maTi namdvili mtrebi ver gaigebdnen, sad iyvnen wasuli, an
rodis dabrundebodnen da romeli gziT gamoivlidnen. amitom maT biji ar
SeSales da Tavisuflad modiodnen. fiqrobdnen: eg viRaca mtriani kacia
da gzas moeridao, magram isini ki sinamdvileSi amaT daeZebdnen dasaxocad.
SeniSnes, rom es ori mgzavri arxotidan gadmosulan da isini iqnebian,
visac elodebodnen. movidnen sul axlos da icnes SeiaraRebuli xalxi.
gaiges, sinamdvileSi isini arian da autexes srola. xTiso iqve mokles,
misi biZaSvili ki wyalSi gadaxta da wyaldawyal gaiqca. imasac bevri
esroles, magram arasasikvdilod daWrili gaiqca. Tofis cecxlze imanac
esrola, magram maT ar moxvda, radgan karg safarSi iyvnen Casafrebulni.
mkvlelebi gaqrnen da xTiso iq darCa mkvdari. meore dRes xalxma gaigo,
rom viRacas xTiso moekla da mkvlelis vinaoba daudgeneli darCa. movida
xalxi, xTiso gudanSi waasvenes da iq daasaflaves. imis mkvlelebze eWvi
qonda xalxs, magram, arc mnaxveli iyo da arc sxva rame damamtkicebeli
sabuTi. xTisos arc axlobeli patroni vinme hyavda, rom Tavi gadaedo am
saqmisaTvis, xTisos mkvlelebi aRmoeCina da Suri eZia xevsuruli wesiT.
darCa amisi rigi uyenebeli.
114
kinwaT giorgisagan damwvaraT xTisos mokvla
miambo manve, babuam, sofel bisoSi
kinwani, viciT vinc da sadauric, an rogori kacebi iyvnen. damwvaraT xTiso
sofel ukanxaduSi mcxovrebi iyo, ataburaT mamidan. xTiso iyo simamaciT
saxelganTqmuli vaSkaci, puradi, sworebis da purmarilis moyvaruli, Tanac,
Zalian amayi. winxadus sofelSi cxovrobda erTi daqvrivebuli ojaxi. baTira
momkvdariyo, misi coli da ori qaliSvili iyvnen ojaxSi. ufrosi qali
Zalian lamazi iyo da bevri mTxovrebi hyavdnen. zogi ZaliT da muqariT,
zogi moxerxebiT, es qali daniSnes kinwaT giorgisaTvis. xevsureTSi qali
daniSvnis Semdeg didxans aris mamisaxlSi, zogjer akvanSive daniSnven,
imaTobaze izrdeboda gaTxovebis dromdin. iTvleboda mis colad, visTvisac
naTxovi iyo da aravis ufleba ar hqonda misi wayvanisa, rogorc ojaxSi
moyvanili colis wayvanis ufleba aravisa aqvs. Tu vinme gabedavda da
sityvasac ityoda imis wayvanis Sesaxeb, is usikvdilod ver gadaurCeboda
qalis saqmros da mere imis gvars. xoloT qals sworfrobis ufleba hqonda
da am sworfrobaSi bevri hyavda gulis mtexeli mosaubre, Tu is kargi qali
iyo da sxvas visme moswonda TavisTvis, xoloT es saubari xdeboda Zalian
Cumad. amas ewodeboda colis cvla da Tu gaigebdnen, esec sasikvdilo ambavi
iyo. axalgazrdebi xSir SemTxvevaSi qals saqmros daucinodnen, Tundac
is kargic yofiliyo. eubnebodnen: beCavia, ar varga, es rame Caidina, iso,
mamaci ver aris, daviWer da tanisamoss sul gavxdi, vcem, vWri, davaSineb,
gavaqcev da sxva. qalis saqmro Tu amas gaigebda, aucileblad mohyveboda
Wra-Wriloba da sikvdili. baTiraT mzeqala silamaziT, muSaobiT, Wkva-
gonebiT da namusianobiT saxelganTqmuli qali iyo. bevrs undoda kinwaT
masze xeli aeRo da sxvas waeyvana, magram kinwaT SiSiT xmas veravin
iRebda (manam qmari ar ityoda: „Ãel amiRav, Tav daminebebav, visac und iman
waiyvanas, vinac und imas wauvidas, nuc mTeli as Cemobaze, nuc mkvdari”,
manamdin misi wayvanis ufleba aravis hqonda. Tu qmari vismeze gaTxovebas
ukveTda, aukrZalavda, isac ver waiyvanda. Tu waiyvanda, sikvdili an Wra-
Wriloba moyveboda. ukveTdnen im kacisad gayolas, Tu eWvi eparebodaT:
qali qmars iwunebs romelime sxva axalgazrdisaTvis gayolis gumanzeo.
Cumad ki, Zalian Cumad, mzeqalas qmarze gulis mtexeli ar daeleoda. am
gulis mtexlebis ricxvs ekuTvnoda damwvarT xTisoc. imaT kinwaTan kargi
ganwyobileba ar hqonda da amitom mzeqalas eubneboda: gaeyare mag qmars,
eg saSeno ver aris da sxva karg vaSkacze gagaTxovebo. es ambavi kinwaT
115
yuramdin iyo miRweuli, rom damwvarT xTiso Cvens cols scvlis e.i. Cvenze
guls ucvliso da ufro metad cxarobdnen xTisosake. qalis wamoyvana
da iqidan moSoreba undodaT, magram daemala da ver wamoiyvanes. axla ki
aSkara gaxda, rom mzeqala giorgis swunobda da viRaca guls uavebs.
ukanÃaduvlebs diswuli hyavdaT sofel amRaSi, gamixardi jRunasZe
wiklauri, WolikaurT mamidan. amave sofelSi cxovrobda erTi kargi
dediserTa axalgazrda daviT wiklauri, CinglaT mamidan. gamixardi, rogorc
diswuli, ise dadioda Ãadus. rogorc mamidaSvils, kargad eqceodnen qalebic
da axalgazrdebic. mzeqalasTan, rogorc dedidasTan sworfroba gaaba da
eubneboda: Sen kinwani daiwunen, gaeyare maT, isini saSeno ver arian. Sen
egeTi vaSkacis safero xar, rogorc aris daviTi, adegi da imas gamoyevio.
damwvaraT xTisoc amasve eubneboda, magram kinwani qals Tavs ar anebebdnen.
isini ambobdnen: visac Tavi sasikvdilod aqvs gametebuli, eg qali iman
waiyvanoso. daviTi qals ar daiwunebda, radgan xevsureTSi qebuli qali iyo.
magram gaigo, rom kinwani Tavs ar anebebdnen da imis moyvanaze uari Tqva. is
ukacuri kaci iyo, erTi biZis meti aravin hyavda. misi biZa, maraizZeT ToTa,
amRaSi pirveli kaci iyo, magram ukacurobis gamo cud saqmes da xaTabalas
erideboda. Zmiswuls ToTamac uTxra: Cven ukacurni varT, sxvis coli ar
gvinda, sxvis colis moyvanas sikvdili da mtroba mosdevs, Cven ki imdeni
kaci ara gvyavs, rom aseTi situtucis gulisaTvis mteri gadavikidoTo. am
dros qalis saqme SiroSaroSi iyo, kinwaT is aRarc miyavdaT da arc Ãeli
aiRes. mxolod qali iq wamsvleli aRar iyo, giorgisad gayolaze civ uars
ambobda. damwvaraT xTisom gamixardis uTxra: es qali an daviTisad waiyvane,
an SenTviso. marTalia, Sen ÃaduelT diswuli xar, magram Seni namdvili
dedulni sxva mamis kacni iyvnen da eg sxva mama ariso (gamixardis deduli
amowyden, mamad baWuani iyvnen da maT gvarSi qalebis meti aRaravin iyo).
gamixardim qali gaitaca, viTom daviTisaTvis, magram sinamdvileSi, Tavis
colad. jer sxvagan iyo gaxiznuli da mere qali Sin moiyvana. dedas da
Zmas gamixardisas pirvelad ar esiamovna am qalis moyvana, erTi imitom, rom
Ãadueli qali iyo da rogorc dedisda, ise iyo amaTTan. meore mitom, rom,
Tu kinwaTagan Tavdanebebuli ar iyo, isini Zalian avi xalxni arian; an am
saqmisaTvis xelis Semwyobs, damwvaraT xTisos, moklaven, an qalis wamyvan
gamixardis. risTvis unda gaexada mteri? mere, arc amaTi mamis kacni iyvnen
mravalni. Wolikaurni ukacuri mamis kacni iyvnen. ar iyo didi kacmravali mama.
ar esiamovna, magram gamixardi anCxli kaci iyo da wyenas moeridnen. araferi
ar uTxres. kinwaT es ambavi rom gaiges, Tqves: Cven qalze Ãeli gvqonda
116
aRebuli, sadac unda gaTxoviliyo, Cven amas aRar vidavebdiT, arxotionsTan
sul ar gvaqvs saqme, radgan Cven viciT, qalma imis gulisaTvis ar dagviwuna.
qals Cvenze guls uavebda damwvaraT xTiso da Cven magas ar vapatiebTo.
gaiara karga xanma da araferi xma iyo saqmeze. bolos liqokSi qorwili iyo
da kinwaT giorgic qorwilSi iyo nawevi. damwvaraT xTisoc am qorwilSi iyo
myolad (myoli: mayari). xalxma icoda, rom kinwani da damwvarani erTimeores
emterebodnen da amitom erTimeores ar axvedrebdnen. sadac erTi iyo, meores
iq ar miiyvandnen. magram bolos erT maspinZels aRar moagonda maTi mtroba da
oriveni awivna (xevsurul qorwilSi, sofelSi yvela komli amzadebs sasmels
da saWmels. aweven yvela mayars da soflelebs. axla sxva da, qorwilis meore
dRes qorwilis patronis saxlSi mciredi ram ixarjeba. am dRes soflelebis
xarjia mTeli dRe). xTiso da giorgi pirvel naxvazedve SekamaTdnen. giorgim
uTxra xTisos: Sen CemTvis saqmis gamkeTebeli xar da Cems gverdiT aRar unda
moxvide. me Senze kai guli ara maqvso. xTisom ufro uxeSi sityvebiT upasuxa da
Tan silac gaartya. giorgim xanjari mouqnia magram meSvlebma droze daiWires
da xanjari xTisos veRar miswvda. xTisomac xanjari amoiRo da erTimeores
xeli mihyves. qorwilis xalxi, kaci da diaci, yvela meSvlad mivida da erTi-
meoresTan maSuRlarebi aRar miuSves. lanZRavdnen erTimeores, emuqrebodnen
da Tan Tu rame sayveduri moagondebodaT, erTimeores asayvedurebdnen.
sxvaTa Soris xTisom usayvedura giorgis: `Sen is kaci xar, ro arxotionT
coli wagarTves. is me waviyvane-d kidevac uares gizam. col xo wagarTvesa-d,
Senac colad vis wagayvanieb”. giorgi ise aaRelva am sayvedurebma, rom
giJiviT miiwevda misken. meSvlebma rom ar gauSves, javrisagan cremlebi
Camoyara, rac xevsureTSi Sercxvenaa _ vaSkacis Tvalze cremlis naxva. rom
veRarafers gaxda, dajda da daisvena. mere adga da wamovida Sin. maspinZeli
da ufrosi kacebi exvewebodnen: nu waxval, uSuRlari vin aris, SuRli
ÃevsureTis miwa-wyalT maudis SuRli-d WraWrilobai. giorgim uTxra: „eg ki
marTali SuRli-d Wra-Wriloba ÃevsureTis miwawyalT maudis, magram colis
warTmaiT-d, memr Taodav yvedreba. ra und magas, Tu eg SaSCebis, alal iyos
magaze”. giorgis gamoayoles ludi da arayi. Sejda cxenze da wamovida Sin.
liqokidan xaxmatSi gadasasvleli patara mTa aris, giorgis cxenma saCqarod
gadairbina da Cavida bisoSi. etyoboda areul gunebaze iyo. ratom xar
gajavrebulio, ojaxis wevrebis kiTxvaze upasuxa: ara, gajavrebuli ki ara
var, nasvam-natanji var da Tqven gajavrebuli ggonivarTo. aiRo Tofi, jalafT
SeumCnevlad gavida da wavida isev liqokSi. sul ugzoze iara da miipara isev
im saxlis axlos, sadac qorwili iyo. iq axlo tyis buCqebi iyo da Casafrda.
117
qorwilis xalxi gareT gamosuliyo da TamaSobdnen. Tan ludiani sawde edga
da ludsa svamdnen. damwvarT xTisoc am xalxSi iyo, magram giorgim dro ver
naxa, rom xTiso xalxidan gamocalkevebuliyo da nasroli tyvia aRaravis
moxvedroda. giorgis didxans dasWirda lodini, bolos xTiso xalxidan
gamovida da, patara gori iyo, iq dajda. giorgim kargad daumizna. nasrolma
tyviam gulSi gauara. xTiso dagorda da, manam xalxi movidoda, giorgim
meoris srolac moaswro. meore tyviac moxvda isev xTisos. movida xalxi.
maspinZelma moindoma stumris mokvlaze Suri eZia, wamovida im mxarisake,
saidanac srola iyo. aq giorgim dauZaxa: ̀ Sen nu maxol, me Seni arai mmarTebs,
me Tavis mters mavxyevi, mibrundi, Torem raic ar mind, imas maqnev, Senac
amagis gverdi gagagoreb”. xalxic Caeria da moabrunes giorgiske wasuli
kaci. giorgi adga da am soflisaTvis mofarebuli gziT wavida. Tofi ki
mzad eWira, vinicobaa, an maspinZeli, an sxva vinme magisi naTesavi wamoewios,
isic unda movklao. magram aRaravin gabeda mdevrad dazdevnebodnen. mere im
dros kinwani ise gaTamamebuli da gaamayebuli iyvnen, rom mTel xevsureTs
SiSis zars scemdnen. ara marto xevsureTs, mezobel mTielebsac SiSi hqonda
maTi avkacobisa. giorgi Sin movida gaxarebuli saxiT da axla uambo Tavisi
awindeli ambebi. Zmebma ar dauwunes misi mokvla, radgan jer misgan daedoT
sayveduri, mere TviTonve ayvedrida da kidevac muqaras sTxovda.
qorwili air-dairia, Seicvala lxini tirilad. gaakeTes sakace da xTiso
Ãadus waasvenes. xTisos am dros patroni aRar hyavda, mama damwvarac
gardaecvala. erTi umcrosi Zma hyavda, gogoTuri, da am wina wels isic
gardacvliliyo. hyavda marto col-Svili, ori qali da erTi vaJi, patarebi.
kinwaT aRaravis SiSi hqonda da arc adgilidan ayrilan, arc rigi uyenes.
erTi kacic ar gaugzavnia Suakacad am saqmisaTvis. isini ambobdnen:
sircxvili dagvdva, sasacilod agviyarna da amitom movkaliTo. kinwaT
undoda qalis wamyvani gamixardi CaegdoT xelSi da moeklaT. arxotSi
kacis mokvla advili ar iyo. verc TviTon wamovidodnen mSvidobianad.
gamixardi arxvats ar scildeboda. mere kinwanic daixocnen, gamixardic
mokvda da saqme gaurCeveli darCa. kinwaT mamuka ufrosi Zma iyo da iman
Zmebze didxans icocxla. damwvaraT xTisos Svili rom wamoizarda, tuCais
da giorgis Svilebze daapira SurisZieba. magram mamukam winaswar miugzavna
kacebi da rac aklda, yvela rigi uyena. kinwaT ver daamtkices is, rom maTi
coli ÃelauRebeli iyo maTgan. damtkicda, rom Tavi hqonda danebebuli
da mere gaTxovda. amitom maT colis gaTxovebis gamo rjulma araferi
akuTvna. isini ki moiTxovdnen Teqvsmet Zroxa dramas.
118
SiSiasagan koxioT yudiais mokvla mamulis Taobaze
Camawerina SiSia qeraulma, 56 wlisam sofel ÃaduSi
SiSia iyo sofel Ãadudan, qeraulT gvarisa. yudiac aqaurive iyo, koxioT
mamidan. yudia iyo cnobili kaci xevsureTSi, is iyo macodari, xevsureTis
rjulis kargi mcodne da kac-SuakacSi maaruli. mas yvelaferi kargi Tviseba
hqonda, mxolod, sxvis mamuls etaneboda. miwiT gaumaZRariao _ tyodnen
xevsurebi. ar SeiZleboda, rom erTi kvali sxvis mamulSi ar gadaexna; roca
mamulebi erTimeoreze ido da Tavis mamuls morCeboda, erT kvals mainc
miayolebda sxvisas. xevsureTSi mamulebis samZRvrad samnis (grZeli qva)
Cagdeba icodnen mZRvarSi, magram yudia mainc libus gamoulevda samans da
gadmoaqcevda.
SiSia, oblobiT gaizarda ÃaduSi, mamulic bevri hqonda da sanaxevrod
aqiravebda mamulebs. sxvaTa Soris, erTi kargi mamuli iyo yudias mamulis
Tavze. yudia yovelwliurad miiwevda zeviT SiSias mamulSi. samnebs
gadmoyrida da TiTo kvals zeviT miswevda. SiSia roca wamoizarda,
afrTxilebda: nu iqcevi egre, Torem mwyins da xaTabala saqme mogvixdebao.
yudia TiTqmis dapirdeboda arao, raRacas daabralebda samnebis gadmoyras,
magram Tavisas mainc ar iSlida. bolos SiSia moTminebidan gamovida da
roca samnebi gadmoyrili dainaxa, mivida da uTxra: rad Svrebi amas mag
xnis kaci, rom Cems mamulSi miiwevo. yudiam uTxra: aq Seni araferia, wadi
moSordio. mere ki SiSiam moTmineba dakarga da galanZRa. imanac upasuxa
da iSuRles. SiSiam xanjari TavSi dahkra msubuqad. yudia gaeSmakebuli
kaci iyo. iSuRlebda, iaraRs daakvrevinebda sxvas da mere dramas iRebda.
SiSiasTanac es undoda, radgan SiSia oboli iyo da Raribi, drama ar hqonda
gasatani. amitom yudia fiqrobda _ SiSias veWrevi, naWrevs isev gavikurnav,
is dramas ver iSovis da am mamuls Cems mamuls gadavabamo, e. i. mamuls sul
wavarTvam, rasac medaveba, rom zeviT nu modixaro. yudias eSmakoba SiSiamac
icoda da amitom msubuqad dahkra, rom sad rame ar yofiliyo. xevsuris
aqimebs erTi wamali raRaca qondaT, am wamals `dariSkanas” eZaxodnen.
aseTi gamsunagebuli kacebi am wamals Tavis naWrevSi (TavSi miyenebuli
Wriloba) daayreviebdnen, es iseTi raRaca iyo, rom Zvals sul dasWamda,
dacxrilavda, xevsuri eqimi am wamlisagan dazianebul Zvals xowis (xvewis)
piriT amotexda da iaraRisagan datexas daabralebda. viTomc xanjari rom
dahkra, iman Zvali datexa da is amoviReo. magram dariSkana Zvals aSavebda da
gamocdili xevsurebi amCnevdnen, rom dariSkanasagan iyo gafuWebuli. aseT
119
rameze bevrjel davac iyo. bevrjel eqimic daafices, rom mas dariSkana ar
dauyria da sxva. yudiam gaigo, aq Zvali ar amovidoda da SiSiasagan drama ar
ergeboda, eqimi moisyida da dariSkana daayrevina. es ambavi eqimisaTvis xeiri
iyo_ dramis procentebs iRebda saaqimod. Tu naWrevidan Zvali ar amovidoda,
sadrame ar iyo da aqimsac araferi ergeboda; amitom aqimebi naWrevians arc ki
eubnebodnen da TavSi daWrils Cumad ayridnen dariSkanas Zvalis amoRebis da
Tavis sargeblobis mizniT. aqimi yovel xuT Zroxa dramaze, saaqimod iRebda
samis cxvaris dramas da amitom cdilobda bevri drama yofiliyo gasaRebi.
Tu zeTa Zvals amoiRebda, xuTi Zroxa iyo drama da aqedan aqims sami cxvaris
drama ergeboda. Cximian Zvals Tu amoiRebda, rva Zroxa drama iyo. Tu tvinzeiT
amoiRebda, es Teqvsmeti Zroxa iyo drama. xandaxan xelis da fexis naWrevsac
moxiblavdnen, rom dasaxiCrebuliyo da meti sadrame yofiliyo da aqimsac
meti saaqimo rgeboda. amnairad yudias dariSkana daayares da sul patara
naWrevi mouxibles. Zvali daicxrila, Cirqi dadga da Seiqmna mZime avadmyofi.
axla mimarTes mkiTxavebs, maTis rCeviT, sanebis jvars sameSvlod daukles
erTi samis wlis kureti. crols dakles verZi. SeuTqves RamisTevebi, magram
tvini dauzianda da yudia gardaicvala. roca yudia sasikvdilod swuxda,
SiSia maSinve gaixizna soflidan da sxva sofelSi gadavida. aq mouvida ambavi
yudias gardacvalebisa. Suakacebi maSinve mividnen dazaralebulis ojaxSi.
yudias hyavda ori biZaSvili, mgelia da yudia. darCa erTi Tavisi vaJi. amas
ufro araferi ekiTxeboda, rogorc pataras. am Wir-sircxvils uZRvebodnen
biZaSvilebi. pirvel xanebSi rigs ar iyenebdnen. rigis ar yeneba niSania imisa,
rom Wiris patrons gadawyvetili aqvs mamklavis mokvla da asanazRaureblad
aRar gauxdeba miRebuli rigi. amitom Suakacebi cdilobdnen, rigi aucileblad
eyena. rigis yeneba Wiris patronis guls amSvidebso, imasac ityodnen.
rogorc vTqviT, pirvelad ar iyenes rigi, magram, Suakacebis mecadineobiT
da TxovniT, rigi ayenebies (aq rigis yenebis wesebs aRar avwerT, radgan is
ukve dawerilia zemo TavSi). gvarmac rigi iyena, saxlmac, dedulTac, dam,
mamidam. yvelam iyena rigi, visac ra ekuTvnoda. SiSia xan sad imaleboda, xans
sad, radgan yudias biZaSvilebi eZebdnen mosaklavad. SiSias Tavisiani erTi
ojaxi hyavda _ RaniSaT ÃirCla. esec soflidan iyo gaxiznuli. ÃirClas maled
aqnies pirSasamyrelo da sofelSi mouSves. SiSiam ki bevri iwvala, jurumebic
bevri gadaaxdevies, sadRaca imRerao, sadRac raRaca sTqvao, _ daadebdnen
jurums da, rasac isini ityodnen, meti gza ar hqonda, unda exada. amasobaSi
sul ganadgurda, gaRaribda da bolos erwoSi wavida sacxovreblad. ganvlo
120
wlebmac da yudiais Svilic wamoizarda. bolos misces pirSasamyrelos neba.
aduRebies sanebis jvarSi ludi da Cveulebrivi rjuliT Seiyarnen sanebis
jvarSi. amis Semdeg darCa weliwadSi erTi rigis saklavis dakvla, danarCeni
rigi moTavda. mamklavi xom sul mona iyo imaTi Tavis sicocxleSi.
uWkuani da kokoni
Camawerina giorgi jabuSanurma sofel axielSi, 72 wlisam
ambavi iwyeba qistebTan mosisxleobiT da gadadis barisaxos uWkuaT da
SatilSi kokoT erTimeoris daxocaze da maT mosisxleobaze.
erTxel fSavlebma, TuSebma da xevsurebma moiyares Tavi miTxovlebis
dasabegravad. es iyo menSevikebis mTavrobis dros. am dros qistebi Zalian
TareSobdnen zemoaRniSnul mTielebze, itacebdnen cxvris farebs, asobiT
cxenebs da msxvilfexa pirutyvs. menSevikebma ver SeZles am moZalade xalxis
alagmva da rac imaT surdaT, imas akeTebdnen. imaT bunebrivad Tandayolili
hqonda qurdoba da yaCaRoba. visac es ar SeeZlo, imas kacad ar sTvlidnen da
qalic ki ar gahyveboda colad. aseT kacze qistis qali ityoda: isac qalia
da mec qali var, vaJkacobis Tavi magas ara aqvs da colad rad gavyvebio.
aseTebi iyvnen qistebi da menSevikebis dros xelic ewyobodaT droebiTi
mTavrobis sisustis gamo. qistebma mezobeli mTielebi Zalian rom Seawuxes,
amaT Txoves maSindel mTavrobas, neba mogveci gavilaSqroT, Tan iaraRiTac
dagvexmareniT, qistebs Cven davecemiT da Cvenidan motacebul pirutyvs mainc
davibrunebTo. maSindelma mTavrobam xeli Seuwyo iaraRiT. maSin fSav-
xevsureTi da TuSeTi TianeTis raions ekuTvnodnen. raionma erT-ori straJniki
da Tavisi warmomadgenelic gaayola da aRniSnuli mTielebi gadavidnen
miTxoSi. pirvelad sofel jaregoSi Cavidnen. sofels alya Semoartyes,
xalxi daiWires da maTi uZrav-moZravi qoneba mTlad laSqris xelSi Cavarda.
pirutyvi gamogzavnes da ojaxSi, rac ram nivTi moewonebodaT, imasac aqeT
gzavnidnen. TviTon laSqari kidev sxva soflebze TareSobda da moudioda
pirutyvi. mTavrobis warmomadgenlebs da laSqars maTi mTavari Zala xelSi
Cagdebuli hyavda. gamocdili mTielebi urCevdnen mTavrobis warmomadgenels,
viRac menTeSaSvils: es daWerili xalxi SatilSi gavgzavnoT, iq yarauli
dauyenoT, roca Cven wavalT, _ , TianeTamdin CaviyvanoT, mere marTali xalxi
gavuSvaT da qurdebi cixeSi daiWireTo (maSin miTxoc TianeTis mazraSi
Sedioda). qistebi ki tkbili eniT elaparakebodnen: Cven mTavrobis erTgulni
varT, rad gvapatimrebT, gagviSviT, vinc aq qurdebi da avazakebi arian,
121
daviWerT da CagabarebT. aba, Cven, alal xalxs, ras gvemarTlebiTo. TuS-
fSav-xevsurebi ki amaT eSmakobas icnobdnen da urCevdnen menTeSaSvils, eseni
ar gauSvas, manam aqedan Cven ar gavscildebiTo. magram man qistebis laparaki
ufro daijera, ifiqra: es xalxi qurd-yaCaRebs dagvaWerinebs da nasaxelari
davbrundebio. magram aman qistebis adaTi ar icoda, rom maT qurdebi da
yaCaRebi ufro did kacad miaCnia da arc erTi maTganisaTvis mTeli sofeli
Tavs ar gaswiravda. adga es menSevikebis warmomadgeneli da es daWerili xalxi
sul gaanTavisufla. ganTavisuflebuli qistebi pirvelad aq trialebdnen.
mere davarda ambavi, rom TuSebi erTs ojaxSi cudad moiqcneno da am ambavze
es qistebi sul gaqrnen. am sakiTxSi isini Zalian Tavmoyvareni iyvnen da
amas aRaravis apatiebdnen. es icodnen fSav-xevsurebma da TuSebmac. laSqari
jaregoSi iyo dabinavebuli, xarebi dakles, xorci moxarSes da ivaxSmes. mere
qistebis saxlebSi daiZines, zogma Sig, zogma gareT.
ganTavisuflebuli qistebi wasuliyvnen da, sadac vin qisti iyo damaluli
Tu sacxad, yvelani moeyvana da amave Rames jaregosaTvis alya Semoertya.
gaTenda dila da qistebma daiwyes srola. vinc gareT iyo, yvelani daxoces,
laSqris nawili jaregos boloze wamovida da sul amowyvites qistebma. vinc
moaswro, saxlSi gamagrdnen. Tu vinme gamoixedavda an sakomSi, an karebSi,
maSinve klavdnen. tyvia wvimasaviT modioda. TuSi, fSaveli da xevsuri
samocamdin mokvda da daiWra. am dros erT saxlSi gamagrebuliyvnen: sof.
barisaxos mcxovrebi gigia babuasZe WinWarauli da sofel akuSoSi mcxovrebi
imeda kirkilasZe liqokeli. erTi Tavmomwone qisti Sevida am saxlSi amaT
dasaxocad, magram maT daaswres da mokles es qisti tyviiT. amis gagebaze
qistebma moindomes sxva karebidan Sesvla da maTi daxoca. amaT amjobines
gareT gasvla da iq brZolaSi daxoca, Tu gaqceviT ver gadairCendnen Tavs.
gamovardnen gareT, momzadebuli Tofebi eWira, magram qistebi Casafrebuli
iyvnen da vis dainaxavdnen. imaT ki gamosuli xevsurebi dainaxes da iqve
daxoces. gaTavda brZola. misuli laSqridan nawili gadarCa, vinc saxlebSi
iyo gamagrebuli. axla amaT miugzavnes kacebi, gagviSviTo. aq qistebs
xelmZRvanelobda im dros saxel¬ganTqmuli yaCaRi bagi. is didi gavleniani
kaci iyo qisteTSi. ra ar Caudenia mas Taviseburi sagmiro saqme. pirutyvis
motacebis garda, erTi tyvec ki waiyvana sofel maTuridan, mwaria Tadiauri
da ocdaaTi Zroxa miuyvanes tyvis saÃsrad. yvela aseTebiT saxeli hqonda
ganTqmuli mTiel xalxSi da qistebic amis sityvas kanonad Rebulobdnen.
TuSebisagan Seuracxyofili qalebis patronebi moiTxovdnen: dagvanebeT Tavi
da am xalxs sul amovwyvetT, rom is borotmoqmedi viRaca iyo, cocxali ar
122
wavideso (isini marTla gaparuliyvnen da gadarCnen). magram bagim Tqva: eyofa
amdeni sisxlis daRvra, vinc cocxalia, gauSviT, mxolod Tavisi iaraRi da
cxenebi aq datovono. Tumca es samarcxvino iyo, magram sicocxle arCies da
wamovida carieli xalxi. mere mkvdrebsac aRar anebebdnen usaÃsrod, ramdenime
Tumans Txoulobdnen; saÃsars mkvdris patroni miutanda da mohqonda Tavisi
micvalebuli. zogi darCa iq: sadRac xramSi Cayares _ yo xmebi. uWkuaT gigia
da imeda wamoasvenes (gigia WinWarauli iyo, uWkuaT mamidan), saxsari misces
(mTxrobelma ar icis ramdeni) da Tav-Tavis sofelSi daasaflaves. gigias
sikvdilis gagonebaze, imisma damac wyalSi daixrCo Tavi. gaxda mosisxleoba.
gigias darCa erTi biZaSvili sulxanauri. es kaci ruseTis Zveli mTavrobis
dros yaCaRad iyo gasuli _ xocavda straJnikebs, qistebs da erTi xevsuric
Semoakvda qistisaTvis nasroli tyviiT. nikolozis mTavrobis straJnikebi
dazdevdnen mas dasaWerad, magram ver daiWires. xevsureTSi sulxanauri
saxelganTqmuli yaCaRi iyo. nikolozis Camogdebis Semdeg ki imas aRar
uyaCaRnia. daiwyo aman siaruli Suris saZebrad. sulxanaurs SatilSi hyavda
erTi Zalian kargi Zmobili _ gigiaT aba. sulxanauri rom qisteTSi Suris
saZebrad wavidoda, gavliT abasTan midioda. is xels uwyobda, sagzals
udebda da gzakvals aswavlida. sulxanaurma mokla qistis mola da misi Tavi
gudaSi Cado da Sin moitana. es imitom, rom qistebma gigias cxedris saÃsari
rom waarTves, amas egona, molais Tavs aq aravin dastovebs, im saÃsars iseve
davibruneb, rac imaT waiRes da amiT javrs viyrio. magram, ratomRac, qistebs
es Tavi aRar mouTxoviaT da sulxanaursve dasWirda misi Camarxva miwaSi.
jer ramdeni simZime atara amsiSore mTa-gzaze. sulxanaurma molais mokvliT
kidev guli ver ijera da undoda, misi biZaSvilis mokvlisaTvis, ramdenime
qisti moekla. bevrjel dadioda am saqmeze, magram verafers xdeboda. bolos
wamovida da ori amxanagi gamohyva. gigiaT aba saxlSi ar dauxvda; wavida,
Satilis da jaregos sazRvarTan Sekra gza. eloda erTi dRe da qisti
aravin movida. sulxanaurs gadawyvetili hqonda, vinc unda qisti mosuliyo,
moklavda. iman Tavis biZaSvilis mkvlelebi ver gaigo da garCevas ar aZlevda,
vinc unda yofiliyo.
SuadRis dro iqneboda, rom qisteTis mxridan movida ori mgzavri. erTi
xevsuri da erTi qisti axalgazrda. xevsuri iyo kokoT gigia, naTelizZis
Svili, sulxanauris Zmobilis _ abas mama. qisti Zalian moewona da ifiqra:
es aris Cemi biZaSvilisaTvis uncrosad Sesaferi, amas rom movklav, mere ki
guli damimSviddebao. amoiRes kargad mizanSi. sami Tofi erTad gavarda da
123
qisti miwas daenarcxa. sulxanaurs gaexarda da dauZaxa: „uncrosimc xar
Cemis SinSisa, jRanTamc ubandav, wyalsamc uzidav”. gigia movarda waqceul
kacTan da xmamaRla daiZaxa: „romen iyav, raze mamikal Svili, ravisa memarT!”
Samoawvina da damkacra. axla ki sulxanauri mixvda, ra Caidina. qisti egona
da Tavisi saukeTeso Zmobili aba mokla da amxanagebs uTxra: axla gawyra
RmerTi. qveyanaze vinc yvelaze kargad maCniyo, is kaci movkalio. exla ician,
rom SatilSi xma gatydeba, gzas Seukraven da cocxlebis wasvla Zneli iqneba.
gzadagza wamosvla aRar SeiZleboda. aqve Seuxvies da anatoridan mTidimTiv
wamovidnen. Tofis xmaze Satilivnebi movidnen da naxes, aba ukve mkvdari
iyo. mnaxvelebic movidnen, rom sulxanauri Cavlili iyo Suris saZebrad.
yvela mixvda, rom es man Caidina qistis gonobiT. aba xevsurul tansacmels
ar icvamda, nametnavad maSin, roca is qisteTSi wavidoda, qistur Coxa-
axaluxSi da qamar xanjarSi gamoewyoboda, tani da mixra-moxrac qisturi
hqonda da amitom ver icno sulxanaurma. aba saxlSi moasvenes da Satilivnebi
moemzaddnen sulxanaurisaTvis gzis Sasakravad. unda Saukran gzebi ramdenime
adgilas, rom cocxali ar wauvides, Torem xelSi veRar Caigdebdnen da Suri
darCeboda saZebni. magram erTi ambavi uSlida xels: sulxanauri rom moklas
kokoT mamis garda sxva kacma, es ar SeiZleboda. Tavi TavSi ar gaibreboda da
danaSaulic iyo, sxva mamis kacis gulisaTvis rom sxva mamis kacs moekla. gigia
am ambavs miuxvda da Tavis Tanasoflelebs uTxra: „ÃevsureTis rjuliT, sxva
mamis kacm, ro maklas sxva mamis kacis sisxlze, es ar as wesi, arc Tav TavSi
gaibrebis, magrem, viTam Cemn muSan yofilxarT, Cem saqme gikeTebavisT, Cemis
Svilis gulisad vinac kacs maxklavT, Cemis abais mamklavs, me Tavs TavSi
gavRbri. ageb maigonaT, yvelasTan ka iyv, ageb imis mamklavs Tof daxkraT,
sadac vis magivasT gzaSi. romniT gziT wamav, aba vin icis. Tqven gzeb iciTa-d
zogni sad SaxkravT gzasa-d zogn sad, ageb ar gadagvividas mTas Torem magas
memr Ãelad veRar CavigdebT. es sityvebi rom Tqva, TviTonac Tofi aiRo da
wavida erT-erTi gzis Sasakravad. daRamda kidec. zogma sad Sekra gza, zogma
sad. sulxanauri Rame asuliyo erT maRal mTaze. iq gza ver gaego da Rame
sadRaca maRla gaeTia. diliT Walisake wamosuliyvnen, sadac egona, iq aravin
iqnebao. iq erT Satilion axalgazrdas hqonda gza Sekruli, bociaT mamis
kacs, gigias; metsaxelad kurdRliSvils eZaxodnen. sulxanaurs yvela kargad
icnobda, radganac isac WinWarauli iyo da SatilSic yvelani WinWaraulebi
arian, amitom xSiri misvla-mosvla hqondaT erTmeoresTan. kurdRliSvilma
icno rom sulxanauri win mouZRoda or Tavis amxanags. Tofi momarjvebuli
124
eWira da iqiT-aqeT ixedeboda. kurdRliSvili ar aCqarda, rom ar aecdina da
sircxvili ar eWama. axlo mouSva, karga magrad daumizna gulSi. Tofi rom
gavarda, sulxanaurs Tofi Zirs Cauvarda da TviTonac waiqca. amxanagebi
SekrTnen da gaiqcnen. kurdRliSvilmac aRar esrola maT. isini rom gaiqcnen,
kurdRliSvilic adga da safaridan wamovida. movida da Tqva, rac moxda.
Svilis sikvdilze xevsureTSi ar tirian. nametnavad sxvis moklulze. arc
gigias utiria da sulxanauris sikvdilis gagonebaze cremlebi gadmoyara
da Tqva: „Cems Svilsa-d sulxanaurs erT sxva ZmebsaviT uyvard. rad iyvnen
aseT uklo ubedureb, ro orniv erT dRes daiÃocnes, orniv tyviiT. aba ra
vqna Cemis Svilis codoic Taod daidva-d Tavis codvaSiac sxvan gaxvivn”.
mivida gigiasTan da akoca. uTxra: „xalxsac mizdiodas, xTis¬SvilTac, casac,
dedamiwasac, rom me Cemis Svilis Tavs gavRbri sulxanauris TavSi. Sen Tavs
ar dagdeb. ee xevsureTulni angelozni-d xTis nabadebn iyvnan Tavzdebni,
Savasruleb, rasac vambob. Sen Cemis gulisad gaexvi xaTabalaSi. baraqala,
RmerTma nu magiSalas saxeli, kaikacoba”. erT-erTi amxanagi sulxanaurTan
mivida da iq darCa, meore wamovida da ÃevsureT Ãma gatexa sulxanauri
mogvikleso. sulxanaurs gudanSi hyavdnen Soriuli biZaSvilebi. Tavisi mama
hyavda moxucebuli da erTi patara vaJi oTxi-xuTi wlisa. wamovida xalxi
da micvalebuli barisaxoSi miasvenes. orive micvalebuli dasaflavda
Taviseburi wesiT. rigi arc erTs uyenebia, arc meores. karga xnis Semdeg
gigiam gogoTurs miugzavna kacebi _ saqme davabolovoT, Tavi-TavSi
gavRbaraTo. magram gogoTurma SemouTvala: Cemma Svilma Svili mogikla da
me Tavs davideb me bociaT mamikles Svili da Tavi daidon. me Tavs TavSi ar
gavbrio. Suakacebma bevri iwvales, magram gogoTurma Tavi TavSi ar gabara.
mere sulxanaurisa mamklavi kurdRlisSvilic mokvda, sulxanaurisa da abas
mamac oriveni daixocnen da saqme daubolovebeli darCa.
125
vaJunaT leguas da mgelaT nadirasagan
erTimeoris daxoca
Camawerina xTiso vaJunasZe WinWaraulma sof. SatilSi, 69 wlisam
legua vaJunasZe WinWarauli iyo am ambis mTxrobel xTisos Zma. bociaT
mamidan, nadira mgelasZe qeTelauri iyo sofel bisodan. erTxel nadira
SatilSi stumrad movida. SatilSi aris erTi safexvno adgili, sadac
Tavisufal dros mamakacebi iyridnen Tavs da saubrobdnen soflis
saWirboroto saqmeebze. maspinZeli misul stumarsac iq waiyvanda, iq xalxia
da gairTavo. mosuli mgelaT nadira safexvnoSi iyo da axalgazrdebTan
saubrobda. xumrobiT saubarze Seyvnen da SekamaTdnen legua da nadira. erTic
Tavmomwone axalgazrda iyo da meorec. legua budis xevsurebs dascinoda,
nadira Satilivnebs da amaze waiSuRldnen. meSvelebma male gaameSvles da
erTimeorisaTvis ara daukravT ra. mxolod daemuqrnen erTimeores: sadac
martoebi SeviyrebiT iq dagvecdebao. leguam icoda, rom nadira meore dRes
unda wasuliyo. Tumca didi samtero araferi hqonda, magram legua mainc
wamovida da erT viwro adgilas gza Seukra. nadiras Tofi mxarze gadaekida
da ise wynarad modioda. legua ucbad gadmoxta da xanjari TavSi Zalian
magra dahkra. nadira naWrevs SeuCveveli ar iyo, magari vaSkacic iyo, magram
xanjris Zlier dartymaze daeca dabla. leguam xanjari Caago da wavida.
nadira gons movida da dainaxa legua midis. moigdebina Tofi, esrola da iqve
mokla. TviTonac isev dasustda da didxans iyo waqceuli. mere wamovida da
didis wvalebiT moaRwia karSi. aq naTesavebi hyavdnen. Wriloba Seuxvies da
cxeniT wamoiyvanes bisoSi. lebaiskridan kaci wavida da SatilSi xma gatexa
leguas mokvlis Sesaxeb. xalxi wamovida da micvalebuli waasvenes. nadira,
Tumca Zalian mZime avadmyofi iyo, swuxda naWrevisagan, magram xevsureTis
rjulis mixedviT mainc rigi unda eyena Tavis moklulis ojaxisaTvis
da yvelasTvis, visac rigis yeneba ekuTvnoda. saxlis rigi, gvaris rigi,
dedulT rigi, da, mamida da sxva. nadira ki loginad iyo Cavardnili, magram
misi mama rigs ugzavnida Suakacebis xeliT zemoaRniSnul naTesaobas da
saxls. nadiras soflis aqimi daayenes, magram TandaTan Sewuxda (namdvili
eqimebi maSin xevsureTSi ar iyo da xevsurebs arc sjerodaT, Tu namdvil
eqimebs xevsureTis eqimebisodnad esmoda Wrilobis rame; `Cven Tu Tavis
aqim ar gvyov, qalaqureb aqimeb aras gviSvelan” _ tyodnen xevsurebi). erTi
sofluri eqimi am dros arxotSi iyo da sxva soflis eqimebTan SedarebiT
is ukeTesad mkurnalobda. nadiras mama mgelia wavida arxotSi da didis
126
TxovniT wamoiyvana soflis aqimi aleka. magram leguas dis qmarma e. i.
siZem, mgelas gza Seukra adgilobriv saÃovles, cxenze najdoms esrola
(Tumca siZisagan xevsureTSi SurisZieba ar SeiZleboda, magram mas colis-
Zma Zalian uyvarda da gadawyvita imis mkvlels mama mainc mouklas). mgelia
pirisaxeSi cotaTi daiWra. tyviam cxens gauara da cxeni kldeze dagorda.
aleka mieSvela, mgela cocxali gadaarCina, cxeni ki Tavis unagiriT wyalSi
Cavarda mkvdari. ukacravad alekao, dauZaxa imedam da wamovida. mgela alekam
fexze ar aayena da imedas mkvdari egona (leguas siZe iyo es imeda). maSin
mgela da aqimi aqve darCnen, meore dRes sxva cxeni Seukazmes maspinZlebma da
mgela ise gaistumres. aqimic gahyva. aqimma xanjrisagan daWril-damtvreuli
Zvlebi amouRo, rac tvinze yofiliyo dawolili da nadira momjobinda.
bociani imis mosaklavad dadiodnen Satilidan. avadmyofma rom imjobina,
aqimi saxlSi wavida. axla sxva aqimi mouyvanes. cota xnis Semdeg avadmyofi
isev Sewuxda da didxans aRar icocxla. gardaicvala nadirac. gamoirkva,
rom tvinis ska dawyvetiliyo, tvini amoCeniliyo da lurjad moqceuliyo
is adgili, sadac Zvalis dawola iyo. axla atyda kac-Suakaci. nadiras Zma
babua patara iyo da sxva axlobeli aravin hyavda. moxuci mama Tavobda am
saqmes. rigi, romelic nayenebi hqonda, SatilionT ukan daubrunes da uyenes:
saxls, saxliskacebs, dedas, das, da sxva. amaze didxans imteres imedam da
mgelais axloblebma. isini ambobdnen: imedasagan mkvdaria mgela da xTisosgan
cocxalio da samTel-samkvdros Txoulobdnen, magram imeda eubneboda: me Zma
colisZmaze kargad maCniyv. guli mtkioda, imiT vesri, da aras aZlevda imeda.
karga wlebma ganvlo da ar dabolovebuliyo maTi sisxlis saqmeebic. bolos
Suakacebma rjulis kacebi Seuyares, rjuls hkiTxes da iman gaarCia maTi
saqme. rigi rom erTimeoreSi gaibara, saukenmamkvdro aRaravis daedo, radgan
erTimeorisagan iyvnen moklulni. erTi saklavi bociaT daedo zedmetad,
radgan nadira pirveli damnaSave ar iyo. rjulma ludi orives aduRebia da
pirSasamyrelo moawyves ÃaÃmatis jvarSi. saklavebic pirSasamyreloSi orive
mxarem dakla, imedas daadves cxenis anazRaureba da sasmliT Sin misvla. man
cxeni miuyvana da arayic miitana da Serigdnen. ase damTavrda maTi ambavi.
127
xaraT da oCiaurT SuRli
es sxva adgilasac iyo Cvens mier Cawerili, rom Ãarani, oCiaurni da
narozaulni erTimeoris ganayrebi yofilan da mere aqvs Tav-Tavis gvari
miRebuli. erTimeoris naTesaobas didxnobamdin mtkiced inaxavdnen. Ãarani
da oCiaurni ufro axlo ganayrebi iyvnen. ise rom SabaTi ar qonda gayrili,
daaxloebiT am samoci wlis win gayares SabaTi, maSin, roca ÃaraT mamaSi
gaguCaT abas Semoakvda amRioni qoriaT gigi (es mamklav-mamkvdroba awerilia
mamklav-mamkvdrobis awerilobaSi). igi rom Semoakvda, meSabaTe oCiaurs
unda gaeRo saZmo xuTi Zroxis drama da mere berdiSvilTan xaTriT unda
yofiliyvnen mamklav-mamkvdarT wesiT, rogorc meSabaTe, saZmos gamRebi.
magram maSin oCiaurebma saZmos gaRebaze uari Tqves _ Cven sxva gvari varT,
eg Ãarani ciskaraulebi arian, sxva gvarebi da Cven saZmos ar gaviRebTo.
berdiSvilebs undodaT saZmo imaTagan aeRo da ÃelsqveiTad daeWira
oCiaurebis gvaric. magram oCiaurebma mainc ar gaiRes da amis Semdeg SabaTi
gaiyara. saZmo ciskaraulebma TviTon gaiRes. magram oCiaurebi da
ciskaraulebi mainc erTimeores axloblebad Tvlidnen. erTimeoris diswuli
colad ar moyavdaT da arc erTimeoris yofili coli moyavdaT. arc qvrivi
da arc qmars gayrili. bolos oCiaurT mamidan oJiaT gigiam daiTxova erTi
kviriwmideli qali muStara. ramdenime wlis Semdeg colSvili daexoca
ÃaraT mamis kacs, ZunZulT gigias, adga da es kviriwmideli qali muStara
aman moiyvana colad. am qalis pirveli qmari oCiauri gigia da es ZunZulT
gigia axlo-axlo cxovrobdnen da am saqmis gamo erTimeores aSurdnen. jer
imitom, rom naTesaobis gamo pirvelis nacolari meores ar unda moeyvana,
meore imitom, rom axlo mezoblebi iyvnen da sasaiamovno ar iyo am qalis aq
mosvla. erTxel sul ubralo saqmeze Selaparakdnen da iSuRles. erTi_
meore xanjlebiT daWres, magram mZimed ara. ZunZulT gigiam dainaxa oCiaurT
mamis kaci da esec daWra xanjliT. CaCaurmac amoiRo xanjali da gajavrebulma
Zalian magrad dahkra TavSi. movida soflis xalxi da gaaSveles. sxvebi
ara, magram gigia, ZunZulTi, mZimed iyo daWrili, xorcic da Zvalic gaWrili
iyo Tavze. autyda kac-Suakaci, erTimeores pativi dasdves (pativis dadeba
iyo erTi abazidan eqvs abazamdin Wrilobaze) da droebiT Serigdnen (roca
pativs dasdebdnen, kac-Suakacebi maSuRlarebs erTad Sayridnen, xels
CamoarTmevinebdnen, rom aRar eSuRla. mere, roca Wrilobebi mourCebodaT,
maSin isev mtrad rCebodnen rjulamdin da dramiT gasworebamdin). daayenes
128
erTimeores soflis aqimi (eqimi unda daayenos damWrelma da saeqimo man
unda gadaixados. eqims erTi saklavic unda misces sanaTlavad, radgan
kacis Wriloba uwmidurad iTvleba da eqimsac auwmidurebs. jvari, romelic
aqims patronobs, aqimis siwmides moiTxovs, rom avadmyofs daexmaros).
soflis aqims hqonda balaxis wamlebi, hqonda Rurbeli (Rrubeli), wylis
dasasxmeli rezinis maSinka. maSinkiT wyals daasxamda Wrilobaze da
garecxda. wyali iyo nelTbili, mere Rrubels daasvelebda, gawuravda da
imiT moamSralebda Wrilobas. erTi patara Cxiri hqonda brtylad. mas
ewodeboda `Ãmalika”. am ÃmalikiT amoiRebda balaxis wamals gamxmars
gafqviluls da Caayrida WrilobaSi. mere gaamrgvalebda kanafis Tokis
naWrebisagan damzadebul dawewil kanafs, gapoxda mas Tafl-erboSi da
ramdenimes ZaliT CasCrida WrilobaSi amave ÃmalikaiT. zed farTlis pirs
daafarebda da mere zed TavSals Semoaxvevda. wamlebi hqonda mCvarSi
gamoxveuli. eqimi Tavis xeliT gaiWrida kans da mere cdida Tavis Wrilobaze
sxvadasxva balaxebs da romelic kargad imoqmedebda, im balaxs gaaxmobda,
dazelda, gamoaxvevda mCvarSi da iyenebda wamlad. zogi balaxebi Zveli
aqimebisagan hqondaT naswavlebi. am wamlebiT dauwyo aqimma mkurnaloba.
sxvebi ukeTesad Seiqmnen, magram ZunZulT gigia uaresad gaxda. Wriloba
Sesivda da gaSra. Cavarda gigia loginad da sasikvdilod miiwura. moiyvanes
mkiTxavi, qadagi xoSeqa. xoSeqas jvari mouvida da iqadaga. jaWveli mouvida
(jaWveli oCiaurebis salocavi iyo) da gaiTxova Rireuli saklavi miqielSi.
me Sevexvewebi, rom Cems ymaTaSi sisxli ar Camoagdos, daexmaros avadmyofs
miqielio. moatanebiva jaWvelma_ damWrelma da daWrilma erTobiT verZi
miiyvanes da dakles samxvewrod miqielSi, erTi saklavi mTiSeSagSi da
erTi jaWvelSi. xorci sul avadmyofTan miitanes da iq Seinaxes. „naWrevianm
Ãorc unda Wamasa-d naWrev advilad ganikurnebiso”, ityodnen xevsurebi da
amitom es saklavebis xorci sul avadmyofTan miitanes. iyo sami-oTxi Tve
loginad Cavardnili gigia. Turme Zvali hqonda xanjliT gaWrili TavSi da
Zvlis natexebi tvinis skas awveboda. aqims hqonda patara moxrili rkina.
amas ewodeboda arxotSi `xvewi”, bude xevsureTSi `xowi”. aqimma Cabrunebuli
Zvali xvewiT amoswia, Zirze mas xorci gauCnda da Zvali tvinis garsis
zeviT amovarda, sadac gatexili iyo. Zvali rom amovida avadmyofi kargad
gaxda. manamdin mxedvelobac daklebuli hqonda da Zvalis mocilebis Semdeg
saRi mxedveloba daubrunda. amis Semdeg TandaTanobiT kargad gaxda.
Wrilobac gaikurna. manamde ise Zalian SewuxebiT iyo, rom mTel tanze kani
auqaraWda da gaecala. bolos sul adga da gareTac gamovida. iqamdin
129
mivida saqme, rom Suakacebma rjulis piroba daadebines. daniSnes erTi dRe
da rjulis kacebi axielis soflis Zir, arxotis jvaris saaSlesTan
mindorze Seikribnen. rjulis kacebSi iyvnen: baliauri TaTia, maraizZeT
ToTa da SeRmaT giorgi. erTimeoris mtrebic movidnen da cal-calke
dasxdnen. TaTia baliauri adga, moixada qudi da Tqva: `Cven, rjulis kacebi
SaviyareniT dalocvilis arxotis jvaris kalTaSi. Cven gvind, ro av saqme
kargad mavaqcioT. dalocvils Cvens salocavs, did arxotis jvars vsTxovT,
ro gviwinamZRvras am saqmeSi. SagvaZlebios samarTlianad sisworiT
gavrjulaT, miwev-mawevas ar vcdilobdaT. dalocvil arxotis jvarm isr
gviSvelas, raÃelac sworad, sulis gaumrudeblad gavarCevT am mamÃdar
samdurav saqmes. Tqvenac erTucis modaveT magcasT wyaloba arxotis jvarm.
rac av CamagivardaT, nuRara av CamagigdasT erTucSi. Camaagdas mSvidobai-d
magcasT erTucis ndoba-siyvaruli, mtrobis magivrad Camagigdas megobrobai-d
Zmoba. dagindvnasT arxotis jvarm, raÃelc daindvaT erTuci. arxotis
jvaris saxeliT Ãels garTomT imaad, ro aRar gqondasT Suri Tqvens
gulSi. Sur SagecvalasT erTucis dandobaze. gzaSi Sayrileb erTucs
gascildaT mSvidobianad, uwyinrad”. mivida da jer daWrils da imis
biZaSvilebs CamoarTva xeli, mere damWrels da imis biZaSvilebs (rjulis
dros biZaSvilebic modian). mere Seudgnen saqmes. pirvelad Sexsnes Sexveuli
Tavi da Wriloba gasinjes, am dros aqimic aq eswroboda. aqimsac kiTxes,
romeli Zvali amovida, zeTa Zvali Cximiani, Tu qveTa Zvali. Wrilobas
etyoboda, rom Zvali tvinzeiT sul amosuli iyo. marto tvinis ska iyo
damrCali. tvinis moZraoba ki Wrilobas etyoboda. aqimma daamtkica, rom
Zvali tvinzeiT amovida. mere isini daiTxoves da damWreli daibares da
kiTxes: `Sen rai gaqv saTqmeli. naWrevi xo Sengan as~. iman uari ara Tqva
(imas ki mniSvneloba ar hqonda, SuRlSi visi brali iyo. rjuli mainc Tavis
wesiT garjulavda Wrilobis mixedviT). rjulis kacebma es mxarec daiTxova
da Seudgnen garjulvas (rogorc tvinzeiT amosuli Zvali, jer gadaswyvites
Teqvsmeti Zroxis drama. am dramaSi Sedis xuTi Zroxa `alvania” (alvanias
iRebda daWrili. zogierT Wrilobaze, magaliTad tvinzeiT amasul Zvalze,
Ãel-feÃis gauÃmarebaze, pirisaxeSi zogierTi adgilis Wrilobaze sadac
Tma-wveri ar faravda da drama aT Zroxas aRemateboda. alvanias aiRebda
rasac TviTon moisurvebda. SeuTvlida, alvaniaSi amas da amas miviRebo _
iaraRi, feÃiTi, saqoni, mamulamdinac SeiZleboda wasuliyo saqme)
gamoucxades narjulavi. jeri midga alvaniis dasaxelebaze. rjulis kacebma
hkiTxes ZunZulT gigias (naWrevians). CaCaurs iaraRi da rame ara qonda
130
Zvirfasi da uTxra: xuTi Zroxa feÃiTi iyos alvaniaSio (alvanias rom
aiRebda, imis garda ufleba aRar qonda, drama rogoric unda yofiliyo_
Zveli qvabi, Tuluxi, fardagi da sxva). kacebma xuTi Zroxa feÃiTi mourekes
dazaralebuls da TerTmeti Zroxa sxva drama. gigiam ori Zroxa daiWira
da sami rjulis kacebs apatia. maT isev CaCaurs daubrunes. dramis nawilic
daubruna isev. CaCaurs arayi hqonda damzadebuli, miiyvanes kacebma gigias
saxlSi da Seariges. danarCenebis Wrilobebi ar iyo mZime da yvela Tav-
Tavis wesiT Serigda. gaiara drom da mainc am or axlobel gvars Soris
aRar iyo winandeburi simSvide, xSirad iyo Sari da arasasiamovno Sexvedra
erTimeoresTan. amis ramdenime wlis Semdeg amaRleba iyo, dReoba. arxotis
jvarSi isxda jari da svamdnen luds. Ãara-oCiaurT jari isev erTkan
isxda. smis dros sul ubralo saqmeze iSuRles ZunZulT burZglam da
oCiaur ToTiam; rogorRaca burZglas dasZlia da waaqcia. am dros aq iyo
burZglais Zma gigia. amoiRo xanjari da dahkra TavSi ToTias. moaSores
erTmaneTs da ToTiam veRaraferi dahkra. am dros ToTias Zma, mindia movida
saxlidan da SuRlis SinaarsSi manam gaerkveoda, manam gaigebda, vin
SuRlobda, imasac isev gigiam dahkra SublSi xanjari. daiwyo ori gvaris
SuRli. SuRli jvarSi iyo da aq diacebi meSvlad ver movidodnen. maSuRlari
iyo yvela kaci Ãara-oCiaurT gvarSi. narozaulni, baliaurni da jabuSanurni
meSvlobdnen, magram bevri xalxi ar Sexvda am dros meSvlad. oCiaurT
TuSma da TaTiaT martiam erTi meore dasWres (martia ciskarauli iyo da
TuSi oCiauri). TiTo maTgans Wriloba hqonda TavSi. ZunZulT gigia oJiaT
gigiam Wra, oCiaurma. sami Wriloba hqonda TavSi miyenebuli. mTel dRes
gagrZelda SuRli da saRamos xanze gaameSvles. wvrilmani Wrilobebi zogi
meSvels da zogi maSuRlars bevri sWirda. SuRli rom gaiyara, meSvlebma
Tav-Tavis saxlSi waiyvanes yvela maSuRlarebi. magram kac-Suakaci ar
eSveboda maSuRlarebs, imis SiSiT, rom naWreviani aravin Sawuxdes da
erTimeore ar daxocon danarCenebma. kac-Suakacma mTeli Rame ar moisvena
da yvelas xeli CamoarTves (xelis CamarTmevis Semdeg aRar iSuRlebdnen,
radgan Suakacebi Ãelis CamorTmis dros jvarT aÃseneben da bolo sityvebSi
etyvian: „dagindosT, rogorc erTucs daindobT. manamdin, an jvarCi, an
saxlSi sasmelSi ar Sehyrian erTad, manam arian umZraxad. gzaSi Sayrilebi
erTmaneTs xmaamouReblad gascildebian). meore dRes jvarSi isev dReoba
iyo. kac-Suakacma maSuRlarebi jvarSi erTad Sehyara. ludi jer ar moitanes,
manam erTi saklavi ar moayvanines maSuRlarebs. kacis sisxli uwmidurad
131
iTvleba da jvarSi sisxlis dena Zalian did Secodebad iTvleba. arc
jvariskars uyenes rigi saklavis miyvanamdin. saklavi dakles jvar-
jvariskaris sanaTlavad, radgan aq kacis sisxli daiRvara da aseT
gauwmidurebul jvar _ jvariskarSi jvarT xseneba aRar SeiZleboda
danaTvlamdin. danaTvlis Semdeg gaxsnes kodi da jvaris rigi ayenes
Cveulebrivi wesiT. sanaTlavis sisxli TasSi akrifes da sadac kacis sisxli
iyo daRvrili, yvelgan uwies. yartisagan (Wvavis namja) gakeTebuli patara
sasxurebliT. roca kodi gaxsnes da jvaris rigi ayenes, erTi sawde ludi
darbasis karSiac gamoitanes da dadges maSuRlarebTan. isini Cumad isxdnen
da erTi meores ar elaparakebodnen. jvarionni gamovidnen, TiTo Tasi
ludi dalies da daamwyalobnes maSuRlarebi. usurves mSvidobis Camogdeba.
mere Suakacebmac dalies. mere TiToobiT amouRes TasebiT ludi da
maSuRlarebs misces (gamogvrCa: pativi, rogorc vis ekuTvnoda, imave saRamos
dasdves erTimeores Suakacebis saSualebiT). maSuRlarebma Tav-Tavis
daWrils TiTo Tasi pativad miutanes da uTxres: `ar mindod SenTan es
saqme mamsvliyv, magram xÃdebis, an sasmlis ZaliT, an sxva ubedurobiT. es
Tasi Sen pativ iyos. mapativi, raic davli SenTan (davli: davaSave), aqims
dagayeneb, yvelaiT win gidgeor, TeTri oqroT agilesav naWrevs”. isic
cotas daamdurebs: `rad gindod aseTis dakvra (Tu didi Wriloba aqvs
miyenebuli)? Zalianaod gamamiqCeri, Tore ee SuRl ki miwawyalT maudis, aq
arvis gagvikvirdebis. yvelas gvinaxav SuRli. exla raic maxÃd, aRara
eSvelebis, me SuRlisa, naWrevis merjuled verc Sen dagiWera-d verc Taod
davdgebi. sxo aRara eSvelebis eexlad nanobiTa-d bevris saubriT. ee
naWrevas aqims dayenebai-d marCena und. Tundac sruac Taod daviyeneb aqimsac,
mavirCen naWrevs”. „aba Sen raad daiyeneb?” _ etyoda damWreli, „davli saqmei-d
gakeTebaic unda SavzZl, aqimsac dagayeneba-d, magivlic”. naWreviani damWrels
adRegrZelebda da eubneboda: (radgan Ãara_ oCiaurni Zmobdnen da erTi
meoris ganayrebi iyvnen) „aro und, Sen Cems mtersac eegr uzam, rogorc me
miyavi. rosac me vin damatans Zalas, Sen iqav Cem Zma iqnebi. ar mamÃdariyv, ka
iqneboda, magviÃda _ raiR uyoT. klovisad gavmTxildaT, ar gviÃdebis
erTucis sisxlis denai-d Wama-gleja”. ase rom, erTimeores Tasebi misces
da erTimeore adRegrZeles. aqve kac-Suakacsac ar iviwyebdnen, eubnebodnen:
`Suakacebo Tqvenac gadRegrZelnasT, gwyalobdasT arxotis jvarica-d zeiT
RmerTic. kais Tqmada-d kais gonobad nu daglivnasT”.
amis Semdeg viTomc sul araferi momxdara, daiwyes Cveulebrivi sma.
soflis aqims aqve yvelam sTxova: dazdgomoda aqimad da Saexvia Wrilobebi.
132
jvarSi Wrilobis Sexveva ar SeiZleboda da amitom sofelSi, soflis aqimis
saxlSi wavidnen yvelani. aqimma wyali gaaTbo patara Tujis qvabiT (erawiT),
iqidan wyali xis jamSi gadaiRo. naWrevianebi TiToobiT dasva xis samfexa
skamze. Rrubeli daasvela wyalSi da yvelas ase mousufTava sveli RrubliT
sisxliani Wrilobebi. mere daZenZa kanafis Tokis piri, daamrgvala selebi,
gapoxa Tafl-erboSi da ÃmalikiT magra gaWeda WrilobebSi. aqimi ÃmalikaiT
Seubraleblad miswev-maswevda Wrilobebs, sinjavda, Zvali iyo gaWrili Tu
ara. Tu Zvali gaWrili iqneboda da gakurnvis saSualebas ar miscemdnen,
manam gatexili Zvali ar amovidoda. Tu Zvali gaWrili da gatexili ar
aRmoCndeboda, maSin Wrilobas adre gakurnavdnen. aqims hqonda sxvadasxva
balaxebisagan damzadebuli wamlebi. dacdili hqonda, sad, ra adgilze da
rogor Wrilobaze romeli wamali ufro kargad imoqmedebda da amis mixedviT
xmarobda wamlebs. am SuRlSi Zalian mZimed daWrili aravin aRmoCnda.
mxolod TavSi daWrilebs cotaTi daWrili hqonda Tavisqalas Zvlis zeviT
piri _ zeTa Zvali (xevsurulad: zeTa Zvali, romelic Rirs xuTi Zroxa
drama, Tu es Zvalis namtvrevi visme amouvida, Tunda didi yofiliyo, Tunda
patara; TuU mas amohyva Cximi, maSin rva Zroxa drama iyo da, Tu qveTa Zvalic
amohyveboda, Teqvsmeti Zroxa. Zvlebs yvela cnobda _ ufro eqimebi). aqimma
karga xans TiTqmis or-sam kviramdin ar misca gakurnvis saSualeba TavSi
miyenebul Wrilobebs, yoveldRe sinjavda xvewis piriT da ÃmalikaiT, Zvali
amovidoda Tu ara, gaWril-gatexili iyo Tu ara. amis Semdeg gatexilma
Zvlebma iwyo amosvla patar-patara naWrebad. Sesaxvevad TviTon mohqondaT
daWrilebs farTlis Zveli nafleTebi, xelsaxocebi. gareT zogi TavSals
ixvevda, zogi faSlaÃas (faSlaÃa: yabalaxi). aqimi ambobda: gatexili Zvali,
romelic unda amovides _ Zirze xorci gauCndeba, zeviT amoswevs mizezian
Zvals da bolos amovardebao. mxolod yoveldRe unda moedo xvewis piri an
Ãmalika gatexili ZvlisaTvis da odnav amoewia zeviT. ase am SuRlSi daWril
naWrevebidan zogierTebs amouvida zeTa Zvali, xolo TuSis da martiais
naWrevebidan orivem (erTimeore daWres maT) amoiyola Cximi; naWrevianebi
yvelani fexze iyvnen mzis mosvlis dros, yvelani movidodnen aqimTan. bolos
yvelas naWrevebi gaikurna da Sexsnes saxvieli. kac-Suakacma rjulis piroba
Seukra da daniSnul dRes arxotis jvaris axlo mindorze dasxda rjulis
kacebi.
rjulis kacebs irCeven daWrilebi da damWrelebi. ramden kacsac erTi
mxare airCevda, imdensave _ meore mxare. zogierT SemTxvevaSi TviTon
Suakaci aurCevda rjulis kacebs. es, im SemTxvevaSi, Tu daWrili an
133
damWreli ar moiwonebda Tavis mopirdapiris arCeul kacebs. daiwunebdnen
iseT kacebs, romelzedac eWvobdnen, sxva mxarisake gadaixrebao. xandaxan
arc daijerebdnen narjulavs da darCebodnen isev mtrebi, mere Suakacebi
Seuyridnen sxva rjulis kacebs, romlebsac unda gaerjula da gadaxra-
gadmoxras aRar hqonda adgili. am naWrevianebs Soris ki aseTi ram ar yofila.
airCies rjulis kacebi da maT garjules. jer Seafases naWrevebi. martias
da TuSias naWrevebi erTnairi gamodga da sul erTimeoreSi gaRbares. sxva,
zogi cota naWrevi iyo, mxolod mindias sWirda pirisaxeze. naWrevi ZafiT
dazomes, Zafi sip qvaze dadves da imis sigrZe xazi gaavles. moitanes qeris
da puris marcvlebi da xazze daawyves. TiTo marcvali sigrZeze da TiTo
gardi-gaRme. TiTo marcvali purisa da TiTo qerisa. sul daetia Tormeti
marcvali. kiloni gadayarnes e.i. ori marcvali napirebidan gadaagdes da
darCa aTi marcvali. radgan pirisaxeze iyo, amitom alvania ergeboda xuTi
Zroxa, kargi saqoni, rasac naWreviani airCevda; danarCeni drama, rac unda
yofiliyo. gigias iaraRi da rame ar hqonda, rom fasad Rirebuliyo da amitom
feÃiTi moiTxova (alvaniaSi Rebulobdnen: Tu hqonda saxeliani, jiSiani
Ãmali, mag. franguli. qarTuli Tofi ufro ̀ maJari”. aseTi iaraRis qona gvarSi
sasaxelo iyo da yvela cdilobda xelSi Caegdo. gamtanisaTvis sircxvili
iyo aseTi iaraRis gaReba da amRebisaTvis saxeli). Suakacebma gadafases:L
xuTi Zroxa feÃiTi da xuTi ÃeliTi da miutanes saxlSi mindias. Tan kacebma
sTxoves: ̀ gigias saxlSi arcra darC. macemiT ki erT cud sityva ar uTqom, isr
Cagvabar. Tu gwams RmerTi-d Cveneb salocavebi, am saqonis mTlianad aRebas
nu ikadreb, arai as, aRebul-gaRebul saqoni kacs bedenas ar uzams. apativi
Sens kacobasa, Cvens salocavebs zog mainc am saqonisai; Cvena-d Cven Txovnaic
Cagvyaren kacada-d, Txova _ Txovad. is Zalian nanobs mamÃdar saqmesa-d
ambobs: `Cemd axi asav tanze talavaric rom ar damCasav, me rom ramTvnadac
menanebis mamÃdar saqmeiv, me imis safasurs ras gadaviÃdiv. magrem, Sen ici Sen
kacobam, ras aiReba-d, ras dagvibruneb Senis sasaxelod”. Suakacebma qudebi
moixades da mindias win dabla dayares (qudis moxdiT Txovna xevsureTSi
didad sapatio da angariSgasawevi saqme aris). mindia adga, yvela qudebi
aiRo, gabertya da patronebs xelSi misca. am dros aq eswrebodnen mindias
Zma-biZaSvilebic. mindiam uTxra: ai, me aq Zma-saxliskacebi myvan, esenic ras
ityvian. me sruac ar mind magis macemul saqoni. mere adga oCiaurT mamis erTi
ufrosi kaci da iman Tqva: „es saqoni arc aRebuli amdidrebs kacsa-d arc
gaRebul aRaribebs, magram ÃevsureTis rjulis wesi saqonis aReb-gaReba. eg
naxevari gvipativebav feÃiTica-d ÃeliTic, jvarisadaca-d kac-Suakacisadac.
134
naxevari saqoni qve CagvabareT. Suakacebma kidev moixades qudebi da am
ufrosis kacis win gadayares da uTxres: `ai, ee qudiT madloblebi orT
Tqvenis nugeSisai, Cvenac kacad CagvyareniT. jiSiann kacni xarTa-d yvela
saqmes kacurad akeTebT, rac Tqvens kacobas ar ekadrebis, imas ar iqamT”.
mere morekes feÃiTi saqonic da dramac gadmoawyves. mindiam sami Zroxa
daubruna feÃiTi da ori aiyvana. ori Zroxis drama aiRo da samis daubruna.
Suakacebma damWreli gigiac moiyvanes, man arayi moitana da gamarTes sma.
ase moxda maTi saboloo Serigeba.
Ãara-oCiaurT SuRli
axielSi giorgoba samive jvarSi ician: qveqv _ mTavarangeloz miqielSi,
gors _ jaWvelSi da mTas _ mTiSeSagSi. qvequris anu arxotis jvars
miqielobiT ilocavdnen da mTeli arxoti eymoboda mas. dasturi dgeboda
mudam wels: ori axielidan, erTi amRidan an WimRidan. amRaSi roca bolos
gavidoda dasturoba, mere WimRas gadavidoda. axielidan ki mudam wels
dgeboda ori dasturi. gors jaWvel wmidagiorgi iyo qavTar-oCiaurT
jvari da dasturebic maTi dgeboda yovelwliurad ori kaci. amaRlebas da
aTengenas ki Sigmdgomi dasturnic icoden da Cabakaurnic aqve ilocavdnen
giorgis. ambobdnen: jaWveli da giorgi Zmani ariano. igive giorgi iyo
mindoris jvari, romelsac ebara `ca-RrubelT Ãeloba”. am mindoris jvars
aqvs Tavis saarsosTan axlo mamuli ori dRisa `mindoris jvaris yana”. am
mamuls sofeli morigeobiT xnavda, vinc moxnavda, im wels is iyo mindoris
jvaris dasturi, luds aduRebda amaRlebas da aTengenas. da erT-erTi dRe
misi dReoba iyo am jvarSi. mTeli sofeli modioda, jari dasxdeboda iqve
patara, balaxian moedanze da svamdnen luds. es dReobebi yvela awerilia
religiur kalendarSi.
mTiSeSagi, mTis veSagi _ mTis yarauli, iyo gabriel mTavarangelozi. saku-
Tari ymani iyvnen Ãarani, ciskaraulebi. mamulebsac eseni xnavdnen da isinive
dasturobdnen. xandaxan saÃelos ki izamdnen jabuSanurebi da narozaulebic.
aTengenas mTas asvlis dRes midiodnen iq (amisi wesebic awerilia religiur
kalendarSi arxotSi). aq dasturobas aravin ar eweoda ÃaraT garda (Ãarani:
igive ciskaraulebi). giorgoba iyo da yvela jvarebSi dReoba iyo (giorgobas
Ãarani da oCiaurni arxotis jvarSiiTac masmuris mixedviT Tavis wil luds
Tavis jvarSi moitandnen da, Tavis sakuTar damzadebuli ludis garda, am
135
ludsac svamdnen). Tav-Tavis jvarSi Tav-Tavis mamis kacni iyvnen da erTi
meoresac epatiJebodnen soflelebi. erTs awevdnen Tavis jvarze, mere is iqidan
marto ar wamovidoda, gamoiyolebda visme maTgans Tavis jarze. wasuli kaci
xel-cale ar wavidoda, Tavis ludidan erT Tas luds waiRebda, mividodnen
imaT jarze. romelmac es kaci moiyvana, is win SeuZRveboda da etyoda Tavis
jaris xalxs: „aSendiT (saxeli, vinc miiyvana, mag. mamuka), mamukas maggvriT”.
is misuli kacic etyoda: `aSendiT, aSendiT, waRmamc wagiosT dRei-dReoba”.
wamodgebodnen yvelani fexze: `daSvendiT, magvixveiT mSvidobiT, mSvidobiT
Tqven mosvla-i” da gadaaÃdendnen (gadaiyvandnen) ufrosebis skamze. is jer
ar dajdeboda, erT-erT ufros kacs dasvamda, Tavis motanil ludian Tass
miscemda da etyoda: `jvar dagiweras RmerTm. jvaris wyaloba gqondasa-d,
xTisa, mter maiyvani nebas”. etyoda ufrosi kaci da CamoarTmevda motanil
Tass. mere mosulsac dasvamdnen da miutandnen ludian Tass. dailocebodnen
da dalevdnen. aqebdnen erTimeores luds. axla es gaiyolebda kidev aqedan
kacs da miiyvanda Tavis jarze. am wasvla-wamosvlaSi, patiJSi da pativsacemad
ludis ZaladebaSi iTvreboda xalxi. axla qalebi gzavnidnen sasanTles da
TiTo boTl arays (sasanTle weria religiuri kalendris aRwerilobaSi).
mosul stumars ludTan erTad araysac aZalebdnen da Zalian daTrobas
cdilobdnen stumrisas, rac sasaxelod miaCndaT. swored aseT ambavSi mTvral
xalxs SuRli xSir SemTxvevaSi mosdioda. erT-erT giorgoba dRes Ãarani da
oCiaurni erTi-meores asmevdnen. daiTvrnen da ori kaci Selaparakda. amoiRes
xanjrebi, magram meSvlebi male daeswvrnen da veraferi daakles erTimeores.
SemosaRamovda da xalxi Sinisake modioda. ciskaraulT gvarSi iyo SuRlSi
saxelganTqmuli axalgazrda _ berdia. berdiam dainaxa oCiaurT gvaris kaci
_ garsia, gaiqca, mivarda masTan da TavSi orjer dahkra xanjari. garsias
xanjari ar hqonda da veraferi dahkra (arxotSi qvis da joxis xmareba
sircxvilia CxubSi). daiWra garsia or adgilas da mTlianad sisxliT SeiReba
tansacmelic ki. garsiam xanjari moitana da sofelSi gaiqca, maTi gvaridan
vinmes Sesaxvedrad da javris amosayrelad. visac Sexvdeboda _ sWrida,
javrsac amoiyrida da sircxvilsac moiSorebda. pirdapir movida im kacis
saxlTan, romelic ciskaraulebis gvarSi yvelaze magari da saxelovani
kaci iyo, saxelad babo (SuRlSi ufro mamac kacTan midian, rom xalxma
ar Tqvas, imisagan eSinoda da ufro beCav kacsTan mivida, Tu mamaci iyo,
ratom imasTan ar mivida, vinc magra dauxvdebodao). babom arc icoda Tu
SuRli sadme iyo, radgan im dros mas eZina. misulma garsiam maSinve xanjari
136
mouqnia TavSi. babom SemTxveviT mklavi Seufara. idayvTan mZimed daiWra.
mihyvnen Tan meSvlebic da daiWires oriveni. aq babom veRar moaswro dakvra,
radgan meSvlebi male mieSvelnen. ase Caeria soflis xalxi da es ori erTi-
meoresTan maSuRlari gvari gaaSveles. dilamdin ra iqneboda, Wrilobebze
ubralo TavSlebi moaxvies da sisxli Zlivs SeaCeres sofluri sxvadasxva
wamlebiT. meore dRes Suakacebma daiwyes siaruli da Serigebaze laparaki.
Tumca orive gvaris xalxi erTimeoreze gabrazebulebi iyvnen da muqaras
iTxovebodnen, magram Suakacebi erT gvarsac atyuebdnen, rom isini nanoben
Tavis danaSauls da ambobdnen: `win udgeorT, aqimsac davayenebTa-d TeTri
oqroT aulesavT naWrevs”. meore gvarsac ase atyuebdnen da orive gvars guli
moulbes, erTimeorisaTvis pativi daadebines da bolos arxotis jvarCi
erTad Seyarnes da droebiT Seariges, babom garsias sityva daamdura da
uTxra: `Sin najdom kacs raze mamWer Ãeli, sauÃmro raze damkari? SuRlSi
magTvnad gon raÃel unda aiÃadas kacm, ro iaraRs raÃel an ra alagCi uqnevs,
is aRar icodas? meore is, ro Cems ÃelCi dazrdilebi ymawvilebi xarTa-d
Tqvengan iaraR ar mameqnevis, sircxvili Tqvend (babo SuaTana xnis kaci
iyo, garsia axalgazrda). garsiam veraferi upasuxa, SenTan damnaSavei orav,
uTxra, magram jer mTvral viyavi, memr naWrevebi mWirda-d, gana maÃsons ras
vCadiodi”. raki sauÃmroSi SWirda Wriloba, amitom `Ãmel saklav pativ”-i
ekuTvnoda. saklavis magier eqvsi abazi vercxlis fuli da erTi abazi
kidev pativi. esec Seasrules da droebiT Serigdnen. daayenes soflis aqimi
(maSin xevsureTSi eqimi da eqTani, arc saavadmyofo, araferi ar iyo. yazbegi,
duSeTi, TianeTi da Zaugi Sors iyo da aucilebeli iyo soflis eqimisagan
mkurnaloba). babos morCena Rirda oTxi cxvari da garsias morCenac igive
Rirda naWrevebis mixedviT. TiTo saklavi aqimis sanaTlavi unda miecaT
aqimisaTvis. aqimi erTi saklaviT gainaTleboda, erTi TavisaTvis rCeboda.
aqimi Tu ar gainaTleboda, jvarni Ãels ar maumarTavdnen naWrevebis
gakurnvaSi. radgan kacis xorci, e.i. Wriloba uwmiduri saqme iyo da aqimi
wmidad unda yofiliyo. aqimi saxviels rom xsnida, ityoda: `RmerTo da
Cemebo salocavebo, daswereT jvari am naWrevians (saxeli), lxinis wamali
daayareT. me Ãorcielor, ara SamiZlav, Tqven uSveleT Tqvenis ZaliTa-d
saxeliT”. mere Seuxvevda Wrilobas, wamlis dayraSi kidev ityoda: `RmerTo
da Cemo salocavebo, wamal _ Cemi, Svelva _ Tqveni, me Ãorcieli or, ara
SamiZlav, Tqven gaqvT Zali, SaZleba, Tqven uSveleT”. mesamed maSin daswerda
jvars ukanasknel TavSals rom moaxvevda. xels daadebda Tavze jer erTze,
137
axla meoreze, ise rom jvaris saxed daadebda xels da etyoda: `RmerTma-d
Cvenebm salocavebm gilxinana-d magarCinan”. ase daiwyo babos da garsias
mkurnaloba. garsias erTi naWrevidan Cximiani Zvalic amouvida, romelic
udrida rva Zroxa dramas. babos xeli saxsarSi iyo da dauCirqda. Seiqmna
mwuxare avadmyofi, swuxdnen ciskaraulebi imitom, rom maT gvarSi pirveli,
e.i. yvelaze kargi kaci kvdeboda. oCiaurebi swuxdnen imitom, rom kacis Tavi
edebodaT da isic Tavis ganayrebisa. mimarTes jvarT da mkiTxavebs. jer
mkiTxavebis gareSe daxoces sameSvloebi (saklavebi saSvelad avadmyofisa),
magram babo mainc swuxda. mere moiyvanes mkiTxavi moqadage xoSeqa. xoSeqas
goruli jvari mouvida da jaWvelma kureti gaiTxova miqielisad dasaklavad.
goruli jvari miqiels exveweboda (ase qadagobda xmamaRla moqadage): `didi
xar, miqielo, sulT amaridebai-d sulT Cadgma Sen gbarav, uSveli CemT ymaT,
nu Camaugdeb mesisxleobas. me CemiT gaviTxova-d SamagiÃdenen Cemn ymani
buRaurs”. amasTanave imkiTxava mkiTxavma: garsia iTvreba da aqoTebs jvar-
jvariskars, SuRlobso. esec unda moiSaloso. garsiam kuretic miiyvana da
Wkde Saagdo arxotis jvarSi, me aq aRar viSuRleb, arc sxva jvarebSio. babo
naxevar weliwadze meti iwva, rogorRac Cirqis denam iklo da momjobinda.
axla babos ojaxidanac dakles sameSvloebi. avadmyofs gamudmebulad xorcs
aWmevdnen. ambobdnen, Ãorci rom Wamos, naWrevi advilad ikurnebao, Wrilobis
kurnvas xels uwyobso. babo gamorCa, magram mklavi gaSlili darCa, veRar
Runavda. bolos rjulSi gavidnen da rjulis kacebma xelis gauÃmreba
Teqvsmeti Zroxa garjules. garsias Tavidan Cximiani Zvali iyo amosuli da
rva Zroxa is garjules. berdia babos axlobeli iyo da is daexmara, babom
rva Zroxa gaubara Tavis xelis dramaSi. rjulis kacebma rva Zroxa drama
babos miutanes. raki naWrevebSiac gaubares da babos aRaraferi rCeboda,
amitom mas aRaraferi daubrunebia, drama mTlianad aiRo. bolos garsias
kacebma daakisres sasmliT Sin misvla babosTan (arayis mitana) da sabolood
amiT Seariges.
138
baiWaurisa da garsiais SuRli
baiWauri iyo ciskaraulebis gvariskaci. mkiTxavebma uTxres, arxotis
jvars moriged undixaro. TiTqos imaT Tqmas ar daemorCila da Tavis gulSi
ki nasiamovnebi iyo am ambiT. is ambobda: `me Tu jvars gamZRod undior, Tavad
gamagebiebs, me mkiTxavebis TqmiT jvarSi ver Savvardebi-d amiT jvars ver
Savecodebi”. bolos TviTon daiwyo sizmrebis naxva jvaris gamZRod mosvlaze.
bolos sizmarSi daiwyo xucoba da cxadadac gairyvna (garyvna am SemTxvevaSi
niSnavs zesTa bunebaSi gadasvlas, gawmidebas; iwyebs `xTiSvilTan pirad
saubars da maT xedvas, maT saqmeebSi ereva”). baiWaurma daiwyo xTiSvilTan
saubari, maT wmida adgilebSi siaruli. xalxTan saubari jvaris survilisa
da brZanebisa. ambobda: ama da am mamuls patronma Tavi daanebos, jvaris
mamuli SaÃnulia, CamoÃnulia, saman-samZRvari Sereulia. vinmem es scoda
jvars, vinmem esao da mkiTxaobac iwyo _ amas es mouva, amas is, Tu esa da es
ar gaakeTa (saklavis dakvla, mamulis Sewirva da sxva). baiWauri xan jvarSi
iyo, xan Tavis saxlis WerxoSi midioda. uwmidur adgilebSi aRar dgamda
fexs, magaliTad sadac qalebis fexi gaivlida, is iq aRar dadioda. erTxel
SeniSnes, viRaca qali esaubreboda, man Tqva: qali ki ara ÃaÃmatis jvari
iyovo, aq xalxs cota eWvi Seepara mis jvaris ÃelkacobaSi. axla kidev erT
bavSvs moSinaurebuli mtredi gamoufrinda soflidan da jvarTan axlos
dajda. mohyva patroni bavSvic. bavSvi mivida mtredis dasaWerad. baiWaurs is
mtredi xTiSvili egona mtredis saxiT Camosuli, pirjvars iwerda da bavSvs
uyviroda: magasTan axlos ar mixvide, Sen eg ubralo mtredi xom ar ggoniao.
bavSvma yuri ar ugdo, mivida, aiyvana mtredi da saxlSi waiyvana.
garsia ficxi kaci iyo, am dros mTvralic, da uTxra: ̀ Sen ras amasxaraveb an
xalxs, an jvars _ styuixar, SenTan jvari ki ara, eSmakic ar ariso”. Sehyvnen
amaze da iSuRles, garsiam amoiRo xanjari, TavSi dahkra da daWra. baiWaurma
xeli ar Sauqcia da uTxra: mTavarangelozi TviTon gagiswordebao. garsia
dediserTa kaci iyo da mSoblebi kargad uvlidnen; ufro deda evleboda
Tavs. garsias deda jvarT morwmunec iyo da Svilis samxvewrod xSirad xocda
jvarSi saklavebs. es baiWauri rom gairyvna, diacebs ufro swamdaT misi jvaris
Ãelkacoba, rom is marTala xTiSvilTan iyo garTuli da wmida kaci gaxda,
saxaTro da pativsacemi. garsias dedam Tamaram gaigo, rom garsiam baiWauri
Wra, jvaris Ãelkaci, wmida kaci, romelic wmidobis gulisaTvis wyaroebze
da mdinare asaSi e.i. arxotis wyalSi dReSi xan cxrajerac Cajdeboda Salis
perangiani. es miseburad gabana da ganwmenda iyo uwmidurobisagan. swored
139
aseT garTulobis da wmidobis dros Wra da sisxliT mosvara jer baiWauris
wmida sxeuli da mere jvar-jvariskari. isic gaigo, rom man xeli ar Seuqcia
da uTxra: mTavarangelozi TviTon gagiswordebao. am ambavma Tamara ise
SeakrTo, rom goneba daebna. roca goneba moikrifa, maSinve saklavi waayvanina
jvar-jvariskris sanaTlavad. saklavi dakla da, sadac baiWauris sisxli iyo,
saklavis sisxlic uwies im adgilebs. amiT ganaTles da gawmindes adgilebi.
magram baiWaurma Tqva: me da xTiSvilT didi saqme gvqonda gasakeTebeli.
raki me davsisxliandi (davSamniandi, jvarT eniT) xTiSvilT Ãorcivlis
sisxli akrTobs da isini wamkrTnen e.i. Cemgan ganze gadgneno. misma mimdevar-
morwmuneebma hkiTxes, ra aris saWiro, rom xTiSvilT guli moibrunon, arc
garsiaze iyon gamwyrali da arc Senzeo. man sTqva: Tu kuretiT gavinaTle,
gaviwmidebi imdenad, rom isev saubris neba meqneba xTiSvilTanao, Tu ara, arc
garsias wauva saqme kargad da arc me gavixarebo. pirutyvi mTaSi iyo saZovarze
garekili da dedam garsia maSinve gagzavna, baiWauri kidev gaibana mdinareSi.
Tavi axali xelsaxociT Seaxveviva da kureti Tavis sanaTlavad sxva xucess
daakvlevina. magram, manam naWrevi ar ganikurna da baiWaurs wyruliani Tavi
hqonda, xTiSvilT aRar gasaubrebia, radgan `xTiSvilni wyrulian kacs ar
ekarebian”. aqimma rom Tavi moarCina da saxvieli Sexsna, mere daiwyo wyalSi
banaoba, isev gawmidda da daiwyo xTiSvilTan saubari. baiWaurs Wriloba
didi ar sWirda, sadrame araferi iyo, radgan Zvali ar amouvida, Suakacebma
garsias daavales sasmliT Sin misvla. baiWauri boselSi ar Sedioda, Tavis
WerxoSi iyo marto. garsia da Suakacebic iq miuvidnen. man arayi ar dalia,
xTiSvilTagan sasmlis dalevis neba ara maqvso. Suakacebma ki dalies da
garsiamac. amiT damTavrda maTi SuRli da mas aqeT aRarc uSuRliaT. baiWauri
bolos xucesad mivida arxotis jvarSi.
140
uTurgaT daviTisa da abikaT gigias SuRli
abikaT gigia iyo sofel amRidan, wiklauri, berdiSvilT mamisa da
berdiSvilT mamidan kidev baiaTi. es xalxi amayi iyo da Tavmomwone, arafrad
aravis agdebdnen. magaTi winaprebi saxelovani xalxni yofilan qistebTan
brZoliT da amitom isev amayobdnen Zveli saxeliT da cdilobdnen axlac
daemataT Zveli saxelisaTvis.
sofel axielSi narozaulT gvarSi, CabakaurT mamaSi iyo saSualo kacobis
da saxelis kaci uTurgaT daviTi. narozaulni mSvidi da wynari xalxi iyo,
ar uyvardaT SuRli da amiT kacoba-saxeloba. Tuki vinme ZaliT gamoiwvevda
SuRlSi, sxvaze uaresad ar daxvdebodnen, magram TviTon aravis autexdnen
Sars. xevsureTSi maSindel droSi aqebdnen Sarians, amays da maSuRlar xalxs.
wynars da aramaSuRlar xalxs ar aqebdnen da abuCadac igdebdnen. erTxel
amRaSi raRac smuroba iyo da uTurgaT daviTic stumrad iyo am sofelSi
mosuli. abikaT gigiam raRac Zveli Sari mougona da ZaliT CaiTria SuRlSi
(gigia iyo oci wlis axalgazrda, daviTi ormoc wels gadacilebuli).
daviTi ise gabrazda, rom SuRli pirvelma man daiwyo silis gartymiT, Tan
xanjaric miayola da TavSi magra dahkra. gigiamac xanjari amoiRo, pirvelad
TavSi dahkra da mere barkalSi hkra wveriT da gavardnili xanjris wveri
meore barkalSiac naxevramdin wavida. dakarga bevri sisxli da daviTs
guli wauvida (aris zogierTi kaci, rom sisxlis naxvaze guli misdis,
nametnavad Tavis sisxlis naxvaze. am gulis wasvlas xevsurebi sisxlis
magozebas eZaxian). daviTs sisxli maagoza da davarda. zogierTebs egona
kvdebao da daiwyes tirili. zogebi gigias da imis biZaSvilebs eubnebodnen:
sofels gaerideniT, kaci mokvda, narozaulni gaigeben, movlen da erTucs
gaswyvetTo. gigiasac mZime Wriloba hqonda TavSi. bevri sisxli sdioda da
dasustda. is ambobda: egec naWreviania da mec, ra viciT, rom eg ar morCeba
da me ar movkvdebi. me Cemi soflidan sad unda wavide. magas sisxli aqvs
mogozebuli, mogonTdeba da Cemi soflidan eg waiyvaneTo. marTlac wylis
sxmiT da Taviseburi movliT daviTi gonze movida, magram adgoma ki aRar
SeeZlo. Seabes xarebi marxilSi da daviTi Tavis sofelSi _ saxlSi miiyvanes.
Suakacebma saklav-pativi moiyvan-moitanes daviTTan, radgan sasikvdilod
iyo daWrili. gigiasac daviTma gaugzavna Ãmeli saklav-pativi, radgan imasac
mZime Wriloba hqonda miyenebuli TavSi. daayenes erTimeores soflis aqimi.
Wrilobebi meore dRemdin mousufTavebeli da Seuxvevi iyo. mxolod ubralo
141
Zveli TavSlebi hqonda moxveuli. aqimma jer daviTs dabana Tbili wyliT
Wrilobebi, mere kanafis Tokis piri garecxa, magrad gapoxa TafliT da
erboT da gauyara gaxvretil barkalSi Tan balaxis wamali iyo WrilobaSi
Cayrili. iqiT-aqeT patara farTlis pirebi daado, jer xelsaxociT Seuxvia
da mere garedan batknis tyavi Semoaxvia, rom naWrevi ar daiRubos (daRubva
xevsurulad niSnavs WrilobisaTvis Seciebas, rac iwvevs simsivnes da
daCirqebasac. fSavlebi daxavebas eZaxian). meore barkalSiac aseTive seli
Cado manam midioda (sels uwodeben Tu moklea, an Tavis WrilobaSi Casadeb
mrgval kanafs; Tu Wriloba nawverwaRmarTalia, aseT WrilobaSi gasaSveb
sels `usmar”-s eZaxian (nawverwaRmarTali: xanjlis wveriT miyenebuli Rrma
Wriloba).qistebma da arxotelebma xSir SemTxvevaSi icodnen aseTi Wrilobis
miyeneba; (budis xevsurebi arxotivnebs dascinodnen kidec: xanjars wveriT
xmaroben rogorc qistebio. iaraRis xmareba ver iciano). Tavis naWrevic
Seuxvia, Sig selebic Caawyo, memre cxeni Sekazma, Sejda da amRaSi wavida. iqac
gigia mZimed daWrili daxvda, magram mainc wamodga, skamze dajda da aqimma
Wriloba ise Seuxvia. orive naWreviani mZimed iyvnen daWrili da uaresad
xdebodnen. mkiTxavis uTqmelad orive mxarem SeTanxmebiT sameSvloebi daxoces
orive avadmyofisaTvis: amRas iaÃsarSi, iaÃsar svetad CamosulSi e.i. svetis
angelozSi da petreSi. axiel: arxotis jvarSi, jaWvelSi da mTaSeSagSi.
Wrilobebi mZime iyo, magram ar moixibla, ar daCirqda. abikaT gigiais TavSi
Cximian Zvali amovida, daviTis TavSi zeTa Zvali. fexebic mourCa, magram
gaxvretili fexi dasaxiCrda, radgan ZarRvebi iyo daWrili. gaSlili iyo da
muxlidan veRar Runavda.
roca oriveni gamorCnen, rjuli hqondaT, rjulis kacebma rva Zroxa
gigias Wrilobaze gadawyvites, rogorc Cximiani Zvalis amosvla. daviTis
fexis dasaxiCreba Teqvsmeti Zroxa, zeTa Zvalis amosvla xuTi Zroxa.
daviTisaTvis misacemi drama dadga ocdaerTi Zroxa. meore barklis Wriloba
sadrame ar iyo. ocdaerTi Zroxidan rva Zroxa gigiais Zvalisa. darCa
daviTisaTvis misacemi cameti Zroxa. xuTi Zroxa alvania aiRo. alvaniaSi
xuT Zroxad aiRo franguli xmali da rva Zroxa sxva drama. xmali gigias
ar emeteboda, magram alvaniaSi rom SeuTvales, meti gza ar iyo, misca is.
mere erTimeores Sesarigebad arayiT miuvidnen, magram gulwmidad mainc ar
iyvnen erTmaneTTan. mere gigia mefis ruseTis jarSi waiyvanes da iqidan
isev sawyino leqsi moswera daviTs. am leqsSi sxvac bevria naTqvami sxva da
sxvebze, magram aq mogvyavs leqsis is nawili, rac daviTs exeba:
142
uTurgaT daviTs uTxariT dabarebuli Cemia,
sasikvdilod ro miqnie, kaco kaci xar beria.
CveniT ro Ãmali waiRi, ganTurad iyo Senia.
welze varavin SeibomT, naÃSiraulis feria
(naÃSirauli gigias metsaxelia).
tanCi kargad as naqnari, vada vercxliT aqv Wrelia.
vai Tu vervin umÃedreT, ar migiwvdebisT Ãelia.
icis mtrisake zidili, iyva Zalian mWrelia.
gayideT narozaulno, ar SagiÃdebisT gZelia.
rogorc vTqviT, es leqsi bevrebze aris naTqvami, ufro saqebi. amave leqsSi
nikoloz II-sac eubneboda, buntoCikebi mogklaven Senco. gana rkinis grdemi
xar, rom tyviam ar gagxvritoso. jaridan TviTonac avadmyofi dabrunda da
amRaSi gardaicvala.
bloel-winÃaduelT SuRli
sofeli winÃadu aris bacaligos sasoflo sabWoSi Semavali sofeli
da aq cxovroben arabulebis gvaris kacni. aq erTi Zalian amayi kaci
cxovrobda _ mixieli. mamamiss giorgi erqva da misi Svili giorgiT mixieli,
maSuRlarobiT iyo saxelganTqmuli. bevrjel yofila xevsurebTan magar
SuRlSi da yvelgan gamarjvebuli gamodioda. amave sabWoSi Semavali sofeli
blo iyo. es soflebi, orive, budexevsureTis saTaveSia, kavkasionis qedis
kalTebze. sofel bloSi cxovrobdnen gigaurebi, mxolod mamiT sxvadasxva.
maraizZeni, bevrani, mamukaurni, bolokaurni da sxva. bolokaurT mamaSiac
iyo sakmarisad saxelganTqmuli kaci abika. maraizZeT mamaSic iyvnen kargi
kacebi, mxolod SuRlis kalo ukve molewili hqondaT. axalgazrdobas
gadacilebulebi iyvnen da advilad ar SuRlobdnen. axala da aba gigaurebi
stumrad iyvnen winxaduSi. roca dalies da daiTvrnen, mixielma Sari autexa
da SuRlad gauxada; axala kidec Wra xanjliT. TavSi dahkra xanjari da
msubuqi Wriloba miayena. mixieli iaraRis xmarebaSi gamocdili da, amasTan,
mamaci kaci iyo da kacs mZimed ar daWrida. axalac Tavis droze SuRlSi
marjve kaci iyo, magram axla veRar moaswro dakvra. Tan meSvlebi daxvdnen
da moaswres misi daWera, manam mixielsac dahkravda. blovlebi gamoistumres
da movidnen bloSi. blovlebma Tavis ufrosebisaTvis SuRlad gaxda da
memre Wra Zalian iwyines da mTelma sofelma mtroba daubara mixiels. `Cven
143
yvela mteri orT am soflis axalgazdebi, Cvenis ufrosebisad iaraRis
qnevas ar SagarCenT. iaraRis qneva eegr ar und, ro Sen Cvenebs ufrosebs uqni.
Senis kbilisa (Seni toli) rosac vin SagxvdebiT, maSin dagWirdebis magrad
dadgoma. Cven gaswavliT iaraRis qnevas”. mixielmac daubara: `me giorgiT
mixieli-or, SuRlis fasiT vyidulob (viTomc vSuRlob da drama gamaqvso),
rosac vin SameyrebiT, maSin Tqvenac gaigebTa-d e kacnic gaigeben, vin-vis
aswavlis iaraRis qnevasa-d, vin dadgebis magrada-d, vin ver dadgebis. me sru
mzas or saSuRlarad. didxans mzadeba ar mWirdebis, Tqven idineT mzas, Tore
mixieli maumzadebeli ar dagxvdebisT”. ase iyvnen erTimeores damuqrebulni
blovlebi da mixieli. ori-sami Tve gavida da erTimeores veravin Sexvda.
bolos mixielma da imisma dedam, lelam, Caasxes tikSi blomad arayi da
wavidnen naTesavebTan aryiT. amave dros amave gziT mopirdapire mxridan
midioda naTesavebisaken bloeli giorgis Svili abika; Sexvdnen erTimeores
erT viwro bilikSi. mixielma daaswro: ̀ muqaras ro mTxovT, zogs blovlebsTan
SuRls arc vikadreb, Sens Saxvedras vnatrobdi, Samxvdi kidec. am Tqmaze
orivem xanjrebi amaiRo da manam erTi meores dahkravdnen, maT Sua gzaze
gaiSala xanSi Sesuli diacis lelais mandeli. lela Zalian pativcemuli
diaci iyo da xevsureTSi vinc ki mas icnobda, yvela pativs scemda, ise ki
ara, rogorc xevsureTSi diacs naklebi pativiscemiT epyrobian, aramed
lelas imdeni sikeTe hqonda damsaxurebuli, rom mamakacsac yvelas ar
hqonda aseTi saxeli da pativiscema. jer xevsureTSi saerTod miRebuli iyo:
diaci Tu meSvlad iyo _ mis xelidan maSuRlari ar waiwevda mopirdapire
maSuRlarisaken. etyoda: `me diacs uWerior, amis ÃelCiiT ver gamavizidebi.
maicade, kaceb mavlen meSvlada-d imaT damiWiran. maSin me mageqcevi raÃelac
Sagferdebis”. SuRlis dros Tu moaswrebda da win mandels gadauSlida,
maSuRlarebi aRar `gadaRlaÃebdes” mandels da gaCerdebodnen. erTimeores
etyodnen: ̀ giSvel am mandlis xaTrm, Torem egr ki ver waxvidodi mSvidobianad.
klov sad marton SaviyrebiTa-d maSin vcadaT erTuci, raxan cis met arai
gvxedevdas~. aseTi xaTri hqonda xevsurebs mandilosnisa da mandlisa. amitom
lelas mandlis gaSlaze abika dadga da imis Svils mixiels uTxra: `xaTr
ai e lelais mandlisa, Torem ver waxvidodi mSvidobiT”. magram mixielma
upasuxa: `me mandeli feÃebze mkidav” _ amohkra xanjris wveri Tavis dedis
mandels da gzis zemoT Seagdo (imdeni pativiscema ki imanac gamoiCina, rom
arc gzis ZirSi gadaagdo mandeli da arc zed gadaxda, gzis TavSi Seagdo is)
da xanjari abikas dahkra TavSi da Wriloba miayena. lela meSvlad Seuvarda.
144
abikam xanjari kidev ar ixmara, manam kidev sami Wriloba ar miayena. roca
sisxli wamovida da pirisaxe wiTlad SaeReba, TvalebSiac sisxli Cauvida,
mere (rogorc is ambobda) gajavrebulma goneba dakarga da ar axsovda ras
Svreboda. gonze maSin movida, rom mixieli gzis zemoT daeca da imasac
sisxliT SeRebili qonda saxec da tanisamosic. erTi Wriloba pirisaxeze
hqonda, Sublic Tmamdin iyo gaWrili, Tvalic gaWrili iyo da loyac ybis
bolomdin. meore Wriloba xelze sWirda da ZarRvebic gadaWrili hqonda.
TavSiac iyo daWrili. mixieli sisxlisagan sustdeboda. abikas lelasagan
SexaTrda da moSorda aqedan. mokeTesTan veRar wavida, rogorc iyo moaRwia
saxlSi. lelam es ambavi Seatyobina axlo sofelSi. movidnen da mixieli
sakaciT waiyvanes saxlSi. Seiqmna Zalian mwuxare avadmyofi. maSinve waiyvanes
da sameSvloebi daxoces: winÃadus jvarSi, gudanis jvarSi da zeisteCos
jvarSi. abikasac aqimi daayenes da mixielsac (aqims dauyenebda damWreli
daWrils), magram manam TiTo saklavi sanaTlavi ar miuyvanes, manamdin
xeli ar dazdo naWrevianebs. memre naWrevebi Tbili wyliT dabana, Caayara
balaxis wamlebi, Caawyo selebi da Seuxvia farTlis pirebiT da TavSlebiT.
Suakacebma abikas marto pativi dazdves, radgan mZime Wrilobebi ara hqonda.
mixiels ki abikasTaniT cocxali (xevsurulad: sisxliani) saklavi da pativi
miuyvanes, radgan saxe, Tvali da xeli yvela dasaxiCrebuli hqonda. mixieli
`naWrevisad” magari kaci iyo, magram metad mZime Wrilobebi hqonda da Tan
sisxli dakarga bevri, amitom Cavarda loginad da Zalian mZime avadmyofi
iyo. saWiro gaxda mkiTxavebi. mkiTxavebma kidev umkiTxaves: mixieli aq-da aq
SuRlobda, jvar-jvariskar aqoTebda da es usarTavso. daxoces saklavebi
sxva jvarebSi, radgan gudanis jvari arabulebis mTavari salocavi da
saimedo iyo, aq kureti dakles. Tavis mxriv abikamac daxoca mixielis
sameSvlo saklavebi, blos muxis giorgiSi da gudanis jvarSiac. mixieli
bevrjel mivida sikvdilis piramdin, magram rogorc xevsurebi amboben:
simagriT Tavi moirCina. eqvsi-Svidi Tvis Semdeg Wrilobebi nawili gaikurna
da isec gaumjobesda misi mdgomareoba. saklavebiT kidev zRvnobdnen
jvarT da avadmyofs xorcs aWmevdnen. bolos sul adga. xeli da Tvali
orive uvargisi darCa. Tvalis kakali orad iyo gaWrili da ise gaikurna.
xelis TiTebi nawilobriv sul gaSeSda da zogierTebs amoZravebda. daiwyes
Suakacebma siaruli. aseTi mZime Wrilobebis gamo rjuliT savaldebulo
iyo mixielisaTvis rjulis saklavis miyvana. uimisod Suakacebi mixiels
rjulis Sesaxeb verafers etyodnen da arc mixieli mousmenda imaT saubars.
145
abikam Suakacebs erTi saklavi waayvanina (rjulis saklavi) da gagzvna
mixielTan. maT miiyvanes saklavi da uTxres: `ÃevsureTis rjuliT rjulis
saklav magidis, abikam es wamagvayvaniv SenTan. Cven eg kac egeT macod ar
gvegon; iseT sityveb gviTxr, ro magdeniyv saiT, Sagbraldebod. waiyvaneTav
saklaviv, gviTxr, SamaxveweTav, rjulCi gavidaTav. win udgeorav, ambobs is,
ÃariT gaukeTav Cems daleuls. ÃevsureT rac aravis uqnav, imas viqam, TeTri
oqroT aulesav. isi sjobd, ro me mamkvdariyav, manam eg mamikvdebod. aba
raiR eSvelebis mamÃdarsa-d daleul saqmes gakeTebis meti. Suakacebma zogi
marTla abikasagan naTqvami uambes da zogi misi gulis dasamSvidebi sityvebi
TviTon CaurTes, rasac moaxerxebdnen. bolos mixieli rjulze daiTanxmes
da saklavic dakles. xorci moxarSes da yvelam Wama. tyavi Suakacebma waiRes.
erT-erTi dRe daniSnes rjulisaTvis `mirRogubaT”. mirRogubani, blos da
winxadus Sua adgilze erT patara davakeba adgils hqvian. am adgilas avdris
wyali gubdeboda da amitom eZaxodnen mirRogubaT. daniSnul dRes rjulis
kacebmac moiyares am adgilze Tavi da erTimeoris modaveTac. orive mxares
mohyvnen Tan Tavisi axlo saxliskacebi (rjuli piraqeT, e.i. budis xevsurebma
ufro kargad icodnen da mtkiced icavdnen mas, vidre piriqiTelebma.
arxotSi rom narjulavs romelime mxare ar dasjerdeboda, ar aris sworad
garjulvilio, ityodnen: Ãevsurebi moviyvanoT, ÃevsureTis rjulSi gavideT
da imaT xom kargad ician ÃevsureTis rjulio) mirRogubaT iseTi goria, rom
erTimeoris mtrebi erTimeores ver xedaven. erTebi goris erT mxares isxdnen
da meoreebi meore mxares. Sua adgilze moedanze rjulis kacebi isxdnen.
rjulis kacebma pirvelad daibares dazaralebuli (xevsureTSi mniSvneloba
ara aqvs imas, Cxubi visi brali iyo da vin gamoiwvia, an ris Sedegad daiWra
kaci, angariSoben marto Wrilobebs, esa Tu is Wriloba xevsureTis rjuliT
rogor aris Sefasebuli; riTic unda iyos gamowveuli Wra-Wriloba, amas
mniSvneloba sul ara aqvs). dazaralebulma iCivla: `me xTisgan cocxali or,
magisgan mkvdari, cocxaliv vambob, Tore ra cocxalSi saTvleli davrCi.
Tval aRar maqv, Ãel aRar maqv. pirisaxe pirisaxes aRar migav. SuRlis merjule
gaÃd Taodaca-d, miac SuRlis merjule gamÃad, sasikvdilod gamiqCer, rad
undod gonis aÃda, me iaraRs iaraRis maqnevis wesiT uqnevdi. magan mter-
urjulosaviT sasikvdilod macviT. aba, ra viCivl? ai naWrevebs qve xedavTa-d,
yvelas Tav-Tavis angariSi aqv rjuliT dawesebuli. aba, me raisaR maqmedi
or, Tore magas rjul ki ar undod, an eesr gaÃda undod eexlad, ro me or,
an makvla iyv madli Cem eesr gamÃdelisai. sxva uCemo Tofs iÃmarebda-d Tavis
146
eesr gamÃdels maxklevd, magrem me is ver SavzZali. eexlad Tqven iciT. Tu
gwyalobsT gudanis jvari-d ÃevsureTulni xTiSvilni, wesierad gaarCieT. nuc
iqiske gadaixrebiTa-d, nuc Cemke gadmaixrebiT. gagvarCieniT, nuRar dagvwiravT
namduravad. iqiske gadaixrebiT, me ar davijereb, Cemke gadmaixrebiT, is ar
daijerebs. amiT rjuli daiSlebisa-d cud saqme Camagvivardebis, raic karg
ar as. macodar xalxi xarT, ÃevsureTis rjulisa Tqven ra magetyuebisT, ra
geswavlebisT. Tqven iciTa-d Tqvenm kacobam. rogorc sisworesa-d simarTles
ityviT, isr giSvelanT ÃevsureTulT xTiSvilT”. aman es saubari daamTavra,
mere gamovida amaTi mamis erT-erTi axalgazrda da iman ki muqara gamoTqva
blovlebze: „Tu es rjuli wesierad ar gaivlis da miwev-miwevas eqneba adgili,
Cvenac kacebi orT” _ Tqva man _ „iaraRis xmareba Cvenac viciT, eseTas saqmeze
qvec mavxklavTa-d, qvec mavkvdebiT. arcraad qve orT cocxlebi, kac magaTgan
mikaful _ dasaxiCrebul gvyov”.
es mxare saCivris Semdeg wavida Tavis adgilze da axla damnaSave mxare
daibares rjulis kacebma da alaparakes. man Tqva: `amas win ara udgas, rom
Tavis daleul saqme me unda gavakeT. aRarc is uSvels amas, ro Cem bral ar
iyv, Tore Zalad gamxvies me am xaTabalaSi. me jer niaz ar mqond magasTan
SuRlisai, memr lelais mandels gauwi xaTri. manam mesame ar damkr, Ãel
aRar Sauqci, mandlis xaTriT. mesamec ro damkra-d sisxl TvalebSi Camivi-d,
albaT, SiSia Tu ra mamivid, ar vici, aRara maÃsons, manam ar gaviyareniT (qud
moxdili idga da laparakobda). exla Tu gwyalobsT gudanis jvari-d Cem
salocav muxis giorgic, rjul sworad gaavlieT. me Tavis daleuls gakeTeba
mind, TavSi qva unda viÃala-d gavakeT. me yvelaiT win udgeor, Tu rjulis
rjul iqnebis; Tu gadaxra iqnebis ki, me usulod Ãorcs pirSi ar CaviCri,
Tunda eexlav amkafan magaT. ra vqna, raic rjul aris me isiTs narjulavs
ver davijereba-d ufro cudad wagviv saqme. egen me ar mamasvenebena-d,
davÃocT erTucs. Tu gwyalobsT Cveneb salocavebi, gagvarCieniT isr, rom
aRara samdurav darCas Cvens SuaSi. Cven mavaÃdineT es saqmei-d Cvenav unda
gavarCioT, ro Svilsa-d SviliSvils, an Cvens gareSamos ar daSCas imis
saTqmel, ro Cvens Zvelebsav saqmis daleva scodnivao-d gakeTebis Tav aRar
xqonivav”. iman rom saubari gaaTava, rjulis kacebi Seudgnen jer daWrili
xelis Semowmebas. naxes Wriloba, gasinjes dasaxiCreba, xeli idayvidan aRar
iRuneboda mTlianad da nawilobriv TiTebsac aklebda. xels isec etyoboda,
galeuli, gawvrilebuli da gayviTlebuli iyo. mere dazomes Sublis
naWrevi da loyaze is adgili, sadac yba ar efareboda (yba xevsurulad
wvers ewodeba). am adgilze dawyobili marcvlebiani kiloni ar gadaiyrebian.
147
mere dazomes is adgili, sadac yba faravda. aqedan `kiloni” e.i. napiris
marcvlebi gadaiyreba. Cven es viciT, rom danarCeni TiTo marcvali TiTo
Zroxas udris. Tvali sul aRar hqonda, kakali Tvalisa Suaze iyo gaWrili.
bolos mixielic gaistumres da Seudgnen msjelobas. jer erTma rjulis
kacma daiwyo saubari, moiyvana aseTi Wrilobebi da maTze garjulvili
dramis da garigebis magaliTebi. iq sadme is iyo, ama da amisagan naWreviani,
naWrevebi iyo aseTi da aseTi, gavrjuleT esa da es da bolos SevarigeT
amden amdeni dramis micemiTo. mere meorem isaubra ase, mesamem da meoTxemac.
bolos gadavidnen am Wrilobebis Sefasebaze. mopirdapireT oroli kaci yavda
rjulis kacebSi moyvanili da, visganac moyvanili iyvnen, iqiT ixrebodnen.
mTlianad xelis gauÃmreba, Tvali da pirisaxe samoc Zroxamdin adioda,
magram bloeli kacebi winaaRmdeg wavidnen: samoci Zroxa kacis Tavsisxli
Rirs da mixieli xom cocxaliao. bolos abikais naWrevebic gabares da
amis garda ormocdaaTi Zroxa daayenes. amaze SeTanxmdnen rjulis kacebi.
garjulavis gamosacxadebad daibares dazaralebuli. erT-erT rjulis kaci
adga, qudi moixada, xevsureTis salocavebi axsena da Tqva: ̀ Cven isr gviSvelan
e naÃsenebT xTiSvilT, rogorc vecadeniT saqme sisworiT gagverCiv. arvisad
magvec nametnavad Samweoba-gadamweoba. marTali, Seneb naWrevebi bevr dramas
iWers samoc Zroxamdin, magram Sen Cvenze kargad ici, ro samoc Zroxa kacis
Tavsisxls iSorebs. Sen ki RmerTma adamis dRen magcnas, cocxali xara-d
cxovrebasac iqav SazZleb. arc unda amTven bevr gveTqv, magrem iqav isiv
davamkleeT, ro klovisad gamTxildasa-d iaraR wesze iÃmaras, ara isr, ro
mter-urjuloze. abikais naWrevebis garda ormocdaaT Zroxa gargineT Tavis
alvaniiT saklaviTad sasmliT Sin magitanasa-d memr Sen ici-d Senm kacobam”.
mixielma Tqva: `kacebo, Tqven ro swvaldebiT, me da abika imis fas arc
erTi orT, arc meore. Cveni gulisad feÃze adgomaic arvis gekadrebisT,
magrem Tavis¬kacobas ar xkargavT. swvaldebiT Cvenis garigebis gulisad.
dagimkleebiorT ki, magrem me magis macemul drama aRaras bedenas mizams.
ramTvenic unda aviR, me aRar viqneb is, raic viyavi. me aRar mind rjulid-
narjulav davSal. raic giTqomT, me Ãmasac ar amaviReb Tqvenis xaTriT. imas
ki vemarTlebi, sasikvdilod gamamiqCer”.
memre daibares abika da gamoucxades narjulavi. amasac erT-erTma
rjulis kacma xTiSvilT xsenebiT uambo: `Cven gavrjuleT iseT naWrevebis
drama, ro gaZneld magis garjulva. naWrevebm kacis Tavsisxlis mosaSoreb
drama daiWir, magrem Cven is davamkleeTa-d ormocdaaT Zroxa davayeneT
148
Tavis alvaniiT, saklaviTa-d sasmliT Sin mitaniT”. abikam qudi moixada da
uTxra: `madlobeli or kacebo, swvalobT, Cvenis gulisad feÃze adgoma ar
gekadrebisT, Tavis Sin kas skamze sxexarT, ka tabla gidgasTa-d kas loginze
swvebiT. aq ki yvelas sTmobTa-d itanjebiT Cvenis gulisad magrem metad mZimes
as garjulvili. axla kidev saklaviTa-d sasmliT Sin mitana. es orjel exla
Cems Tavze mavida. Sin waitani am rjuls. klov Tqven ra-vis magiÃdebisTad
imas getyvianT: eg rjuliv Tqven dadebuliav Tqvenzec egr gaRrjulvena-d
maSin Tqven rasaR vis etyviT. xo ver etyviT egiv urjulo rjuliav, rosac
Taod Tqven dadebul rjul iqnebis. me ki Tqveni mainc did madlobeli
or, rom Cvens darigebas scdilobTa-d TavzeiT Wirs gvaSorebT. raiTacaR
iqnebis, me maviSoreb am dramas. me mainc Raribi or. ar daveCvevi siRaribes
eexlad. dauCvev ar or, sru siRaribeSi gamauvali or (SeiZleboda romelime
mxares narjulavi ar moswoneboda, ar daTanxmebuliyo da aiSlebodnen
rjulis kacebi da amiT gacxardeboda ufro mteroba. aseTze rjulis kacebs
gakicxavdnen: `ÃmalzeiT gadayarnesao-d Tofze Sayaresav”- ityodnen. saÃmle
mteri ubralo Wra-Wrilobis mteri iyo da saTofe mteri ukve magari mteri
iyo, radgan erTimeore unda moeklaT TofiT). ase rjulis kacebma orive
mxare daiTanxmes. abikas SeuTanxmdnen, rodis misuliyvnen masTan, drama
gadaefasaT da waeRoT mixielsTan. vada or kviramdin dadves. abikam meore
dResve xuT fuTamdin erbo waiRo TbilisSi da sul vercxlis fulze gayida
da fuli wamoiRo. zogs Zma biZaSvilebi daexmarnen, Seagroves spilenZi, tyav-
saRamo (fardagebi da gudanurebi), vercxliani iaraRi. qamrebi vercxlisa,
masrebi da sxva. daniSnuli dRisaTvis drama erTucze dawyobili hqondaT,
saaraye gamawurvili da saklavic mzad iyo. movidnen rjulis kacebic. abikas
franguli xmali hqonda da xuT Zroxa alvaniaSi is CauTvales. danarCeni
drama kacebma gadafases. vercxlis fuli daiTvales (erTi parki iyo savse) da
TiTo Zroxad xuT-xuTi maneTi gadadves. oTxis Careqi spilenZi TiTo Zroxad
Caagdes (aTi girvanqa spilenZi) danarCeni, vercxlis da sxva iaraRi kacebmave
gadafases. zogierTis dafasebaSi kacebi cota SekamaTdnen, magram bolos
isev Tanxmdebodnen. etyoboda erTebi emxrobodnen dramis amRebs, meoreni
dramis gamRebs. erTimeores viTom umalavdnen, magram xandaxan saubarSi
gamouaSkaravdebodaT gadaxra da am saubars TviTonve Caaqrobdnen. bolos
yvelaferi mzad iyo. abikasTan arayi dalies, puri Wames. dakazmes cxenebi,
aikides drama da wavidnen winÃaduSi.
gzaze dauRamdaT da vaÃSmobis dros mixielis karze mividnen. erTi
maTgani wingardaze avida (wingarda: boslis bani dabla, romelic Werxos
149
aqvs dafarebuli) da dauZaxa: „mixielo, Sin ar xara? gameedi karCi”. mixielma
sanTebi amoitana da sakvmidan WerxoSi amoÃda. sanTebi WerxoSi dadga da
gamovida. gamosulma uTxra: `gamarjveba, vaJebo”. `gagimarjos RmerTm” _ iyo
pasuxi. mixielma ambavi hkiTxa: `xo kargad xarT, xo aravis ra giWirT, kaci,
saqoni, xo yvela mSvidobiT xarT? sxo ambav xo aRara gaigonebis Tqvenske, xo
aRarai as mamkvdar-wamÃdrobis Ãmai?”
„kargaT orT” _ yo yvelaT pasuxi. „ra kiTxva und Cvens ambavs, sul
gvidgas pirSi. aqamdin arc ara saqon dazianebul, arc kaci. ai, e udarobam
ki Sagvawuxn. saqmeze gasvlis amind aRar gveqn avdrobisgan. Tu ra mavTibeT,
veRara avkrifeT, aisic iq dagvilp. kac siberiske wavedi-d amTvens avdrobas
ar Savswrobior. sadaravdronic davÃoceniT, arxotiske gvelmyvarnic
gadavyareniT, magram ar iqna, ar gaidar, aRarc Tu ra xTiSvilT SauZlav.
SavJjerdiT amTvniv uamindobiT (Tibis dro iyo da udarobis gamo xalxi ver
muSaobda). mosulebmac SesCivles udarobis Sesaxeb. abika ki saubarSi Cumad
iyo, is monawileobas ar iRebda. mere movidnen cxenebTan, drama CamoiRes da
wingardaze aitanes. mixieli SeuZRva da Werxodan sakvamisas CaÃdnen boselSi.
aSeneba uTxres da iq myofni diacebic moegebnen. kiTxes mSvidoba, ambavi da
stumrebi skamze dasxdnen.
Suakacebma moyvanili saklavi dakles da xorci qvabSi Cayares, tyavi xom
Suakacebisa iyo. abikam arayi daasxa, pirveli yanwi bebers lelas miutana da
uTxra: ̀ bevris stumris maspinZeli xar, pativdebul diaci xar, kacebze metad
Sen xaTr isr maqv, rogorc sakuTari dedisai. damnaSavei or SenTan, ro Sen
mandels pativ ver davzdev, rac ekuTvnod. marTali, amiT Tavs Savarcxvini,
Sens diacobas amiT me ra davakliv, magrem, viTam Sen Svil vyofilor, isr
mapativi Senis mandlis dalaÃvai”. lelam yanwi gamoarTva da uTxra: `Svilo,
Svil xTisai xar, RmerTma gapatios, rasac Rnanob, imTven damnaSave ki ar iyav,
magrem mainc Sengan ar megon, Tu Cems mandels pativs ar scemdi”. mere abika
adRegrZela da dalia. kacebma mixiels uTxres: drama gadavfasaTav. mixielma
dramas zedac ar Sexeda. Suakacebs saqonis gamRebisagan ergeboda Zroxaze
naxevari cxvari, e.i. naxevari Careqi spilenZi. gamRebs apaties da amRebisagan
aiRes. isic nawili gamRebs Seawies. mixielma aTi Zroxa daubruna da ormoci
aiRo. mere Suakacebma vercxli Caufxikes, mixieli da abika aZmobiles da
sabolood Seariges. meore dRes mixieli Tavisi aryiT gaumaspinZlda da
yvelani pativnacemi gaistumra Sin.
150
koWlaT berdiaisa da TaTaraT babuais SuRli
berdia iyo ciskaraulebis gvaris kaci, imis mamas babo erqva; is rodisme
koWli yofila, mere gamomrCala da maSindeli saxeli SerCa _ koWla. eseni
`TaTiaT” mamis kacni iyvnen. TaTiani saerTod mSvidi xalxi iyvnen, magram berdia
gansakuTrebiT SuRlis moyvaruli gaizarda. Rone hqonda da gazrdilobac,
TiTqmis araCveulebrivi, amasTan mamaci iyo da aravis arafrad ar agdebda.
oCiaurT gvarSi qalielT mamaSi iyo TaTarais Svili, e.i. TaTaraT babua.
es kacic Tavis wilad mamaci iyo, magram Sari da gadaWarbebuli siamaye ar
uyvarda.
welwadwuxra iyo da mekvleni (axielelni) saqvabeSi iyvnen mosulni.
mekvleT wesi yvelaferi rigze sruldeboda. saklavebi daxoces, xorci
moixarSa. sasanTleebi gaariges, jvarionnic gamovidnen da jvarT didebis
wesi Seasrules ̀ sadidebelni dadgnes”. xorcic daadges tablaze da daiwyes
sma da puris Wama. am dReobaSi yvela (kvamls) ojaxs hqonda sofelSi arayi
da erTimeores epatiJebodnen. mitom xalxi soflidanve mTvrali movida.
axla aq ludi daumates da Sariani da SuRlis moyvaruli xalxi nametnavad
daTvrnen. mekvle-Rames SuRli advilad ar icodnen, magram berdia Zalian
Tavxedi kaci rom iyo, daiwyo Sari. xalxi xedavda, rom metismeti mTvrali
iyo; fxizeli kargic iyo sasoflo samezoblod. axla jvaris xaTri hqonda
xalxs, amitom berdias yvela uTmenda, Wkva aravin aayola. berdias didi
xanjari eWira xelSi, amokravda xanjals naRverdalSi da naRverdals
xalxs Seayrida zed, Tan etyoda: aba, vinc kac xarT, Ãma amaiReTo.
axalgazrdebi Zalian iyvnen aseTi saqcielis gamo berdiaze gulmosulni,
magram ufrosebic uSlidnen da berdias pativismcemlebic hyavdnen, radgan
is soflis gareSe mterTan saimedo iyo da Tavis soflelebis zans is
ar moiTmenda, SuRlSi yvelas mieSveleboda. dRevandel gadaWarbebul
Tavxedobas simTvrales, an jvaris Secodebas awerdnen (jvaris Secodeba:
jvari gamwyralia, mas kargi angelozi aRar patronobs da jvari Tu
eSmaki, raRaca cud saqmes Caadeninebs. aseT mdgomareobaSi myof kacs yvela
erideba, Wkvas ar ayoleben, eg jvars Sacodebulia da mec Samacodebs,
xifaTSi gamxvevso. aseTi kacisaTvis moTmena arc sircxvili iyo). rogorc
iyo Rame mSvidobianad gaaTenes. mosveneba da siamovneba aravis unaxavs.
dilas rom Teneba daiwyo, xucesi gamovida, xalxs axali weli miuloca,
sadiasaxlisoSi samekvleo Saagora da cota xans dajda mekvleTan. ludi
dalies, mere xucesi darbasSi gavida, iq Jamsawiri gamzadebuli daxvda
151
da Jamiswirvas Seudgnen. Ãelosani anu xucesi gavida da zari dareka.
zaris xmaze mekvleni adgnen, qudebi moixades, pirjvari daiweres da yvelam
xmamaRla Tqva: `dideba Zalsa Sensa miqiel mTavaro angelozo, Wir mavxpari
Sens Zalsa-d Sens saxels, Sen uSveli SenT ymaT, bevr welwad mSvidobisa
maRgvari, Senis saxelis Wirimi”. am sityvebiT ukve gamovidnen saqvabidan da
gavidnen darbasis karSi. darbasis karSi madli masTxoves: `dideba Zalsa
Sensa miqiel mTavarangelozo, Sen gevedrebiTa-d gexvewebiT, Sagvixvewni,
nuras Sagviwyen, nuraiT Sagvicodeb, nurais inabars Cagvideb, Sen uSveli
SenT ymaT, nuvis Tval-guls maRrev”. mere dasxdnen qvisgan gakeTebul
skamebze. Sua darbasis karSi enTo didi cecxli, zed erT tvirTiani aryis
SeSis kona ido da ali maRla iyo avardnili. xalxi Tbeboda. dasturebma
winwanaqari arayi gamoitanes da xalxs alevinebdnen vercxlis TasebiT.
zogebi kidec mRerodnen fSauri simReris kiloze:
Cvenis batonis karzeda xe alvad amasulao,
wverad mausxam yurZeni, saWmelad Camasulao,
magis uWmeli qal-vaJi udrood daSaulao.
* * *
miqielis kar SaxkideT baRaTerais fario,
mauvlis omis survili, xandixan SazZravs qario.
sxva aseTi simRerebi, romlebic arxotis jvars exeboda aqa-iq daiwyes
da axmaurda darbasis karSi xalxi. xalxi mxiarulobda, magram berdiam
wuxandeli ambavi gaimeora, radgan winwanaqarma isev Saris gunebaze daayena
da dauwyo xalxs isev arafrad Cagdeba. TaTaraT babua imaze xniT ufrosi
iyo da uTxra: `kaco, berdiav, geyv, ikmai, nuc Sen ecodveb jvarTa-d, nuc
xalxs acodveb. arxotis jvarCi orT, welwaddila-wuxrani, erTucs unda ra
vaamaT, ra dagemarT, gonT meed, xalx ro giTmens, gana qve visam aSineb, Sen
RoniT ro mogwons Tavi? maRalsa-dabals iaraR asworebs. xalxs jvarisaic
xaTri aqva-d Tavisobisaic, Tore Sen yvela ki ar magiTmens”.
berdiam upasuxa: `TaTaraT babuav, Sen vinaR ras gkiTxavs, raxan kacn
dailivnan, Sen maSin iambidi. xalxT sicocxliT Sen ra gekiTxebis”. es
ar hqonda damTavrebuli, rom babuam goneba sul dakarga, ise aRelda da
swrafad orjel dahkra TavSi xanjari. berdia daiWra. sanam berdia rames
moaswrebda, ucbad meSvlebic movidnen, daiWires maSuRlarni. berdia Zalian
152
Ronieri axalgazrda iyo, Zalian magra iwevda, magram aRar gauSves, radgan
bevri meSvlebi iyvnen. babuam Coxis kalTai-T xanjari gawminda, Caago da
dajda. meSvlebma berdia ki saxlSi waiyvanes. amovida arxotis jvaris gamge
darbasidan da gamoacxada: ̀ manam jurumad saklavi ar mova da kacis sisxliT
mosvrili jvariskari ar dainaTleba, manamdin jvaris rigi daketilia, arc
jvars uyenebT rigsa-d arc sofels mivscemT dRes, rac lud miudis”.
mekvleni aiSalnen, jvars madli mosTxoves da Cveulebrivi wesiT ferÃisa
daabes da ise wamovidnen simReriT soflisaken. TaTaraT babuam kaci gagzavna
da erTi saklavi Tavis saxlidan maayvanina jvar-jvariskaris sanaTlavad.
xucesi da dasturebi darbasidan gamovidnen da babua daamwyalobnes. mere
dasturma saklavi sasaflaoze waayena, xucesma grZeli dana amoiRo da
marjvena xelSi daiWira. ixuca da babuas samwyalobnod dakla. babuac
muxliskverze ijda, pirjvars iwerda da nelis xmiT laparakobda:
`dalocvilo miqiel mTavaro angelozo, didi xar, RmerTma nu wagarTos
Zali-d SaZlebai, Samindev Sanacodvari. Ãorcieli or, bevrs gcodav, zogs
Cemi braliTa-d zogs Cems uneburad. yma Sauwyen ar iqnebis dalocvilo-d
baton Saundobeli. me Tav ymad ar mSursa-d saqon zRvnad. SaizRven Cem
SanazRvnob dalocvilo. Sen ymai or, Sen miwa-mtveri or, nu vis Tval-guls
mamrev, Cem Sanacodvari-d Sanawyinari zRvniTa sanTliT gadamaÃdi, Wir
mavxpari Sens Zalsa-d Sens saxel-samarTals. mamiÃd ucodrobiT Sen karCi
aqoTebai-d, Sen gulTa mxilavi xar, me ar mindod, magrem sxvis uklooba-
ubeduroba Cemze Samavard. axla miSvele, Samindev es Sanacodari-d awidge
aq iaraRs aRar maviyoleb, wixliTac ro vin mglidas, Ãmas ar amaviReb”.
xucesmac daamTavra xucoba da babuac gaCumda. saklavi rom daikla, memre
jvarsac rigi uyenes. mxolod saklavis sisxli yvelgan uwies, sadac kacis
sisxli iyo daRvrili. babuas samezRvneo ludi gamoutanes, darbasis karSi
sxva xalxic mogrovda da ludi yvelam dalia. saklavi gaatyaves, Seitanes
darbasSi da rkinis Cangalze Camokides, romelic saklavebis Camosaki-
deblad mudmiv iq iyo dakidebuli.
madli mosTxova jvars babuam da saxlSi wamovida. aq kaci movida: berdia
cudad aris da sofels gaecaleo. babuam upasuxa: ̀ imas me magar ara davxkari,
isiT arai sWirs. me ÃelCi iaraRis andei maqv, vic, ro zubuqeb naWrevebi
SWirs, is jer ludnasvam iyv, memr izidebod, daiRala-d bevr sisxl gamauvid,
dasustdebod, sisxls maagozebd; cotai xnidge kargad Savardebis”. babua
Tavis saxls ar moscilebia, sofelSi ki ar gasula, radgan berdias Zma-
biZaSvilebi bevrebi iyvnen. erTimeores rom Sexvdebodnen, iSuRlebdnen
153
da Wridnen erTimeores. amitom babua erideboda maT Sexvedras, radgan
SuRlismoyvaruli kaci ar iyo.
soflis ufrosma kacebma iwyes Suakacad siaruli (kac-Suakaci autyda).
jer babuasTan mividnen da pativis dasadebad erTi abazi vercxlis fuli
gamoarTves; memre Cveulebrivad xeli CamoarTves, rom gzaSi Sayrils
aRaravisTan eSuRla. memre Suakacebi berdiasTan mividnen. berdiasTvis
sisxls miegoza (guli wasvloda, dasustebuliyo), wyali daesxa da momjo-
binebuliyo isev. Suakacebi rom mividnen, berdia ukve skamze ijda. Suakacebi
mividnen, berdias pativi dazdves, eqimi mouyvanes da Wrilobebi Seaxvevines.
mere Serigebaze dauwyes laparaki. berdia iseTi kaci iyo, rom gulSi deba ar
icoda, boroti guli ar hqonda. SuRlSi rasac izamda, is iyo, mere imisagan
cudi rame aRar iyo mosalodneli, arafrad agdebda SuRlsa da naWrevebs
da Serigebac advilad icoda. sxvebma gulSi Senaxva icodnen, roca SuRlSi
damarcxdebodnen da mere Serigdebodnen, marjve dros elodnen samagieros
gadasaxdelad. zogi meSvlebsac gaaqezebda: me magas vWri da Sen daiWiridi,
rom me araferi damkraso, magram berdias aseTi rameebi ar axasiaTebda.
Suakacebma rom Serigebaze dauwyes laparaki, man bevri ar alaparaka da
uTxra: raad gindaT Cemsa babuais Sarigebaze xvewnai-d saubari, mia babua
arc ki vRirorT magaad. Cvenis gulisad feÃze adgomaic ar gekadrebisT;
weediT eexlada-d babua aq maiyvaneT. welwad dRei as, sawelwdod saarayei
maqv gamawurvili-d TiTo-orol yanw magvergebis, sxvebsac uZaxebTa-d
maviyonT. aray SavsvaTa-d memr jvarCi wavidaT, ludi vsvaT. babuam exlad
me mamiqniv iaraRi-d klov Cems mters mauqnevs. Cven Zmai as. saimedo kaci as.
rai SuRl, raad unda gagvikvirdasa-d gavaWirdidaT, ÃevsureTis miwa-wyalT
eg maudis, sasmelSi SuRl unda iyos, maS ra iqnebis? Suakacebma berdias
xeli CamoarTves, memre erTi kaci gagzavnes da babua moiyvanes, babuam erTi
WurWeli (doqi) arayi wamoiRo da movidnen berdiasTan.
mosulebs berdia da misi ojaxis wevrebi miegebnen. berdiam babuas akoca
da skamze dasves. mere berdia adga, babuas da sxvebs yvelas sTxova, rom Cvens
warsul SuRlze nurafers viambobT. viamboT axalwelze da dro gavataroTo.
`is rac iyo–iyo, axla nuRar gavabevrebT. eg SuRl ar unda gagvikvirdas,
wesiasa-d Sarigebaic”. amis Semdeg, babuam cota rom ilaparaka, aiRo arayiani
WurWeli da berdias win daudga. ̀ es WurWeli Sen pativ iyos, mamiÃd es xifarTi
visTanac ar mindod. Tu ki ra SameZliyos, sxva mter ramTveni myav. visTanac
ar unda kacs, imasTan ufro yofilam mauÃdebis. Sens kacobas ar xkadreb,
Tore Cemfer kaci ÃelT sapoxladac ar geyv. aRar gavabevreb, damnaSavei or
154
SenTanaca-d jvar-jvaris karsTanac. orTav mapativeT, Senaca-d jvarmac. Cems
danaSauls me SavzRav. imTvens sikeTes magrevT Senaca-d jvarTac, ramTvenic
sxva kacs ar unaxav”. saubari berdiam gaawyvetina: `me gTxovT, ro SuRlsa-d
naWrevebs nu gavaWirdidebT. Soreul mterTan gverdi damidgebi. Cems mters
uares uzam, axla eg saubar gauSoTa, gavaTavaT”. WurWlidan arayi yanwSi
daasxes, erT-erT ufros kacs misces da man Cveulebrivi wesiT daloca
WurWelic da yanwic babuais mamis _ TaTaraisad. mere erTma axalgazrdam
aiRo xelSi WurWeli da yanwi da yvelas daalevina arayi. berdiamac moitana
da dadga arayiani WurWlebi. aqedanac erTi yanwi ufros kacs misces da or-
sami yanwi kidev daasxes da sxvebsac misces (sxva Tavisianebi da mezoblebic
iq iyvnen mowveulni). ufrosma kacebma Sandoba uTxres berdiais mkvdarTac:
`RmerTo, dideba Senda! RmerTo, madli Senda! RmerTo,Osulic Sen gebarebisa-d
kacic Sen gemsaxurebis! RmerTo, uSveli berdiasa-d magis Tav-jalafobas.
RmerTo, bevr welwad-qristeEmaRgvari mSvidobisa, karga yofisa, bevr
bednier weli kval gamaucvali mSvidobiT! RmerTo, Senis didebiTa, Cemis
sityvis maÃsenebiT, saaqaos naTqvam Tu saiqios midiodas, wesi marTebul
iyos, xTis wesiTa, mRdlis wesiT, ierumsaleTis naTliT, qristes garigebiT,
zedamrCoebis dRegrZelobiT, es dadgmuleb WurWlebica-d dasxmuleb yanwebic
sulTamc berdiais babo-berdedaTas, imaT did-wvrilisas meeÃmarebis!”
`Saundnas RmerTm!” — Tqva yvelam. Sasandobari yvelas daalevines da gaimarTa
sma. xevsurebma Tamada ar icodnen da visac rogori sadRegrZelo undoda,
ise ityodnen. Sesandobars da sadRegrZelos orives erT yanwSi aTavsebdnen.
zogi mReroda, zogi andrezebs yveboda da ase gaiara dRem. mere diacebi Sin
wavidnen da kacebi ki wavidnen jvarSi. berdias uvlida soflis aqimi. is
loginSi ar wolila da ise moirCina naWrevebi. erTi naWrevi Zvlamdin ar
iyo Casuli, erTidan ki amovida zeTa Zvali. roca naWrevebi sul gainkurna,
saboloo garigeba moiTxova babuam. berdias kaci miugzavna: `Tu ityvi
rjulis kacebi davsxaT, Tunda Taopirad gavRrigdaT (Taopirad garigebis
upiratesoba is iyo, rom damnaSave da dazaralebuli Tu gonivrebi iyvnen da
naWrevebis Rirebulebis SefasebaSi TviTon SeTanxmebodnen, maSin saSuakaco
aRar gauvidodaT, romelsac amRebi dramisa ixdida TiTo Zroxaze TiTo
cxvars. dramis gamRebi ki _ naxevar cxvars da aq karga gasavali iyrida Tavs.
rigdebodnen ki Taopirad, magram ara xSir SemTxvevaSi). berdia Taopirad
garigebaze daTanxmda. orive mxarem icoda, rom zeTa Zvalis amosvla Rirda
xuTi Zroxis drama. berdiam SeuTvala: `Sen yvela rjul kargad ici, rogorc
155
maiqcevi, Sen ici”. babuam gamowura saarye. moiyvana erTi Tavisiani kaci,
gadawones drama da wavidnen berdiasTan. arayiT misvla xevsureTis rjuliT
ar evaleboda, magram babuam mainc arayiT miutana drama. berdia didis ambiT
Sexvda maT misvlas. imasac arayi hqonda damzadebuli. daloces arayebi
orive mxaris micvalebulebisaTvis, Tavisianebic awies da Taviseburad kai
dro gaatares. berdiam ori Zroxis drama daitova da sami Zroxis drama ukan
daubruna. saaqimosac sami cxvris angariSs da erTi aqimis sanaTlav batkans
babua gasworda da sabolood Serigdnen.
koWlaT berdiaisa da ÃuTlaT giorgais SuRli
berdia iyo Cveni nacnobi, maSuRlarobiT ganTqmuli ciskarauli. giorga
iyo jabuSanurT gvaris kaci, mamad `baÃaTi”, fxizeli, iSviaTi gonieri da
bevri ramis mcodne; sasmelSi ki igic ficxobda. berdia xom mudmivad SuRlis
gunebaze iyo. giorgas colad hyavda berdias naxevari da, e. i. giorgas colsa
da berdias deda erTi hyavdaT da mama sxvadasxva. maT kargi ganwyobileba
hqondaT, rogorc siZe-colisZmas, roca fxizlebi iyvnen da simTvralis
dros waiSuRlebodnen iSviaT SemTxvevaSi. zamTris erT-erTi dReoba iyo
da arxotis jvarSi Rame uTies. dastur-Ãelosnebic iyvnen da sxva soflis
xalxic eria jvarionTagan nawevi (arxotis jvarSi darbasSi or qistsa da
arxotivnebs erTimeore dauxocia da zogi daWrila, mas aqeT akrZaluli
iyo dastur-Ãelosnebis garda darbasSi Semosvla. magram dros da xnis, e.
i. wlebis, gavlis Semdeg yvela ara, magram weviT zogierTebi Sediodnen
darbasSi, sxvebi ki ityodnen: ̀ jvarm Saicodav, darbasSi dava-d erT ubedureba
ra daemarTebis. Semdeg moviyvanT im qistebis da arxotivnebis ambavsac, maT
erTimeoris daxocas; ra Sanacodvars awerda xalxi). berdia dasturi iyo
da giorga nawevi iyo, rogorc sofelSi kai kaci (karg kacebs, macodrebs,
soflisad gamosadegebs da ufrosebs awevdnen darbasSi da gansakuTrebul
pativs scemdnen arayiT da ludiT). nawevebs arayiT da ludiT gaumaspinZldnen.
arxotis jvarSi araysac magars amzadebdnen da ludsac, radgan jvars bevri
mamuli hqonda da bevri puri modioda. es Taviseburad magari sasmelebi rom
dalies, daiTvrnen. jer mRerodnen da memre Sarze gadavidnen. sul ubralo
rameze giorgam dauwyo berdias Sari. `Sen sru SuRlob _ eubneboda giorga_
zogs SWri, zogs agoreb, Sen Tavis mamrev arvin ggonav, Sen Tu Ronieri xar,
maRal-dabals, sustsa-SamZles iaraR asworebs. Sen ar vin Sagxvedriv isiTi,
ro,'`ra RmerT gamiwyrav, amas ra gadavekidev~, _ ambobd. Sen Tu Wkvianad ar
156
xar, isiT vin Sagxvdebis, ro manam TvalT aatyereb, xuTs dagkravs. Sen Sens
giorgas gaugoni, gonT meed, Tore vin magiyonsa-d Tavbedsac dagacilebs,
netain dedas ar gavSCeniyaviv, imasac gaTqmevs”. berdia SedarebiT fxizlad
iyo da SuRlis gunebaze ar iyo, ekamaTeboda ki, magram icinoda, xumrobaSi
atarebda giorgais saubars. giorga amaze ufro cxarobda, rom Cems saubars
arafrad agdebso da ufro ficxobda. bolos berdiam uTxra dacinviT: „me
SuRls ar mavSli-d vercvin mamaSlevs. erTi kaci verc damixvdebis, raic
mind, erT kacs imas uzam; iaraRTac davarToma-d aisiTas gauSob. Sen ro
kaci xar, eegeTa kaceb ki xuTnic ver gamiZleben. samni ro zurgT amekidnan,
meoTxesa-d mexuTes win nadgomebs iqv pasuxs gavscem”. giorgam es sityvebi
rom gaigona, meti aRarc dasWirda. marto es ki daiZaxa aRelvebulis xmiT:
`Sen erTsac ver damixvdebio!”, amoiRo dana (ursa, xevsurulad, romelic
tyavis qarqaSSi aris Cagebuli da xevsurebi welze SebmiT atareben.
sameurneo rameebisTvisac varga wvrilmanis gasakeTeblad da xandaxan
SuRlSiac iyeneben, roca sxva iaraRi ram ar SerCebodaT xelSi), gadaxta da,
marTlac, Tvalis daxamxamebaze berdias dana Tavze gadausva da kai grZeli
Wriloba miayena. ecnen maSvlebi da gaaSveles. giorgam daRvedra: `eexla,
raÃel iqn, albeqaisSvili or me, ver mageqeci, rogorc mindod, ver dagixvdi
martuai”. berdiam jer wynarad uTxra: `rai xqen, giorgav, dana gadamisvi?” _
`dana gadagisvi, metic giyav, albeqaisSvili or!” _ uTxra giorgam (viRac
saxelganTqmuli qisti yofila albeqaisSvili da giorga imis saxels
irqmevda metsaxelad. maSin ufro icoda, roca sasaxelo, savaJkaco saqmes
rames sCadioda: albeqaisSvili varo). xevsureTSi xelis mosma sircxvilia
im adgilze, sadac dahkres rame. berdiam danis gadasma gaigo da daiWra Tu
ara, is ver gaigo, sircxviliT xeliT ver gaisinja Tavi. gaifiqra: giorgas nu
avyvebi, Tu daWrili ar var da sisxli ar movidao. cota xnis Semdeg sisxli
pirisaxeze Camovida da mere berdiamac gaiwia giorgasTan SesabrZoleblad;
magram bevri xalxi iyo da ar gauSves. mas welze dambaCa hqonda, ucbad is
amoiRo da esrola giorgas. meSvlebma daWera ver moaswres. rogor moxda,
rom verc meSvlebma moaswres, an xalxSi misi xeli rogor gaarCia, rom tyvia
sxvas aravis moxvda _ es veravin gaigo. mxolod Semdeg srolisa gaiges, rom
giorgas mklavi berdias nasrolma tyviam gauxvrita majaSi. giorgam Tqva:
`am dawyevlilm Ãel gamifuWv”. naxes rom marjvena xelis maja Suaze iyo
gaxvretili da sisxli gadmosdioda. giorgas xeli ukve aRar emorCileboda
da dajda, berdia ki giJiviT iwevda da veRar iWerdnen meSvlebi, marto imas
157
yviroda: `ras memarTlebod danais gadasasmels! arxotis jvaris darbasSi
rad miyv eseT saqme, ro jvars Samacod?!. Cem sisxlic daiRvara-d Tavis
sisxlic damaRvriv! sruerTi Cemd, magas cocxals ar gauSob, unda davasrul,
unda mavkl!” rogorc iqneboda, maSvlebma berdia gaiyvanes darbasidan da
waiyvanes Sin. mere giorgac waiyvanes Tavis saxlSi. meore dilas Suakacebma
erTsac pativi dazdves da meoresac da droebiT Serigebaze yvelaT xeli
CamoarTves. giorgasac da berdiasac soflis aqimi mouyvanes; sisxliani
Wrilobebi mobana Tbili wyliT, natyviarSi kanafis uxmari gauSva, berdias
TavSiac xelebi Cadva da Seuxvia. mere jvarSiiT kaci mouvida: jvars rig ar
daudgebis, manam sanaTlavs ar daxklavT darbasisao. giorgam da berdiam
erTi saklavi jvar-jvariskris sanaTlavi gaugzavnes da erTi jurumad, rom
jvarCi iSuRles. giorgas xeli tyviisagan daSxamuli aRmoCnda da dauCirqda.
Zalian mZime avadmyofi Seiqmna.
mkiTxavebma uTxres: `axiel samsav jvarSi Rireuleb sameSvloeb daÃoceT,
iqneba ram uSvelas, Tore arxotis jvari Zalian gamwyrali imis darbasis
aqoTebaze”. arxotis jvarSi kureti dakles sameSvlod. mTiSeSagSi da
jaWvelSi welgamavlil (erTi wlisaze meti xnis) verZebi daxoces. giorgas
xeli mraval adgilas dauCirqda da TiTqmis wlamdin iwva. mere mourCa, magram
xeli dausaxiCrda, TiTebs sul veRar amoZravebda. bolos rjulma giorgas
Teqvsmeti Zroxa drama arguna. berdias Zvali ar amouvida da misi naWrevi
sadrame ar iyo. giorgam rva Zroxa drama Tavis sidedrs, berdias dedas
apativa da rva Zroxis angariSi aiRo. berdia SuRlisagan gaRaribebuli iyo
da araferi hqonda, amitom giorgam alvaniac apatia, ar aiRo.
arabul-WinWaraulT SuRli
momiTxro da Camawerina baTura arabulma
sofel bacaligoSi, 60 wlisam
winaT icodnen sakargymo. vinc did saxels iqmoda, mas sakargymo moudioda
welwadSi. jer imas, vinc saxels izamda da memre imis gvars. gvari saxelobda
erTi kacis saxeliT da welwadSi sakargymos misaRebadac mTeli gvari
modioda. sakargymo sinamdvileSi bevri ar iyo. is iyo erTi Cxuti ludi,
magram mis misaRebad mTeli gvaris mosvla savaldebulo iyo. mosulebs
TviTonac mohqondaT arayi da ludi da iyo Rreoba. gudanis jvarSi iyo
sami sakargymo. iq modioda WinWarauli da arabuli, radgan sakargymo maT
moudiodaT. gogoWurebi mTeli gvari ar modioda, magram modiodnen jvaris
158
msaxurni da mezRvne. saxelad iTvleboda qistebze gamarjveba, ufro begris
dadeba maTTvis. agreTve saxeli iyo qisteTSi qistis mokvla SurisZiebiT.
arabuli kidev or Stod iyofa: CuCayeuri da biCinaguri. CuCayeurT moudioda
ori sakargymo. pirveli sakargymo iyo Tuxakisa. Tuxaki yofila CuCayeuri.
qistebi miTxoSi ise Seuwuxebia, rom bolos piroba daudves: nuRaras gvavneb
da weliwadSi kvamlze Toxls gadavixdiTo. maTi Sewuxeba is iyo, rom
patara laSqariT anu mziriT ecemoda maT; itacebda pirutyvs, Zroxas, xars
da cxens, rac ki xelSi moxvdeboda, kacis kvlasac ar erideboda. daidves
miTxoelma qistebma komlze Toxli begari da aZlevdnen yovelwliurad. meore
sakargymo isev amaT, CuCayeurT ekuTvnoda ÃirCla baburaulis sakargymo.
baburauli xevsureTis istoriaSi sakmarisad saxelqebuli meomari iyo.
xevsureTis brZolebSi, laSqrobebSi da sxva sagmiro saqmeebSi xSirad
SegxvdebaT ÃirCla baburaulis saxeli. agreTve Zvel sagmiro leqsebSi
baburauli araCveulebriv mebrZolad aris daxasiaTebuli. baburaulis
saxeliT amayobs misi gvari. axla imis axlobel gvarSi, TemrozaulT
mamaSi aRara sCans vinme iseTi kaci, rom saxelis Rirsi gamxdariyo; ki
ara da, sxva Tavis gvaris mamebTan SedarebiT dabeCavebulebi arian, magram
isev baburaulis saxeliT amayoben. ÃirClas leqsebs, anu simRerebs isev
umRerian imis mogvareebs fandurze, TavÃmelad da sxva.
Ãevsurn giWurven ÃirClao, lurjam aqniva saxeli,
Ãevsurebs miec lurjai, qnan, Tu marjvea saqneli.
erT brZolaSi ÃirCla mters pirveli SeebrZola da gamarjveba moipova.
xevsurebma Tqves: magas kai cxeni hyavda, win migviswro da Tavi imitom
isaxelao; magram ÃirClas, Tunda lurja ar hyoloda, mainc usaxelod ar
dabrundeboda.
zurabis laSqarT vin Caxyva, CaacveTs baburauli.
zurabis laSqars undoda xevsureTis damorCileba, magram xevsurebma
mosul zurabs winaaRmdegoba gauwies da am brZolaSic Tavi isaxela
baburaulma. sxva aseTi brZolebi mas bevri aqvs gadatanili da miTxovlebis
begari Toxlidan cxvarze gadaiyvana. aqmdin Tu miTxovlebi Tuxakis
dadebul begars erT Toxls ixdidnen, axla ÃirClam TiTo cxvari dasdo
begrad da amaze iyo baburaulis sakargymo, romelic imis gvars welwadSi
moudioda da amiT amayobdnen. bolos ki baburauli miTxoelma qistebma
mokles, magram am mtris mier mokvlam misi saxeli mainc ver daCrdila.
159
miTxoSi ori Zmani iyvnen _ amaisSvilni brZoliT saxelganTqmulni. manamdin
yuraiani Tofebi yofila. yura Tofs gareT hqonda mikruli, sadac piris
wamali Caiyreboda. yurasTan Tofs patara naxvreti hqonda, rac uerTdeboda
TofSi Cayril wamals. meTofes Tan dahqonda tali, kvesi da abedi. kvesiT
cecxls gaakvesebdnen, cecxli abeds moekideboda cecxlian abeds wamlian
yuraze dasdebdnen, Tofis mizanSi amoiRebdnen, rasac unda esrolon;
yuraSi wamali afeTqdeboda, Tofis nasvretSi cecxli Sevardeboda, TofSi
Cayril wamalsac aafeTqebda da gavardeboda tyvia. amas sWirdeboda didi
dro, SeiZleboda abedi danestianebuliyo da cecxli aRar gakvesebuliyo,
an rodis moaswrebda amden ambavs. ÃirClas ukanasknelad mouxda miTxoSi
amaisSvilTan SebrZoleba. brZola ise moxda, rom ÃirClam isini axlo
dainaxa da xmaldaxmal gaeqana. ifiqra: manam TofisaTvis cecxls gaakveseben,
me xmliT mivaswreb da mere me vicio, magram suikas amaisSvilsa Tofi aqvs
Caxmaxiani.
mas Turme Caxmaxiani Tofi hqonda, rac axlad iyo SemoRebuli da ÃirClam es
ar icoda (ÃirCla _ igive baburauli). suikam Samayenebuli Tofi Semoubruna,
dasxlita Caxmaxi da tyvia ÃirClas gulSi moxvda. mokles ÃirCla.
miTxoSi amaisSvilTa saRmerTod dakles Ãario,
mavkaliT baburauli, miTxos mavswyviteT Rvario.
imis mokvlaze mosalocad modiodnen qistebi.
Seni mamklavi ÃirClao miTxos memeted dgeboda,
maudioda mlocavi, feÃze ar audgeboda.
mesame sakargymo, mTxrobelis TqmiT, moudioda WinWaraulT. qisteTSi
yofila saxeliani kaci, viRac qisti, da mas mouklavs WinWaraulT gvaris
xevsuri. mas axlobeli hyolia, viRac baRaTera. baRaTera miTxoSi RamiT
misula, Tavis biZaSvilis mamklavi qisti mouklavs da TiTon mSvidobiT
dabrunebula. amaze iyo mesame sakargymo (arxotSi eZaxian sayarymos, saxelis
gakeTebis Semdeg jvarSi daklavdnen xars an kurets da amas eZaxodnen
sayarymos, budis xevsurebi ki Turme sakargymos eZaxian. etyoba, sayarymo
sityva sakargymodan aris gadmokeTebuli) ai, aseTi sakargymoebis misaRebad
modiodnen arabul-WinWaraulni, mohqondaT Tan kidev bevri sasmeli da
iTvreboda xalxi. mTxroblis TqmiT, meored momxdara or gvars Soris aseTi
didi SuRli. am ukanasknel SuRlSi erTi kacic mokvda _ bacaligveli lagaza
160
da misi sikvdilis Semdeg mospes sakargymoebi, rom Temi aRar mosuliyo da
aseTi didi SuRli aRar momxdariyo (es SuRli daiwereba qvemoT).
rogorc viciT, gudanis jvarSi welwadi iyo da Temma Tavi moiyara. SuRli
moxda sul ubralo patara saqmeze. sulxanauri iyo sofel gudanidan,
arabulebis gvaridan, mamad buRniauri. magasTan pirveli SuRlis damwyebi
sofel gudanidan _ gagaT wiqa, gvarad WinWarauli. am sulxanaurs mosTxova
sapapiroze qaRaldi: erT papirozs gavakeTeb, cota qaRaldi momecio.
sulxanaurma ar misca, sapapiroze qaRaldi Seni iqonieo _ uTxra. ra didi
saqme aris erTi papirozis gamomavali qaRaldio _ uTxra wiqam, Zvirfasi
rom gqondes rame da kacma gTxovos, raRas ityvio. Seyvnen am laparaks,
iSiSvles xanjlebi da miacviTes erTimeores. wiqa rom sisxliani dainaxa,
mas mieSvela bubuCelaT xTiso sofel ZeZeurTidan, wiqas Soriuli mogvare.
esec daWra sulxanaurma da axla mieSvela gudaneli omaT wiqa, es ufro
axlobeli saxliskaci gagaT wiqasi. sulxanauri Zalian gamocdili kaci
iyo SuRlSi da iaraRis xmarebaSi, amasac sami naWrevi damarTa. esec rom
damarcxda, amaT mieSvela gudaneli qarCaulaT xTiso da esec daiWra. Tumca
ki sulxanaursac bevri naWrevebi emarTeboda, magram erTi adgilidan fexi
ver moacvlevines. gagaT wiqa da sulxanauri erTmaneTs moaSores, magram
erT adgilze sulxanauri SuRlobda, TiToobiT midiodnen WinWaraulebi
da yvelas pasuxs aZlevda. meore adgilze gagaT wiqa SuRlobda arabulebis
gvaridan, xan vin Sevardeboda imasTan, xan vin. wiqa da sulxanauri oriveni
sisxliT iyvnen SeRebilni, magram mainc mowinaaRmdeges uWrels ar uSvebdnen.
sulxanaurs pirvel miSvelebaze arabulTa gvaridan mieSvelnen: jer
Tavis Zma bewi, mere sofel bacaligodanve arabuli baTura, ara axlobeli
saxliskaci. isinic oriveni sisxlSi SeRebilni dadiodnen da SuRlobdnen.
amaT garda mTeli gvarebi Caerivnen SuRlSi, arabuli WinWarauls eZebda da
WinWarauli arabuls, vinc vis Sexvdeboda, erTi meores acveTdnen iaraRs.
idga far-xmalis da xanjrebis CaxaCuxi.
Relisvake karga Sors daSorebulia gudanidan da iaraRis xma iq ismoda. Wie
da ZeZeurTa, soflebi, gudanis pirdapir arian. aq cxovroben WinWaraulebi;
gaigones iaraRis (e. i. xmlis cemis) xma da soflebidan yvela wamovida, kaci
da diaci. zogi saSuRlarad da zogi meSvelad. mTxrobelma Tqva: maSuRlari
asze meti iyo da naWreviani ki samoci iyovo. naWrevi iyo orasamdin. mTxrobels
ramdenadac axsovs, Camawerina vin visgan iyo naWreviani da rogor Serigdnen
bolos. axsovs bevri ram, radgan TiTon yofila am SuRlis monawile, xalxic
161
dauWria da TviTonac daWrili yofila. baTuras sWirda TavSi bubuCelaT
xTisosgan. xTisosac erTi naWrevi sWirda TavSi baRaTurasagan. erTi-meores
Ãmeli pativi dazdves, radgan naWrevebi cocota iyo, Zvali ar amosvlia.
Ãmeli pativi aris erTi abazi vercxlis fuli, SeiZleba sxva rame yofiliyo.
namgali, celi, Tunda sul uvargisic yofiliyo _ mas ar ityodnen, es ar
vargao. pativis dadeba niSnavda Tavis moxras. amave baTuras wiqais naWrevebi
sWirda _ erTi xels, erTi TavSi. wiqas baTurais naWrevebi sWirda TavSi _
ori. amaTi naWrevebic ar iyo didebi; Ãmeli pativi dazdves erTi-meores da
sadrame arcerTi iyo; eseni yvela gaimarTa erTimeoreSi. xevsurebma xnier
xalxTan SuRli ar ician da arc axalgazrdebi SuRloben xnierebTan, magram
es iseTi mZime iyo, rom ufros-umcrosobis wesebi sul daiviwyes da oTxi
Zalin xnieri kaci daiWra da imaTac daWres sxvebi. erTi oTxmoci wlisa
daiWra bubuCelaT gaga, sofel ZeZeurTidan, meore qarCaula, xosroTi,
75 wlisa sofel gudanidan; eseni orive WinWaraulebi. arabulebis gvarSi
sofel bacaligodan daiWra 81 wlis kaci gadua, aludiaT mamisa da meoTxe _
samocdacxrameti wlisa mamukaT babua, buRniaurT mamidan.
oTxmocdaerTi wlis kacma, gaduam, mZimed daWra gudanelT gagaT wiqa.
is TviTonac daiWra wiqaisagan, erTi TavSi sWirda da erTi xels. wiqais
naWrevi, romelic moxuc gaduaisagan mklavSi sWirda, moixibla da daCirqda,
sikvdils cotaTi gadarCa. sameSvloebi bevri daxoces gudanis jvarSi,
pirquSSi, muxaTkarSi. wiqamac da gaduamac sxvadasxva Sesawiravebic
Seswires jvarT, Tu wiqa morCeboda, radgan ukanasknel dReSi iyo. bolos
balaxis wamlebiT mSavelaT gigiam (sofluri eqimi) moarCina. gaduas da
wiqas rjuli hqonda. wiqas xeli ocdaxuTi Zroxa Sefasda.
gaduas, rac wiqaisgan TavSi da xelze sWirda, sul cxra Zroxis
angariSi dadga. gaduam wiqas Sin miutana: sauÃmro (radgan xeli gauxma e.
i. dausaxiCrda) saklav-pativi, cxra Zroxa gamoibara gaduais naWrevebSi da
Teqvsmeti Zroxa kidev wiqas misca. am dramaSi eria erTi xari feÃiTi, danarCeni
spilenZi da tyav-saRamo. am wiqas xuTmeti naWrevi sxvadasxvebisagan sWirda
da meTeqvsmete es gaduasgan dakruli sWirda mklavSi da dausaxiCrda xeli.
danarCeni naWrevebic zogierTi mZime iyo, magram am xelis Wrilobis garda
mas araferi awuxebda, aman ki kinaRam gadaitana.
gudanelma qarCaulam dahkra xanjari TavSi da, sxva Wrilobebis garda,
amanac daWra. bacaligveli baTiraT gigia arabuli, mamad: buRniaurT mamidan.
gamwarebulma gigiam qarCaulis xnierobas angariSi veRar gauwia da TviTonac
162
xmali magra dahkra TavSi. xmalma Zvalic gaWra da tvinis skazedamdin davida.
bolos Zvali tvins zemodan sul amovida. tvinze gadakruli apki sul
feTqavda, romelsac xevsurebi tvinis skas eZaxodnen. roca saqme damSvidda
da naWrevebic gaikurna, gigiam da qarCaulmac irjules. gigiam rjulamdin
gaugzavna qarCaulas saklav-pativi. TviTon ki Ãmeli pativi ergeboda da
is misca qarCaulam. rjulma Teqvsmeti Zroxa daado TavSarisa, gigiasagan
qarCaulasaTvis misacemi (Tav-Sars eZaxodnen tvins zeviT Zvalis amoRebas
da tvinis amoCenas, romelsac marto tvinis apki faravda). gigiam qarCaulas
Caabara e.i. Suakacebis TandaswrebiT miutana Teqvsmeti Zroxa sul drama,
spilenZi. spilenZi Suakacebma awones da ise Caabares dazaralebuls.
SuRli didxans ar gagrZelebula, daaxloebiT orsaaTnaxevars gagrZelda,
xalxi moiqanca, sisxlmac Seawuxa. bolos bubuCelaT xTisom daiZaxa _ SabaS,
xalxno! gveyofa SuRli, SevisvenoTo. gavida ganze, xanjari wveriT miwaSi
dayuda da dajda. „SabaS!” mis mowinaaRmdegeebmac daiZaxes, sulxanaurma da
baTuram, bacaligvlebma. mividnen, daayudes wveriT miwaSi iaraRebi da imis
gverdze dasxdnen. movida pirveli maSuRlari wiqa da pirvel maSuRlar
sulxanauris gverdze dajda. xmali amanac wveriT daarWo miwaSi. wiqa
da sulxanauri pirveli damwyebni iyvnen am SuRlisa da pirveli isinive
gamovidnen gaxurebuli SuRlidan da dasxdnen. amaT magaliTs mibaZa yvela
xalxma da daiSala SuRli. Tu ase ar moxdeboda, meSveli aRar iyo da vin
icis ramden xans unda ebrZolaT da rogor unda damTavrebuliyo es brZola.
es oTxi maSuRlari rom SeCerda da erTimeoris gverdiT dasxdnen,
sisxli Rvarad midioda. oTxiveni sisxliT iyvnen SeRebilni. Teqvsmeti
Wriloba sWirda wiqas, Svidi Wriloba sWirda baTuras, eqvsi Wriloba
sWirda sulxanaurs da xuTi bubuCelaT xTisos. magram raki Sesveneba, anu
SuRlis gaTaveba Tqves da dasxdnen, am Wrilobebs aRarafrad agdebdnen.
isxdnen mSvidad, viTom sul araferi momxdariyos. am SuRlSi daWrilebSi
mokvda marto erTi kaci, sofel bacaligodan _ lagaza arabuli TinibeqT
mamidan. mas sWirda xuTi Wriloba: ori Wriloba TavSi, erTimeoris axlo
sWirda da Zalian awuxebda. is ver erkveoda, namdvilad romeli Wriloba
awuxebda ufro. lagaza bacaligoSi waiyvanes, mSavelaT gigia iq dadioda
da uxvevda Wrilobebs, rogorc imas, iseve sxva naWrevianebs. amas naWrevebi
sWirda sofel WieSi mcxovreb majigaT iaisagan da gudanSi mcxovreb gagaT
wiqaisagan. isinic lagazaisagan oriveni iyvnen naWrevianebi. rogorc vTqviT,
lagazas ori naWrevi axlo-axlo sWirda TavSi da eseni awuxebda. misi
mdgomareoba TandaTan rTuldeboda, jer fexze idga da mere loginad Cavarda.
163
bevri sameSvlo-samxvewro dakla, magram mas araferi Sveloda. gaxdav saqme
saardaraod _ visi naWrevi klavda: wiqasi Tu majigaT iasi. bolos lagaza
gardaicvala da saqme gaurCeveli iyo, visze unda Sevardniliyo Tav-sisxli,
vis unda eyena rigi da damdgariyo meTaved. is ki gaiges, romelma naWrevma
mokla, radgan erT-erT naWrevSi Saris boZi yofiliyo da sikvdilis win is
CamZvraliyo, Zvali nemsis yunwis odnad daxvretili darCa. is rom CaZvra,
gardaicvala kidec. es daamtkices, rom Saris boZma mokla, magram visgan iyo
es dakruli, es aRar icodnen. Seiyara rjulis kacebi da wiqas fici uTvales:
daifice, rom is Seni naWrevi ar iyovo. wiqam gudanis jvarSi fici ver gabeda
da Tqva: me ar vici, romeli naWrevi iyo Cemi dakrulio. majigaT iam ki Tqva: me
davificav, rom Cemi naWrevi meore iyo, romelmac mokla, is ar iyovo. adga da
iam marTla daifica, mxolod tyuilad. im SuRlSi iman ar gaigo, romeli iyo
misi dakruli. amaze gauwyra gudanis jvari, TviTonac daavadda da didxans
aRar icocxla. iam kacis Tav-sisxli gadaigdo; magram wiqamac naxevari rigi
uyena, man Tqva: iam naxevari Tavi gadaigdo da me naxevari kacis Tavi medebao.
magram maSin lagazas rigiani patroni ara hyavda, Torem iam rom kacis Tav-
sisxli ficiT moiSora, am SemTxvevaSi daumtkica wiqas, rom is iyo mamklavi
da sruli Tavi edeboda mas. mere lagazas Svili gaizarda. man Tqva: wiqa rom
naxevar rigs gviyenebs, mamaCemis naxevari Tav-sisxli sadRa veZeboo. iam rom
daifica, es xom imas niSnavda, rom danaSauli wiqas daumtkicdao. adga da,
rac rigi aklda, yvelaferi Seasrulebina wiqas. Tu ara da, mec movklav da
axla me uyeneb naxevar rigso.
roca lagaza mokvda, radgan mas ias naWrevic sWirda, Tundac es naWrevi
sul patara da umniSvnelo yofiliyo, mainc ÃelCasamrTao xuTi Zroxa
unda mieca ias lagazas ojaxisaTvis. amasTan, ias or adgilas auCinda
lagazais dakrul naWrevebSi Sari, rac Rirda orjel Teqvsmeti Zroxa. amaze
yvelaferze imsjeles rjulis kacebma. radgan eWvi iyo, rom iais naWrevma
mokla lagaza da aman ficiT tyuilad gadaabrala wiqas, amitom rjulma ias
ori Saris drama sul daukarga. mxolod ias rom ÃelCasamarTao gaudioda
xuTi Zroxa, rjulma es ki aRar gaaRebina mas da saqmis saardaraod gaxdis
gamo, ocdaSvidi Zroxa ki iasac daukarga, romelic mas lagazaisagan
ergeboda naWrevebSi (Sari, TavSari, tvinzeiT Zvalis amosvla es erTi
da igive aris. xSiri iyo SemTxveva, rom xevsuri soflis aqimebi Zvals
amoaclidnen Tu is gaWrili an gatexili iyo, Zvalis Zirze da tvinis
Tavze aqvs gadakruli qaRaldis siTxo, romelsac xevsurebi tvinis skas
eZaxian, marto es ska faravda tvins. Wriloba rom ganikurneboda, maSinac
164
isev etyoboda tvinis moZraoba. swored aseTi Wriloba iyo Sefasebuli
Teqvsmet Zroxad). jvarSi SuRlze droSa `gamaxyudes” (es wesi iyo, rom
jvarSi maSuRlarebi Tu jvar-jvariskars ar daRnaTlavdnen, maSin droSas
gadmohyudebdnen, vinc ar danaTlavda, imis samrisxvelod. es Zalian did,
jvaris risxvas niSnavda). yvela maSuRlarebma danaTles jvar-jvariskari
TiTo saklaviT. visac SeeZlo samananulo zRvenic dakla. sameSvloebi
umravlesobam daxoca. mxolod Wielma majigaT iam arc jvar-jvariskari
danaTla da arc sxva saklavi rame dakla. man Tqva: me rad davnaTlav, gana
pirvelma me gavÃade SuRladao. droSa darCa majigaisSvilis samrisxvelod.
maamizeza jvarma. daxden yvelani avad, vinc iyo ojaxSi da kinaRam daixocnen.
mere mkiTxavebma umkiTxaves, gamauvida gudanis jvaris mizezi, saklavebi
ufro meti daxoces, droSa welgamovlili saklaviT danaTles da medroSaem
miabZana Tavis adgilze da, mTxrobelis TqmiT, yvelani gamorCnen. mxolod
ias ar wauvida kargad saqme, radgan gudanis jvari masze Zalian gamwyrali
iyo. ia daavadda da didxans ar ucocxlia.
aqimad yvela naWrevianebs daayenes sofel karweulTaSi mcxovrebi soflis
aqimi gigia mSavelasZe liqokeli. gigia iTvleboda karg aqimad. is xmarobda
samkurnalod balaxis wamlebs. mTxrobelma Tqva: lagazam pirvelad sxva
aqimi daiyena da naWrevebi imisagan maexibla. mereRa movida gigiasTan da
naWrevebi ukve daCirqebuli iyo, gigiamac veRara uSvela da mokvda lagaza.
is Tu Tavidanve gigiasTan yofiliyo, naWrevebi ar gaufuWdeboda da lagaza
ar mokvdebodao.
naWrevianebi or adgilas iyvnen–WinWaraulebi yvelani gudanSi da
arabulebi bacaligoSi. aqimi naWrevebis daxvevas dilas daiwyebda, mze rom
pirvelad movidoda da saRamomdin Zlivs gadarCeboda. mere sxva sofelSi
wavidoda da meore diliT iq daiwyebda naWrevebis Sexvevas. naWrevebSi
debda:Lkanafis Tokis naWrevebisagan daSlil-daZenZil selebs TaflSi
gapoxils. Wrilobebs banda Tbili wyliT da ayrida gamxmar balaxis
wamlebisagan azelil fxvnils. garedan Seuxvevda farTlis pirebiT, am
yvela naWrevians hqonda TavTavis saxvieli. erTiT Seuxvevda da meores
meore dilisaTvis garecxdnen gamTbar wyalSi da daaSrobdnen. aqimis
gaunaTlaoba ar SeiZleboda, radgan gudanis jvari naWrevebis gankurnvaSi
xels ar Sauwyobda, Tu aqimi ganaTluli da wmida ar iqneboda. amitom is
TiTo saklaviT yvelam ganaTla. aqims yovel xuT Zroxaze saaqimod hqonda
sami cxvris drama. am naWrevianebisagan aqimma miiRo samocamdin sanaTlavis
tyav-xorci da saaqimo mravali, radgan aq bevri drama iyo asatan-gasatani.
165
yvela naWrevze icodnen, ramdeni drama ergeboda. SeiZleba maSuRlarebs
naWrevebis drama erTimeoreSi gaebaraT. magram aqimi mainc yvela naWrevis
Rirebulebis mixedviT damWrels arTmevda saaqimos da amitom mas imdeni
spilenZi mougrovda, rom sapalneebiT, cxenebiT mihqonda saxlSi.
mTxrobels axsovs is, rac didi naWrevebi iyo, vin rogor garigda da
visi saqme rogor dabolovda. wvrili naWrevebi yvela ar axsovs. zogi Ãmel
pativiTYmosaSorebi, zogi saklav-pativiT, zogi Sin misvliT, anda mcire
dramis micemiT (Sin misvla niSnavs arayis mitanas da mterTan saxlSi
misvlas. Sin misvla kargavs xuT Zroxa dramas. aris SemTxveva: an gadaixados
xuTi Zroxa, an aryiT Sin miuvides. bevri ar kadrulobs Sin misvlas. mas
Sin xvewnac qvian. Sin ar vexvewebi da dramas gadavixdio. umravlesoba ase
fiqrobs da Sin misvlis magier ixdian xuT Zroxa dramas). am SuRlis Semdeg
mospes sakargymo, radgan aq Temi iyrida Tavs, iTvrebodnen da, xalxis
gadmocemiT, mesamed iyo aseTi didi SuRli gvarebs Soris. amis Semdeg
sakargymo aRar arsebobs gudanis jvarSi.
baTuraisa da imedas SuRli
miambo da Camawerina amave baTura arabulma
baTura, rogorc zemoT vTqviT, aris sofel bacaligodan arabulebis
gvaridan. imeda yazbegis raionSi sofel juTaSi cxovrobda. juTaSic
arabulebi cxovroben da kidev mamebad iyofian. imeda iyo TililaT mamidan.
kaci Sariani da SuRlis moyvaruli. imedas axlo saxliskacebi hyavda
bacaligosTan axlo, zeisteCoSi (budexevsureTSi). aq maT gvarSi erTi
qali gauTxovari daberebuliyo, ojaxSi yvelani daxociliyvnen da es qali
marto cxovrobda. xevsureTis cxovrebaSi rac simdidred iTvleboda, mas ojaxSi yvelaferi bevri hqonda (am qals saxelad erqva Ziluka. simdidriT
Ãorieleli Ziluka saxelganTqmuli iyo. zeisteCo kidev soflebad iyofa:
Walais sofeli, orbeulTa, Ãoriela da esaCu). am bacaligos sabWoSi
iyvnen qurdebi. iparavdnen yvela wvrilmans, rac ki xelSi moxvdebodaT.
wisqvilidan fqvilsac ki iparavdnen, rac xevsureTSi Zalian samarcxvino
saqmed iTvleboda. aqauri axalgazrdebi mezobel mTielebSic ki midiodnen
da iparavdnen pirutyvs, ecemodnen mcxovreblebs da texdnen saxlebs. aseT
xalxSi arc Zilukas cxovreba iyo advili. xSir SemTxvevaSi saxli marto
rCeboda da ojaxidan paravdnen nivTebs, erbos, yvels da sxva. rogorc
vTqviT, is mdidrad cxovrobda, Zroxebi hyavda da yovelwliurad erbo
mihqonda TbilisSi gasayidad. iqidan mohqonda: noxebi (xaliCebi), qvabebi
da sxva, rasac xevsuri qurdebi etanebodnen da paravdnen. erTxel Zilukas
166
samfuTiani kasri mopares erbo, e. i. sami fuTi erbo. eWvi baTuraze
miitanes, mTxrobelis TqmiT tyuilad (baTuram ise miambo, raze mouvidaT
SuRli, mxolod Caweris neba ar momca am qurdobisa; mxolod CemTan Tavs
imarTlebda, tyuilad damabraleso. me imasTan ar Cavwere, magram SuRlis
mizezi davimaxsovre da aq iwereba mTlianad). kasri mas ver upoves, magram
eWviT mainc mas abralebdnen. Zilukas sxva patroni ar hyavda da imeda
iyo misi axlobeli. man daubara baTuras: eg erbo miutane, uzRe Zilukas, Torem me Seni mteri viqnebi da icode ar SegarCeno. baTura uarze iyo, me ar momiparavso da piriqiT, kidevac muqaras uTvlida ciliswamebaze. imeda
am muqaraze ufro gabrazda da eloda baTuras Sexvedroda da samagiero
gadaexada SuRliT. baTuras marili aRar hqonda da saWiro iyo yazbegidan
moetana (budexevsurebs, garda aragvis xevsurebisa, yazbegi ufro axlo aqvs, agreTve arxots, navTis, marilis da sxva aseTebis mosatanad). wavida baTura
marilis mosatanad da waiyvana jori. Cavlaze imedam ver naxa (yazbegisake
mimavali gza sofel juTis boloze midis, iq mimavali xevsuri juTas, karkuCas, axalcixes da snos ver ascdeba, amitomac aRniSnuli soflebis
mcxovrebni Tamamoben da xevsurebs patara nawyenzedac emuqrebian: yazbegSi
xom gindaT wamosvla, sad wagvixvalT, samagieros iq gadagixdiTo). amovlaze
mariliT datvirTuli jori daiRala, Tan uRamdeboda da baTura juTaSi
mibrunda dasadgomad. TviTon maspinZelTan mivida da jori balaxSi daaba.
imedam gaigo es ambavi. baTuras jori axsna da Sin waiyvana. meore dilas
baTuram gaigo, rom misi jori imedas waeyvana. icoda misi Wkuis ambavi, rom baTura Tu mividoda da jors mosTxovda, imeda ar daanebebda da
magari SuRli mouxdeboda. amitom arCia kacis migzavna, miugzavna kaci da
moiTxova jori. imedam SeuTvala: jer Zilukas Caabaros erboiani kasri
da mere Tavisi jori waiyvanoso. gabrazda baTura da pirdapir TviTon
wavida imedasTan. imedas da imis saxliskacs, babos, stumrebi yolodnen da
Sinisaken gamarTuliyvnen. maT stumrebisaTvis arayi gamoetanaT WurWliT
da miacilebdnen. am dros baTurac mivida da gabrazebulma Seutia imedas:
`raad wamaiyvani Cem jori, upatrono xom ar gegon?”. imedam uTxra: `Sens
jors veRar Rnaxav, rogorc Seni TvaliT Senebs yurebs ver Rnaxav, manam erboians kasrs ar miutan Zilukas”. axla baTuram uTxra waviyvano da
Tunda Senac gagayolebo. am sityvaze imedas saxliskacma babom arayiani
WurWeli dakra TavSi; WurWelic gatyda da Tavic. baTuras daSna hqonda, amoiRo da win imeda miegeba xanjaramoRebuli. daacviTes eTimeores daSna
da xanjari, ise magrad SeibrZolnen, rom meSvlad veRaravin miekara. xan
erTimeores xeldaxel Seuvardebodnen, waiqceodnen, wamodgebodnen, arc
xmas amoiRebdnen, ise uqnevdnen erTimeores iaraRs. midioda sisxli Rvarad.
bolos orives mZimed daeWra orive xelebi, moiqancnen kidec da xanjrebic
167
Wrilobebis gamo xelSi veRar daiWires da orives Cauvarda miwaze, rom
aRaraferi SeeZloT. oriveni dasxdnen erTimeoris gverdiT. maSinRa mividnen
maSvlebi, magram saWiro aRar iyo. maT SuRli aRar SeeZloT. imedam moiTxova:
oriveni Cems saxlSi wagviyvaneTo. Seusxdnen mxrebSi da oriveni miiyvanes
imedas saxlSi. baTuras iq araferi hqonda, mxolod imedam pativic dasdo
da saklavic daukla. morComis Semdeg ki imedamac Seusrula es wesi. sofel
juTaSi iyo erTi sofluri eqimi mindiaT SiSia (es ambavi moxda mefis
ruseTis dros da maSin soflebSi eqimebi ar iyo). moiyvanes SiSia da sTxoves
aqimad dadgoma. imedas orive xelze TiTo TiTi sul moWrili hqonda da
sxva TiTebic gadaWrili, sami naWrevi TavSi sWirda. baTuras xuTi naWrevi
sWirda xelebze, erTi xeli sul Cavardnili hqonda majidan. aqimma Seuxvia
Wrilobebi. Tavis xeliT Wama aRarcerTs SeeZlo, sxvebi aWmevdnen da sxvebi
uvlidnen. oriveni imedas saxlSi iyvnen. baTura Zalian cudad gaxda, rom
sicocxle aRaravis egona. imedas mamas uTurga erqva da Zalian kargi kaci
iyo. Zalian swuxda ufro baTuraze, manam Tavis Svilze. aduRa ludi da
sameSvloebic daxoca. RamisTevebi gadaixada juTis wmida giorgisa da
Ralangur wmida giorgisa. agreTve erTi sameSvlo gudanis jvarisad dakla.
amiT yvelafriT erTnairad axvewebda, rogorc Tavis Svils, aseve baTuras.
karga xnis Semdeg oriveni gamorCnen, magram oriveni gaxaibrdnen. baTuras
erT xelze mudmivad safuÃari aqvs, arafris gakeTeba ar SeuZlian. imedasac
orive TiTi sul dakarguli aqvs da sxva TiTebic dazianebuli.
morComis Semdeg baTura wavida Sin da rjuli meore wels hqondaT. orjel
aiSala rjulis kacebi, radgan ver SeTanxmdnen. mesamed moiwvies sxvadasxva
kuTxidan macodari kacebi. arxotidan baboT bewika, blodan alaverdaT
abika, roSkidan veSaguri, juTidan gigita da zeisteCodan qoriaT giorgi.
amaT gasinjes naWrevebi da xevsureTis rjulis mixedviT Seafases. baTuras
naWrevebi Sefasda ocdaaTi Zroxa, imedas naWrevebi oci Zroxa. rjulma
oc-oci Zroxa erTimeoreSi gaabara, aTi Zroxa baTuras ergo imedasagan.
baTuram xuTi Zroxa aiRo da xuTi Zroxa imedais mamas apatia, uTurgas. ase
damTavrda maTi SuRli, xoloT oriveni xaibrebi darCnen.
168
xTisos da levanis SuRli
miambo xTiso vaJunasZe WinWaraulma sofel SatilSi, 69 wlisam
Satil stumrad mosuli iyo sofel mucudan TaTo daiauri, saxelganTqmuli
sofluri aqimobiT. TaTos colad hyavda vaJunaT xTisos dedida (deida).
levanis Zmas baWyias hyavda colad daiaurT qali, guaT Tamari. imJamad baWyia
cocxali aRar iyo. Tamari silamaziT Tavmomwone iyo da piriqiT-piraqeT
saxelganTqmuli; amitom cotas amayobda kidec. Tavis mazl levanTanac
SuRlobda (Cxubi mosdioda rZal-mazls). TaTo Zalian wynari da Wkviani
kaci iyo, levani ki gadaWarbebulad anCxli. levani TaTos yviriliT
eubneboda: „es Tqven qali-d Cem zal Tamar waiyvaneT, maaSoreT, Torem erT
monas saqmes ras Camaagdebs! ras akeTebs, aq amas wil ara uZes (Tamars aq
Svili ar hyavda da amitom wiludebs eZaxodnen da arc undodaT es rom
aq yofiliyo. Tu Svili hyoloda ki, yvelani pativiscemiT moepyrobodnen
da xaTrs Seunaxavdnen).” TaTo wynarad elaparakeboda, Tamari Tu aq ar
gindaT iyos, wamaiyvane da mamisaxls Caabareo. levani isev uyviroda TaTos.
xTisos ewyina misi stumrisaTvis aseTi yviriliT da uxeSad saubari (TaTo
xTisosTan iyo stumrad) da uTxra: „ras daxyviri, gana wynarad saubars
ver gaigonebs, an amas ras avaleb. Tamars Zmai xyav, weedi-d imas uTxari”.
amaze Seayoles laparaki levanma da xTisom da iSuRles. levanma amoiRo
xanjari da xTisos SublSi dahkra; meore nikapze dahkra. xTisom xelze
dahkra levans da erTi TiTi sul moWra. aq iyo Satilioni naTelizZeT
gigia, romelic SuaSi meSvlad Cauvarda. xTisos moqneuli xanjari erT
meSvels gigias moxvda xelze da daiWra. gigiam ar iwyina, man Tqva: „SuRlSi
bevriR raim xÃdebis, ra uyoT, xTisom gana gonobiTa-d gizamoobiT damkr”.
TaTo ki xTisos dasisxlianebis naxvaze levaniske daizida xanjriT, magram
maSvlebma daiWires. movida xalxi da erTmaneTs daaSores, aRaraferi
daakvries erTimeorisaTvis.
meore dilas atyda kac-Suakaci. xTisom levans gaugzavna Ãmeli pativi,
erTi abazi fuli, radgan naWrevi patara iyo da meti ar ergeboda. levanma
ki xTisos gaugzavna saklav-pativi, radgan xTisos Wrilobebi pirisaxezed
iyo. morComis Semdeg rjuli qnes. xTisos dakruli levanis naWrevi cota
iyo, is sadrame ar iyo. xTisos naWrevebze ki Teqvsmet Zroxa drama dadga.
pirisserze (pirisaxeze) Tu pirvelad sWirs naiaraRali, aqamdin ar hqonda
piriseri Sareuli, maSin kilon ar gadaiyrebian. Tu piriser winavac xqond
Sareuli, maSin kilon gadaiyrebian (rjulis wesebi awerili gvaqvs xevsureTis
169
rjulis aRwerilobaSi). Wrilobas ZafiT rom dazomavdnen, Zafs sipze
dadebdnen da imis sigrZis xazs gaavlebdnen. marcvlebs awyobdnen, TiTo
marcvali qerisa iqneboda da TiTo xorblisa (ifqli). ramdeni marcvalic
daeteoda, damnaSave imden Zroxa dramas uxdida dazaralebuls. rogorc
vTqviT, pirvelad Sereul pirisserze kiloni ar gadaiyrebodnen. ramdeni
marcvalic daeteoda, mTlianad iTvleboda. Tu meored, an ufro metjer iyo
saxeze daWrili, maSin kiloni e. i. napirebidan ori marcvali gadavardeboda
da naWrevis sigrZis odenobas ori Zroxis angariSiT akldeboda drama da,
rac darCeboda, damnaSave dazaralebuls uxdida imden Zroxas.
rogorc vTqviT: xTisos pirisseri pirvelad Saeria da kiloni ar ga-
daiyarnen. naWrevebis sigrZeze daetia Teqvsmeti marcvali da levans
Teqvsmeti Zroxa unda mieca xTisosaTvis. naxevari feÃiTi da naxevari
ÃeliTi. levanma saaraye gamoswura, daibara rjulis kacebi. rjulis kacebma
saqoni gadafases _ rva Zroxa feÃiTi da rva ÃeliTi. waiyvanes levanic da
xTisosTan mividnen. xTiso Zalian kargad Sexvda, erTi sityva samduravic
ara Tqva; marto Suakacebs gadauxada madloba wvalebisaTvis, aTi Zroxa
aiRo da eqvsi Zroxa apativa levansac da rjulis kacebsac. arayi dalies,
xTiso da levani xucesma gigiam aZmobila fic-vercxliT da amis Semdeg maT
Soris Suri da SuRli aRar yofila, erTimeores ZmebsaviT pativsa scemdnen.
gejuras da ToTias SuRli
Camawerina badiaT ToTiam sofel guroSi, 63 w. gvarad gogoWurma, sukiaT mamisam
aTengena yvela jvarebSi ician. es dReoba modis mkaTaTveSi da yvela
kuTxidan modiodnen xevsurebi sazRvnelad. guros jvarSi aTengena iyo
da xalxi mTvrali. gejura da ToTiac mTvralebi iynen. am dros erTi
arxotioni kaci baÃa da ToTia gejuram awivna jvarSiiTa-d waiyvana Sin.
gejura kargad dauxvda, arayic daalevina da simTvrales kidev daumates.
gejuram dauwyo gineba stumrebs. stumrebma pirvelad mouTmines. suikaT
mamaSi erTi qali iyo koWli, xaibrobis gamo ar gaTxoviliyo da Sin
Samabrunvili iyo. kai namusiani da mamisaxlisaTvis pativismcemeli, amitom
mamisaxlsac uyvarda. gejuram es icoda da gasajavreblad ToTias koWli
qali Seugina. ToTias es ewyina da sila dahkra gejuras. gejuram xanjari
amoiRo da mouqnia, ToTiam xanjarive Seufara da aicdina. ToTiam gejuras
SublSi dahkra xanjari da didi Wriloba miayena. gejura aq darCa da
ToTia meSvlebma wamaiyvanes. gejuram Tofi aiRo da ToTias samjer
170
esrola. tyvia axlo modioda, mxolod etyoboda, dasakravad ar esroda.
ToTiac Sevarda saxlSi da Tofi gamoitana. am dros aq aRaravin iyo, wamovida da gejuras gzaSi Causafrda, adgilobr saniagorze. gejurac
marto dainaxa. axla ToTiam esrola sami tyvia. gejura Tofis srolaze
SekrTa da qvebs amoefara. gejura rom qvas amoefara, ToTiamac srolas
Tavi daaneba. gejura safaridan gamovida da pirdapir ToTiasaken wamovida.
ToTiac gamovida safaridan da movida gejurasTan. ToTiam Semoyenebuli
Tofi miubruna gejuras, gejuras Tavi eWira, magram mainc SekrTa da uTxra:
biWo ras Svrebi, Tofi ar damkrao. ToTiam uTxra: eg Tofi gadaagde, Torem Samayenebuli Tofi maqvs, vazna lulaSi aris, TiTis modebis met ara
minda-d amandav daecemi da maxkvdebio. gejuram Tofi gadaagdo. iSiSvles
xanjrebi da Seiyarnen saSuRlarod. ToTia gejuras amkleebda; es dainaxa
gejuras Zmam, ivanem, amoiRo xanjari da ToTias mklavSi magrad dahkra da
gadauWra mklavi. moubrunda ToTia da ori dakra TavSi, Wra or adgilas.
suikaT qerxosanaT Tavi ekida. erTi qerxosanaT mamis kaci iyo amaT SuRlSi
da ameSvlebda maSuRlarebs. am kacs saxelad zviadi erqva, baTakais Svili
iyo. gejuraisad moqneuli ToTias xanjari moxvda da zviadi daiWra.
radgan Tav-meTaveebi iyvnen, ToTias iaraRiT zviadis Wras SeiZleba ToTias
mokvla mohyoloda. magram zviadi Wkviani kaci iyo da araferi Tqva. man
SemkrTal ToTias uTxra: nu geSinian, maSvlobaSi bevri rame xdeba, es
Sen gizamaobiT ar damkar da imitom me gapatiebo. zviadis daWraze ToTia
Zalian wuxda, magram TviTon zviadma daamSvida. rogorc iqna maSuRlarebi
gaameSvles da waiyvanes Tav-Tavis saxlebSi. maSinve autyda kac-Suakaci.
pirvel rigSi ToTiam qerxosanaTas waayvanina erTi saklavi da pativi.
mere gejuras gaugzavna da ivanesac sawinwinao Ãmeli pativebi, sam-sami
vazna berdenkisa. gejuram mas gamougzavna erTi celis nalevi. es imisaTvis
iyo, rom kaci roca pativdadebulia, maSin gzaSi rom Seiyarnen, aRar
iSuRleben. erTimeores SeiZleba xma ar gascen, magram ar iSuRleben ki.
mere aqimi maiyvanes Satilidan, gugua, da naWrevebs iman daaxviva. naWrevebi
mZime aRmoCnda. gejuras pirisserze sWirda da ToTias sauÃmro sWirda
mklavSi. am naWrevebisTvis marto Ãmeli pativi ar SeiZleboda. orives
ekuTvnoda saklav-pativi da miuyvanes kidec erTimeores. gugua naWrevebs
ayrida balaxis wamlebs. wyals pirSi aTbobda, piriT asxamda naWrevze da
ise banda maT. WrilobebSi Cirqi gaCnda, gugua Cirqsac piriTve swovda da
piridan gadmoRvrida. mere naWrevs karaqiT mopoxda, Casdebda Sig kanafis
selebs da Seuxvevda Zveli, WuWyiani farTlis nafleTebiT. amitom dauCirqda
Wrilobebi da sikvdils cotaTi gadarCnen. guguas balaxis wamlebi kargi
171
hqondao, Tqva mTxrobelma, Torem oriveni davixocebodiTo. wamlebs is
mokrefda mzeqcevamdin. mzeqcevidge mokrefili wamlebi ar varga.
roca Wrilobebi gaikurna, aqim guguas ToTiam misca xuTi Careqi spilenZi
saaqimo. gejuram misca aTi Careqi, radgan gejurais Zmis da gejuraisgan
sauÃmro naWrevebi sWirda ToTias da mosarCenad Zneli iyo. saaqimos ixdida
damWreli da ara TviTon naWreviani Tavis Tavze. es yvelaferi moTavda, saaqimoc gaistumres. axla Suakacebma Seuyares rjulis kacebi. rjulis
kacebma jer gejura aCivles, misi pirisaxe dazomes da daiwyves marcvlebi.
gejurais naWrevi dadga xuTi Zroxa. ToTiais mklavi _ cxra Zroxa, radgan
nawilobriv iyo gaxaibrebuli. ivanesi da sxva naWrevebi sadrame ar iyo. xuT-
xuTi Zroxa erTimeoreSi gabares da oTxi Zroxa daedo gamosaRebad gejuras.
is Raribi kaci iyo da drama ar hqonda. gauxda saqme samamuled da ToTias
oTx ZroxaSi misca oTxi weris yana (mamuli). miuvidnen erTimeores arayiT
da sabolood darigdnen.
ToTias rom qerxosanaT zviadi SemoeWra, Wriloba sadrame ver iyo, magram, radgan mamklav-mamkvdrebi iyvnen, xuTi Zroxa drama daadves ToTias
qerxosanaTad misacemi. erTi WurWeli arayi da saklav-pativi. kacebma
gadafases drama. zogi spilenZi iyo da zogi fardagebi. waiyvanes ToTiac, arayic miitanes da mividnen zviadisTan. zviadi Sin misulebs kargad dauxvda.
ori Zroxis drama isev daubruna da sami Zroxis drama ki aiRo.
miambo isev ToTia gogoWurma sof. guroSi
meSeSeni viyveniT (SeSis momtani muSani). ToTia aris suikaTi da amave suikaT
erT-erTi kaci, TaveleaqaT biZura, mTvrali iyo da sul tyuilad xan vis
Sarobda, xan vis. aravin ar ahyva da bolos ToTias sila Semohkra. fxizeli
arc ToTia iyo, amoiRo xanjari da biZuras gauqana wveriT. biZuras ascda
da amaTve Soriul mogvares baTakaT mamis kacs, ConqaraT aparekas barkalSi
moxvda da gauxvrita. ToTia sadaraT mamidan aris, saerTod ki suikani arian
yvelani. sadaraT ekida baTakaT Tavi. ToTias rom apareka SemoeWra da amaTi
Tavi emarTa, es advili saqme ar iyo. amaze sul advili mosalodneli iyo
baTakaTagan ToTias mokvla da uTxra kidec aparekas: momkali _ sjobia amis
Semdeg Cems sicocxlesao. apareka Zalian Wkvian-gonier kaci iyo da uTxra:
iSobari mogivida, ar mogklav. gaSordi aqaurobas, Cvenebma ar mogiswron,
Torem mogklaven da mecodebio. aparekas sityvas daemorCila da ToTia Sin
wavida. gaiges es ambavi aparekas Zma-biZaSvilebma, aiRes iaraRi da ToTias
172
saxls srola autexes. amaTi gareT aravin gamovida da gadarCnen. baTakanic
meSvlebma daiWires da waiyvanes Sin. apareka sakaciT waiyvanes. ToTiam
rogorc meTavem (mosisxle) erTi saklavi maSinve waayvanina aparekasTan da
imis Zma-saxliskacebTan. es imitom, rom kacis Tavi emarTa da axla kidev amisi
xeliT imaT kacis daWra da maTi sisxlis daRvra ar SeiZleboda. am saklavis
garda saklav-pativi sxva gagzavna. apareka Zalian mZime avadmyofi Seiqmna.
daayenes aqimad adgilobrivi kaci, berdia gogoWuri. is wamlad xmarobda
jixvis nauRvels (naRveli), sxva wamali imas arai hqonda. rkinis (Tujis)
erawSi (erawi patara qvabi) wyals gaaTbobda, naWrevze Tbil wyals daasxemda
da xeliT mobanda. erTi kviris Semdeg fexi sul dasivda da daCirqda. vin
icis ramdengan daWra aqimma daniT da gamouSva Cirqi. baTakani mzad iyvnen an
ToTia an imaTi axlobeli vinme moeklaT, manam apareka mokvdeboda da isini
miimalebodnen. misi sicocxlis (aparekas morCenis) imedi ki aravis hqonda da
amitom cdilobdnen mis sicocxleSive vinme moeklaT da mas gaego, rom mterze
Suri iZies. magram sadarani Zalian frTxilad iyvnen, sofelSi dRisiT gareT
ar gamodiodnen. mkiTxavebma bevri sameSvlo daavales. pirvel rigSi, ToTiam
sameSvlod guros jvarebSi daxoca verZebi. erTi dakla saxmToSi da meore
gmir kopalaSi, eseni orive guroelT salocavebia. rasac daklavda, naxevar
xorcs aparekas ugzavnida _ qneba axal xorcsTan puri rogorme Wamos da
moRonierdeso. xevsureTSi amboben: naWrevians Tu xorci aqvs saWmelad, naWrevi
advilad ikurnebao. erTi saklavi wmida giorgiSi dakla (esec guroelTave
salocavia), erTi kidev crolurisad dakla (croluri, ufro ukanÃadus
salocavad iTvleboda, magram sxvadasxva adgilebis mcxovrebnic zRvnobdnen,
ambobdnen, magas SeuZlia yvela gaWirvebidan daixsnas kaci, radgan saneba
yvela salocavebis Tavi ariso da amitom bevr ramisaTvis exvewebodnen mas
(avadmyofis morCena, faTerakis gadagdeba _ acdena faTerakisa. uSviloebi
zRvnobdnen imitom, rom crolurs bedi mieca da Svili hyolebodaT da
sxva). crols wasvlis dro maSin ar iyo, mere iq weliwadSi erTxel icodnen
dReoba da amitom crolurisad aqve dakla sameSvlo. erT saklavze uCanga
dado _ Wkde qna ÃaÃmatis jvarisad, rom waviyvan da sameSvlos davklavo.
erTi saklavis uCanga Satilis mTavar angelozisad dado, iqac waiyvana da
sameSvlo dakla (Satilis xevsurebi uCangas amboben da arxotSi muCanga,
xeze dauWkdeven da pirobas dadeben, Tu es avadmyofi morCeba an sxva rame
saTxovari Tu aqvs da es Sesruldeba, erTs saklavs miuyvanen, romel jvarsac
uCangas daudebdnen), Ramec gauTia Satilis mTavar angelozSi. saxmTos qnaze
173
dado uCanga, saxmTo gadaixada, ludi aduRa, erTi vaci dakla da erTi verZi.
saxmTo gadaixada aparekas morComis Semdeg da aparekac saxmToSi moiyvana.
apareka Svidi-rva Tves iwva da mere momjobinda, gaikurna Wrilobebi.
mere Suakacebma rjulis piroba Seukres, radgan ToTia maTi meTave iyo,
amitom erTi rjulis saklavi gaugzavna, usaklavod rjulSi gasvlas ver
moiTxovda. Seiyara rjulis kacebi. rjulSi yovelTvis dazaralebuli Cioda
pirvelad. aqac pirvelad baTakaT iCivles. aparekam Tqva: „es Wra-Wriloba
ÃevsureTs maudis, es arai as sakvirveli. meSvlobaSi kacic kvdebis, magrem
Cvens Tavs sakvirvel isi as, rom magaT ÃeliT jer erTxan daiRvar Cven
sisxli-d makvd kaci. magaT Cven gverdi arc unda eSuRla-d arc iaraR unda
amaeR, isic gabeda-d, xo xedevd, me vameSvlebdi-d iq viyavi, radar gaumTxild
iaraRs, radar ifiqr, es vin asav aqav, es iaraRiv gonT viÃmarav, me amaTTan
brali mZes, amaT sisxliT Ãelni gvqon dabanilnio-d amas ara maxvdasav,
Tore amis neba amaTTan ar maqvao-d bolos gamwardebisav. mesisxleobaSi
eseT mamÃdar saqmeze ocdaaT Zroxai as jurumi. danarCen dramai”.
mere aCivles ToTia. ToTiam iCivla: „me baTakaTan sityva ar maq. rasac
ityvian, yvelas Savasruleb, xoloT rjulis kacebs vsTxov, ro imas gauwion
angariS, rom me eg iSobrad mamiÃd. me gana qve mindod es saqme mamÃdomiyv.
memr sru ubralod gamxviv am xaTabalaSi TaveleqaT biZuram. Cemd ro imas ar
Samaekr, me am saqmeSi arcaiT gavexveodi. rjulis kacebma es saqme awon-dawones
da gaarjules Semdegi: am rjulSi monawile iyvnen oTxni kaci, romlebsac
baTakaT Tavi emarTa: 1. ToTia, 2. aba _ ToTias biZaSvili, 3. odina _ gic
biZaSvili da 4. biZura _ esec amaTive saxliskaci. rjulis kacebma gadawyvites
ocdasami Zroxa jurumi. eqvsi Zroxa biZuras daadves, eqvsi _ abas, eqvsi
odinas. radgan ToTia pirvelad ar iyo damnaSave da am xaTabalaSi gaexvia,
amas daadves xuTi Zroxa jurumi da xuTmeti Zroxa naWrevis drama. rjulis
kacebma am dramas sul erTgan mouyares Tavi. awones, Seafases. ToTiam gaiRo
erTi xari da erTi furi, danarCeni drama, fardag-gudanuri (tyav-saRamosac
uwodebdnen) sul ocdaTvrameti Zroxa drama miutanes aparekas, erTi qinTi
arayi da erTi saklavi kidev. rjulis kacebma es saqoni ro Caabares, damnaSave
pirebic moiyvanes aparekasTan, saklavi dakles, motanili arayic dalies
da sabolood Serigdnen. mxolod Zveli Tav-sisxli darCa iseve, rogorc
iyo. isev rigs uyenebdnen xevsureTis rjulis mixedviT. agreTve sadac imaT
mamis kacs Sexvdebodnen smaSi, ludiani Tasi iqneboda Tu arayiani yanwi,
pativad gaugzavnidnen. baTakaT mamaSi Tu vinme mokvdeboda, erT saklavs
174
gaugzavnidnen. sadac baTakani iyvnen, iq sadarani verc iSuRlebdnen, ver
imRerebdnen da ver iTamaSebdnen. Tu vinme maT awyeninebda da baTakaT xaTriT
eseni ver iSuRlebdnen, maSin samagierod baTakani SuRlobdnen. es Cvenis
xaTriT aras geubneba da Sen uSuRlod uÃdio.
ToTiam aqim berdias Caabara saaqimo samis Zroxis angariSiT. oris weris
yana da erTi spilenZis Tuluxi. aparekam ToTiasagan xuTmeti Zroxa aiRo
da xuTi Zroxis drama ukan daubruna. aqims erTi sanaTlavi misca ToTiam,
xari da furi ki ar daubrunebia; daubruna sxva drama.
miambo ToTia badiasZe gogoWurma sofel guroSi
zemoT naTqvami iyo, rom suikaT emarTa baTakaT Tavi. kaci hyavdaT
mokluli da rigs uyenebdnen. roca moxda xevsureTis saerTo yriloba da
daadgines rjulis Secvla zogierT rameSi, maSin daadgines, rom Zveli Tavi
unda gaTavdes dramiT da saduRriT (amaze naTqvamia xevsureTis rjulis
aRweraSi). am axali rjulis mixedviT, suikaTac gaaTaves Tavi baTakaTan.
Tavis gaTavebis Semdeg erTimeoris mimarT mosisxleebi rCebodnen sxva
Cveulebrivi moqalaqis mdgomareobaSi _ arc xaTri, arc pativis micema,
SuRlic SeiZleboda erTimeoresTan, arc jurumi, arc wyena _ CemTan ar
ekuTvnoda, ratom iSuRla CemTanao.
ase iyo gaTavebuli suikaT da baTakaT Tavsisxli: ludi aduRes, drama
aiRes, yvela wesi Seasrules da gaswordnen. moklulis ufro axloeli iyo
kirkila da misi Svilebi ise darCnen, arc mtrad da arc mokeTed. ToTia
SatilSi wavida, Sin ar iyo da am dros axalgazrdebs, kirkilais Svilsa-d
ToTiaisSvils mosvliyo SuRli. ToTiaisSvils kirkilaisSvilisaTvis
eca RajiaiT da erT adgilas saTiTis (Rajiais) kbili Saramdin dasuliyo.
am SuRlidan gaameSvles. saRamo xanze ToTiaic movida. kirkilaisSvili
ToTias daetiva xanjriT saWrelad, magram ToTia swrafi kaci iyo, SuRlSi
gamocdili; amitom manve daaswro da magrad dahkra xanjari TavSi, ToTias
ki veRaraferi dahkra. kirkilaisSvili Sewuxda, Seiqna mZime avadmyofi.
aqimad mouyvanes arWiloeli faSqoSa. saTiTis kbilis Canavardni dauCirqda.
daCirqda naxanjrali naWrevic. faSqoSa ayrida WrilobebSi balaxis wamlebs
da poxda karaqiT, Wrilobas gamTbari wyliT banda. Zvali Cirqma dacxrila
da aqimma sul amoiRo orive Wrilobis Zvlebi tvinidan. orive WrilobaSi
Sari aCnda. bevri iwvales, sameSvloebi daxoces guros jvarebSi. bolos,
rogorc iqna, Cirqis dena SeCerda, dazianebuli Zvlebic amoilia da gaikurna
175
Wrilobebi. aqimma erTi Toxli sanaTlavad waiyvana da, erTi Zroxis angariSiT,
oci sawyavi qeri waiRo. rjulma ori Saris drama _ orjel Teqvsmeti, e.i.
ocdaTormeti Zroxa daafasa da ToTiam gadauxada naxevari feÃiTi, naxevari
ÃeliTi (bude ÃevsureTSi, dramaSi feÃiTi ar iyo. arxotSi da Satilis
e.i. mTasiqiTSi feÃiTs urevdnen dramaSi). sasmliT ToTia aRar miuvida da
dramidan arc daubrunebia rame, sul mTlianad aiRo kirkilaisSvilma.
guroel gejuraisa da oCiaur gigiais SuRli
miambo manve, ToTia gogoWurma, suikaT mamisam, sofel guroSi
SatilSi iyo erTi saxelovani kaci babRia WinWarauli. mas hyavda sami
qali da erTi vaJi. vaJi axalgazrdave ucolSvilo mokvda. darCa marto
qalebi: lela, yamari da Zilo. es kaci kai mcxovrebi iyo da qalebic vaJebiviT
aRzarda. Tan silamazec metismeti hqondaT am qalebs, am mxareSi swori ar
hyavda arcerT das silamaziT. es qalebi samiveni guroSi gaTxovdnen. lelas
qmari adreve moukvda da mere arxotSi gaTxovda oJiaT gigiaze, gvarad
oCiauri, saCinaT mamisa. arc am kacs hyavda arxotSi cali. rac ki xevsureTSi
vaSkacis sikeTe iTqmeba, gigia yvelafriT iyo dajildovebuli da colic
kargi Sexvda. meore qali, yamari, guroSi hyavda gejura gogoWurs. magram
yamars es kaci ar moswonda. eubneboda: me SenTan ver vicxovreb, Tavi damanebe,
rom mamis saxlSi wavideo. ratom ar unda icxovroo, is ZaliT aCerebda, me ra
mWirs Seni sawunelio. xevsureTSi vidre qmari ar etyoda wadi, sadac ginda
gaTxovdio, manamdin fexs ver gadadgamda qmris saxlidan; Tu gaipareboda,
amas moyveboda SuRli, Wra-Wrilobac da sikvdilic _ qalisTvis xel-fexis
moWra-gaxaibreba, cxviris moWra, pirisaxeze daWra-damaxinjeba da sxva. yamari
SeiZleba gejurasTan cxovrebas Seegueboda, magram guli sxvagan hqonda. mas
moewona siZe didiais Soriuli saxliskaci giorgi (metsaxelad gergeteli)
oCiauri, qalielT mamisa. Tavisi siZe gigia da Tavisi da lelac uwonebdnen
gejurasaTvis gayras da gergetelisad gamoyolas. es ambavi gejuras yuramdin
mivida da amitom ufro aRar anebebda yamars Tavs. Tu aqedan waxval, arc
Sen gagiSveb cocxals da arc Sens wamyvansao _ eubneboda gejura. yamari
eubneboda: me ar gavTxovdebi, netavin Senzedac ar gavTxoviliyav, moxuci
ded-mama myavs da imaT unda movuaroo. qalma mainc Tavisi gaitana da gaeqca
gejuras. bolos gejurasac mobezrda amdeni ambavi da yamars Tavi daaneba.
mxolod sTqva: gergetels nu wayveba, Torem qmarsac movuklav, Tavadac
176
movklavo. vaSkacs Tu Tavi moswons, aseT SemTxvevaSi waiyvans da mere rac
moxdes, moxdeso. Tumca gejurais mtroba advili ar iyo, magram gergetelmac
ase gadaswyvita: yamars ki waviyvan da mere vibrZoloT, rogorc gejuras
undao. adga gergeteli da yamari moitaca. arxoti iseT adgilas aris, rom
iq mtrisaTvis moyola an mokvla TiTqmis SeuZlebeli iyo imitom, rom
arxotivnebs da imaT mezobel mTielebs, RilRvlebs, dausrulebeli mtroba
hqondaT. am qistebis SiSiT misasvlel gzebze Ram-RamobiT yarauli idga.
erTi xmis gatexa da SeiaraRebuli xalxi iq moiyrida Tavs da mosul mters
iqve moklavdnen. am uxerxulobis gamo gejura arxotSi ver midioda samtrod.
mxolod dros eloda, an gigia Sexvedroda, an gergeteli. is ambobda: egeni
CemTvis sul erTia romelic unda iyos. gigia rom ar yofiliyo, eg gergeteli
ar gahyveboda; meore is, rom erTimeoris saxliskacebi arian, Wir-lxinic erTi
aqvT da saxel-sircxvilicao. bolos gigia da misi coli lela SatilSi
lelas mamisaxlSi wavidnen. babRia da isini radRaca guroSi wamovidnen.
gigia guroelT diswuli iyo da albaT deduleTsac undoda wasvla. erT
adgilas kldis Tavze gadioda viwro biliki da boloze Zalian maRali
klde iyo. swored am adgilze Sexvda gejura. man maSinve dauZaxa: vnatrobdi
da kai adgilasac Segxvdio. Cem Ãelni Sen ar giSvelen, maedi-d oJiaisSvilic
aq dagxvdebiso, uTxra gigiam da mouqnia xanjari. gejuram xanjari Seufara
da aicdina. TviTon ki gigias xelze dakra da daWra. SeibrZolnen magrad.
sam-sam, oTx-oTxi naWrevi damarTes erTimeores TavSi, xelebze, pirisaxeze.
gejura ise iyo gamwarebuli, rom kldisake miiwevda, undoda oriveni iq
gadayriliyvnen. magram gigiam uTxra: mand rom miiwev gadavardebi, Tu vaSkaci
xar aq dadegi da vibrZoloTo. didxans ibrZoles, uqnevdnen xanjrebs
erTimeores da xanjrebsave ufarebdnen. ise daiWra xanjrebis fxebi, rom
qarqaSSi aRar Cadioda. gejuram babRia Seagina da gejuras xanjari imanac
dakra TavSi Zalian magrad da dajda kidec gejura. xanjaric gadaagdo.
gaiara da gigia calke dajda. oriveni ise daiRalnen da sisxlmac daasusta,
rom SuRli aRar SeeZloT.
gejuram uTxra: `wavideT sofelSi, naWrevebisad davaxvevioT~. gigiam
upasuxa: `me Tqvens sofelSi aRara saqmei maqv; Senac aqim daiyeni, me arxot
waol Tavis Sina-d iq daviyeneb aqims. mavirCinaT e naWrevebi-d bolos rjul
gagvarCevs~. gejura saxlSi wavida da iq daiyena aqimi. gigias TavSal-
ÃelisaÃocebiT Seuxvies Wrilobebi lelam da babRiam da wamovida arxotSi.
iq imanac daiyena soflis aqimi da Wrilobebi moirCina. gejura xeliTac
177
gaxaibrda da TavSiac tvinzeiT amauvida Zvali. gigias erTi Wriloba cxvirze
sWirda, erTi yuris Tavze da sxvebi TavSi. oriveni gamorCnen da Tav-Tavis
aqims misces saaqimo. rjuliT ki saaqimo unda gaiRos Tavis dakrul naWrevze.
magram aseT SemTxvevaSi rjuli bolos gamouangariSebda, vin ramdeni saaqimo
gaiRo da visgan dakrulic meti iyo, mas daekisreboda is meti saaqimo;
`saaqimo Ãels mixyvebis”, ityodnen xevsurebi, e. i. romelma xelmac dahkra,
man unda ixados saaqimo. meore weliwads Suakacebma rjulis piroba Seukres
da gavidnen rjulSi. rjulis kacebma naWrevebi Seafases _ zogi erTimeoreSi
gabares da gejuras kidev ekuTvnoda xuTi Zroxa, magram gigias Tavis mxridan
rjulis kacebSi hyavda TaTia baliauri. Zalian Tavgadatanili da rjulis
mcodne, Tan Zalian magari molaparake kaci. imdeni ibrZola, rom gigias xuTi
Zroxa aRar daado. magram gejuram es rjuli ar daijera da kacebi aSala.
darCnen isev mterobaze. gejuram Tqva: metismeti Samweoba aris. TaTia gigias
metismetad eweoda da amitom ver davrigdiTo. magram baliaurma imdenad
gaitana Tavi, Tavisi simarTle daumtkica, rom iseve TviTon Seariga udramod.
oCiaur garsiais da mangiaT aparekais SuRli
miambo imave ToTia gogoWurma sofel guroSi
xevsureTSi stumari rom miuvidoda, maspinZeli miegebeboda, iaraRs
CamoarTvamda, cxensac CamoarTvamda, unagirs moxdida. cxens balaxSi
gaiyvanda da iaraRebs TviTon Seinaxavda. ase iyo stumrad wasuli ukanÃaduSi
oCiauri aleka da maspinZlisaTvis Cabarebuli iaraRebidan mopares Tofi
(ratom iyo stumrad da rogor mopares Tofi? saWiroa esec iTqvas mokled).
alekas meuRlis mamidas moukles Svili sul ubralo saqmeze, amis saqnarebSi
(micvalebulis xarjebi) col-qmari satirlad wavidnen arayiT (arayis
mitanas arayiT wasvlas uwodebden). es kaci mokles Semdeg saqmeze: sofel
ukanÃaduvlebs saaraye geja erTi hqondaT. imas xan vin daaTrevda, xan vin, xandaxan SuRlic xdeboda am gejais Taobaze _ ara me unda waviRo, ara meo.
ase iSuRles am gejais gulisad Ãaduvlebma: usatnuaT baikam da adiaT babom.
erTsac sWirdeboda, meoresac da erTmaneTs ar anebebdnen. iSuRles da babom
waaqcia. amiSvio, uTxra baikam. gana Cemze izamTrebo. babos dedam uTxra:
martiaT qalis Svili as, dagawvens kidec, agayenebs kidec (ganZais mamas martia
erqva). amis gagonebaze baika aRelda da ZirSi nadebma xanjari hkra mucelSi
da mokla. amas sami Zma darCa cocxali. baika gaiqca da soflidan gaixizna.
misi Zma-biZaSvilebic gaiqcnen Cveulebis da rjulis mixedviT. rigic, rogorc
178
viciT, uyenes yvelaferi, rac xevsureTSi rjulia. amisi saqnarebi iyo, roca
aleka da misi meuRle stumrad miuvidnen dolaT adiais Svilebs ukanÃadus.
saqnarSi sxva xalxic bevri iyo mosuli piriqiTidan piraqaTidan. saqnarebi
or dRes iyo da mesame dRes stumari saxlisake wavid-wamovida. maspinZlebi
ludiT da arayiT miacilebdnen stumrebs. amasTan erTad gaemarTa Sinisake
alekac. yvelas moutanes iaraRebi da alekas Tofi daikarga. erTma mokeTem, e.i. alekas meuRlis mamidaSvilma beJitam jvari moixvedra da qadagoba daiwyo.
sajanges cecxlia gaprialebuli, yvelani Sin SemodiTo. am axalgazrdas
beJita erqva da xalxma eWvi aiRo, es sasacilo da xevsureTSi dauSvebeli
Tavis stumris gaqurdva, TviTon hqonda mowyobili. amiT mas Turme undoda, xalxi jvaris SiSiT gzebis Sesakravad aRar wasuliyo, rasac apirebdnen
qurdis xelSi Cagdebis mizniT, radgan icodnen Tofs qurdi RamiT gaitanda
soflidan. sajange aris sanebis jvaris tye, sadac misive koSki idga da es
adgili wmidad hqondaT daculi. aq jvaris xucesis da medroSais garda
veravin movidoda, isinic weliwadSi erTxel.
amitom SekrTa maSindeli xalxi da sayaraulod aRaravin wasula. es saqme
braldeboda beJitas. iman moipara Tofi da guroel mangiaT aparekas gaatanao.
xalxi Cumad laparakobda, magram namdvili mowme ar iyo. oCiaurebi eZebdnen
qurds, magram gzakvali sxvagan ar midioda da fiqrobdnen qurdebisaTvis
samagieros gadaxdas. qurdebi ki uars ambobdnen Cadenil qurdobaze.
gaiara wlebma da alekais Zmiswuli garsia TianeTSi wavida. TianeTisken
mimaval gzaze erTi patara sofeli Tvalivia da am soflis boloSi gzis pirze
iyo duqani. duqanSi, rogorc wvrilmani rameebi, ise sasmelic iyo, Rvino da
arayi. am duqanSi erTmaneTs Sexvdnen garsia da misi biZaSvili ToTia, sofel
gurodan _ mangiaT apareka, romelsac Tofis moparva braldeboda da erTi
misi mogvare _ ZaiaT bewia. pirvel Sexvedraze erTi-meores kargad Sexvdnen.
mtrobis xseneba sul ar yofila. dasxdnen duqanSi da erTad Rvino-arayi
dalies. daiTvrnen da pirvelad aparekam daiwyo: Tqven Tofis qurdobas rad
mabralebTo. garsiasac es undoda, gabralebT imitom, rom biZaCemis Tofi
Sen moipareo _ uTxra da xanjaric miuyola, TavSi mZimed daWra. apareka
Zalian magari kaci iyo da SuRliT saxelganTqmuli. imanac maSinve xanjari
amoiRo da mouqnia garsias. garsiam xanjari Seufara da moqneuli iaraRi amiT
aicdina. amis mnaxveli aparekais biZaSvili bewia mivarda xanjaramoRebuli
garsiasTan, magram garsiam daaswro da xelSi daWra. apareka rom garsiasTan
aRar miuSves, sul gadairia da vinc naxa, yvelas xanjars uqnevda. erTi
xanjari sofel kviriwmidaSi mcxovreb giorga gigaurs dakra mklavSi. meore
mouqnia da garsiais biZaSvils ToTias dakra pirisaxeSi. aparekas bevri
179
sisxli wauvida, dasustda da davarda dabla. apareka rom dasustebuli
naxa, ToTiam xeli aRar Seubruna. garsia meSvlebma aqedan sxva saxlSi
waiyvanes. aparekas wyali daasxes da mosulierda. undoda isev garsiasTan
rogorme misuliyo da samagiero gadaexada, magram meSvlebma ar gauSves. mere
TviTon moiTxova duqanSive Sesvla da Wrilobebis Sexveva. Sevidnen oTxive
naWrevianebi: ToTia, giorga, apareka da bewia. iyides farTali da Wrilobebi
erTimeores Seuxvies. cota Rvinoc dalies da apareka damSvidda. bolos
SeTanxmdnen, rom yvelani TviTon daiyenebdnen aqims da moirCendnen naWrevs.
saaqimos gaiRebda TviTon naWreviani da bolos, roca rjuli iqneboda, TavTavis dakrul naWrevze (damWreli) agebda pasuxs saaqimos gadaxdiTac
da dramiTac. aparekas undoda, rom garsiac masTan aqve duqanSi moeyvanaT da
viTom Serigebuliyvnen droebiT. gulSi ki sxvas fiqrobda, moetyuebina da
dariliT rame daekra. arc garsia zarobda masTan mosvlas, Tumca ki icoda
misi Ralatiani xasiaTi; magram Suakacebma ar misces neba da saSualeba aq
erTad Seyrisa, radgan icodnen, rac moxdeboda.
ase wavid-wamovidnen. gurovlebma guroSi moirCines naWrevebi da
arxotivnebma arxotSi. aparekas Zvali tvinzeiT amouvida, bewias ki bevri
araferi dauSavda, xeliT ar gaxaibrda. ToTias rom pirisaxeze sWirda da
marcvlebiT gaigebdnen, ramdeni drama ekuTvnoda. giorgis xeli sadrame ar
iyo, sul advilad mourCa. giorgas ergeboda marto eqvsi abazi saklavis
magier da arayiT Sin misvla. radgan oCiaurTan mtrebi iyvnen da arxotSi
ver dadiodnen, amitom naTesavebis xeliT gamougzavnes kuTvnili Ãmeli
saklavi da sasmeli da amiT Seiriges giorga. oCiaurni da suikani didxans
darCnen mtrad. es ambavi iyo mefis ruseTis dros. apareka da misi Zma tuCa
qurdobaze daapatimres da oriveni cixeSi daixocnen. darCa maTi uncrosi Zma
giorgia. aparekas coli isev guroelma kvirikam waiyvana. giorgiam is mokla
da oCiaurT mtroba - SerigebisaTvis sul veRar moicala. xuTi-eqvs welze
metma ganvlo da oCiaurebi erTma Suakacma, nislaurT ÃirClam, waiyvana guroSi Sesarigeblad. iq an rjulSi gagiyvano _ uTxra man, da an Taopirad
mogarigebTo.
naWreviani rom garigebamdin mokvdeba, xevsureTis rjuliT damWrels
saklav-pativi unda mietana rjulis win. guroSi rom mividnen, ÃirClam
es saklav-pativi miitana giorgasTan da uTxra: `me is xalxni moviyvanen
TqvenTan Sesarigebad. Tu ityviT, rjulis kacebs SegiyriT, Tu ityviT, Taopirad SagarigebT. oCiaurni Tanaxma arian, rasac Tqven ityviT”. giorgam
uTxra: `Cem Zmas rom tvinzeiT Zvali amouvida, es yvelam iciT, ToTia da
bewia cocxlebi arian, naWrevebic iqav etyobis. Senze kargad rjuli-d da
180
samarTal aba vin icis. gveyv Cvena oCiaurT amTvens xans mteroba, madlobeli
or, Sen ewvale-d maxved. Cvenis gulisad feÃze adgoma ar gekadrebis. azdeg
,mTa gadmaiari, eexlad egic Senav unda SazZla-d gagvarCivn Cvena oCiaurni, bolos gagviyvann. rjulis kaceb me ki araad mindana-d Tu oCiaurn ityvian, Taod ician”. kais sityvis Tqmisad ÃirClam madloba gadauxada: `saiTac
kacad CamagdiTa-d pativ dazdeviT Cems masvlas, miac vecdebi sworad
gavarCiv Tqveni-d oCiaurT saqme. aparekas TavSar Teqvsmet Zroxa iyv. amas
aRar undod rjuli. ToTiais piriserze aTis Zroxis drama dadga. Tormet
marcvali daedva-d kilon gadaiyarnes, ro ki winwin Sareul ar iyv amis
piriseri. bewias Ãelis cotaad aklebda-d xuT Zroxa drama dadg. ToTiaisa
aT Zroxa gaRbares aparekais dramaSi”. aparekas ergeboda kidev eqvsi Zroxa.
oCiaurTagan maT ekuTvnoda oriveT TerTmeti Zroxa.
guro da arxoti radgan SoriSor iyo, amitom dramis waReba advili ar
iyo da oCiaurT dramisaTvis vercxlis fuli hqondaT waRebuli. TiTo
Zroxa Rirda vercxlis fulze xuTi maneTi. ÃirClas oCiaurebma fuliani
parki misces. ÃirClam bewias dauTvala ocdaxuTi vercxlis maneTianebi da
giorgas ocdaaTi maneTi. am fulidan ÃirClas ergeboda xuT maneTze eqvsi
abazi, magram man ar aiRo arc suikaTagan da arc oCiaurTagan saSuakaco.
is iyo ToTias colis biZa da amitom saSuakacos xeli ar mohkida. is
kmayofili iyo mokeTeebis SerigebiT.
amis Semdeg wavidnen yvelani giorgias saxlSi. miitanes oCiaurT motanili
arayiani qinTi. giorgiam erTi cxvari dakla, Sinac arayi hqonda da Zalian
kargad gaumaspinZlda. moparuli Tofis Sesaxeb giorgiam Tqva: Cems Zmas
Tofi Sin ar moutania, me is ki vici, rom is Tofi beJitam moipara. is ar
vici, Cems Zmas misca, Tu sxvas miscao. me Cemis Zmisagan gamigonia, Tofi
beJitam moipara da me tyuilad mabraleben oCiaurni da suikanio. amrigad
darigdnen da Tofi beJitazec darCa. beJitas oCiaurebma kaci miugzavnes, Tofi agvinazRaureo. man Tqva: madroveT, visme daumtkiceb da orivem erTad
imas vaxdevioT, me stumris sasamcvarcavo da saxlis gasamtexlo, da Tqven
Tofio. gaiara kidev drom da beJita xmas ar iRebda, Tan naTesavi iyo da
Tan aSkarad masze mtkicdeboda; Tundac mas ar moepara, maspinZeli iyo
da stumarma iaraRi mas Caabara; Tu dakarga, manve unda mounaxos. bolos
daapires maTi cxenebis gamoreka. beJita da misi Zmebi darwmundnen, rom
qurdoba maT braldeboda da am ambavs kai saqme ar mohyveboda da gamogzavnes
Suakaci sofel zeisteCodan TemrozaulT mamidan qoriaT giorgi. iman
iTxova rom sasmliT Sin moviyvan da xuT Zroxa dramas movitanTo. Suakacs
da naTesaobas xaTri ar gautexes da daTanxmdnen. meore kviras giorgim
181
dapireba Seasrula, beJitas ufrosi Zma, xaxoni moiyvana sasmeliT (arayi), moitana xuTi Zroxis drama da ase Serigdnen oCiaurni da dolani (maT mamas
dolaT eZaxodnen). damTavrda maTi ambavi.
dolaT da damwvarT brZola, dolaT wasvla aparekad
Camawerina SiSia qeraulma 56 wlisam, sof. ÃaduSi
damwvarani da dolani oriveni Ãadus mcxovrebni iyvnen. damwvarani orni
Zmani iyvnen da sof. ÃaduSi yvelaze metad amayni. maT axlobeli aravin
hyavda, ukacurni iyvnen, magram kacriel gvarebsac SiSis zars scemdnen.
dolani ki kacrieli mama iyo, magram xevsurul siamayes vaSkacobas da
Tavgzianobas moklebulni. maT soflelebi nametnavad arafrad agdebdnen.
erTxel damwvaraT siamayiT SuRlad gaÃades dolaTan. damwvarT xTisom
TavSi xanjari daxkra dolaT xaxonas da mZimed daWra. Tan uxeiro aqimi
Sexvda. moixibla naWrevi, daCirqda da mZime avadmyofi Seiqna. mkiTxavebma
imkiTxaves sanebis jvarSi sameSvloebis daxocva, magram damwvarT yuradReba
ar miuqcevia. isev dolaT iyides saklavebi da daxoces: erTi Ãadus sanebaSi,
erTi saneba crolis wveris jvarSi, sajanges da sxva. aqedanve iyo saWiro
yuradRebis miqceva _ samxvewro-sameSvloebi, aqimi, aqimis sanaTlavi da
aTasi sxva rame, magram damwvarani axlo ar ikarebdnen. xaxonas TavSi Zveli
viRacis najoxari sWirdao _ ambobda damwvaraT xTiso. najoxarSi Zvali
iyo damtvreuli da daCirqebulio: `me iaraRis ÃmarebaSi gana ucxo var, rom
davkrav, sul vici, ra Wriloba unda daemarTos, dakvris dros ÃelCi gavigeb.
ra Zalian magisagan davSindebodi, rom veRar gavigebdi, rogor meÃmara
iaraRi, mxolod is ar vicodi, ramden adgilas sWirda najoxari da sworad
najoxarSi momixvda xanjari. sul mzubuqad davxkar, rom Cem xanjris fxa
Zvalze ar mivid. safaTvlia naWreva daemarT (safaTvle naWrevi ewodeboda
patara naWrevs, romelsac wamali da Sexveva ar sWirdeboda, marto balaxis
foTols daakravdnen cxraZarRva an sxva amis msgavsi foToli. Tamaqos
foTolic icodnen. aseT naWrevs ekuTvnoda marto Ãmeli pativi da arayiT
Serigeba). aqimmac icis, rac naWrev iyv. memr amaCind sru dampal-daCirqebul
Tavi-d isi klavs xaxonas”. xaxonas Tavi marTla daCirqda da avadmyofi
sasikvdilod miiwura. aqims Tavisi xelis da avtoritetis dacema ar undoda.
isic damwvaraT daexmara da Zvel Tavs daabrala. dolani ambobdnen: mand, sadac
eg naWrevia, xaxonas aqmdin am adgilze araferi sWirdao. es xTisos dakruli
182
naWrevi gafuWvda da isa klavso. rogorc etyoboda, dolani marTali iyvnen,
magram maT sityvas gasavali ar hqonda, radgan xevsureTSi saWiro iyo meti
fxianoba, gamWriaxoba da simamace. amaT aseTi araferi gaaCnda da damwvarani
sul ar epovebodnen. dolaT Tqves: jer araferi da es Tu mokvda, erT-erT
Zmas movklavTo. romelic davrCebiT, mTel dolaT amovwyvetTo... am brZolaSi
gardaicvala xaxona. damwvarani adgilidan ar aiyarnen da arc rigi uyenes.
Suakacebi Seecadnen rigi eyenebina, magram damwvaraT mainc ar uyenes. orive
Zmani sofelSiac dadiodnen, ar imalebodnen. xaxona daasaflaves, magram rigis
yeneba arsad Canda, rac xevsureTSi didi sircxvilia Wiris patronisaTvis.
xaxonas erTi Zma darCa da sami alali biZaSvili: xaxoni, beJita da ToTia.
es biZaSvilebi ufro vaJkacobdnen da xTisos kaci miugzavnes: Tu Tavs ar
daideb, Cven am adgils gavswiravT, aparekad wavalT da iqidan orive Zmas
movklavTo. xTisom arc es muqara radme Caagdo _ wadiT sadac gindaT, me
Tavs ar davideb tyuilado _ SeuTvala man. adgnen es samni Zmani da aparekad
wavidnen arxotSi. iq naTesavebTan cxovrobdnen karga xans. egonaT, xTiso amiT
SeSindeba, Tavs daidebs da sircxvili mogvSordebao, magram xTisom piriqiT
SemouTvala: modiT, moxedeT am Tqvens cxovrebas, me Tqvenis wasvliT Tavs
ar davidebo (aparekad ukidures SemTxvevaSi wavidoda xevsuri da ueWvelad
moklavda kidec. rogorc CodarT mamuka da kinwani). xTiso arxotisaken
radRaca wamosuliyo, Sexvedroda beJitas TofiaraRians, xTisos yuri ar
egdo da isev beJitas aeqcia mxari; arxotivnebma imaT naTesavebs dacinva
dauwyes: rogora gyavT aparekebi, rodis apireben damwvaraT xTisos mokvlaso
da sxva. naTesavebs Sercxva da urCies: Tqven imaT ver moklavT. wadiT imdeni
mainc SesZleT, rom rjulSi miiyvanoT. rjulma Tu fici uTvala da daifices,
Cvenma naWrevma ar moklao, nawilobriv sircxvili mogSordebaTo _ uTxres
naTesavebma. saamisod rjulis kacebic daiTanxmeT, rom fici uTvalono.
dabrundnen aparekebi, rac xevsureTSi did sircxvils niSnavda. iqamdin ki
miaRwies, damwvarani rjulSi moiyoles. rjulma fici uTvala. maT daifices
da amiT kacis Tavi moiSores. bolos rjulis kacebma ÃelCasamarTao
miacemies dolaTaTvis xuTi Zroxa, erTad Seyarnes da Seariges. damwvarani
rom daixocnen, maT tyuil ficsa da siamayes abralebdnen imaT daxocas.
183
gaga da RilRvelni
Camawerina SiSia qeraulma 56 wlisam, sof. ÃaduSi
gagas arxotivnebic afasebdes, jarzeda sxod pativs uzidevdes, rogorc
winav saxelianis kacisad icodes. simRerebsac umRerdes gagais saxelis
SaSadars. isic urjulos Zalaze edga, ar utevd arxotivnebis adgilSi.isr,
ro, gaga amagrebd adgils.
Tavs iqebT arxotivnebo, arcad-ra samarTalia, berdiaTai gagai, samis Temobis karia, Walas galavnad maivlis RilRoT nazidi rvalia.
gagais javri SWird RilRvelT, axla sxo arxotivnebic ar ulevdes
Wirsa-d imiT gabedes laSqrad dacema arxotze.
amav dros erT RilRvel iyv saxelgaTqmuli, saxelad RaniSa. es RilRvel
isiT ganTqmul iyv, ro yvelkan kargad icnobdes mTis xalxSi. ÃSirad
Sayaris laSqari-d xan sad daecisa, xan sad. imTvnad davlis waReba ar
uyvard imas, ramTvnadac xalxis Ãoca. isiT saxelgaTqmul iyv is, ro mTis
RilRos imis saymos eZaxdes. simReraSic as naTqvami:
RaniSam ar daijera, saymo ar Wama WkviTao.
imisTana Saubralebel kac, Cvens mTis xalxSi meore ar yofil. iman
icod: sadac mividod Tavis laSqriT, iq kacsa, diac-ymawvils visac gaeweod,
cxvariviT Tavs SWrid. xan tyved maudiod xalxi.
RaniSas gagazedac javr mazdioda, sxodac javri SWird arxotivnebisai -
gadaswyvit laSqrad dacema arxotze, nametnaod amRazed. amRas ufro imiTac
maxqadd, ro aq gagai cxovrobd, meorec is sofel RilRvlebis misavals
gzaSi iyva-d sxveb sofleb ufro Sors. maSin arxot xuT sofel iyv: erTi
amRa, meore kaloTana, mesame axieli, meoTxe kviriwmida, mexuTe WimRa. es
soflebi erTucs daSorebul iyv orol-samsami versiT. budis ÃevsureT xo
niadeg Sors as aqiT. iqiske gadasavali as arxotis mTai-d zamTris kac ki
ar, yoran ver miekarebis iq. imiT icodes RilRvlebm, ro arxvats zamTris
laSqrevdes. budis ÃevsureT bevr xalxi cxovrobsa-d RilRvlebs is aSinebd:
zafxulis ro davlaSqravTav, RamiT vin wavav, ÃevsureTs Saatyobiebsao-d,
iqiT ro bevr xalx maeSvelasav, dagvazaralebenav. ai, RaniSamac gadaswyvit,
184
ro welwadSi (e. i. ianvarSi) dascemiyv arxvats. ianvris eqvs dRemde welwad
iyva-d welwdis mexuTe dRes `gamacxadeba” eqvivn. RaniSam sworad am dRisad
gadaswyvit laSqriT masvlai-d amRisad dacema, ro maSin xalxi mTvral
iqneboda, sadac daecemod, iq gaimarjvebd. sxo sofleb qve ver meeSvelebodes,
jer siSoriTa, memr simTvraliT iseeb veras gaigebdesa-d RaniSais laSqari
nasaxelar dabrundebod RilRos mSvidobiT. adg RaniSai, daiar soflebi,
uTxr laSqrad unda wavidaTao-d erT dRes daibar yvela `iarda”-Si. iarda
_ Cvenebur saydari as. is Tamar mefes auSenebavis, imiT, ro RilRvelT
manaTvla zdobniv Cveneburad. memr ro Tamar mefe aRar yofil, saydaric
eegr damrCal, saxuravic CamaRngrevios. RilRvlebs Cvenebur xTiSvilebis
suraTebic maukidav TokebiT, suraTeb eexladac ki iqav as kedlebze, rasac
RilRveleb ver Saswdomion. am saydars maRal galavani aqv qvisa Samavleuli,
rosac RilRvelni salaSqrod maemzadebodes, aq Saiyrebodes am iardaSi. aqav
gadaswydebod saiske gailaSqrebdesa-d romens dRes. am saydrisad iardaic
RilRvelT dauqvivnebavis.
RaniSam RilRvlis laSqari am iardaSi daibara-d aq gamoucxad Tavis
survili, sad unda wasuliyvnen laSqrada-d ros. RaniSa mainc winav ar Tu
etyod RilRvlebs, sad gailaSqrebdes, imis SiSiT, ro ambavs vin gaitansav.
rosac wasvlis dRe iyv, maSin Saxyrid laSqarsa, gamaucxadebd Tavis azrs.
eexlad Sayrils laSqarsac gamaucxad, arxot unda gavilaSqraTav: `eexlad
zamTari asa, vercaiT vin meeSvelebis, amRa Cvens misavals gzaSi asa, Cven unda
davecnaT, qva qvas unda gavarekaT, is sofel nasoflars unda davaferaT,
imiT ro berdiaT gaga arc Taod isvenebsa-d, arc Cven. aqiT dRisiT waolT
Cvensa arxotionT mijnamden _ `ojaxis saTibeTanamdin”. eexlad arxot
welwadi aqva-d aq araad vin daiwyebs siaruls, arc menadirei-d arc sxoi.
ojaxis saTibeT Tu kidev dRei, iq cotas SavisvenebT, rosac Ramebas daiwyebs,
waolT, Tu saxvevebisas ver gadavediT terRiskramdin iqneba naÃidurebSi
Ãideb ra gavdoT. terRiskriT ki arxotivnebis dasxmuleb Ãideb Sagvxvdebisa
advilad waolT. eexla gabriyvebulebi arian, arc qaviskar eqnebis Sakruli.
SuaRamemdin miolT amRas, amRiskud (adgilis saxelia). cotas SavisvenebTa-d
soflis dasazveravad kacebs wavRlalavT. isen magvitanen ambavs: sofelSi
xalxi ras Svrebis, zZinava xalxs, Tu RviZav, an sxod ra mdgomareobai as, imis
mixedviT davecemiT Cvenac, raÃelc iqaurs ambavs gavigebTa-d magviÃerÃdebis
_ eexladav davecemiTa Tu cotas kidev SavisvenebT. memr sofels yaraulebs
SamavaxvevT, ro soflis gareT aravin gagvividasa-d sxva xalxi sofelSi
185
SaolT, sofelSi banebze agebuls Cala-Tivis zvinebs cecxls SavayriT,
SaSinebul xalx airdairevisa-d Tavis diac-ymawvilianad sru amavswyvetT”.
RaniSam ro Tavis saTqmel uTxr, Tu ra azrisebi xarTav, memr xalxsac xkiTx.
xalxm maiwon RaniSais azr, uTxres: `oRond Sen gagviZeRi-d Cven mudam mzas
orT, SenTan erTad vibZolaT nametnavad arxotivnebsTan, ro imaT Cveni
sisxliT xqon Ãelni dabanilni”. zogebm ki qvec icodes, ro am dros arxots
wasvla salaSqrod marjve ar iyv. zokan wyalTad reva maundebod am yiamanSia-d
marjve ar iyv esi; memr iq Tu amRis garda sxo soflebic gaigonebdes, laSqris
dacemasa-d maeSvelebodes, Zalian Zvirad daujdebod es laSqrobai. magram
sircxviliT veRarai Tqves, ro xalxs SiSi ar Caegd. saubar ro gaaTaves,
wamavides kidec saarxvatod. Tavis sakmao sagZali, Tof-iaraRi yvelas Tan
xqond. gamamarTuls laSqars qal-zalm mSvidoba uTxra-d wamavides. win Razi
mauZRveboda-d ukan laSqari madiod. ojaxis saTibeT maledav mavidesa-d iq
cota daisvenes. arxotivnebs zog Ãidebi wyalCi Caeyara-d laSqars wyalSi
maund gasvlai, gzadagza vercaR cecxls agzebdes, ro arcaiT vin gvnaxnasav
cecxlis sinaTezedav; sicivem Saawux laSqar, ro talavarze sru sisv yinvar
aesx.
qaviskars ro miuaxlovdes, win walales kacebi imis gasagebad, qavis-
kar Sakrulia Tu ar. im dros arxotivnebs ar egon, Tu mter daecemoda-d
yarauleb aRar xyvand qavCi. gamoscdes qaviskarsac mSvidobianad da movides
`amRiskud”. am dros SuaRame iqnebod, ro amRas soflis dasaTvaliereblad
kaceb walales. naxes, ro iwv xalxi, eZin. sofelSi siarulic daiwyesa-d
sakvmebSiiT Caxedvai; suyvela kargad gaigesa-d daijeres, ro aq saSiS
ara iyv. arcad yarauleb iyva-d, arc xalx iyv mTxilad. miutanes RaniSas
ambav, ro sofelSiav xalxiv daZinebuliav, saSiS araiasav. RaniSam laSqari
kidev daariga-d wamavides. amRas ro mavides, sofels simirgvliv yarauleb
dauyenes, ro arvin gasuliyv soflis gareT, an sxva soflebSi arvis gaegebiv
amRas laSqris mosvla. yaraulebis garda rac xalx darC, sofelSi Savides.
sofelSi yvelas saxlsTan Cal-Tivis zvinebs cecxl waukides. aq ro cecxl
waukides, sakvmebSiiT daRries Tofebi (esroles) samyof saxlebSi. Cal-Tivis
zvinebzeiT cecxl gadavid, saxlebs waekid. Tan Tofis xmiT SaSinebul mZinar-
SuSar (namZinarevi, gamoufxizlebeli) xalxi air-dairiva-d veRar gaiges, ra
unda eqn. diac-ymawvil zog karSi gamaiyar, zogi Sin ireod erTmanecSi. am
areul-dareul xalxs ecnes RilRvlebi, sru musr gaavles, zogs xanjrebiT
Tav maSWres, zog cecxlSi Cawves. zogs kidev Tof daxkresa-d makles. zogebm
186
didis vai-vaglaxiT Saaswvres qvitkirebSia-d iqiT daiwyes Tofis sreva.
magrem RilRvlebi eridebodnen im alagebs.saiskesac qvitkirebs saTofeebi
xqonda-d imiT veras aklebdes amRivnebi. TiTo-orolas Tu maxklevdes, Tu
cecxlis sinaTeze vis gaarCevdesa-d Tofis tyvia daswvdebod.
raÃelc vTqviT, es laSqari ufro gagais muqarazed iyva-d imis ÃelCi
Cagdebas an makvlas cdilobdes, manam sxvis xalxisas. SiSiTac imisgan
ufro eSinod, manam mTelis soflisgana-d imiT, imis saxls ufro bevr
xalx daec. am RamiT gaga axieliT masuliyv nasvami, sxvaT jalafT ar geeg
imis masvlai-d misuliyva-d diaci (coli) gamaeRviZ, gagai imis diac erTad
dawoliliyvnes (xevsureTSi coli da qmari erT loginSi ar iZinebdnen, roca
erTad daiZinebdnen, ise saidumlod, rom ojaxSi aravis gaego). talavaric
wayril xqoniyv gagasad aiseTas dazZinebiyv. isiT magrad zZinebiyv, ro Tofis
Ãmasac ver maeyvan gonT. cols ki gamaRviZebiyva-d am dros Sayriliyvnen
RilRvlebic gagais loginsTan. cols mTvralxuSti (namTvralevi, vidre
gamoafxizlebs) gaga gonT ki Caegd, magram manam karga gonT mavidod,
daxveviyvnes RilRvlebic titvelsa-d da uiaraRosa, daeWir. col ki am
bZolaSi gadaxtomiyva-d Tavis mamamTil berdiasTana, sxvas xizansTan
qvitkirSi Savardniliyv. berdiama imis jalafT ar icodes gaga Tu masuli
iyva-d RilRvelT ÃelCi darC; es gagais colm icoda-d sircxviliTa-d
mamamTilis xaTriT veRar ambobd. erTic is, ro mamamTils ro gaeg Svil-
zalT erTad wola, es sircxvil iyv, meore is, ro zal xo mamamTils ar
zZraxevda-d raÃel etyod. RilRvleb ro gagas daecnesa iWerdes, gaga gonT
mavida, SaibrZol. gagais cols sru veRar miaqcies RilRvlebm yuradRebai-d
imiT daSC droi, gadaicv sadiacoi-d, raÃelc vTqvi, qvitkirSi Savard.
qvitkiris kari maRlad iyva-d kibei xqond midgmuli. mzubuq kibe iyv, ro
eseT dros ro qvitkirSi Savidodes, kibesac Tan aitandesad, veRarcaiT
vin avidod memr qvitkiris karTan. berdiam Tavis xizan ro yvela iq nax,
gaga axiel egona-d kibe aiR maRlad. am dros gagas Ãeleb dauWiresa-d
Sakonvas upirobdes, magram gaga isiT Ronier yofil, ro imis damorCileba
gazZnelebiv. am brZolaSi erTis RilRvelisad Ãel ukrava-d tvin Sausxmevav
yoreTad danarcxebuls. am arev-darevaSi gagas erTis RilRvelisad
xanjar auwvdava-d imisadav daucav gulzeda-d imaSiav mamkvdar. gamayrilan
RilRvlebi wingardazeda-d gamaxyoliv gaga xanjriTa-d axla aq gamarTul
brZola. gaga iseT gaafTrebul, ro axlos veRar mizdgomion. vercaR saiT
Tof daukrav gagaisad; raki yvelgan mirgvliv exveodesa-d is aSinebd, ro
gagaisad ro Tof daekr, RilRvelebsac maxvdebod.
187
qviTkirSiiT berdia Tavis wingardaze areul-dareulad xalxs xedevda-d
ar icod, vin iyvnes, erTs TeTrad xedevda-d isic RilRvel egon, TeTr
CoÃiani. is Tu imis Svil gaga iyv titveli, xanjriT RilRvelebsTan ibZoda,
iman ra icod. imas gaga axiel egon. berdiam moifiqr, ro winwinav mag
TeTrosansav mavxklavao-d memrav sxvebs dauwyebav Tofis Ãlasav. zlisad
uTqom berdias: aba, iWiridi zalo, ai TeTrosanas vesreva, Sen ufro gaigeb
ras iqs, me Tofis kvaml damefarebisa, aramc ver gavig maxvdebisa Tu ar. Tu
magas maxvd, memr am sxvebsac sru Teslad davRlev, Tu aqiT ar wavides. zalm
qvitkiris saTofeSiiT gaxena, nax, ro TeTrosana RilRveli ki ar as, imis
qmari gaga, utalavrod. zal mamamTils ar zZraxevda (Cveulebis mixedviT
ar elaparakeboda), magram nax, ro berdiam ar icisa, Tavis Svils upirobs
makvlas. met gza aRar eqna, Tavisad Tqo: `nu maxklavs mamamTili, eg magis
Sviliv ar as RilRveli, agerai RilRvelebsTan ibZvis”. maSin mixvd berdia,
ro gaga masul yofilao-d Cven ar gvcodnivav, anabrivav diacsTan iwvao-d
amanav imiT icisav. daliSnebul Tofi TeTrosanas maaSora-d sxvas esriv banis
pirze nadgoms. banis pirze gagas xyonion xanjriT mimwyvdeulebi-d aRarc Sin
uSobda-d an banze unda gadayriliyvnes. es erT RilRvel gadavard berdiais
Tofis tyviiTa-d sxvebi, romnebic gagais xanjars gadaSCes, qve gaiqcnes. es
yvela erTbaSad maxÃvd. mamamTilisa-d zlis saubaric, gagais brZolaic _ ro
TvalwamierT xans iyv yvela, saubar qve grZeldebisa, didxans Rgonav kacs
es ambavi. gagaic maSin gamafxizld, rosac berdiais Tofis Ãma gaigon, maSin
maRgond simagreic. isic maRgond, ro xanjriT laSqarTan veras gaÃdebisa-d
aCqarebiT iZax: `berdiav! kibe CamauSvi xanze”. berdiam maSin CamauSv kibei-d
gaga Ãel xanjrianid sisxliT gasvrili Savard qvitkirSi. colm mautan
saCqarod Sarval-perangi-d gagamac Caicv. gaujavrd berdia: Tu aq iyaviv,
radar kibe maikiTxev drozedav, ro kinaRam magkaliv, xanjriT ras unda
gauÃdav laSqarsav. es simReris sityva maSindeli, rosac gagam kibe iZax:
berdiaobiT iZaxa: kibe CamauSv xanzeda!
RilRvlebs ro gaga iqav cocxal wauvida-d simagreSi Savid, axla iqiT
berdia isrevd Tofs, amis daSinebulebi gagais saxl-kars axlos aRar
mozdgomian. sofelSi ki sadac simagreebis saTofeeb ar daxedevda-d iqiT ar
eSinod, daTareSobdes, saxlebSiac Tavisuflad Sadiodesa-d sWrides Tavs
diac-ymawvils. karSi gamasuls TofiT Ãocdes. zogs qve xanjrevdes, zogeb
kidev tyved daiWiresa-d gamalales. im Rames makluli did-cotai samoc
daTvales, meore dRes zog xanjriT naÃoci, zogi tyviiTa-d zogi cecxlSi
188
iyv dawuli. RilRvlebs sxo soflebSiiT masaval gzebic Sakruli hqondaT,
isic icodes, ro arcvin aqiT wasula-d imiT ufro guldamSvidebulad
iyvnes, sxvas soflebSiav ver gaigesa-d aq vercaiT vin maeSvelebisav. amRas
karga xans iTareSes, galewes, dawvesa-d gaamtveres. davlisad masuleb arc
iyvnesa-d arcara bevr gamautanav. Tunda watanaic zdobniyv, ver waiRebdes
isiT sicivei-d yinvrian gzeb iyv. sabolood kidev Saamowmes sofelSi cocxal
xo aRar vin daSC. vinac maimwyvdies, kidev daÃocesa-d gabrundes. RaniSam
uTxr: yaraulic maxÃseniTav, aRar asav saWiroiv, raki sxvas soflebSi ver
gaigesao-d arvin maeSvelav. amRa sakmaod gavanadgureTav, tyveebiv ÃelT
gvyovo-d veRaras vin gvizamsav. RaniSais sityva gaigones, maeÃsnnesa, wavides
saRilRood. tyveebic waiyvanes.
sofeli axieli amRasTan arc Zalian Sors as, zog Tofis xma qvec madis,
zog ki ar; Tu Zalian Tofi, imis Ãma kargad madis. axielis boloSiiTaca-d
marjvenas gverdzeiTac gorT (gori: adgilis saxelia sof. axielis
samxreT mxares, iqve axlo gverdze) amRas saxlebi kargad Cins. axiel kidev
yaraulebis dayenebaic icodes dReobebSi. xuces SauTvlid axalgazdaebs,
ro wuxrav jvarSi meediTav sayaraulodav. erT xuTi eqvs axalgazda mavidod.
jvarCiiT kargad daxvdebodesa, memr RamiT sofelsaca jvarTac orolobiT
yaraulobdes. manam jvarionni isxdes, ori kacis garda sxveb yarauleb
jvarivnebsTan isxdes, memr jvarionni ro dawvebodes, lud-arays gauwirevdesa,
yarauleb gaTenebamdin isxd. or yaraul gavidod: mTxilad sofelsa-d jvar-
jvaris kars Samauvlida-d memr or sxva gavidod, soflis daTvalierebis
dros im gzebsac Sinjevdes, saiTac mtris masaval gza iyv. eesr ecvlebodes
erTucs gaTenebamden. yaraulT Tu naxes, mteri madis, soflis davalebuli
aqv, ro or Tofs gaisreven. or Tof ro gavardebis, es imis liSani, ro mteri
masuli. Tofis Ãma visac gamaaRviZebs, yvela kac karSi gamavardebisa, iZaxebs
ÃmamaRlad _ ra ambaviao. yaraulebic uZaxeben, raic ambavi asa, sad naxes
mteri, saiske unda wavidas mdevari. astydebis sofelSi Zaxil-Zuxili (gaZaxeb-
gamoZaxeba). am qoTSi yvelas gamaeRviZebis; ro mdevar wavidasa-d erT vin Sin
darC, meores dRes sircxvili karSi gamasvla qudianis kacisai. sxod qve ar
iyv neba RamiT Tofis srevisa, Tu mter ar vis enax. an mTvralsa an fxizels
ro isr vis maxÃdomiyv, ro RamiT ubralod Tof gaesriva-d xalx tyuilad
aeyar, rosac gaigebdes, aman Tofiv tyuilad gaisrivav, gamasul xalxi
miubrundebod tyuilad Tofis gamsrevsa-d sasikvdilos ar daaridebdes,
memr jvarSiac miayvaniebdesa-d daakvlevdes erT saklavs mainc jurumad,
raki soflis wes daarRviv. amas Zalian wyinobdes imiTac, ro es ubralod
189
Tofis sreva ro damarjvdasav, xalxsav maSinac tyuil egonebisav, rosac
marTla mter mavao-d aRarvin gamavav karSiav. Tu gamavav, maSinac briyvad
iqnebisav. ai am mizeziT ubralod aq Tofs arvin gaisrevd.
esr yaraulobdes axiel am welwadSiac. SuaRame gadasul iyv, ro amRiske
mÃarezeiT Tofis grialiviT raim gaigones. gaiqcnesa, gavides iseT adgilze,
saiTac amRai Cind. gaxenes, ro amRas cecxli aqv wakidebuli, cas gadis ali.
yarauln mabrundes, mavidesa-d sofelSi or Tof dacales. Tofis Ãmaze
xalx karSi gamaiyara-d daiwyes Zaxili: ra ambaviav. yaraulebm uZaxes xalxs:
`amRas sadam xyon dacemulni RilRvelni-d sofeli sru cecxlSi iwvebis”.
arxotivnebs erTpir feÃsacmeli-d Tof-iaraRi sru mzas ekid loginsTan,
Ãma ra Samavardebisao-d laSqar-mdevarSi magvindebisav wasvlaiv. es ro
gaiges–amRasav laSqariav dacemuliv, saCqarod yvelam Caicv, aisxes Tof-
iaraRi-d daiqcnes amRiske. arxotivneb ro mdevrad wavidodes, yvela Cqarobd,
raic vis SaeZliyv yvela mirbod, ro mtersTan win misuliyva-d Tav esaxel.
saxelis gulisad aravin zogevd, xoloT saxel eqn, kac maekla-d Tunda
Taodac iqav mamkvdariyv, aras inauRlebd. gza-gzaT (gza da gza) erTucisad
macda arcru icodes. vinac gaaswrobd yvelas, is iyv saxeli. magrem eexlad
ki isiT ambav iqn, ro xalxs erTucisad daSWird macda, imiT, ro laSqari
iqav sofelSi iyva-d TiToobiT misulebi an Taod izaralebdes; daRalul
kac ro laSqarSi Savardniliyv martoi, aba ras Ãels gamaitand, an ras
gaarCevd im SigiSig nacem xalxSi, vin amRion iyvad vin RilRveli. imiT
maucad mdevarm erTucsa-d amRis aqaTi dagrovdes `ekalTan” (adgilis
saxelia ekalni).
mawmendil ca iyva-d maskvlavebs etyobod, ro Teneba iyv maaxloebuli.
mravalani gors miaxloebiyvnes (mravalani: varskvlavebis jgufia, romlebic
ianvarSi Tenebis dros moefarebian dasavleTSi mTas). esr xalxm erTucs
maucada-d rCeva daiwyes –M eexladav mividaTaev, Tu laSqar ro gabrundebisav,
maSin Tan CavxyoTav.
axalni oCiaurni mdevarT umarTven pirsao.
ai, es simReris sityvebi, maSindeli asa-d maSin oCiaurT axleb sakmaod
gamacdileb iyvnes, laSqar-mdevarSia-d mtrisad miyolaSi. am axlebm uTxres:
amRas ro mividaTav, ver gavarCevTao-d amRivnebs vazaralebTav. RilRvelniv
exla maled gabrundebianav. imaT ar ician Tu Cven gavigiT, tyvia-wamal jer
bevr ar aqv imaTa-d raic xqond, imasac amRas daxarjevdes. memr xo iciT,
magaT feÃsacmlisai-d talavris ambavi, egeni am zroma-tyromaSi (metismeti
190
sicive) wyalSi nadenebi sru feÃSiSvleb marCebiana-d arxotis Walas ro
CaveweviT, iaraR sru ar gvind, joxiT saÃoclad daÃdebian. Jjob, ro iwros
Walaze CavewivnaT, gaTendebis kidec. gavarCevT RilRvelsa-d amRions;
exla tyveebs waiyvandesa-d Tan eqnebis xalxi. sru Teslad davRlevT mag
laSqars”. oCiaurT ro esi Tqves, gadaswyvites, ro Walaze Caewivnana-d iq
autexan brZolai. walales mzveravebi, naxes ro laSqaric gabrunebula,
wasul. amRa sofel ki sru naoÃari gawiruli. saqonis saWmeli, saxlebi
dawuli, xalxic gawyvetili, simagreSi Tu vin iqnebod, Tore gareT rac
xalxi iyv, sru gaewyvit. mzveraveb male dabrundesa-d mdevars mautanes
ambav, ro laSqar gabrunvilao-d wasulav.
RilRvleb jer SiSiT yofiliyvnes, ro sxo sofleb gaigebsao-d
maeSvelebianav. ro arcad vin maSvelebiyv, gabriyvebuls RilRvlebs yaraulic
maeÃsna-d yvelan wasuliyvnes. waeyvan ramTvenim tyvei-d wasuliyvnes. maSin
yinvrebis gamo saqonis galalva arcaiT iqneboda-d isic naxevar sru daewv
saxlebSi. zog eegr eÃoc.
mzveravebm ro mdevars laSqris gabrunvis ambav mautanes, mdevaric gamaxyv
uken. mdevari nel-nelad mixyvebod, imiT ro amRis Wala ganieri asa, gzis
iqi-aqaTi damalva SaiZlebis orwyalTanas. kaloTanisa-d arxotis wyal ro
erTad iyrebian, iqiT iwyobis iwro arxotis Walai; gadaswyvites ro iqamdin
ar dasweviyvnes. iq isiT iwro Walai as, ro ityvis kaci, es wyal raÃel
etevisav. am Walais siiwroeze meleqseebi eseTi sityvebiT ityodnen leqss:
iwroo Cveno Walao, Zliv Casavalo wylisao.
es Wala isiT iwroi, ro kacs sru wylis gaRma-gamoRm SWirdebis siaruli.
Ãidebi mokl _ mokleda as. xan wylis erT mÃarezed as savali, xan meore
mÃareze. xan saiT Camausxdebian wylamdin kacis miuvaln qarafn kldeni, xan
saiT. romensac mÃareze kldenia, aq Ãidi Zesa, meore mÃareze midis gzai. esr
codo-WiriT sasiarulo Walai. arxotivnebs am Walaze xqond RilRvelTan
gamarjvebis imedi. icodes, ro Casacmel-dasaxuravsTan erTad arc iaraR
uvargod. tyvia-wamalic ar xqond, arc Tof-iaraR uvargod. arxot ro Tofis
Caxmax vis maeSalis, waiRisa RilRos gayidis. qarTulis Tofis tyvia-
wamalsa-d mawyobilobas arxotivnebi qve Soulobdes saqarTveloSiiTa-d
RilRvlebs arcaiT ar xqond imis Sovnai. Tu ras iSoebdes, imasac cotasa-d
uvargiss. ai amiT eloddes iwro Walaze Casvlas, Tan yinvis imedi xqond, ro
RilRvelT is Saawuxebd. bolos, laSqar ro orwyalTanas gascilda-d iwro
Walas gaudges, maSin Camaewivnes axielelni, Tu Ramis sibneleSi gaarCevdes,
191
ro RilRveliasao-d tyved wayvanil amRion ar asav, duwyes Tofis Ãlai-d
TiTo-orolas makvlai. qaviskars ro miuaxlovdes, aq eSinod, ro qaviskars
Sagvikvrenav RilRvelnio-d aRar gagviSobenav.
qaviskari imiT xqvian ro aq qavi as aSenebuli (qavi: maRali galavani,
sadac kaci ver gadava da Sig moTavsebuli qvitkiris simagre). es alagi,
arxotis Walas yvelaze iwro alagi. orsav mÃareze WalaSiiT wveramdin,
miukarebeln kldeni. marcxenas mÃarze arxotis wyali kldeTad as mimjdari
iseT iwro kalapotiT, ro am wyals aq yoran ver daekarebis. marjvenas
mÃares gza Cadisa-d xuTi eqvsis saJenis sigane cota Walai as. am Walaze
kldeTaniT gzamdin maRal galavani as aSenebul, ro frinvelis meti zed
vera gadaxtebis. gzis pirSi erTi sayaraulo qvitkiri agebuli. qvitkirsac
saTofeebi aqva-d galavansac RilRvelT masavlis gziske. gzis marcxenas
mÃarezeiTac wyalSiiTav amayvanili as qvis galavani, aiseTaiv maRali,
gzamdin as isic miyvanili. gzaSi qavis kedlebi im siaxloes as erTad, ro
qoWian gabargul jor gaivlis Tavisuflad. aq culiT daTlili, sqelis
ficris karebi iyv Sambul, ro qarTulis Tofis tyvia ar gadiod Sig.
rosac SiSianoba iyv, arxotivneb rig-rigobiT yaraulobdes am qavsTan
aSenebuls qvitkirSi. saTofeebSiiT gaxedevdes RilRoT masavals gzas, Tu
laSqar mavidod, zogn laSqars ar Samautevdesa-d, zogebi arxot gastexdes
Ãmas. Tu mzir mavidod ki yarauleb Taod gascemdes pasuxs (mziri: sami,
oTxi an cota meti kacisagan Semdgari jgufi, romlebic midiodnen kacis
mosaklavad. Causafrdebodnen gzaSi, moklavdnen kacs da gaiqceodnen). axla
ki es laSqar ro mavid, arxotivnebs SiSi ar xqond gulSi, am yiameTSi vin
mavao-d imiT ar xyvand yaraulebic qavSi.
am qavSi ro RilRvelT laSqarm gaiar, arxotivnebs imiT eSinod, ro iqiTas
gverdzeiTav magvisxdebianav, gvazaralebenao-d arc gagviSobenav. mivides
qaviskarad, veRarvin gaiwon wasvla _ qaviskar gavla, daboroviald xalxi.
daiwyes saubari, raÃel vqnaTav, erT kacs Ãadel eqvivna-d mdevars raadam
CamaSComiyva-d dagvianebiT masuliyva. Ãadelm nax dagroil xalxi, gaicin.
kaceb ar xarTaev –M Tqo, amaSi ras ubrunavTav? sru ar SaxlaTul, gauvlava-d
gasul qaviskar, mixyoliv sxvebica-d gasulan mSvidobianad. RilRvlebi
sicivisagan isr yofilan Sawuxebulebi-d Tan tyvia-wamali xqoniv gaTaul,
ro sru aRar ufiqrebav mdevrisad gzis Sakvra, aRarc Tav xqoniv imisa
sicivisagan. fexsacmel sadam Samaecalav gavigiTav, Tqvian winaT. yinvari
sadam ikrevdisav titvlebs feÃebsao-d sisxliann midiodianav ai yinvrianni
gzaniv.
192
arxotivnebi ro qaviskar veRar gasulana-d Ãadels gauRian gzani,
is bevrgan as simRereebSi naTqvami, fandurze samReralSiaca-d feÃze
SasamRernebSiac. magaliTad:
1.
gaWirda, arxotivnebo, qaviskar gasavalio, Ãadelma RerenaTama, magan gaiRna gzanio.
zogi aseTi variantia:
dedamc cxondebis Ãadlisa, magan gaiRna gzanio.
2.
RerenaT Ãadelaisa dedaimc cxondebisao, mdevarTad gametebuli, qaviskar gamRe gzisao.
mesame simRereSi Ãadelai as Saqebuli, sxva naqeb arxotivnebsTan erTad.
am simRerebSi Catanebuli as mkvdar arxotivnebi, vinac sicocxleSi
saxelianebi iyvnesa-d Ãadelic imaTan stanav:
sikvdilm Tqo ar davijereb, nabrZanebs viqam xTisasa,badaT mauklav badasa, kulas CamavSli qvisasa.
uSiSas oCiaursa, mglebur mWamelsa mtrisasa.
RerenaT Ãadels mavxklevdi, qaviskar gamRes gzisasa.
am simRerebSi sxvebic bevri as Catanebuli arxotivnebi. Ãadeli yvelkan
Ãsendebis, imiT ro qaviskar dagubebuls mdevars iman gaarTvn gzani.
qaviskriT Tan mixyvebodes laSqars. tyvia-wamali sru gauTavd, zogebi
gza-gzaT rCebodes dayinulebi, feÃdamzrlebi. arxotivnebi Tavebs SWrides.
jarais wyaro gaiares, taniiskari, `saZromT” gavides, daiwy Tenebaic. tyved
galaluli xalxi zogi gza-gzaT maemala, zogebi qve daÃoces RilRvlebm,
rosac atyobdes, ro veRarc Taod wavidodes mSvidobiT.
TaTxeliskar ro gavides, gaTend kidevaca-d gascnes erTmaneci. RilRvlebs
tyvia-wamalic aRar aqvav, gaiges arxotivnebma-d sicivis gamo vercaR
xanjrebs Ãmarobenav, gaxalizebulebm daisves xanjrebs Ãeli-d daiwyes Ãoca
xalxisa. Tan kidev, visac SeeZliyv, midiodes, magrem arxotivnebi atyobdes,
ro yvelas gauWird RilRvlebsa-d TandaTan daiwyes gza-gzaT rComa.
arxotivnebi aRarc tyvia-wamals xarjevdesa-d Tan mixyvebodes laSqris
narComs xalxs, vinac darCebod, imas klevdes. bolos terRiskar cota veli
as, iq wina Samauaresa-d sru daÃoces xalxi, RilRvlebi. axiellebic ki
193
daRalulebi iyvnes, magram es ambavi sxvas sofels kaloTanasac gaega-d
dasvenebuli erTis soflis xalxi, kaloTanelni, Camaewivnes terRiskarad
imaT mauRes RilRvlis laSqars bolo.
terRiskar kaloTanelni, vefxvni abrundes mwkalzeda.
es simReris sityvebi maSindel naTqvami as kaloTanelTaze. arxotis
jvars uSvelav bevri. Cven xalx Tu qve ver xedevdisa maSin, tyved daWerils
RilRvels uTqom: erTiv TeTrcxenian kac gagvyvebodisao-d isi gvÃocdisav
bevrs xalxsav. yinvrebzedav ai cxeniv isr davidodisav, rogorc mSralzeda-d
cxenic gvÃocdisav totiTav. arxotivnebsTan safarvel zdebiva-d RilRvlebs
qve uxednav arxotis jvari. RilRvlebze as maSindels ambavze naTqvami:
xo ar dascilda RilRvlebsa, samans ro dgemdes Zvlisasa.
TeTr taiWosanT xedevdes, mwevarT arxotis jvrisaTa.
am laSqrobis simRereebi bevri asa-d erT-erT ai es simRere iwerebis aq:
Sayara mZime laSqari: savseT maglalavT tyviTao!
amRas CamuSvna TareSni, yam nu gaqvT, uTxra, sxvisao!
mZinarsa diac-ymawvilsa, ali axvies pirsao,axiel gaugonebav, amRas Wexai cisao!
amlaTad maemzadnian, aras xyvaroben Zilsao;
axalni oCiaurni, mdevarT umarTven pirsao.
ician jabuSanurTa, cda mamad maudisao.
RerenaT Ãadelaisa, dedaimc cxondebisao!
mdevarTad gametebuli, qaviskar gamRe gzisao.
qaviskar Camaewivnes, gurgur dgas Tofebisao;
gaTenda TaTeliskara, cnoba aqv erTucisao.
Tav daanebes Tofebsa, prial dgas xanjrebisao.
terRiskar RmerTi aÃsenes, dabrundes siciliTao.
terRiskar ro laSqars bolo mauRes, wamavidesa-d erT kviraes sru
saflavebi Txaresa-d laSqrisgan gawyvetil amRion xalxi Rmarxes. RilRve-
lebmac gaigesa-d zides mkvdrebi. mkvdris zidvaSi ki aRarc arxotivneb ras
uSavebdes RilRvlebs.
194
miTxos dalaSqvra Ãevsurebisagan
miambo giorgi liqokelma,
50 w., 1936 w., sofeli aWe
ÃevsureTs qistisai-d lekis laSqaric ÃSirad ecemoda-d Ãevsurebic ki
laSqrevdes Tavis mezoblad mcxovrebs mTis xalxs. ufro xSirad miTxos
ecemodes, meÃeveebsac ecemodesa-d Taod Ãevsurebic ki laSqrevdes erTmanecs,
vinac vis maereod. ufro gudanis jvars xyvand bevr saymoi-d saerTod
ÃevsureTic imas ufro emorCilebod. Tu ÃevsureTs vis laSqrevd gudanis
jvaris saymo maganZuri, maSin marto es xalx Saiyrebod, dasvemdes qadagsa-d
qadag rasac ityod, isr wavidodes dasacemlad. Tu miTxos laSqrevdes ki,
sxo gvaris xalxic eswrobod maSina-d ÃevsureT yvela qudiani wavidod
laSqarSi. laSqar rosac gavidod, maSin Tu aod vin iyv, an beri, ymawvili,
iseeb darCebodes Sin. Tu an aod ar iyva, an beri (moxuci), ymawvil ar iyv,
isiT axalgazda darCebod Sin, dilas diacebSi gamaCindebod sofelSi, is
samudamod Sarcxvenil darCebod, ro karSi aRar gamaevlebod sircxviliT.
rosac laSqrobas gaRbedevdesa-d xalxi gudan Tavs maiyrid, maSin erTs
mainc saklavsac maiyvandes, imas daxklevdes, jvars erTmanecs Saaxvewebdesa-d
qadags dasvemdes. qadags ro dasvemdes, sanTlebs aanTebdesa-d yvela xalx
muÃls maiyrida, Seexvewebodes gudanis jvars: `dalocvilo gudanis jvaro!
didi xar, did SagiZlav, Senis saxelis Wirim. Cameedi-d aubni Ãorcielis
ena. asa Tu ar gamarjveba Cveni, ro laSqrad wavidaT? asa Tu ar dro, ro
Seni ZaliT gavimarjvaT mterzed? gagviZRoleba Tu ar Sens droSas Senda-d
SenT ymaT sasaxelod? Tu kidev damarcxebai goqv isic dazemi, dalocvilo,
Senis meenis Ãorcivlis piriTa-d imisanic yabuln gavÃdebiT, manam Sen
bZaneba ar iqnebis, arcad ar waolT”.
xalx, ro Saexvewebod, qadag calke dajdeboda-d iwerd pirjvars. Taodac
exvewebod gudanis jvars: `nu gamaqilikeb (nu gamamasxaraveb), Sen gulis
neba maTqmi, ro Sen saymo Seni bZanebiT wavidasa gaimarjos mterze. Cven
Ãorcielni orTa-d uSenod ara SagviZlav Senma gamarjvebam”. qadag ro
dajdebod, daiwyebd mTqnarebas. daimwuxevd Tvalebs, daaSatebd erTucs
Ãelebsa-d daiwyebd qadagobas. is iqadagebd gudanis jvaris nebas. undoda
Tu ar gudanis jvars exlad laSqroba. exla ro laSqarSi wavidas es
xalxi, gaimarjvebs Tu ar, an Tu exla gamarjvebas ver xedavsa-d wasvlaze
uars ambobs gudanis jvari, meored ros unda Saiyaras laSqari-d ros
wavidan miTxos.
195
qadagis qadagobas xalxi guliT yurobd, ro gaaTavebd, qadagic, sxo
xalxic yvelan quds maiÃdidesa-d Saexvewebodes: gvapative, rasac gawyenTav,
rosac Sen gagviZRvebiv, gagvimarjvev mterzedav. memr adgebod qadagi-d
kidev ubralo sityvebiT gamaucxadebd xalxs gudanis jvaris nebas.
xandixan gudanis jvari laSqarT uars etyod, eexladav laSqrobis dro
ar asav. ro wavidaTav, gamarjveba ar dagvCebisav. xan ki qadagi ityod:
gudanis jvaris droSa unda aebasao-d unda wavidaTav laSqradav, gudanis
jvariv imas bZanebsav, ro me gagiZRvebiTao-d gagamarjvebiebTav mterzedav.
Tqven me ver mnaxavTav, magram mterTan brZolaSiav Tqven gverdi viqnebiv.
sxvas garda erTxan maigones ÃevsurT miTxos dalaSqvrai-d davlis
wamaReba. Saiyarnes gudan, dasves qadagi-d gudanis jvarm bZan: aabiTav Cem
droSaiv, gagiZRvebiTao-d dalaSqreTav miTxoiv. iqav me viqnebio-d mters
dagimarcxebTav. Ãevsurebsac es undoda-d maemzadnes salaSqrod. yvelam
axal jRan gaband axliT sabandiT.
bevram Ãevsuram gabanda Ãaris gavais jRanio! (jRani: fexsacmeli)
bevram gaiRa velada, ÃelCi naWeri fario!
maamzades mSvildisari-d Ãmlebic daleses. sagZlad yvelam Caidv erboT
mazelil Ãali, imiT ro is cota und saWmelada, Rone qve aqv. aabes gudanis
jvaris droSai-d wavides samiTxood. droSa medroSaes edv mÃarzeda-d
miuZRvebod win, memr sam qadag mixyvebod, memr laSqar mixyvebod. gamarTuls
laSqars qal-zal gaxyv karga gzasa-d jvar dasweres: `mSvidobiT weediT,
Ãel magimarTnaT ÃevsureTis salocavebm. mSvidobiT gamgzavrnasTa-d Sin
mSvidobiT dagabrunnasT”. cxeneb ufro bevrs xyvanda-d zogeb ki qveiTebic
midiodes, visac ka cxen ar xyvand Sin. cxenianebi cotas gzas gaivlides,
memr CamaÃdebodesa-d sxvebs Sasvamdes Tavis cxenzed. iseeb cotas gzas
gaivlides cxenebiTa-d axla sxveb Sajdebodes, isr, ro rig-rigobiT
dadiodes cxeniT. gudaniT wasulm biso-ÃaÃmatisas gaiar. aq erT saklavi
ÃaÃmatis jvarCi daklesa-d Svelvai sTxoes ÃaÃmatis jvarsac. gadaiares
daTvisjvari (gadasavali mTa Satilisake), kistan-lebaiskris sofleb
gaiaresa-d salaSqros Walas Cavides (salaSqros Wala imitom ewodeboda
am Walas, rom aq mudam isvenebda miTxos mimavali laSqari, patara moedani
da balaxiani Wala iyo, cxenebsac moaZovebdnen da TviTonac daisvenebdnen,
Tan kidev xelmeored qadagsac dasvamdnen da mousmendnen gudanis jvaris
bZanebas. SeiZleba gudanis jvars pirvelad wamosvla ebZana da mere azri
196
Seecvala da laSqari daebrunebia. amitom aq aucilebliv icodnen qadagis
dasma). salaSqros Walas laSqars SamauerTd kistneli-d lebaiskrel
axalgazdaebic. kargad ro daisvenes, aanTes sanTlebi, dasves samiv qadagi-d
SazZaxnes gudanis jvars: Cameediv gamarjvebulo-d dazemev Sen nebai. Cven
laSqrobaze xo aRara Saicvalav. am dros laSqar iqav muÃlze isxda-d
exvewebodes jvars. sams qadagSi ToTias axyv jvari-d gudanis jvarm bZan:
xTiSvilniv xTis karzed viyveniTav Sayrilniv imis Samdegav, me ro aq
wamasvla-i vbZanev, xTis karzedav erTis wlis vadiT SameÃsnav Ãmaliv,
eexlad miTxos nu waxolTav, Tore gamarjveba Tqven ar asav, daziandebiTav,
me Svelvis neba ar maqvav, erTi wlidges ro Ãmals Savibomav, memrav
davecnaTao-d gavamtveraTav miTxoiv.
SazZaxnes Tav-Tavisada, ToTias axyva jvario;
ar maqvis gamarjvebai, nu mizdiT Cemni ymanio.
erTis wlis vadiT SameÃsna fxasisxliani Ãmalio.
Ãevsurebm ToTias qadagobaSi yur ugdesa-d bolos uTxres: Sen geSinianao-d
imiT xqadagobav, gudanis jvarmav jer isi bZanav, ro wavediTao-d eexla gana
Tavis sityvas gastexsav. gana maSin qve ar icodav, rosac wasvlas bZanebdav _
gamarjveba Cven iyvaev Tu sxvisaiv.
ar daijeres ÃevsurTa, ar brunavs Cveni gvario,SiSiT xqadagob ToTiav, ar gaqadagebs jvario.
amaSin magWriT kalTasa, rosac dasxdebis jario.
aba Tu SiSiT vqadagob, geqnebiT winamZRvario.
Tqven Tu mSvidobiT daRbrundaT, ginda mamWridiT Tavio.
Ãevsurebma Tqves: ros iyvav ro Cven gvariv laSqrad mimavaliv gzaSiiT
brundebodav, Cven mainc waolTav. ToTiam uTxr: aba Tu SiSiT vqadagobav, me
gagiZRvebiTav, magramav, Tu mSvidobiT daRbrundiTav, kalTa ki arav, Tunda
Tav mamWridiTav. amoobaSi daRamd kidec. gaidves mÃarze droSai-d wamavid
laSqari samiTxood.
SuaRame iqnebod, ro ÃevsurT laSqari miTxos mavid. cxenosan xalxi
miTxos CdilSi daimala-d qveiT xalxi sayaraulod wavid. isiT gzeb Sakres,
saiTac eSinod, wavav saiT vinav, RilRosao-d WanTeTs gaagebiebenao. xalx ro
maeSvelasav, dagvazaralebenav. magram qistebm es icodes, ro Ãevsureb gzas
197
Saxkrevdesa-d laSqar ro deec, WanTeTiske ugzoze gaiparnesa Saatyobines
xalxs. yaraulebis dalagebis dro ro iqnebod, cxenosan xalxm sofleb
gaiyves. Sasxdesa-d gaswies TavTavis namrgalis soflebiske. mivides yvela
sofelSi, cxenebi yvelkan mafarebiT damalesa, Taod soflebs daecnes.
soflebSi saxlebs cecxl waukides, saxlebis mirgvliv Casafrdesa-d vinac
gamavidod, TofiT Ãocdes.
Su miTxo Cawves dadages, cas gaadines alio,gawyvites diac-ymawvili, kalod galewes mkvdario.
visac geewivnes, yvela makles. didi-cota, kaci-diaci. zog daÃocesa,
zog tyved daiWires. qisteb vinac ÃelSi Caigdes, an maklesa-d an tyved
daiWires, magram zog xalx isr gavid gareT, ro xevsurebma verc ki gaiges.
miTxos ro cecxli waukides, yaraulebmac daiwyes Tofebis sreva Tav-Tavis
sayaraulo alagSiiT qistebis dasaSineblad. miTxos kac ro gaxenebd,
yvela sofels bol azdioda, yvelkniT Tofis Ãma madiod. Ãevsurebm
saxlebSiac daiwyes Sadenai-d davlis gamatana, memr yvelas sofelSiiT
gamauSves cxvar-saqoni-d erTad Sayares (maSin ÃevsurT laSqarSi samoc
kac iyv, danarCen xalxi samgzavros iyv wasul-wamasuli-d laSqris wasvla
ver gaigesa-d imiT darCes ÃevsureT. laSqrad srul samoc kac iyv wasuli).
zog xalx win gamauZRv cxvar-saqonsa-d zogi uken gamaxyv. miTxos Cdils
ro amaubrundes, yaraulebmac yvelkniT naxes; meeÃsnnesa, wamavides. manam
jaregas cxvar-saqon amavidod, manamden yaraulebic mawivnesa-d gamaerivnes
laSqarSia-d ÃmamaRlad mReriT wamavides gza-gzaT. Ãevsureb gabriyvdesa-d
nel-nela madiodes, Tan imRerdes. Tan ToTias usayvedurebdes: gudanis
jvaris bZanebas ro gvatyuebdiv, aexla ver gavimarjveTaev. xo xedav,
ramoden cxvar-saqon magvidisao-d jer erT kac ar dagvklebivav. gudanis
jvar Tu ar gvSveldasao-d gamarjveba Tu ar xqondasav, eesr mSvidobiT
davbrundebodiTaev.
miTxos bZola, saqonisai-d cxvris gamaSobai, imis nel-nela siaruli,
Zalian gagZelda, amaobaSi qistebmac gaagebies WanTelTa-d RilRos: ÃevsurT
laSqar dagvecav, miTxosav cecxl waukidesao-d magveSveleniTav. Saxkazmnes
cxennid saCqarod miTxos mavides WanTelnica-d RilRvelnic.
WanTni mavides WanTeTiT, manayes nalursmario.
198
Ãevsurebi gzadagza madiodesa-d, maudiod cxvar-saqonic. RilRvlis
mdevarm kidev gza gadauWra-d win maaswvres. Causafrdes tutiliskidurT,
sadac yvelaze metad iwro gza iyv. ÃevsurT laSqari simReriT midioda.
am dros RilRuri eniT gaigones Zaxili: dadegiT, nuRar mizdiTav. Tu
TavisTavisad ka gindaTav, dayareTav cxvar-saqonio-d eg tyveebiv, Tore sru
gagwyvetTav. Ãevsurebm ro naxes, saqme cudad asav, jer ZaliT gasvla daapires,
magrem qistebm isriT Ãoca dauwyesa-d aRar gauSvnes, naxes ro winac gzai
aqv Sakruli, ukenac mdevar mazdevs, saTavezedac xalxi as masuli, blozed
axlos wyali as, ro mikareba ar SaiZlebis. Ãevsurebm es yvela kargad gaiges,
ro wasasvleli aRarcad xqonda-d Zalauneburad gauSves tyveebic, cxvar-
saqonica-d Tavis cxenebic nadavliT dabargulebi.
tyveeb ro gaTavisufldes, galales cxvar-saqonica-d ÃevsurT cxene-
bic. Ãevsurebm axla omiT gzis gakafvai-d Siniske wasvla maindomes, magrem
qistebm aRar daanebes gzai, gaCaRd jer mSvild-isriT SuRli-d memr alag-
alag (zogierT adgilebSi) ÃmliT SuRli. Ãevsurebi, zogeb guldagul
SaibrZolnes, ro mainc vixocebiTav qviao-d saxel mainc darCasav. zogeb ki
mainc ver ibZodes isr, raÃelc saWiroi omCi. zog ro ÃmliT Savid omCi,
zog iqav qvebsa-d kldeebs efarebod, magrem Casafrebul RilRvlebi mainc
Ãocdes isrebiT.
ai, zog Ãevsureb, vinac ufro saxelis gulisad Tavs aRar zogevdes:
loxautis Svili ÃmalamaRebul gadaetan Casafrebuls RilRvlebs. erT-or
kaci qvec daWr sasikvdilod, magrem makles RilRvlebm. funCiaTYaparekaic
ÃmliT omSi Savida-d isic malev makles. biCinagaT Tinibeqi Casafrebuli
iyva-d imis nasrev isarsav verc far umagrdebodav, magrem sadac Casafrebul
iyv xalxi, qistebm meores gverdzeiT mauares, isar daxkresa-d makles isic.
is imiT ufro ibrZod gamwarebul, ro qistebm gverdi namyof SinS maukles _
apareka; imis Zebna undoda-d makl kidec erT qisti-d Saswir aparekas; ori
kidev sasikvdilod daWr isriT. aparekas ro isar maxvda-d Tavs Saatyv, eexlad
mavkvdebiv, Ãevsurebis gasagoneblad iZax ÃmamaRlad: ̀ Ãevsurebo Tu cocxal
vin gadaSCiTao-d waxvediTav, saxel nu daimalebisav. aq raic vin saxeli
vqeniTav, ÃevsureT waiRiTav ambavio-d iq iambidiTav, ro saxel ar iyosav
dakargulio-d aÃsondasav Ãevsurebsav, aq rogor vin mavkvediTav _ saxelianiv,
Tu sircxvilianiv. es aparekam ro iZax, daliv sulic. rosac apareka makles,
am dros iq yofil gamaxel Temrozauli, romenic marto gadaSC am laSqarSi
cocxali-d wamavid Sin. ambavic iman maitan, vin raxel omobd.
199
mag laSqarSi kargad Tav usaxelebav maraisSvils daviTs; ka memSvild-
isre yofila-d isriT dauÃocav ramTvenim qisti.
daviTo, maraisSvilo, ra turfa gidgas tanio.
eegr gÃdebodes abjarni, rogorc manZilas rqanio,eegr aRbrundi tutila, rogorc kaloSi Ãario, eegr gamagdis isari, rogorc Tbe-borbals wyalio.
erTbaSad kargad SabZolil daviTi, magram daukrav imisadac isari-d
mauklav. erT qisti saxelganTqmul yofil meomrobiT, saxelad baCayi.
mausom baCays Ãmlisad Ãeli-d gadastanebiv erTad Casafrebulebs _ Svid-
rva Ãevsurs. dauqcevav es Ãevsurebi, zog dauÃocava-d zog ki gadaSComiv
cocxali.
wamagviyarna baCayma Ãevsurni Svidi-rvanio:
magvwkepdis, magvawuxebdis, magvWyivis: baCay vario!
netavin CamagviCinna baburaulni Zmanio!
agebaR baCays maÃklevdes, magvSordeboda Rvario.
Ãevsurebs ro baCay mazdevd, maSin baburaulT natrobdes: netavin isen ki
maiyvannavo-d agebaR maxklevdesao-d magvaSorebdesav baCaysav. baburaulni
saxelganTqmul meomarn iyvnesa-d eexlad am laSqarSi ar yofilan. rosac
laSqar wasul, iseni samgzavros sadam yofilan wasulni.
omi, dilas Sambul, wuxrixnamdi gagZelebul (saRamo xnamdin) qistebs
RilRvlebi, aÃvani maRmatebion TandaTana-d Ãevsurebs sru mirgvliv
Samaxveviv xalxi. aRarcaiske ar miucav gzai. bolos saTaveSiiT autexav
sagoravi (aq qviani adgilia da kldeebs ugorebdnen saTavidan) Ãevsurn
auxvevian sagoravSia-d da amiT ufro uzaralebian. imTven qva-klde
daugorebav, ro xalx aRar Cindisav ai dagorvils qvaSiav. visac maxvdisav
gagorvil kldeiv, isic Tan gaiyolisao-d arlos wyalSi ecnianav qvaicao-d
qvisgn gatanil Ãevsuricao-d daxkargisav mkvdariv wyalmav. iqi-aqaTiiT
isriT saTavezeiT qviTa-d zokan ÃmliT sru gauwyvetav ÃevsurT laSqari,
ro erTs Zliv dauxwevav Tavi, didis codo-WiriT wamasul gamaxel
Temrozauli. gamaxelsac barkalSi isar maxvedriva-d daWril yofil;
saTaveSiiT ro sagorav autexav, SamkrTal-SaSinebuli zogi xalxi arlos
wyalSi Sayril, ro iqneba aq ufro raÃel gadavSCaTav cocxlebiv, iqneba
200
gadavidaTav wyalSiav, magrem isiT Zalian iwroda-d Cqarad midis es wyal,
ro iq kacis gasvla andrez ar as. vinc wyalSi Sayril, suyvela wauRava-d
daurCvav. raÃel ra maxÃd, gamaxela raÃelam gaugdav gaÃeiTas napirCi
(wylis gaRma mxares) iq Txels wyalSi erT did klde debula-d imis uken
miudvav. Temrozaul gamaxelas gon ar daukargava-d mTel-mkvdari gaTril
wylis pirCi, kldeebis SuaSi Cawolila-d damalul. om ro gaTaula-d
qvis gorebaic aRar yofil, Ãevsureb sru daÃocil, RilRvlebi misulan
naomarCia-d Saumowmebav, cocxal xo aRarvin dagvCav. Tu cocxal-mkvdar
mauxelav, isic mauklav. mauvlav saTave, daugorebav mkvdrebi, sru arlos
wyalSi Sauyrava-d wylisad wauRebiebav. Taod RilRvlebsa-d qistebs aq
Tu vin maxkdomiv, dabrunvils xalxs Tan wauRav, magrem imaT bevr ar
uzaralebav, RilRvlebs Ãevsurebi SuaSi xyonion mamwyvdeulebi-d uÃocia.
Taod Casafrebuleb yofilana-d TiTo orola maxkdomiv Ãevsurebis ÃeliT,
zog sada-d zog sad (qisti, RilRveli, aÃvani anu aÃva es erTi da igive
xalxia, mxolod cota garCeva aqvs enaSi, magaliTad TuSi, fSaveli da
xevsuri, yvela erTad ki aris qarTveli). qisti-d RilRvel ro gabrunvil,
gaugav gamaxelsav, ro eexladav veRarvin mnaxavsao-d isars veRarvin
mesrevsav. amdgar cocxal mkvdari-d wamasul, magrem vai im wamasvlas,
jer naomar nabZoli, memr mSieri, axla barkalSi daWril yofil, Tan
gza aras iq romenzedac is wamasul, iq sru kldenia-d uWirvels kacsac
Zalian gauWirdebis siaruli, daWrils ki ar; magram gamaxels ufiqrebav:
wavida kiao-d sadac mavkvdebiv, mavkvdebiv. wamasula-d uvlav codo-WiriT.
uvlav kldeTasa-d joxis magivrad Ãmal uargnebav (is Ãmali exladac
iqav aqv barisaÃos uWkuaT imedas. argnebisgan wverSi orad as gayrili,
inaxven maSindlis omis masagoneblad. uvlava-d gaTenebisad Satil masul.
Satilivnebs wauyvanav Sina-d mauvlav kargad. rosac kargad gaÃdil,
Saukazmav cxeni, gamaxyoliona-d ÃevsureT mauyvanav.
am omSi qadagebic dauÃocavisa-d droSaic miTxos damrCal gudanis
jvarisa. davlis matanis kvalad, ÃevsurT Tavebic iq daSComiv. am laSqrobaze
es simRere uTqom gamaxel Temrozauls, rosac kargad gamÃdar omSiiT
masvlidges. es simRere eexlad or-samnairadac ician, xoloT ufro wmidad
aq mayvanil simRerei as miCneul ÃevsureT. xevsureb amboben, winwinav eegr
yofilav es simRereio-d memrav zogiv areuladaR aÃsonsav xalxsav. es ki
namdvil maSindeliav:
201
Ãevsurm gabanda bevrama samiTxooda jRanio,Svids dRes emzadnes, Svids Rames, elven siwmidis canio.
daTvisjvar gadadiodes, egr ro marilze cxvario. marjvniv ToTias xyveboda laRi gudanis jvario.
salaSqros Walas Cagrovdes, did udga saubario, sami etana qadagi, gauyarian mÃario.SazZaxnes Tav-Tavisada, ToTias ahyva jvario:
ar maqvis gamarjvebai, nu mizdiT Cemni ymanio!
erTis wlis vadiT SameÃsna fxasisxliani Ãmalio!
ar daijeres ÃevsurTa, ar yivis Cveni gvario!
aRar gvidenav nelada, miTxos gabevrda cxvario.
SiSiT xqadagob, ToTiav, ar gaqadagebs jvario, amaSin magWriT kalTasa, darbas ra dasxdas jario.
aba, Tu SiSiT vqadagob, geqnebiT winamZRvario;
Tqven Tu mSvidobiT maxvidaT, Tunda mamWridiT Tavio.
Cadian giorwmidasa, cxenT Canays nal-usmario, erTmanecs CaeTamaSnes qveiTni-d cxenosannio.xuTSabaTs gaTenabada, SumiTxos dasces canio.
Cawves, Cadages SumiTxo, cas gaadines alio.
gawyvites diac-ymawvili, kalod galewes mkvdario.
amaibrunes xar-cxeni, tyvisa maudis jario.
amaiSvilis qvitkirTa, vis giqris bedis qario, kaci walales aÃvaSi, aqaR gviWireT mÃario!
dagveca ÃevsurT laSqari, did gvidga codo-bralio.
WanTni mavidnes WanTeTiT, manayes nal-ursmario, mZime agvidga mdevari, ar dagvanebes gzanio.
loxauriSvil dabrunda, Ãevsurnv miWireT mÃario!
funCiaT aparekama samefo dasTma Tavio.
Tinibeqm biCinagaTam daxarna mSvildis mÃarnio.
amagis nasrevs isarsa ver udgeboda fario, gverds miwevs aparekai, martos Savswiren cxranio!
saxel nu daimalebis, wamaval Tu vin xario!
daviTo maraisSvilo, ra lamaz gidgas tanio;
eegr gÃdebodes abjarni, rogorc iremsa rqanio.
eegr aRbrundi tutilsa, rogorc kaloze Ãario.
202
egre gamagdis isari, rogorc Tbe-borbals wyalio.
agxvies sagoravSia, dagkargavs arlos wyalio.
wamagviyarna baCayma Ãevsurni Svidi-rvanio;
magvwkepda, magvawuxebda, magvWyivis baCay vario.
netavin CamagviCinna baburaulni Zmanio,iqneba baCays maxklevdes, magvSordeboda Rvario.
anamci liqokelebi, erTis droSais ymanio.
amag qarTulis maTqvami, mec aiq namyof vario.
aimaT gamamaqcies, davxie arlos wyalio, wamaved naWreviani, argnad viÃmare Ãmalio.
mavkvdebi, davexmarebi, damitireben qalnio.
aimaT Samaveyrebi, arlos axyudnes Ãmalnio.
miTxovlebm Ãar dauklesa-d imiT sces pativi Tavis damxmare RilRv-
lebs. am simReris maTqvami Tavis simRerebSi ambobs, ro raxan mavkvdav,
imaT Samaveyrebiv arlos, ro Ãmaln axyudnesav. viTam Ãmlebiv visac arlos
daSCav. aseT laSqroba uqnav maSin ÃevsurT.
RilRvelT laSqari juTas da arxots
miambo da Camawerina giorgi arabulma sof. juTaSi, 60 w., 1934 w.
RilRvelT maindomes arxot laSqrad dacemai-d winamZRvars Rondebodes.
winamZRvari isiTi undod, ro gzakvalic kargad scodniyva-d arxotac
naval yofiliyv. Tan laSqrobaSiac gamacdil unda yofiliyv, ro Tavis
jar ar daezian. im dros dascemiyv, rosac ufro maÃerÃebul dro iyva-d
tyveebic ÃelCi Caeyara-d davlaic. iseTis gzisas wamasuliyvnes, sadac
Taod ar daziandebodes. eseT kac erTi iyv RilRos, saxelad yibilai.
RilRvlis laSqar ro Sayras apirobd, yibilas miulales kaci, SauTvales:
arxotis dalaSqvra gvindao-d win unda gagviZRvav. yibilam uTxr: arxot
wasvla eexlad ka ar asav. xalxiv sru sofelSi ar asav, gasul-gamasul
iqnebisav iaraRian xalxiv, Cven ro soflebs davecemiTav, sofelSiiT gasul
xalx gagvigebsav, wavlenao-d juTas, ÃevsureTs gaagebiebenav, Sagvikravenav
gzasao-d erTs ar gamagviSobenav cocxalsav. imaTav mTebis sayel icianav,
zafxulis yvelkan gzaiao-d Zalian dagvazaralebenav. zamTramde mavicadaTav,
zamTris davecnaTav arxvatsao-d sru gavanadguraTav, rosac veRarcaiT vin
maeSvelebisav.
203
yibilam es urCiv, magram RilRvlebi mainc ar eSobodes. gagviZveRiv
eexladav, ar gvasvenebenav arxotivnebio-d imaT javr unda amaviyaraTav _
oRond Sen gagviZveRio-d erTs sametos Ãars magcemTao-d iq Cven viciTav,
rasac uzamTav.
bolos yibila daiTanxmes, Saiyar laSqar iardaSia-d gaRmarTes rCeva,
romen gziT mauarana-d daecnan arxvats. am dros arxotis wyal adidebuli
asa-d arcaiT as Walaze savali, kac ki ar, am dros yoran ar daekarebis
arxotis Walas. an terRiswverisas as am dros gzai, an saÃarismaRlisas,
aqac zafxulobiT arxotivnebis veSagn dadiana, aTvaliereben gzas (veSagni:
meTvalyure, mzveravebi, romlebic aTvaliereben qistebis mosasvlel gzebs,
an laSqari xom ar movidoda an mziri xom ar iyo gamosuli arxotivnebis
dasazianeblad). imiT Tqves _ aq ar gagviSobenav, ro icodes, Tu veSagn ar
iqnebodes, menadire mainc vin iqnebod, Rnaxevd arxotiske mimdinars laSqars,
gaiqceod, gastexd Ãmas, arxotivnebi ÃevsureTsa-juTas gaagebiebdesa-d
Saukrevdes gzasa-d gaswyvetdes xalxs. bolos yibilam uTxr, Saonisas
wavidaTav. Saonis ÃorÃSi SavdgaTao-d wavlalaTav mzveravebiv, an
iqac yarauln xom ar ariana-d an menadire xo aravin iqnebisav. isen ro
dabrundebianav, magvitanenav ambavsav, asaev wasavaliv, Tu kidev Ãels ra
SagviSlisav, memr Cvenac im gziT mauaraTav. SibuReliT arxotivnebs SiS ar
aqvavo-d arc yarauls ayenebenav. exlad saqmis droniao, arc menadire vin
iqnebisav.
yibilais azri RilRvelTac yvelas meewon. deemzadnes Tof-iaraRiTa,
sagZliT. wasvlaSi erT Ãar daklesa-d wavides. RilRoT gadaiaresa-d
Savanis WalaSi gadavides, Savanisas Samaiaresa-d Sibus ÃorÃSi dagrovdes.
Sibus ÃorÃSiiT airCies ufro gamacdileb axalgazdaebi, wamalales mTebis
dasazveravad. mzveravebs nislSi gza aeriva-d arxotis SibuRelis magivrad
juTis SibuRele mazveres (Savanis ÃorÃi, rom mTavrdeba, aq saTaveSi
qviSiani Releebi aris, e. i. mTis gadasasvleli dablobebi. ori gza erTi-
meoresTan axloa ufro. erTs hqvian arxotis SibuRele da aqedan arxotSi,
WimRas ÃorÃSi, mTaSi gadava gza. meore aseTive gadasavalia am gzis samxreT
mxares; am gadasavals hqvia juTis SibuRele da es gza mTaSi gadava. erTi
gza kidev dasavleTis mxridan gadava juTis mTaSi erTs xevSi, amas kidev
`jvarT ÃorÃi” hqvia) raÃelc vTqviT, arxotis SibuReles magivrad, juTis
SibuRele gaSinjesa-d maitanes ambav, ro iq arvin asao-d Tavisuflad
SaiZlebisav gadasvlaiv; arxot mimavals laSqars arxotis jvarm auriv
gzai-d juTiske gadayar.
204
didi as arxotis jvari, sisxlians iboms Ãmalsao, gamamarTulsa laSqarsa, bades gaxuravs Savsao,ar gamouSobs arxota, sxvake aurevs gzasao.
aisr airiv laSqris gzai, laSqar ro wamavid, aRarcvin iq dafiqrda-d
pirdapir gaxyves mzveravebis navals, raic qviSebze kargad etyobod. gadaiares
mTai-d nislis ZaliT dablamden Cavides. erTs dabal alagSi Casxdes, ro
nislic ayriliyv aq, vercaiT vin Rnaxevd. aiyar nislica-d gakvirebuleb
marCes gzis mcodneebi, aq sad orTav... arxotis are-mares ro ar Rgavav.
bolos mixvdes, ro juTis ÃorÃSi Tuklad mavsulorTav. aba iqiT sadaR
wavidodes, bolos gadaswyvites, ro aqiTav arxot veRarcaiT waolTav,
juTas davecnaTav, eg gavanadguraTao-d arxotav klov davecnaTav. visac
arxotis javri SWird, im RilRvlebs ki es ambav ar maewon, magrem aqaiT
sadaR wavidodes, Tu juTas ar dascemiyvnes. daRamda-d Camavid laSqaric
juTis WalaSi. SuaRame iqnebod, ro juTas mauaxloesa-d mzveravebi walales
soflis dasaTvaliereblad. mzveraveb misulana-d soflis pirdapiriT
gauxenebav juTisad. unaxav, ro zokniT iqav sinaTe gamadiod sakomSiiT. im
dros juTas stumrianoba yofilasa-d arxotivnebic yofilan aq stumrad, raki
stumrianoba iyv, xalxi imiT ar dawolil maled. mzveravebi dabrundesa-d
laSqars ambav mautanes, ro zog xalxiv kide ar dawolilav. yibilam Tqo:
aqav stumrianoba iqnebisao-d eg xalxiv gaTenebamdin ar dawvebisav, aq xo
ar unda gaviTenao-d gavewyvetivnaTav. gayves xalx orad, naxevar xalx
soflis Tavisas wavida-d naxevar soflis bolosas. piroba Sakres, visac
gaveweviTav, Tu tyved ar dagveWerivav, mavklaTav, Tund kac iyosa-d Tunda
diaciv. saxlebsav, rasac cecxl waekidebis, waukidaTav, rasac arao-d
avxyaraTav banio-d zed davscaTav.
wamavid laSqari, SuaRame gadacilebul iqnebod, ro sofels daecnes.
iZaxes uxanos xanTa, juTas daecnes banTao, nagebi qursikaisa maivlebs cecxlis alsao.
sofels ro daecnen, daiwyes srola da cecxlis wakideba saxlebisaTvis.
juTlebma da maTma stumrebmac droze gaiges da dauwyes Tofebis srola.
Tan soflis gareTac gavidnen juTlebi da arTxmoSi kaci walales,
magveSveleniTav (arTxmo juTis axlos aris xevsurebisave sofeli, moxeveebis
soflebTan axlo). laSqarm juTas did vera gaakeTes, rogorc egon, imTven
205
verc xalx daÃocesa-d verc davla waiRes imiT, ro xalxm droze gauga-d
srola autexes. zog simagreebSi gamagrd, zog saxlebSi. juTlebic ki
daÃocesa-d zogebm juTlebmac Tav isaxelesa-d daÃoces RilRvlebi.
zenuban mieSveleniT, Txrian uTuaT bansao,tiriliT gadmaavleven lamazT uTuaT qalTao!
brali as, xan ro ar misces uTuaT mSavelasao.
uTuaT kibalauri Ãmalze cdis mklavis jansao, romenic maewonebis, Saswiravs mSavelasao.
uTuaT saxlis ban asTxaresa, gamasuls mSavelas Tof daxkres. mSavelais
Zmam kibilaurm gaig, ro Zma mamiklesav, gameetan xmliTa, erT RilRvels
ki maaswr, Tav orad gauxeTqa, sxveb banzeiT dauxtes. makluli mSavelas
Saswir, Tavis Zmas: „uncrosimc xar mSavelaisa, jRanTamc ubandav, wyalsamc
uzidav”, uTxr kibilaurma-d amasac daayares Tofebi; tyviis qarm kibilauri
banzeiT gadaagd, RilRvlebs egon mavkaliTav, imas yur aRaravin ugd, adga-d
wamavid; axla sxvas gverdzeiT mauara-d kidev gadeetan RilRvlebs ÃmliT,
erT ors aqac Samaxkr Ãmali-d, zog makla, zogeb daWr. memr ki veRarc
Tavis saxlTan saiT mivida, sxvebTan Savard simagreSi. imaT ki, RilRvlebs,
neba daSCa, uTuaT qalni tyved maiWirnes:
tiriliT gadmaavleven lamazT uTuaT qalsao.
zog juTleb wavidesa gzeb Saukres, arTxmosac gaigesa-d wamavid mdevari,
arTxmos gadasul iyvnes amRiT gilani. gilaT kvirika saxelganTqmul meomar
kac iyv. is qveiTa wamavida juTas, sofelSi ar mavid. is mTidimTiv faduxisas
wavida-d RilRoske gadasavals ReleSi Sakr gza jvarT Ãorà laSqaric
gamabrunda-d wamavid, Tan juTeleb maxyvebodes gza-gzaTa-d aÃlides
erTucs Tofebs. uTuaT qali erTi gameeqc gzaSiiTa-d Tof daxkres, magrem
imisad Tofis damkravs Zalian gaujavrdes amxanigebi _ mTaSi qalis makvla
sircxvili as. erT da ki maklesa-d meore tiriliT mixyvand.
arTxmos erT kidev cxovrobd, saxelganTqmul kaci jurÃa. es jurÃa,
juTeli ToTeli, arxotion ionai-d sxvebic, zogierT juTlebi mazdevdesa,
xqond erTucisad Tofis Ãlai; ToTels gilaT kvirikais imed xqoniva-d aq
ro vercad unaxav, mal-male Tqvisav: ai kvirikao, sad waxvediv, me Sen imedi
mqondao-d eexla Sen Tu daimalev, memr ki aRar viciv, raiR saimedo kac
iqnebiv. vaime, sadra xarav kvirikao! ToTels is ar egon, Tu kvirika wasuli
asa-d gzai aqv Sakruli.
206
RilRvelni zogni win midiodes, tyveic iq mixyvand, uTuaT qali-d zogebi
mdevars ubrunebdes, usxdebodes gzaSia-d aÃlides Tofs. xedavs ToTel, ro
laSqari SaJjard mTasa-d mixyav qalic. erTs yureze gaswiv, agebav mTaze
avaswvravo-d an tyve qal gavawirvivav, an Tavic iq mavklav. ToTelm SauÃelswor
laSqris winas xalxsa-d Casafrebas apirobd, ro kldesTaniT Tof gamavarda-d
win mimaval kaci, RilRveli gamagord, gamaxyv meoreica-d meore RilRvel
gagord. gawireTav eg qaliv cxenis mWamlebo, Tore Teslad daglevTav _
meedin _ gilaT kvirikai orav. ToTels ro kvirikais Ãma maedin, sixaruliT
feÃze wamaxta-d ÃmliT gadaxtoma daapir. kvirikam uTxr: romeni xarav, ar
garmaSCindav, Tofs isrevenav. ToTiaT qali RilRvlebs daeglija, gamaiqc
ToTeliske. gilaT kvirikaiske gasaqcevi aRma audiod qalsa-d ver gaaswrobd
RilRvlebs, ToTeliske gamasaqcev ki CaRmceri maudioda-d ToTeliske imiT
gamaiqc. Camaewiv erT RilRveli, daiWir qali-d xanjriT farag maSWra-d gauSv
aisiTai (faragis moWra qalisaTvis maSin niSnavda mTeli eris Sercxvenas.
e.i. qalisaTvis faragis moWriT RilRvlebma xevsurebs sircxvili dasdves.
xevsuri qalebi tanze icvamdnen marto erT sadiacos da fafanags. orive iyo
TviTon moqsovili Sali. am sadiacos rom farags mosWridnen, gulmkerdi
gaSiSvlebuli darCeboda, radgan sxva aRaraferi ecva, da amitom mTis xalxSi
es ambavi didi Seuracxyofa iyo. qalis mokvla sircxvili iyo mkvlelebisaTvis
da faragis moWra ki sircxvili iyo qalis ara marto gvarisaTvis, mTeli misi
erisaTvis. amitom moWres RilRvlebma uTuaT qals faragi). qals ro farag
maSWr, gavard gilaT kvirikais Tofica-d faragis mamWrel RilRveli guls
natyviar usulod daec qviSaSi.
dedamc cxondebis vaJisa, amRiT gilais Zisao,qal magan gaawirviva, saficar eqna mzisao.
aisr gadaarCin kvirikam es qali-d imis memr Zmebis magivrad kvirikais mzes
ificebd. es RilRvelic, ro gagord, daiqc pirCaRm RilRvelis laSqaric, ro
naxes win aRar goqvav wasavaliv. gavard faragmaWril qalic ToTelsTana-d
guls ro aRara efarebod, sircxviliT pirqv daec. Cemo dao, uTxr ToTelm,
nu gcxvenianav, mtris Zal gvadgasav. waiyar perangi-d, ahalev, Caicviv, uTxr;
Taod uperangod CoÃa Caicva-d maixviv sartyeli.
am dros auqcevav mÃari-d saTaveSi SamaÃdes: jurxaT martia, arxotion
gabuurT ionai; Causafrdesa-d dauwyes laSqars Tofebis Ãlai. aRar gauSves
aRm laSqari. axla sxveb juTleb maeSvelnes, daibrunes CaRm laSqari.
207
jvarT Ãorà iona Sabrunda, gabuurisZe Ãario,welT asxav Cawyulaebi, vezna ar uyors Wrelio.
naÃocsa ionaisas, raad saxelobT sxvanio.
es gabuurT iona stumrad yofil maSin juTasa-d laSqars isic gamazdgomiv.
ToTeli-d martiaic Zman yofilan saxelianni im dros.
bevri aqv tyvia-wamali ToTelsa-d martiasao.
netavin maraizZeno, saRmerTod daxklavT Ãarsao,SaaxvewebdiT ToTelsa, ageb ar aklebd TvalTao.
TvalT ro ar akldas ToTelsa, axlebs daSCvevda cdasao.
amav simRerebSi kargad as jurÃaic Catanebuli:
arTxmoT wamava jurÃai, cxens Sajda babRiasao,veRar wauxolT, RilRvlebo, mkvdarze Saagdebs mkvdarsao.
aqiT dabrunvil laSqari iqav WalaSi Camayares, aÃlides ki Tofebs,
magrem tyvia-wamlis sixarbis gamo bevrs ver; etyobod, ro tyvia-wamal
RilRvlebsac dazZvird, magrem, raki RilRvleb bevri iyva-d juTel
arTxmovleb cotai, imiT ver midiodes xanjriTa-d ÃmaliT saomrad. aqiT
dabrunvil laSqarm Sibusas dailamin (daapira wasvla), magram aqac juTleb
daxvdes Casafrebuli-d dauwyes Tofis Ãla. RilRvlebm Zal gabedes, magrem
erT-or kac ro Tvalwin maukvd, aqiTac CaRmav dabrundes. saiskesac laSqar
daixar, juTel-arTxmovlebm win maaswresa-d ar daanebes gzai. laSqars ro
gza aRar misces, Tan Tofebis ÃliT mizdevd xalxi, aRarcad iyv gzai-d
arxotiske wavid. arxotiske wasuls laSqars Tan kidev mdevar mazdevda-d
zogebi arxot wavides samTrexlos mTisasa-d gaagebies, ro juTasav laSqar
daecav, gamavibruneTao-d circlovnisas madisav aqiskesav. Tan maxyvebisav
juTel-arTxmovlebicao-d zogiv arxotivnebic arianav iqav. exlad Cven imiT
wamagvlalnesav, ro gza ar daanebanav saRilRoodav. aqiT Cven viqnebiTav,
win arxotivneb daxvdanao-d Teslad unda davlioTav es laSqariv.
kaci gaagdes arxota, aq radar gviWerT mÃarsao, Tqvenke magvidis laSqari, nu dagvinebebT gzasao.
208
arxotivnebm masuls Ãmis gamtexebs xkiTxes: bevri asaev laSqariv,
bevr azarales xalxi, tyveeb waasxesa Tu ver, an vin isaxel ufro Tavi.
masulebmac uambes, raÃelac ra maÃvd, uTxres, arxotivnebic Zalian
saxelobenav, sxvas garda gilaT kvirikam maaswvrav laSqarsav. qalic iman
gaawirvivao-d manam sxo xalx mieSvelebodav, laSqaric martom ar auSvav
aRmav. am ambavm arxotivnebi Zalian gaaxarn, ro aqaurebs Tav usaxelebava-d
arxotisad ar Saurcxvnav. eexladav, uTxres arxotivnebm, Cven viciTav im
laSqrisaiv, Tu aq madianav. saCqarod maemzadnesa-d circlovniske wamavides
gzis Sasakravad. am dros laSqaric gadmaiyar circlovanad mTidimTiv,
dailamin miTxoske wasvla, magrem juTlebm aqac win gaaswvres laSqarsa-d
ar gauSves. laSqars tyvia-wamalic gauTavda-d puric. etyobod, ro xalxi
TanTan dausustd. juTlebs qal-zal Sameewiva-d mautanes puri. xalxi
Ronivrad iyv. sru erboT gazelil Ãal mautanes, ro omCiav Ronivrad
iyvnanav. circlovan ro arxotis soflebs miuaxlovdebis, aq gza orad
iyrebis, erTi gza axieliske wava-d erTi WimRiske. laSqari axieliske
momavals gzas ar gaxyva-d WimRiske wamavid, aqiT naxes, ro arxotivnebis
mdevari madis laSqrisad dasaxvedrad. aq WimRis kldeSi erTi yurei as
iwroi, erTs gverdzedac kldeni xqon, meorezedac. saTavezedac aiseTaniv
qarafni, ro aqiT wasvla sad SaiZlebisa-d vercvin aq miekarebis Samdgar
xalxs. laSqars ro win arxotivneb daxvedriona-d uken juTlebi maxyvebian,
Tan dasustebul xalxi as, arcaR tyvia-wamali aqva-d ra unda qnan! xedven
ro mtris ÃelCi iyrebian, mibrund es laSqari-d am iwro yureSi Savid (am
yures axlac qvia igive saxeli: laSqris Sanadgom yure). yureSi ro maRlad
avides, aq kac veRarcaiT vin miekarebod, Tunda Tof-iaraRid tyvia-wamali
sruac ar xqoniyv, veras vin daaklebd, manam SimSiliT ar gauWirdebod.
boloSiiT raic ar asaval arcaiT asa-d misuls xalxs Tunda sru qvis
gorebiT amoswyvetdes, isiT gverdali es yure.
aq ro laSqar Sasul, arxotivnebs veRara uqnav, Tan ver Saxyoliona-d
sxod ToliT aRar Cenilan. erT RilRveli Zalian gverdalSi maval
yofilas, saxelad gu xqvivnebiva-d mercxaliSvil yofil, simRereebSiac
mercxaliSvili naTqvami-d xalxic mercxaliSvilobiT ufro icnobs. es
mercxaliSvili mamzadulas: miav am kldeTas avivliv, uTqom, eem yuris
saTaveSi ro qarafn kldeniav. laSqars mercxaliSvili sasacilod augdav:
aivlisav mercxaliSvili am kldezedav. wauyrav mercxaliSvils jRnebi
welze wamauxvevav. dauserav daniT feÃebi, wasul am kldeTas, orn sxvan
gaxyolivan. Tu avediTav xo ra kargio-d Tu ara, sru erTiav, xo mainc
209
viÃocebiTav. aqiTav gana cocxlebs gagviSobenao-d mtris ÃeliT sikvdilsav
aqav daÃoca gvirCevav. eesr dauserav danaiT Ziris feÃebi; feÃSiSvleb
wasul imiT, ro sisxlian feÃiv kldes geembisao-d aRar dasxltebisav
(ar daucurdebao), laSqarm bevrm cad, magram sami kacis met vervin wavid.
am samm kacm ki didi wvalebiT aiarnes kldeni-d SaÃdes saTaveSi. iq isiT
wvalebiT avides, ro saTaveSi asulebs bevrs goni-d Rone aRar axyv.
kldeebs feÃs awebebd sisxli-d Zalian bevrs daeÃmar isic. orkan samkan
isiT wvril Rrantebs Saxvdes gasaÃeds, ro Tofeb gasxes ÃidiviTa-d zed
gaÃdes. im kldeze asvla, im laSqris garda, bevrm menadirem cad, magrem
yoran ar daekarebisav, kac ki arav, ician. sakvirveli im kacebis asvla iq.
arc manamdena da arc imis memr andrezad ar madis, ro aq kacs gaevlas. ki
ara-d an daijeras, ro aqav kac gaivlisav.
mercxaliSvili-d imis ori amxanigi am qarafT saTaveSi ro SaÃdes, iq
cota miedan iyva-d dasxdes, Tan SiSiT, Tan SimSiliT, axla feÃebSiiT
bevra sisxl gamauvida-d, ro bevr Rone aRar xqond. cota xans Saisvenesa-d
raki gadaSCes, sixaruliT male maRonivrdes. sadac amaT daisvenes, aqiT
zed Camaxedav amRa-axieliT masavals gzas. laSqris gadmasvla amRivnebs
ufro nelad (gvian) gaeg, manam axiellebs imiT, ro axiela axlos as
juTiT misulebisada-d amRa ufro Sors. amRivnebs nelad gaega-d mdevarSi
nelad wamasuliyvnes. berdiaT gaga cxeniT wamasuliyv RvedriT, ro miolav,
imTvens davxÃocav RilRvlebsav, ro laSqars gavanaxevrebav.
Samarbis gagais cxeni, oTxTav anaTebs nalTao,maRvedris magis patroni, davanaxevreb jarTao!
muÃlad maqv cxenis imedi, arc me davzogav Tavsao!
mercxaliSvilis Ãirimi arxot Caxyrida ÃmaTao,gagais nabams xanjarsa daumtvrevs spilos Zvalsao.
mercxaliSvils saxelganTqmuli Tofi xqond Sors sreviTaca-d marTlis
sreviTac. kldeT Tavze asulebm, mercxaliSvilma-d imis amxanigebm cota
ro Saisvenes, maemzadnes. WimRis kldeT maRalTake wasavlad, iq unda
asuliyvnes, memr iqiT an circlovnis mxareze wavidodesa-d an WimRis ÃorÃSi
Caiyrebodesa, SibuReles gadaivlides RilRoske, aq sru iseTis gzebisas
xqo saval, ro mter imaT aRarcad Saxvdebod. wasavlad ro maemzadnes,
naxes, ro TeTri cxeniT raim Samarbis erT kaci, uken sxo xalx maxyvebis.
mercxaliSvilm amxanigebs uTxr, ro aba iWireTao. ai TeTr cxenian kacsav
Cem Tof ras uzamsav. Zalian Sor ki iyv, magrem Tofis imedi xqond. or sreva
210
wamal Cayar (ori srola) TofSia-d ufro did tyvia Cadv ro TofSi Wikad
(magrad, viwrod) Casuliyv. tyvia Tu laRad Caidebod, qarTul Tof Sors
ar isrevd. Tu Wikad Caideboda-d wamalic bevr daeyreboda, Sors isrevd.
eesr mercxaliSvilma Tavis Ãirimi Sors sasrevlad gaten, daRliSn
Samamavals gagasa-d Tof; ro gavard naxes, rom mÃedar gadmavard cxenzeiT,
imaT is egon qveTu mavkaliTav, magrem gagais xanjris tarT maxvedriyv
tyviai, spilos Zval daemtvriva-d tanze qve aRara maxvedriyv. cxenzeiT
tyviis qars gadmeegda-d ro geeg arai mWirsav, Casafrebuliyv, meore aRar
damkranav. masuliyv sxo xalxica-d juTelT mdevari-d arxotion xalxi
circlovan sru erTad Sayriliyv. laSqar ki am dros yureSi iyv Sasuli-d
arcaiT iyv misavali.
mercxaliSvili Tavis amxanigebiT wasul, WimRis kldeT gverdi gauvlava-d
Sibus ÃorÃSi gadavardnilasa-d misul Saon. iq miutanav ambavi, ra dReSi
iyv laSqari. kaceb ki Sin aRarvin yofila-d SavanelT diacebs puric uWmevav
mercxaliSvilisada-d imis amxanigebisad. feÃeb daubanav, gamaucvlava-d Zliv
maugonTebian amTven nawvalebi, im laSqarSiiT Tavdaxweuleb RilRvlebi.
memr gaustumrebian Tav-Tavis sofelSi.
Sin mios mercxaliSvili, RilRos gastexda Ãmasao,gu marto ar mavidoda, orT maiyolebs sxvaTao.
ai, am laSqarSiiT es sam kac wasul mSvidobiT. es danarCen laSqar
gamagrebul am yureSi sam dRemdin. juTel xalxi naomari-d daRaluli jer
ki yofil aqa-d, ro laSqari aRar gamasul, wasulan Sin. iqac nalaSqrali
sofeli, saxlebi dangreuli, mkvdrebi dasamarxavi, diac-ymawvilis meti arc
vin yofilaR iq sofelSia. aba, ras iqmodes, ro ar wasuliyvnesa-d ar miexen
Tavis soflisad, an rosnamdin unda ecad laSqar, ro maled ar gamasuliyv-
yureSiiT. Tan arxotivnebmac uTxres juTelebs: Cven amagyriTav javrsav
mag laSqrisasav. viyaraulebTav, ro ar gaiparnanao-d rosac gamavlenav,
memrav Cven viciTav Taodav. erTxans, iqnebisav maSivdebisao-d wavlenav. Cven
gamagyvebodiTav, uTxres juTlebs arxotivnebm, mageSvelebodiTav mkvdrebis
damarxvasao-d daSlilis saxlebis Cafarebasav, magrem am laSqarsav eesr
ver gauSobTav, Tore klov uares izmenav, Tu eexla ar SavananeTav es
laSqrobaiv. am saubridges juTleb wasulan. arxotivnebm ors dRes ucades
laSqris gamasvlasa-d iyaraules. laSqar ro mainc ar gamadiod, memr
gadaswyvites dabaliTebiT (dabaliTeba: motyuilebiT mindoba da miyvana
211
TavisTan) gamaesx es xalxi yureSiiT. erTs axielels Ãadela eqvivna-d
RilRos iyv gazdili, RilRvlebic bevri icnobda-d imaT enaic wmidad icod,
isr, ro qarTul ena ufro ver scodniv (Ãadela RilRos gazdili yofila,
RilRuri ena wmidad scodnia da qarTuli damaxinjebulad, RilRodan rom
mosula, Ãadelas kviriwmideli qali SeurTavs, saxelad zequa. es qali
Turme Ãadelas swunobda da xandaxan mamisaxlSi Turme gaiqceoda. Ãadela
rom moiyvanda gaqceul cols, Turme aseTi damaxinjebuli sityvebiT icoda
qarTuli laparaki da am sityvebiT daemuqreboda: `kviriwmidelT zaquo,
Seniv RilRos waiyvanebodisav, RilRos bers Txaze gaiyidebodisav, ber
Txaiv marilze gaiyidebodisav. xevsuruli eniT ki es sityvebi ase iTqmeva:
kviriwmidelT zequav, Sen RilRos wagiyona-d iq bers Txaze gagyidi, bers
Txas marilze gavxyidi). ai, ees Ãadela miulalav laSqrisad arxotivnebs
Suakacad, gameediTav, iaraR aiyareTao-d zav-i vqnaTav, SavrigdaTav.
winwin misuli Ãadela RilRvlebs ar Sautevav im yureSi, sadac Taod
iyvnes, xoloT dabliT dauwyav RilRurad Zaxili; Sasarigeblad orav
masuliv, arxotionTY wamalaluliv. laSqars uZaxebav: waediv, magvSordiv
mandiTav, Cven viciTav raic Sarigeba gindaTav. meored, mesamedac, kidev
waulalav Ãadela arxotivnebsa-d laSqarsac gaSWirebiv SimSiliT.
ukenobas misula-d dauwyav kide Zaxili: gameediTav, me CagidgebiTav
Tavzdebadav. memr miuyvanav Ãadela laSqarsa-d uubnav Sarigebaze.
Ãadelas imTven uubnav, ro daRndobiva-d gamaxyoliv laSqari. laSqari
ro gamasul, arxotivnebic aq yofilan. Samaexvivnen mirgvliva-d uTxres:
Tu iaraRs aiyriTav SavRrigdaTav, Tu arada vÃocaT erTuciv. RilRvelni
yvelanairad ZalRone gamaleulni yofilan, SimSiliTaca-d aRarc tyvia-
wamali xqoniv. met gza ro aRar xqond, auyrav iaraRi-d Caubarebav. miucav
arxotivnebisad. arxotivnebs wamauyvanav es laSqari-d mauyvanav axielis
Zir mindorze. damsxdar uiaraRo xalxi-d arxotivnebi mirgvliv Samaxvevion
SaiaraRebulebi. arxotions xalxs, RilRvelT calke gaumarTav saubari,
ra uyvaTav eexladav am xalxsav, davÃocaTaev, Tu gauSvnaTav. zogs xalxs
uTqom, ro codoiav, uiaraRos xalxs nu davÃocTav, codoi asav. zogebs ki
gauniaveebav, egeniv Cven dasaÃoclad arianav wamasulebio-d Cven raadaR
gauSvnaTav cocxlebiv. wamasulan arxotivnebi-d arxotis jvaris karCi
Sayrilan, bevr uubnava-d gadauwyvetav, ro davÃocaT es laSqariv. axiel
erT cixei dgasa-d es cixe ÃaraTai as. (`Ãarani aris ciskaraulebis qvegvari).
ÃaraTas visam megobar kac xyoniv erT RilRveli tarSeli (`tarSa”, qistis
anu RilRvlis sofeli). ÃaraT ro gaiges, ro laSqrisad Tavis gaWras
212
apiroben, gaukiTxav calke Tavis megobar RilRveli-d uTqom: Senao-d Tu
vin kide gtanavav saxliskacebiv, CemTan wameediTav, Tore aq ka saqme ar
maÃdebisav. im RilRvels or kide mauyvaniv Tavis saxliskacebi-d ÃaraT
gauparebian RamiTa-d Tavis cixeSi Sauyvanian. puric miutanav, wyalica-d
cixis kari gareTiiT daukedav. laSqarsav pur vaWmioTav, uTqom zogebs,
mSier xalxiav; sxveb qve gaJjavrdomion: pur ro vaWmioTav, memr ufro codo
ar asaev, ro pur-marilSi gareul xalx davÃocaTav, ar davÃocaTao-d ra
kais maqmedebiav Cvendav, aqiT ro wavidanav, magvibrundebianao-d uaress
gvizmenav. sabolood gadawyvetil, laSqris daÃoca. uiaraRoebisa daÃocas
bevr xalx ki zarobd, magrem xalxm raic pir aiR, imas veRar texdes. zogs
juTas dauÃoces makeTeebi. zogs winandel javri SWirda-d mainc laSqris
gaTavisuflebazed uars ambobdes.
erT Rame kidev axielis Zir gaaTenebies am laSqars, daÃoca sawuxrod
gadaswyvites, magrem RamiTav dagveqcevisav xalxiv, dilamdin maicades. RamiT
ki sru mirgvliv xyvandes Samaxveulebi-d yaraulobdes. meore dilas yvela
arxotivnebm RilRvlebsTan moiyares Tavi, RilRvlebs veW ki xqond (eWvi
qonda), ro ar gviSobenav, gulSi raim aqvav cudio-d aba vin ityod; TavmarTlad
ki saiT gaigebdes _ daÃocai Rgulavav. erT arxotion misul nasxdomebs
RilRvlebsTana-d erTisad mÃarze Ãel daukrava-d uTqom: dasaklavs Ãars raiR
gvianoba undav. viTam, am xalxis daÃocas xo vapirobTao-d gvianoba raadaR
undav. romensac mÃarze Ãel daxkr, imasa-d imis Svils qarTul orTav kargad
scodniva-d gaugonav am arxotivnis naTqvami-d gaugav, ro daÃocas gvipirobenav.
am mamaSvilT xanjrebic orTav damaluleb xqoniv CoÃis SigaTi. raki am
arxotions es uTqoma-d darwmunebulan imaSi, ro mainc dagvÃocenav, mausom
xanjrebisad Ãel am mama-SvilT RilRvelTa-d miucveTav im arxotivnisa-d
romenmac Tqo: dasaklavs Ãarsav raiR gvianoba undav. xanjreb ro daucveTav,
es arxotion gaxqceviaTa-d gazdgomian. manam kidev dascemdes xanjrebsa-d
daaTavebdes, sxveb arxotivnebi miSvelebiona-d dauÃociaT xanjriT es mama-
Svilni; imaT isr marjved ver daxoces, magrem visac mizdevdes, imaT imaze
xqoniv guli.sxveb zurgTaniT wasweviona-d RilRvleb dauxanjrian. exlad
ki dareul xalx erTucSia-d damdgar iaraRis Ãma, cema, yvirili, Rriali,
RilRvlebs iaraR aRar xqoniva-d aba uiaraRod rasaR iqmodes, SabrZolilan
ki. zogisad qva daukrav, zogs ÃeldaÃel SaRmbion, magram bolos mainc yvela
dauxanjrav. dauTxrav ais mkvdrebi-d axielis Zir erTad dauwyvav mindorze.
erT RilRveliv isiT iyvisav, ro uCins RameSi (bnel RameSi) mTvaresaviT
anaTebdisav. erTm arxotion qalm gaiarav RilRos natyvevarmao-d naxav es
213
RilRveliv mkvdrebSiav. daRglijav balaxio-d pirisaxeze daayarav; codo
ki asav _ Tqoev, ro Senav eegr iwvav. Sen feriv arcaR rjulianCi iqnebisao-d
arc urjuloSiav. balax ro daayarav, imis braliTav cremleb gadmaedinav.
memr ukiTxav im qalisad: vin asav eg RilRveliv. egiv isiav, uTqom qals, me
ro tyved viyavi wayvaniliv, amagan mimibarao-d Zma ver Sainaxavsav dasav, me
ro tyveobaSi magan Saminaxav. ee saurjuloos magas cal ar xyvandav, arc
vaSkacobiTao-d arc svindis-namusiTav (mTxrobels am RilRvlis saxeli ar
axsovda, sxvebs visac vkiTxe verc imaT miTxres). memr ÃaraT ro tarSeln
daumalian, isen gauparebiana-d Saxyolion mTamdin. imaT uTqom, ro Tqvengan
cocxleb davrCiTao-d manam Cven sagvareulo iqnebisav, Svil-SviliSvilio-d
kidev memrav, Cven Tqven Zmeb viqnebiTav amis Semdegav. sadac gagiWirdebaTav,
Tqvenke mamavals tyviasav Cven SaveRobebiTav winav. imis memr tarSelTa-d ÃaraT
did Zmobai aqv dResnamdin. isenic xSirad daudiodes stumrada-d Ãaranic,
Svil-SviliSvilica-d bolos gvaris gagZeleba. Tu erTs ra gauWirdebod,
meore mieSvelebod. stumrad misuls erTimeores mudam dauklevdes saklavs
pativis sacemlad.
tarSel ro wasulan, imaTad ukiTxav RilRvlebs mdevris ambavi, rogor
wavidav saboloodav. imaT yvela uubnav, raic raÃel maxÃd mercxaliSvilis
wasvlidges, an Taod raÃel gadaarCinnes ÃaraTa-d an laSqar raÃel
daibaliTesa-d daÃoces uiaraRo xalxi, an mkvdreb raÃel darC. am laSqarze
simReris mTqmels ki isr uTqom, ro wiTel wyal misulav RilRosao-d imiT
gaugavav, an arxotivnebs sWrianav Tavsao-d an iqneba arxotinebm daÃocesav
laSqariv, ro sisxlian wyal mavidav, marTal ambav ki tarSelT miutanav.
berebi qomocixlebi cudad Saxedven mTaTao,dagvigvianda laSqari, gadascda pirobasao,Su RilRos kaci walales, Sinjven arxotis wyalsao,wyali mavida wiTeli, arxot Tu sWrian Tavsao.
RilRvelT ro es ambav dawvrilebiT gaiges, daiwyes mkvdrebis zidva,
xolo arxotivnebi mkvdrebs usaÃsrod ar aZlevdes, zogis saÃsrad spilenZs
azidvinebdes. zogisad iaraRs. RilRvlebs Tavis mkvdrebi, zogi malulad,
zogi gvian, yvela wauRav.
am xalxis daÃocis dros ro mama-SvilT RilRvelT arxotivnisad xanjreb
daucveTav, mZimed ki daWril, magram iqav gamamrCal. laSqar ro gauwyvetav,
214
arxotis jvarCi arxotivnebs erT Ãar dauklav sayarymod. arxotis jvaris
axlos mindorze yofil zog mkvdrebi-d arxotivnebs Sors dauTrav _ aqav
jvarT axlos dasuldebisav. imeebis gamTrelebi aod daÃdilana-d jvars
maumizezebian, mkiTxavs uTqom, ro arxotis jvarm mkvdrebis daTraiv Sorsav,
egeebiv Cemis gamarjvebiT daÃocav xalxmao-d aq unda iyonav... mauTrav ais
mkvdrebi, sadac iyv, iqav dauwyvav, manam patronebs ar wauRav. imeebisad
matanil saÃsar arxotis jvarSi miuRav. zog saludeeb qvabebi-d zogi sxo
rvali. RilRvelTad ayril Tof-iaraRic zog ki wauRav saÃsriTa-d zog
qve damrCal. raic damrCal, isica-d nazid saÃsaric gauyvav arxotivnebs.
imis Semdeg dajavrebulebs RilRvlebsac bevrjel dauyrav cud dRe
arxotivnebisad.
RilRvlis laSqris dacema fxitus cxvarze, saÃarismaRal
arxotivnebis daweva mdevrad da brZola erTimeoresTan
miambo giorgi qibiSaurma sof. axielSi, 63 wlisa. 1938 w.
sofel xamxai arxotsTan Zalian Sors ar asa-d aqaurebi-d arxotivnebi
Zalian kargad icnobdes erTucs. mesisxleobaic bevrjel xqoniv erTada-d
memr iqavac Sarigebulan. kaceb ki uÃocav erTucisad, magrem gansakuTrebiT
did zianiod ki arcad miuyenebav. imiT, SiTurasac laSqari saÃevsureTod
maumzadebav, ro arxot did zian ar mieyen, razedac exla gveqnebis saubari.
xamxas cxovrobd erTi saxelgaTqmul RilRveli SiTura. SiTura xandixan
RilRvlis laSqarsac zZRolivas wina-d mzir xo sru daudiod, usafrdebod
gzaSia-d saxelis gulisad Ãocd xalxs. erTxan SiTuram maindom RilRvlis
laSqris Sayrai, arxotionT adgilebisa RamiRam gavlai-d budis Ãevsurebis
mTaSi Ãaravanze dacema (Ãaravani: saialaRe mTaze gaSvebuli xarebi da
berwi saqoneli). SiTura fiqrobd, ro arxotivnebs ro davscav laSqariv,
axlos arianao-d ar SamarCenenav, memr zafxuliav, mamaswrobenao-d
damizaraleben xalxsav; raki exla zafxuliao-d bude Ãevsurebis Ãaravans
gamavRlalavav, mTebze gzas Savxkravav, aRarvis gamauSobao-d, erTxan Tu
bisnas gadavaswveriTav, memr veRaras gvizmenav. budis Ãevsurebmav aq arc
mTis sayeleb icianao-d arc gamagvyvebianav aqamdinav. arxotivnebi manam
gaigebenav, qve gadavaswrobTav Cvens samZRvarzedav.
SiTuram am azriT daibar RilRvlebi-d Saiyarnes iardaSi. aq SiTuram
Tavis azr uamba-d yvelas gauxard es azri. meore dRes aisxes Tof-iaraRi-d
wamavides. Samaiyarnes neTxas, amavides Corexa-d aq daisvenes. aqiT win
walales mzveravebi-d Tao Soriaxlos gaxyv laSqari. mzveravebi sru ugzos
215
gzaze midiodesa-d iqiT aTvalierebdes gzebs _ ro aq arxotion arvin iyosav,
an menadireio-d an mzirad wamasuliv. isr iaresa-d bisnis kuroze erTad
mavides yvelani, mzveravebica-d sxo laSqaric. amavides saÃaris maRal, aqiT
aTvalieres gzebi-d, ro vercad vin naxes, Camaiyarnes nasoflar. (nasoflari
ewodeba tanies. aq odesRac sofeli yofila, ufro qistebisa, axla ki es adgili
arxotivnebis xelSia da zamTrobiT miudis saqoneli. zafxulSi ki marto
Tivis dasamzadebad midian. amzadeben Tivas da dadgamen adgilze zvinebad.
zamTarSi, roca saqonels mireken, maSin moaqvT Tivac. raki Zvelad sofeli
yofila, amitom hqvian `nasoflari~. etyoba kidec Zveli nasaxlarebi; axlac
imave nasaxlarebSi aSeneben sazamTro gomurebs). nasoflariT wamavidesa-d
meores mTazed SamaÃdes `oSanike~-s ReleSi. aqiT kidev aTvalierebdes gzebs
_ an xalx xo arcad vin iyv saSiS alagSi, an yarauleb xo arcad iyvnes.
am daTvalierebaSi naxes, rom amRis mTaSi Situs memcxvareebs mausxam
cxvari-d sru uWerav eg mTebi. aq raki cxvari naxes, RilRvlebs iqiske wazZliv
sulma-d Tqves: es cxvar xo arxotivnebisa ar asav, am cxvars davecnaTao-d
gavlalaT RamiTav. wyemseb Tu ÃelCi CaviyareTav, cxvars gamavayolaTav
Tanav, Tu ÃelCi ver CaviyareTav, qve davÃocaTav, vinac gagveqcevisav; Tore,
ro gagveqcasav vinav, arxot gastexsav Ãmasav. win magvaswrobenao-d ar
gagvatanenav cxvarsav. imaT icodes, ro Tavis mTaSi nadgoms cxvar-wyemss aisrav
patronobdes, rogorc Tavis sakuTars. zogebm ki Tqves: aqiT cxvars isr ver
gavRlalavTav, ro arxotivnebm ar gaiganav, cxvar xo Cqarad ar idensav, manam
Cven am ors mTaze cxvars gadavRlalavTav, manam gaigebenav arxotivnebiv, win
magvaswrobenav, arc cxvars gagvatanenao-d xalxsac gvazaralebenav. ukeTesiav,
ro piriqiTel Ãevsurebis Ãaravan gamavlalaTav. magrem zogebm Tqves: raiR
piriqiT vidinaTav, es cxvar aq asav. Ãevsurebis Ãaravanic ro wamaviRaTav,
arxotivneb mainc mdevrad gamagvidgebianav, Tu gaigesav. bolos SiTuramac
Tqo, ro davecnaTavo-d es cxvar waviRaTav, raic magvivav, magvivav. dRisiT
wveri-wver gaiaresa-d Situs Tav erTs Ãvafs alagSi dasxdes daRamebamdin.
ro daRamd, Caiyarnes WalaSia-d gaswies cxvris binaiskes. cxvris binas rom
miuaxlovdes, feÃis Ãmaze ZaRlebm daiwyes yefa. vinac maÃerÃebul wyemseb
iyv, ganze gavides, ro cxvars karga Sorad maSordes. erT-orm wyemsm ar daaneb
Tavi cxvarsa-d masulm laSqarm aqav daÃocn iseebi. laSqari cxvars mirgvliv
Semeexviva-d gamauqeCes isr, ro aq bevr xans ar daSWird bZolai, erT-or wyems
Saxvda-d iseebic maSiv daÃoces. cxvar qood upatronod darCa-d gamalales,
zogebm qeCeb wamaiyares wina-d sxva xalxi Suad-Su Caudg gamamarTuls cxvars
216
(qeCi: Txa an vaci, TiTo faraSi aseTi ramdenime yavT gawvrTnili. roca
cxvris gareka undaT, qeCebs gaujavrdebian. isini cxvris win gavardebian da
gaudgebian gzas, mere cxvaric damwkrivdeba da qeCebs gayveba ukan. uqeCebod
cxvris gareka ar SeiZleba, cxvrebi rom cxvris faridan ganze garekoT,
mobrundebian da isev cxvris faraSi Semovardebian, mTliani fara kidev viwro
bilikze ki ara, Saragzazedac ar gairekeba. amitom Txebi ise gawvrTnili yavT
mecxvareebs, erTi ro daiZaxon _ ̀ qeCi~, maSinve win gavardebian da gauZRvebian
cxvars. qeCebs Tav-Tavis sakuTari saxelic hqvian da Zalian kargad esmiT
Tavisi saxeli; magaliTad, erT-erT qeCs `arsila~ hqvian. patronma Tu daiZaxa
_ `arsilav qeCi~, arsila maSinve win gavardeba da gauZRveba cxvars. mere
Txebi mardebi arian da maTi gareka Cqara SeiZleba, cxvaric asea daCveuli,
rom qeCebs gaudgebian uken, Tunda qvec abrunebdas vin, aRar mabrundebian,
qeCebiske garbian mainc). qeCebi miudiod aCqarebiTa-d damwkrivebul cxvar
uken mizdevd. amaiares mTidi-mTiva-d meores dilas sadilobisad nasoflar
Cavides. aq cota Saisvenesa-d auyenes lartanis gors piraRm. mZime fara iyva-d
marjved ver midiod iwro gzebSi, Svidas-rvaasi suli iqnebod, sru Wedilai-d
berw cxvari. saÃaris maRalaca-d sxvas wverebzedac yvelkan mewvere-i xyvand
laSqars (mewvere: yaraulebi yvelgan, sadac gadasasvleli da gzis Sesakravi
adgilebi iyo mTebze, e.i. mewvere hqvian mTebis yarauls). mewverem ro nax,
mZime fara maudis, daiwyes Tofis srevai-d TamaSoba sixaruliT, Tan imRerdes
`ilalas~-s. cxvaric maRlad amavida-d SaJjard saÃaris Reles (qisteTisake
gadasaval mTas). am dros Samaewivnes arxotivnebic, zogni cxvarsa-d zogT
pirdapir gaswies saÃaris Reliske.
cxvar ro gaelal RilRvlebs, iqiT daqceuleb wyemsebi pirdapir
arxot masuliyvnen RamiTa-d daewy Zaxili: cxvarze dagvecnesao-d cxvar
gagvilalesav RilRvelTav, magveSveleniTav. zog wyemseb qve dagviÃocesao-d
Cven gamaveqceniTao-d Tqven gatyobiebTav. arxot yvelas soflebSi Ãma
gatexiliyva-d, erTucis memjobias, daqceuliyv xalxi samdevrod. mamzadeba
qve ara bevr undod xalxs, imiT ro sru mzas xqond erT Ãel feÃsacmeli,
Tof-iaraRic, eseTis dRisad arxotivnebs. saCqarod maemzadnesa-d wamavides.
arxotSi Ãmani Cayarnes: magveSveleniT xanzeda, samdevrod arxotivnebi deemzadnian wamzeda.
orol pir masra aisxes, Tofeb uelavs mÃarzeda.
arxotis Walas mdevari erTucs ar ucdis gzazeda.
zogeb wveriske wavides, zogni saÃCuaT gzazeda.
217
saÃCuaT gzaze wamasul mdevari. cxvris faras Samaewivnesa-d dauwyes
erTmanecs Tofva cxvris faris gamlalav RilRvlebma-d arxotivnebm.
arxotivneb Causafrdesa-d gzas aRar anebebdes, magrem, mewveris imediT,
RilRvlebi cxvris faras mainc ar wirevdes. cotaad Tu auediTav, fiqrobdes,
memrav mewvere magveSvelebisao-d, rogorc iqnebisav, gadavaswrobTav am
cxvarsav mTazeo-d memr veRar dagvayrevenav. aq ro erTmanecis Tofva iyv,
am dros zog xalx saÃarismaRal SaÃd; mewvereebm ro eseebi naxes, dauwyes
Tofebis Ãla, ro mdevariv wverze ar amauSvaTao-d cxvar ar dagvayrionav.
magrem zogeb arxotivneb am meTofeebs, anu mewvereebs, aÃlides Tofsa-d
zogebi sxvis gzisas wavidesa-d mewveres saTave mauares. cxvar visac maudiod,
am RilRvlebm walales kac, ro mewvere magveSvelasav (erT RilRvel saxelad
aSuyo yofil, maSin am cxvris gamlalavi. memrav isiv arxot davidodisao-d
gviambisav maSindel laSqrobaiv, Tqvian winaT. aSuyom Tqvisav: Tofis Ãma ro
gavigoneTav, Cven mewvere TamaSobsav, gvegonao; ro gadmavxeneTao-d arxotionT
Tofni elevdesav, maSin davanebeTav cxvarsav Taviv. erTm RilRvelm iZaxav:
xTis nacemiav Cvens Tavsav, Cven mewvere ki arav, arxotivneb masulanav).
gadaxenesa-d `mtyelzaltianni Tofni elevdesa-d niSan Tavn brunevdes” (es
sityvebi aris aSuyos mier naTqvami. mtyelzaltianni Tofni da niSa Tavebi. maSin
RilRvlebs TofebisaTvis wvrili rgolebi codniaT salted, arxotivnebs
ki brtyeli salteebi. niSa Tavi: meloti Tavi. aseTi Tavebi arxotivnebs
umravlesobas hqonda) maSin uZaxebav erT RilRvels, ro Cven saqmeiv cudad
asao-d Tav daanebeTav cxvarsav, Tore sru gagvwyvetenav. RilRvlebm, ro
amTven wvaleba tyuilad daxkargesa-d cxvrisad Tavs maund danebeba, raic did
dumianeb verZeb iyv, xanjrebiT daSWres ai dumaebi cocxlebs verZebs. gaacves
arganzeda-d gaisxnes mÃarze Sin wasaReblad. zogi javriT xanjars dascemd
cxvarsa-d kldeze daagorebd mkvdars. zogeb ki imas eubnebodes: dumeeb ki
arav, Tavebic aq dagCebisTav, codoi asav, daanebeTav cxvarsav Taviv. gaiares
am RilRvlebmaca-d mewvereebs SauerTdes, zogeb ki gaiparnes sxvis gzisas,
magrem aqac arxotivnebs gzai xqond Sakruli-d ar gauSvnes. gaÃd saÃaris
Reles Tofebis Ãlai.
om iqna saÃaris Reles, nislebi wveba mTazeda,kvamli gavida kvamlSia, boli gairTxa cazeda, maJreb sWexs saÃarezeda, Ãirimeb _ Tavis Ãmazeda.
daÃurdes Tofni stambolni, tyvia Camadis farzeda.
Tofma ajobna siaTam, tyvia alala Zalzeda.
218
isiT bevr Tofis Ãla gaimarT, ro zogis jiSis Tofebi sru amaimWvardla-d
aRar isrevdes tyvias, zogeb Tofeb ki TavisTavad iwmidebodes tyviisagan.
zogeb Tofeb isr daÃurebulan, ro Ãel aRar ekidebodav. RilRvelni sangalSi
msxdarana-d iqiT usrevav (sangali: qvebisagan SemoRobvili safari, saidanac
Tofs isvrian da mofarebuli arian). arxotivneb ufro maRla yofilan
Casafrebuli-d iqiT uÃlav Tofebi. iseT Tofis Ãma yofil gambuli, ro
saÃaris ReliT arxot mamdinar, ca ro daiquxnebsav Soradav, eegr gurgual
gaiRisav cazedav Tofis Ãmamav, - icodian winaT. sadilobaSi Sambul omiv
wuxrixan mavidav, iqav om iyvav gaÃurebuliv. aSuyom Tqvisav: Cvenav daRamebas
velodiTav, dablad visxediTao-d RamiTav arxotivnebi veRar gvnaxevdesav.
Cvenav qve vRnaxevdiTav arxotivnebsav cis tatnadav maRla nasxdomebsavo-d
maSin vazaralebTidav (zemoTac vTqviT:LaSuyo erT-erTi RilRveli
iyo, romelic am laSqarSi eria, am laSqrobis Semdeg is damegobrebula
arxotivnebs, xSirad Turme midioda stumrad arxotSi da, sxvaTa Soris, am
laSqrobis ambebsac uyveboda arxotivnebs). daÃociT maSin bevr ar daÃocil,
arc RilRvlebi-d arc arxotivnebi. imiT, ro yvela Casafrebuli yofilasa-d
tyvia marjved arcaiT xvedriv. erT RilRvel maJjdomiv kldesa-d maraizZeT
siskaraisad uÃlav Tofi; siskaraic menadirei-d Zalian ka meTofe kac
yofila-d amasac uÃlav _ orniv Casafrebuln yofilana-d verc erTs daukrav,
verc meores (siskara gvarad oCiauri iyo). ras SCadiv, siskarao, uZaxebav
amxanigebs, tyvia-wamals nu xarjavav tyuiladav, daacalev, ro amaCindasav.
uclav siskarasa-d qud amaCindav RilRvelsaiv. siskaras Zalian marTal Tof
xqoniva-d usrevav. ai qudiv Sors gaisrivav tyviamav. mautyuebav siskarai,
qudi argniT amauCenav, siskaras kacis Tavi Rgonebiv (argani: joxi, romelsac
kldeSi siarulis dros xmarobdnen monadireebic da aseT ambebze mosiarule
xalxic ujoxod ar wavidoda). gamavardav imis Toficav, Tqvis siskarama-d zed
gadmamaSalav ai kldis namtvreviv. mauswvrav kide siskaras Tofis gatenai-d
damjdar Cumad. karga xans ro gamavidav, kide amaCindav qudiv, gaugav siskaras,
ro is qudi joxiTav iyv amaCenili-d aRar usrevav. RilRvels ufiqrebav,
ro aRar mesrivav, qveTu mavkaliv. meored amaCenil qudi-d TeTrad Sublic
amaxyoliv Tan. am dros siskaras daliSnebul xqoniva-d dausxletav Tofi.
Tof ro gavardav, legadav tvin Saasxav ai kldesav, Tqvis siskaram. SublSi
maxvdriva-d Tav gauxeTqav RilRvlisad tyvias. memr sxo vinam gamaxkidebiv,
me mavkalio-d xalxs gaumtyuilebav isi _ mag RilRvelsav siskaram daxkrav
Tofiv.
219
maklulsa siskaraisas raad saxelobT sxvanio.
zog sad vin yofil Casafrebuli-d zogi sad, uÃlav erTucisad. am ÃlaSi
dauWrav erT amRioni mindiai. meoreic iqav amRion dauWrav xomizurai.
mindias mÃars SWirebiv natyviari-d xomizuraisad Tav gauRarav tyvias.
TamarizZe xomizurais Zma yofila. ro unaxav, xomizurasav tyvia daxkresav,
wamamfrindala-d gaqceul, pirdapir RilRvlebis sangalSi gadamxtar.
gaqceuls Samauyenebav Tofi, imas is Rgonebiv feÃze Samavayenev, magrem
aCqarebuls ameecila-d ficarze Sameegd (qarTulis Tofis Caxmaxs iseTi
mowyobiloba hqonda), qve mamkvdar. xomizura imTvnad magar kac yofil, ro
arxotamden iqav feÃiT uvlav sasikvdilod daWrils.
brali as, giorgaisZe urCod daiWra tanzeda, aegrav mindiaisad, arwiv dakodes mÃarzeda.
om ro gaTavd, dabrundes arxotivnebic. sakaciT sazidavad marto mindia
gauÃd, sxveb ki yvela feÃiT madiod. daWril xomizuraic ki feÃiTav
mavidod. imTven darC RilRvelis yarwikai-d sasagZle, ro Zliv wamaiR
xalxm (yarwika: Salisagan aris moqsovili, mere moTelili, amas mTieli
xalxi nabdis magier xmarobda da satarebadac msubuqi iyo. mas moxeurad
yisina qvia).
amagaT guda-nabadsa nasoflar yofdes banzeda,cudad qnes, wil ar dagvidves, ver magvixvediT xanzeda.
cxvris patronebic mavides aqa-d daabrunes Tavis cxvari. wuxr mdevarica-d
cxvaric nasoflarav Camavid. gaTaul puri xqond xalxsa-d daRalul-
daosebuli iyv (daosebuli: daqanculi). daagzes did cecxli, am Rames aq
darCes. RilRvelT dawirul yarwikebi-d sasagZleeb gaiyvesa. zog ki Ciod,
ro Cvenav wil ar dagvidvesao-d cudad qnesav. wil ar miucav imeebisad,
vinac dagvianebiT masulasa-d omSi monawileoba ver miuRav. am Rames tanies
nasoflar darC mdevarica-d cxvar-wyemsic. meores dilas axyares cxvari-d
gamalales Situske. oSanikis Rele gadmaavlies kaloTanis wyalze Camayares.
aqiT ki memcxvareebm Taod galales Situske Tavis cxvari. is mwyemsebic,
romnebic aqav adgilze daeÃoc RilRvlebs, memcxvareebm gadaxkides
cxenebzeda-d waiRes Tavis sofelSi dasamarxavad. pur ki miagebes gzaze
diacebm, rosac Tofis Ãma aRar madiod, om gaTavdav geeg diacebsa-d
wamasuliyvnes SaSinebulebi.
220
aÃvaT laSqari
SiSnia (igive mindia) balaxurizZisagan
arxot momavali aÃvaT laSqris dabruneba
miambo g. jabuSanurma sof. axielSi, 52 wlisam. 1935 w.
`mama gemduris mindiav, Svilo ujerod xario,aÃvaTa, arxotivnebsa, Sen auSale zavio~.
im dros, rosac mindia, anu SiSnia balaxurizZe, wamaizarda-d vaSkacobis
saxel gaiTqv, RilRvelT aÃvaTa-d arxotivnebm zav dadves. kac-Suakac
Saiyara-d Sarigeba gadaswyvites. erT Ãar dakles Sarigebis dros. piroba
dadves, ro Zvel sisxliv raic iyvav, yvelam davsTmaTao-d axals nuRaras
CamavagdebTav. Tu iseT uWko vin gamaCindav, ro es Cven dadebul zav CaSalavo-d
kidev saqme ra dalivav, isiT kaciv pirSi mivscaTav, nu davRmalavTao-d, Tu
is mesisxleT maklesav, mdevar nu gaudgebiTav, nucaR Tav-sisxl iqnebisav
zavis CamSlelis makvlazedav. Tu zavis CamSlel kac davmaleTav, maSin Temm
agasav pasuxiv xalxsTanav, Tu amas cud ra maxyvav. zav dadves, magrem am dros
mindias val miudevd aÃvaT e.i. sisxl emarT mindiaisi. sofeli, Temi sTxovd
mindias, ro Cvenis xaTriTav sisxls Tav daanebev, zavs nuRar agviSliv; magrem
mindia sisxlis daTmobis gunebazed ar iyv: Tu aqamdin ymawvil viyaviv, ara
SameZliyvav, eexladav iaraR aviRio-d ar SavarCenav. RilRo ufro axlos as
arxotsTana-d aÃvan Sors arian. aÃvaSi wasvla Suris saZebrad Zalian Znel
saqmei as. Sor gzai asa-d memr, sru samtroi. mindias ded-mamaT icodes, ro
mindia iq emzadebod Suris saZebrad, bevrs exvewebodes nu waxolav, nuc
xalxis pirs gastexav, dadebuls zavs nuRar auSlio-d, meore isiv, ro iq
wasuliv cocxal veRar maxolav, Sorn gzaniao-d sru samtro-sisxlianniv.
magrem mindia mainc aÃvaT javrs ar icilebda-d wasvlas apirobd. bolos
gaipar marto mindiai, RilRos gaiara-d Cavid aÃvaSi. aÃvaSi soflis axlos
Caujd wuxrixan. ro mavid soflis pirSi, safexvnoSi fexon Saiyar. isxdes,
saubrobdes. mindia veRar icdid, xandixan meemzadis gadavetanebiv ÃmliTav,
erT-ors qve mavxklavao-d memrav niadeg aRar gamiSobenav cocxalsav. niadeg
mamkvlenav. memr ufiqrebav, ro davacalao-d xalxi ro Sacotavdebisav,
memr iqneba damCasav droiv, ro gadavSCav cocxaliv. maicad daRamebamdin.
ro daRamd, maSin sru axlos miipara-d Cajd safexvnosTan. rosac wavid-
wamavidesa-d or kac darC safexvnoSi, mindia adga-d wynarad mivid imaTTan.
uCin Rame iyva-d imaT RilRvel vinam egon misuli. saubarSi yuradReba ar
221
miuqcevav. mindiam Tavis xanjars gaikr Ãeli, erTs kiserSi daxkr raic Zali
Ronei xqonda-d iqav TavmaWrili daec, meores wveriT gulSi Casca-d isic
imaSiav makvd. mindia gadmaxta-d wamavid isr, ro sofelSi vercvin ver gaig es
ambavi. mindia sru isiTas gzaze wavid, ro mdevari iq eWvs ar aiRebd, im gzaze
ar daedevnebodesa-d mSvidobiT gadaSC.
sofelSi Sastanebixar, fexons gauWer Tavio.
RilRvelebm karga xans ver gaiges es ambavi, rosac es or kaci Sin aRar mivid,
daZiesa-d safexvnoSi daÃeles daÃocilebi; gatyd sofelSi Ãmai-d gamaudg
mindias mdevari, mdevar gzaze midiod, mindia ki sru ugzoTas wamavida-d
ascd mdevris savalT gzaT. mdevarma bevri iar, bevri iwvala-d mainc ver
gaiges kvali, saiske wavid es oris kacis mamklav mteri. eWvi maSiv mindiazed
xqond, is iqnebodav. daiwyes aÃvaT aq siaruli-d Zeva arxotivnebSi, iqav ro
es ambav maxÃdav, maSin sad vin iyvav. arxotivnebm icodes, ro imis maqmed
mindia iyv, magrem mainc ar texdes, arvin akliyvav, maSinav aqaur xalxiv sru
Sin iyvav, eubnebodes. magrem sofelSi avis enis kaci ar gamailevis, Cumad
vinam uTxr, ro im drosav mindia ar iyv Sinao-d eg iqnebodav. wavides am
ambis gagebazed aÃvani Sina-d wasvlaSi Tqves, eexlad Cven bral nuRar asav,
zaviv Tqven aSaleTao-d mamklavic ar gviTxariTav. arxotivnebm uTxres:
Cvenav jerac ar viciTav, vin asav mamklaviv; ras getyodiTav, eexladac ar
viciTav, vin ra magatyuvaTao-d vis tyuil daijereTav. im drosav mindiaic
Sin iyvao-d yvela xalxiv, Tu Zalad Sari-d mizez gindaTav, Tore eg marTal
ar asav. arxotivnebs undod amis dafarva, magram avena kacisgan naTqvami
xqonda-d aÃvaT aRar daijeresa-d muqaraze wavides.
arxotivnebm icodes, ro eexladav aÃvan ar maisvenebenav, an mzir wamavav
kacis masaklavadao-d an laSqarad dagvecemianav. mindiasac daemdurnes:
aRar unda dageÃocav kacebiv, cotaxan mainc zav gvqoniyvavo-d Tavisuflad
vyofiliyveniTav, Tan ki imasac ambobdes: Cveni-d RilRvelT zaviv TovliT
wylis gubebas Rgavav, ro gadaxeTqsav wyalio-d gaivlisav, Cven egen mainc
ar dagvindobenao-d axiav magaTadav.
aqamdin Tu zavi iyva-d arxotivneb Tavisuflad iyvnes, eexl gauÃd iqav saSiS
ambavi-d saWiro gaÃd mTxilad yofai. mal-maled lalevdes mTebze veSagTa-d
aTvalierebdes RilRosa-d laSqris masavals gzebs. raki zavis aSla mindiaisagan
maxÃd. mindia ufro aRar isvenebd, yaraulobd imaT misavals gzebs, undod, ro
222
arxotion aRarvin mamkvdariyva-d imis mizeziTa-d Taod mindias gadaxÃdeniyv,
raic gadaxÃdebod. mindia xan terRis wver wavidisa-d iqiT aTvalierebdis
RilRosa-d aÃvaT masavals gzebs. keeb Zmobilebi xyvandian RilRosa-d xandixan
Cumad iq wavidis, RamiT mividis RilRos ZmobilsTana-d RamiTav wamavidis. iqiT
igebd ambavs, emzadeboda vin Tu ar arxotisad dasacemlad. bolos Zmobil
RilRvelm uTxr, ro arxotisad dasacemladav aÃvan emzadebianao-d mTxilad
iyveniTav. mindia wamavida-d es ambav arcvis ar uTxr. me sanadirod miolao-d
mtris masavals gzebsac davaTvalierebav, mxoloT mTxilad iyveniTav, ro
mterm ar dagazianasTav. Tu gaugiv, ro madianav ki, TqvenTamden ar mautevav,
Tu ara, Tqven iciTav. mindia ro Walaiske iyv wasuli-d icodes imis ambavi,
imas ver Samaeparebod gaugod, arxotivnebi maSin sxva gzebs aTvalierebdes,
saiTac RilRvlebis masavali iyv. Walaiske mindias imedi xqond (Wala: hqvian
arxotidan dawyebuli RilRvlebis sazRvramdin, `ojaxis saTibeTamdin~. mas
ewodeba `arxotis Wala~. es Wala aris viwro, tyiani. midis mdinare asa. tye
aq fiWvia umravlesoba, agreTve aris aryi da cacxvic. sazRvridan RilRvlis
soflamdin aris adgili: duqe _ Zalian mdidari tyiT, mere RilRodan iwyeba:
`RilRos Wala~. ase arxotivnebi Walas rom ityvian, es ukve gasagebia, romel
Walaze aris laparaki. RilRvelebidanac am Walidan ufro meti SiSi hqondaT,
radgan aq soflebi axloa arxotTan, RilRvlebisa da xSir SemTxvevaSi am
mxridan ecemodnen da azianebdnen arxotivnebs). Walas erT iwro Samasaval
gzai as, isiT, ro wyali Zliv etevis kldeT SuaSi, gaÃeiT-gamaiÃeiTi qarafn
klden-i xqon, imiT xqvian am adgils `saZromni~, ro gasaZromi pirdapir kldeT
SuaSi, or mTa erTucze kinaR as gambuli, Caes marjvenaze saZromT did exi-as
(gamoqvabuli). isiT didi exi, ro or samis saxlis odeni. im exSiiT RilRvelT
masaval gza SoriTav Cins. exis karSi qviT agebuli sangali, ro aq mter
veras daaklebs, Tu tyvia-wamali-d gul SaSC. Taod ki erT kaci mZimes jars
gauZRvebis. imiT, ro erT sacalfexo gzai, sxo gza aq arcaisas ar as. ai am
saZromT exSi balaxurizZe mindia Zalian ÃSirad ijda-d yaraulobd RilRoT
masavalT gzaT.
am dros aÃvaSiac Saiyar mZime laSqari-d wamavid saarxvatod. RilRvlebs
ki sTxoves, ro arxot nuvin gaagebiebTav, Tqvenav cota clangian enai
gaqvTav (clangiani: daundobeli).
dajavrebulTa aÃvaTa mZime Sayares jario,qrTamad aZlies RilRvlebsa soflad TiToi Ãario.
nu vin gagvcemdiT arxotSi, ena gaqvT clangianio.
223
aÃvaT laSqarm RilRo Samaiar. neTxiskars ro Samascdes, cota Saisvenesa-d
iqav gamaswies. laSqari _ cxenosani iyv ufro bevri xalxi, cota xalxi
qveiTad madiod gzebis Sasakravad; cxenian xalx ki cxendacxen SaWras
apirobdes arxotis soflebSi dRisiTava-d aisr gamtverebas soflebisas. isen
fiqrobdes: cxenebiT erTbaSad davecemiTav, ro sru daibnevisav xalxiv. manam
isen Ãels Samagviqcevenav, Cven gavanadgurebTav kidecao-d davbrundebiTav
cxendacxen saCqarodav, qveiT xalx gamamdgars mdevars Saukravsav gzasao-d,
ar gamauSobsav. am mizniT dRisiT madiodes cxendacxen. Tu gzaSi vin
Sagvxvdebisav, iqav mavxklavTav, ro arxot macne ar gagvividasav. ai am mizniT
mamdinar laSqari, SuadRis dro iqnebod, ro saZromT mavid (am adgils ori
saxeli hqvian: ̀ saZromni~ da ̀ taxe~). taxes yvelaze iwrod zis arxotis wyali-d
yvelaze metad aq uWirs cxens gasvla. am dros SiSniaic, anu mindia, aq ijd
saZromT exSi, laSqari aCqarebiT mavid wyalsTana-d wylis sididis gamoT
Saayenes cxenebi. am dros saZromT exSiiT gamavard mindia _ s Tofic, exSiiT
ÃelCaRm cerad saÃleli as gzaSi, isr ro, nasrev tyvia kacs Tu maxvd, imisad
ganavardni cxensac maxvdebis mindiais Tofis tyvia, wina nasrevi winamZRvars
maxvda-d imisad ganavardni cxensac gaRvard, cxen, kac oriv wyalSi daeca-d
wyalm waiR.meore gamavarda-d meore kac gadmavard cxenzeiT. isr Cqar-Cqarad
esriv mindiam, ro laSqars bevr xalx egon, air-dairivnes erTmanecSia-d vinac
vis gaaswrobd, daiqcnes ukuRmav, mindiam sami-oTxis makvla ki maaswvra-d sxo
xalx ki wavid isr, ro veRarc ki gaiges Tofis srevai. RilRos Casulebs eTqv:
arxotivnebi isiT iwro WalaSi dagvxdesav, aRarcaiT ar gveqnav gasavaliv.
imTven xalx dagvxvdav, ro miwas umZimdav. marTlad ki marto mindia Saxvd.
maSindel simRere:
1.
arxotis Walas aÃvaTa xvadT maanaTnes nalnio.
exSiiT Tofi gamadis, balaxurizZe vario!
Werama SiSniaisam tyvia dalala Cqario, kacs daxkra, cxensac gaRvarda, wyals miaqv aÃvaT mkvdario.
jer aq me gaWmevT sadilsa, memr mavlen arxot ymanio, numc SageÃsnebis SiSniav balaxurizZev Ãmalio,numc gagvitydebis Werai arxotis rkinis kario, nu daicilebT SiSnias, saca dasxdebis jario, Sandoba balaxurizZes, arxvats Saaba kario.
224
2.
saZromT SiSnia dagixvdaT, balaxurizZe gvarada,ar SamagiSobT aÃvano, arxvats Savembi karada,Werai SiSniaisa tyvias daRlalavs Cqarada.
aÃvaTa cxen-kacisai mkvdari Cayara Calada.
mindias ro laSqari daubrunebav, masul nasaxelari-d arxotivnebs saxel
maulocava-d madloba gadauÃdav laSqris dabrunebisad.
lekis laSqari kistan
miambo d. liqokelma 50 wlisam, sof. qobulo, 1937 w.
kistnels visam lekeTSi kaceb dauÃocavisa-d lekebs imiT SWirebiv kistnis
javri. lekeTi kistansTan Zalian Sors asa-d imiT vercaR saiT samzirlada-d
kacis masaxklavad udenava-d didxans damrCal es val, ro lekebs veRar
uZebnav Suri. magrem lekebm didxans icodnes Wiris daxsonebai, Svil
Tu ar, SviliSvil mainc maigonebda-d iZebnid mam-papaT Wirs. as naTqvami:
erT lekmav asi wlidges iZebnav Wirio-d kidev avCqarebulorav _ Tqoev.
daxloebiT Svilis Svil iqneboda Tu kidev imis Svili, kistnelT maklulis
lekebisa, erT kai axalgazda gazdil. is leki mamiT male daoblebula-d
dedas gauzdav. deda Zalian ka diac yofilasa-d qmris sikvdilidges aRar
gaTxoil. erT vaJ daSComiv mucelTa-d qmris sikvdilidge gaSCeniv. am leks
ymawvilobiTav etyobod, ro aucileblad saxelian kac gamavidod. dedaic
imas Zalian kargad zdid. imas saWmelsac calke umzadebd. rac am ymawvilm
Wama SazZl, deda arCeulis wmidis fqvils ziscvriT (rZiT) mazeld, imas
gamaacxobda-d aim purs aWmevd sru. dil-dilas grils wyalze gaRband
zamTrisaca-d zafxulisac. memr mklavebs dauzelda-d daupoxd karaqiT.
vinac deda Svils meomrad zdid, esr scodniv gazda winandels dedebs. imiT
as maSindel naTqvami:
balxi yma balxma dedama gazarda saadimoda,mklavni uzilna, upoxna, gagzavna sanadiroda.
Sinamc nu maxol cocxali, Tu moymem ginadirosa!
_ amin, numc maol dedao, Tu erTm ki minadirosa!
esr gauzdav dediserTa leki-d Zalian saxelian oSkacic gamasul. jer
jiÃvebze dauwyav nadiroba, memr martos uvlava-d, sadac vis qristians
225
geeweod, kaceb uÃocav. memr mzirTad dauwyav ZRolai-d mziriT xalxis Ãoca.
bolos dauwyav laSqris winamZRvroba. xan kaxeT daulaSqrav, xan TuSeTi-d
xan fSavi. bolos lekebs Sauyvedrebav, ro Senav Zvel val migidevsav kistansav.
sxvakan ki ar gindav siaruliv, Tu kai kaci xarav, Sayarev laSqario-d kistanze
iZiev Suriv.
am ymawvilm gamaikiTxa-d yvela dawvrilebiT gaig, raÃel masulan Ãevsurebi,
Casafrebian gzaSia-d dauÃocav imaT gvarSi kacebi, memr damrCalan uZebrebi.
es ro yvela kargad gaig, daiwy ÃevsureTiske siarul gzebisa-d adgilebis
Sasaswavlad. gaxkvliv kargad gzebi, romen gzazed wavidod laSqari isr,
ro ar yofiliyv soflebi-d saSiS ar yofiliyv soflebSi Ãmis gatexai.
es ro yvela kargad Saiswavl, Sayar karga mZime laSqari-d wamavid. lekis
laSqarSi aÃvanic erivnes.
kistan mavida laSqari lekisa-d aÃvaisao.
laSqars gamauZRva-d lekeTiTav sru mTidimTiv wamavides. TuSeTis mTan
gaiarnesa-d ÃevsureTis mTaTa-d fSaveTis mTaT maebnes. aq gauTenda, erT
Ãvafs alagSi Cavides, ro iqiT cis met arai Cinda-d arc kacis feà raad
mavidod. is dRe iq daiRamesa-d wuxr wamavides. Rami-Ram iaresa-d SuaRamis
dros kistan mavides. masulebm kistnis midamoebSi jer yaraul daayenesa-d
memr Sig Savid xalxi sofelSi, daiwyes sakvmebSiiTa-d karebSiiT Tofis
srevai. magrem kistnelT laSqris masvla malev geeg ZaRlebis yefazeda-d
diac-ymawvili male Saxiznuliyv abuleTaurT qviTkirSia-d zogeb kidev
sxvebs qvitkirebSi. zogeb kidev soflis gareT gasuliyvnes, manam laSqari
sofels daiWerd.
kistnelebi qvitkirebis saTofeebSiiT isrevdesa-d laSqari gareTiiT.
masulm laSqarm, sadac vin ÃelCi Caigd, yvela makles, kistnelebmac ki
daÃoces saTofeebSiiT lekebi.
kistan movida laSqari lekisa-d aÃvaisao, abuleTaurT cixesa kar ar SagviÃsnan xisao, Sig sadam Sadga xoliga, TeTri manZila tyisao.
mag misuraulT axlebsa jiSi aqv arwivisao.
aqeben babkiaurTa, cda mamad maudisao.
ÃaÃmats mavida macnei, kistans Zal adga mtrisao!
win-win ÃaÃmatiT mavides, etl maxyva giorgisao,
226
cotinaT WormeSionTa Wexa Tan maxyva cisao.
gudanac gagvigebieT, Zmas brali miswvda Zmisao,gudanel-bacaligvlebsa imed aqvs xvadebisao.
Ãadus leg-lugan mavides, mokle sayel aqv mTisao.
gundi liqokiT gamasqda qorisa, Savardnisao.
daTvisjvar gadaiares nami gabertyes mTisao.
Cagrovdes kistnis Walasa, TeTr CaCqneb gelevdisao.
abuleTaurT cixesa Tavs ali gadazdisao.
Saibnes lekni-d Ãevsurni, gur-gur dgas Tofebisao,zogni omoben TofiTa, zogs wkepa udgas Ãmlisao.
im dolaT gaidaursa muÃli mastexes mglisao, nu ityviT Calxis sikvdilsa, sawyinari as xTisao.
mzem ro gaiga, iwyina, mTvare Savs ivlebs pirsao.
mgelaT uTurgaT augiT ekaldamai rvlisao, Sig CaawvineT uTurga, Suq ro Caadgas mzisao.
gverdi lek SamauwvineT, mÃoceli orolisao.
leko, orolis mÃocelo, pir TeTris siaTisao.
urjukam qavTariSvilma SaSar Camagkra Ãmlisao.
eg dolaT gaidauri, manZila dasces tyisao;
magas ar daSCa patroni, mZebnel ro iyvas mtrisao.
soflis gareT vinac gavard, erTs sami-oTxs axalgazrdas SauTvales.
cxenebi soflis gareT eb balaxze, Sasxdesa-d gaswies ÃevsureTiske
Ãmis gasatexlad. erTi kaci liqok wavid, erT biso-ÃaÃmat. erTi gudan-
bacaligosa-d erTi Ãadus. winwin Ãadus gaiges imiT, ro kistniT Ãaduske
mokle gadasaval mTai. Ãaduze axlos kistans ÃevsureTis sofel ar xyav.
imiTac iyv, ro Ãaduelni yvelaze win meeSvelnes.
ÃaduT leg-lugan mavides sayel axlos aqv mTisao.
Ãaduvlebi kai mebZol xalx iyv maSinac. mag soflis xalxi feriT
legaiasa-d tanad dabali sru yvela. magrem guliT magar xalxi asa-d
mamacobis jiSi aqv. Ãaduvleb ro mavides, jer Tofebis Ãla dauwyes
laSqarsa-d memr ÃmliT deerivnes Sig. Taodac bevr daÃocesa-d lekebmac
ki mauklesa-d dauWres sami-oTx kaci. sxva ÃevsureTac yvelkan gatyd Ãma,
sadac soflebi kistansTan Sors ar iyv. Ãadus garda, kistansTan axlos
227
as biso-ÃaÃmati. biso erTi sofel asa-d ÃaÃmati meore, esr or sofel
isr axlos as erTucsTan, ro erTs sofelSiiT naZaxinari meore sofelSi
mizdis. aq orsav sofelSi erTbaSad gatyd Ãmai-d saCqarod mavides kistan.
bisoel-ÃaÃmatelni giorgis ymani ariana-d imiT as amaTaze naTqvami: `etl
maxyva giorgisao”. viTam giorgis (ÃaÃmatis jvari) ymaT giorgis iRbal,
Zala maxyva-d imiT gaimarjvebdes lekebsTan.
gaiges gudana-d bacaligosac. Sasxdes cxenebzeda-d gamaswies amaTac
kistnelTad dasaSveleblad.
axlebsa bacaligvlebsa imed aqv xvadebisao.
liqoki ufro Sors as kistniTa-d aq cota dagvianebiT gaiges, maemzadnes,
erTad Saiyarnesa-d erTad wamavides:
gundi liqokiT gamasqda qorisa, Savardnisao.
aragvis xalxsa-d wyalsiqiTas vercaiT gaagebies siSoris gamoT, danarCen
xalxi yvela wavid kistan misaSveleblada-d, manam laSqari sofelSiiT
gabrundebod, manamdinav miaswvres. vinac win mivid, imeebm Saukres Siniske
wasaval gza lekebsa-d aRar uSobdes. xalxi TandaTan madioda-d ematebod
Ãevsurebs, magrem laSqari mainc iqav met iyv Ãevsurebzed. RamiT Saib omi,
gaTend, gZel sadiloba mavida-d iqav om iyv. ai lekis beladi bolos ÃmliT
omCi Savida-d Zalian magra ibZod. erTxan orn Ãevsurn waexvivnes ÃmlebiTa-d
orniv erTbaSad daÃocn, Taod uWirveliv gadaSC. maSindel naTqvami as:
leko, orolis mamklao, deda gagiwyra xTisao,magaba bulaurama pir TeTris siaTisao.
es leki ÃmliT isr Tibd xalxs, rogorc celiT balaxs. bolos Ãevsurebi
imas axlos veRar vin udgebod _ raki icodes, ro imas ÃmalSi vervin gauZlebd.
bolos ro Zalian gauWird, erTm Ãevsurm bulauram (zogi ambobs buno da
zogi bulaur-as am kacis saxels) daRliSn Tavis siaTai, Tof gavarda-d
lekis belad miwaze usulod deec. lekebm ro Tavis beladi mamkvdari naxes,
air-dairivnes. Ãevsurebs gzebi xqond Sakruli, aRarcad uSobdes, bolos
lekebm ZaliT gaiwies wasavlada-d gaitanes kidec Tavi. gzis Samkravebi
zogeb daÃocesa-d zogebi Tofis ÃliT Saawuxes, ro daqceva maund. gaitan
228
laSqarm gzai-d wavides. Ãevsurebma jer ki mizdiesa-d bolos Tav daanebes.
mabrundes Ãevsurni, zogT ÃevsureT mkvdreb waiResa-d zogebi nalaSqrals
sofels kistans eÃmarebodes, mkvdrebis damarxvas uSveles, memr damwvar-
dangreulis saxlebis ageba - dafarebas uSveles. lekebis mkvdreb kidev
erTkan miitanesa-d zed faTvlian tyis toteb daayares. lekebm Tavis
mkvdrebi maled ver maikiTxesa-d dasuld. xolod belad ro iyv, iman arc fer
icvala-d arc dasuld. bolos or-sami kviraidges mavides lekebi mkvdrebis
wasaReblad, saÃsaric maitanes (saÃsari: manamdin ramdenime spilenZs an
iaraRs ar moutandnen Tavis mkvdrebis gamosasyidad, manamdin patronebs ar
daanebebdnen. gaaCnda, vin ramdens moiTxovda. es icodnen laSqrianobaSi; sxva
dros moklulisa saÃsari iSviaT SemTxvevaSi Tu moxdeboda raime jibrze,
Torem ise saÃsari ar icodnen). beladis dedaic mavid sxva lekebsTan erTad.
nax Tavis Svili sxvebs mkvdrebSia-d itir: Svilo, gana imaad gaWmevdiv
ziscvriT mazelils ifqlis pursav, ro loÃianebs Ãevsurebs meekvliebodiv.
anki, imas meubnebodiv, ro miav erT tyvia ver mamklavs, arc me megonav Sen Tu
ra magereodav, oxer tyvia magerivav, Tore ÃmliT ki veras vin gamagCeboda.
Caiarav, Svilo, ubralodav Cemm amagmav. ramTven wvaleba gadavxyarev Sen
gazdaSiao-d Senav erT dRes damibnelev mzeiv. deda enacvalav Sens TovliviT
TeTrs Tval-pirsav. aseTi sityvebiT utirav dedas. am dedisa-d arc saÃsar
gamaurToma-d aisr gautanebav Tavis Svili, sxvebis lekebisad ki usaÃsrod
ar vin daunebebav.
lekis laSqari RulSi
miambo d. liqokelma, 50 wlisam, sof. qobulo, 1937 w.
lekis laSqars ÃevsureTi bevrjel daulaSqarav. isiTs mZime laSqars udenav
maSin, ro, romensac sofelze gaivlides, Ãmas ver gascemdes, arcras Taod
etyodes, aisr gascildebodes. zezer ÃevsureT isiT sofel ar as, ro lekis
laSqrisgan damwvar dangreul ar yofiliyos. qmosti, roSka, biso, ÃaÃmati,
gudani, WormeSavi, Ruli, gorSeRmionT soflebi, Ãevamdinac ki gadamdinara-d
ulaSqav snoi. sadac ufro magar simagre-i xqonda-d Zalze Saudgebod, ufro
iseeb ulaSqravis. uÃocav xalxi, udenav tyveebi. exladac kidev as zogs
soflebSi maSin damwvrebis saxlebis xeebi. namwvarevebi iqav saxlebs usxav.
isiT mZime laSqar madiod lekebisa, ro romnissac sofliske daixrebodes,
sxo soflis xalxi Ãmas ver scemd. xandixan ÃevsureTis napiris sofleb
229
gaiariana-d Suas ÃevsureTSi daecnian erT-erT sofelsa-d gaanadgurian isr,
ro sxvebm soflebm verc ki gabedian miSveleba. erT eseT mZlavr laSqari
Saiyar Rulisa-d WormeSavis muqaraze Cagvirilais meTaurobiT, mTidimTiv
wamavides alaznis Tavisas. WormeSavi-d Ruli erTimeoresTaniT Sor-Sors
ariana-d imiT orsav sofelSi erTbaSad misvla vercaiT mauÃerÃda-d
Ruls (erTma xevsurma miambo: viTomc maSin WormeSavSic mosulan, magram
umravlesoba amtkicebda, rom WormeSavSi lekis laSqari yofila ki, magram
sxva dros, es laSqroba sxva iyo, roca WormeSavic gaunadgurebia, qmosti
da roSkacao, romlis cnobebi me jerjerobiT dawvrilebiT kidev ara maqvs.
mxolod romeli laSqrobac iwereba, amisi cnobebi aris.) daecnen marto.
WormeSav qve vercaiT mividesa-d Rulis bZolaze es simRerei naTqvam:
ambobda Cagvirilai, gamaved davlaTiani,gadmaviare qaCui, kldiani kinWuxiani.
xidotan gadmaviare, rTviliani, maraxvliani.
gadmaved alaznis Tava, vel yofiliyva triali.
WormeSav unda vatira Tormeti qali Tmiani.
RulelT simagreT javri mWirs, win magaT miyves ziani.
cxenni mavides RulisTav, nal-ursmars gaaqv Zgriali.
Rulis kldiT amadioda TeTris siaTis Jriali.
TaTaraisa TaTara omobs, arwivi mÃriani.
leki-d afSina Saibnes, klde Camastiris tyiani.
ÃmliTa sca beburiSvilma, dadga xanjrebis priali.
srelovan CamaqviTinebs RulelT qal-zali Tmiani,ra gatirilebsT qal-zalo, vefxia dagCaT Ãmliani.
idua WrelaisSvili, aznauriviT ymiani.
siZe xyav xaxikauri, siaTis tyvia mtkivani.
lekeTiT wamasul laSqars sru mTaTas udenava-d rosac gauTendebod, qve
dadgebodes mTis dablobebSi, ro arvis enaxnes. aseTi siaruliT maaxwies
Rulis Tavamdina-d iqiT Camavides cxendacxen.
RulisTav cxenni mavides, alams gaxqonda briali.
netavin, RulelT Svilebo, dRe gagiTendaT mziani!
wamaxvalT simagreTake, viTam jiÃvni xarT rqianni.
TaTara TaTaraisa vefxvi as qiboSiani.
230
Ruli, sofeli, dablob adgilze asa-d lekis laSqari soflis saTaviT
datiebuli cxenebiT Samayril sofelSi. Rullebs zogebs simagreSi
Sauswvrava-d zogis xalxisad ki sofelSi mauswvrav, ÃorwilSi namyofebisad.
am dros Ruls Ãorwili yofilas vefxviaisa, xalx xyoniva-d sworad ludis
smis dros dascemiv laSqari.
Rulis kldiT RulelT Svilebsa simRere gamudioda,Ãorwil aqv vefxviaisa, stumaric maudioda,kodn udgan ludiT savseni, qaf perad maudioda,gulÃadaraeb lekebi ZaliT Sin Samadioda,kodT nadgomT ludiT savseTa sisxl perad gadmazdioda,Ãirimi iduaisa nel-nela gamadioda,iqnebimc vefxviaisad, vefxvias yurT mizdioda,Rulis kldiT RulelT Svilebsa Tofis Ãma gamudioda,RulelT Svilebis naÃoci mkvdreb kldeze gadadioda.
Rulis Zir wyali dagubda orwyalSi aRar dioda,kvirobdes fSavlis Svilebi, wyali ro aRar dioda.
suleTSi RulelT Svilebi CiviliT Samadioda:
mÃar ver gviWires ÃevsurTa, martoTgan ar gadioda.
ÃorwilSi im dros dascemion, ro jer Ãevsureb bevr ar yofil masuli-d
marton yofilan Rulelni. lekebi pirdapir saxlebSi Sasulan, sadac vis
gaswevion, uÃocav xalxi.
raÃelc sxvebs saxlebSi, ÃorwilSiac aisr Sasulan, daRreviv erTucs
xalxi ÃmliT, xanjriTa-d TofiTa, uÃocav erTuci. visaic Ãorwili xqond,
isic maSiv mauklav lekebs. meores Rulels lekisad daukrav imaSiav
Tofi-d uncrosimc xarav vefxviaisav, uTqom. am dros vefxvia iqav cocxal
iyva-d gaigon, ro imis Suri imis sicocxliTav iZiesa-d vefxviaisamc
uncrosi xarav, ro uTxr idua-m Tavis makluls leks, maSin vefxvia
sikvdilis pirze iyvav misuli-d, gauxard am sityvis gagonebai. vefxvias
imiT gauxard, ro saiqios Sasuls uncrosi (mosamsaxure) mzas daxvdebod,
arcaR javr gaxyvebod guliT mtrisai. bZolaSi saqorwilo ludic sru
sisxlSi areula-d sisxlio-d qafiv kodebsav erTucSi gadmazdiodisav,
icodian. erT Rulel yofil, saxelganTqmul meomari, TaTarais TaTarai.
Sazdgomiv simagreSia-d TofiT sami-oTx lek mauklav. afSinai yofilas
Ruleli-d is ÃmliT gadastanebiv lekebs. imasac karga uzaralebian, manam
231
maxklevdes leki-d afSina Sambulan ÃmliTa-d xanjriT; isen ro ibZodes,
meore lekm dasc afSinas xanjari zurgSiiTa-d isic makl. RulelT qal-
zali tyved mauWerava-d am dros idua WrelaiSvili yofil gzaSi Camjdari,
qal-zalis tiril ro gaugonav, jer Tof usrevava-d mauklav leki, memr
ÃmliT gadastanebiv. axla sxveb miSvelebiona-d dauyreviebav tyveebi.
mauyvaniana-d iqav simagreSi Sauxiznebion. laSqars ro xalxis ÃociT gul
maujerebav, sofelic daubegrav, rasac cxeneb meereod, davla auRavis; maSin
wamasvla daupirebav iqav RulisTavisas, magrem RulelT ar daunebebavaR
gza, laSqari Rulis Ziriske daZrula-d aqac gza daxvedriv Sakruli.
jer Tof uÃlavis RulelTa-d memr ÃmliT gadastanebion zogebi. aqac
lekebi-d Rullebis xuTi-eqvsamdin kac mamkvdar. meTofeebs laSqrisad gza
mainc ar daunebebava-d iqav RulisTavisas wasul, iq Camsxdreb meTofeebi
zogeb dauÃocava-d zogebs tyvia-wamal gasTavebiva-d veRar usrevav, gza
dauTmavisa-d gauSvav laSqari.
Rullebi bevr daÃocil axalgazrdebica-d diac-ymawvilic, Rulelebsac
ki uzaralebian lekebi. simRereSiac egr as naTqom, ro ÃevsurTav mÃar ver
gviWiresao-d martoTgan ar gadiodav. marTlac esr yofil, RulelTad
laSqris dacema sxva Ãevsurebm gaiges ki, magram arvin mieSvel. erT-erT
maSindel simRereSi as naTqvami:
mxar ar gviWires ÃevsurTa, martoTgan ar gadioda.
daiqcnes ÃevsurT Svilebi, mTa-wverze mid-modioda.
Ãevsurebi Tavis sofelSi aRar damdgaran, mTawverT gadasulan, ro aq
Tu mavidav, laSqarmav soflebSi ar magvimwyvdiosao-d iqiT yaraulobdes
Tav-Tavis soflebs. Ruls imiT Sasulan gansakuTrebiT, ro RulelT javri
SWird Cagvrilas.
RulelT simagreT javri mWirs, win magaT miyves ziani.
winaT RulelT udenav mzirada-d uzaralebav lekebi, imis javrze
mausxam laSqari-d daurbevav Ruli. tyveebis wasxma zdobniosa-d is ki
veRar maxÃerÃebiv. raki Rullebic magra daxvedriona-d gzeb Saukrav. sxva
laSqrobebis dros ki lekebs ÃSirad mizdeniv ÃevsureTiT tyveebi. laSqar
ro wasul, Ruli naoÃar gauwirav, xalx daÃocili, dasamarxavi, saxl-kari
mingreul-mangreuli, Taodac nabZol xalxi, daRaluli. laSqris wasvla
ro gaugav, memr Zliv maSvelebiv xalxi-d uSvelav mkvdrebis damarxvasaca-d
daSlilis saxlkris SakeTebasac.
232
RilRvelT laSqari saÃevsureTod
gagais ZoZis meTaurobiT
miambo d. liqokelma. 50 wlisam, sof. qobulo, 1937 w.
gagais ZoZi iyv laSqrobaSia-d TareSobaSi mudam gamarjvebul RilRveli.
RilRoiv gagais ZoZis saymoi asav, ityodes maSindeln kacni. is saiskesac
gauZRvebod laSqarsa Tu mzirs, yvelkan imarjvebd. erTxan gabed budis
ÃevsureTis dalaSqvrai-d dabegvrai. Sayar RilRos mZime laSqari-d
wamavid Saonis ÃorÃisas saÃevsureTod. Saonis ÃorÃSiiT gadmaÃdes juTis
ÃorÃSia-d gamaemarTnes saZelisas ÃevsureT gadmasvlad.
ÃevsurT eWvi xqond, ro laSqar raiT dagvecemisao-d mTebze yvelkan
veSagni xyvandes walalulni, saiTac mtris masaval gzebi iyv (veSagni:
meTvalyureni, yaraulni, mzveravni). saZelesac veSagni ÃevsureTiT Ãeviske
gadasaval mTaze. veSagn isiT alagSi iyvnes Camsxdarn, ro imaT vercaiT ver
vin Rnaxevd. dRisiT imaT arc siarul icodes iqi-aqaTi, ro Samavals mters
Tval ar Seegda-d ar gamTxilebuliyv.
gagais ZoZis laSqar ro juTis ÃorÃSi mavida-d saÃevsureTos gzaze
gamaemarT, es saZeles veSagT gaiges; wamalales saCqarod kaci-d gatexes Ãma
ÃevsureT: magveSveleniTav, laSqar madisav. ÃevsureT jer axlo soflebSi
gatyd Ãmai, memr im soflebm sxvas soflebSi gatexes Ãmai-d erTucis
memjobias wamavid xalxi laSqrisad dasaxvedrad. maSin ÃmliT omi iyva-d
ÃmlebiTa-d safari iaraRiT wamavides. cxeneb roSkis ÃorÃSi dawiresa-d
Taod saZele mTaze SamaÃdes. manam RilRvlis laSqar ar SamaÃdebod,
Ãevsurebmav Samaaswvres mTaze win.
SamaÃd RilRvelT laSqarica-d daerivnes Ãevsurebic ÃmliT. winwin
ZoZi Samaegeb Ãmliani-d sces Ãevsurebmac ZoZis ÃmlebiTa-d sru winwin is
maklesa-d gadaagdes gzis ZirSi. RilRvlebica-d Ãevsurebic yvela ÃmliT
omSi Savid, marto TiTo-orolas xqond mSvild-isari-d isriT daiwyes xalxis
Ãoca. ZoZis jer ÃmliT scesa-d memr isar daxkresa-d imiT daasrules.
Ãevsurebi TandaTan ematebodes, Soreul sofelSiiTac daiwy xalxm madena.
TiTqmis yvelas kuTxeSiiT mavid ufro far-ÃmalSi gamacdil meomrebi,
Ãevsurebi. magaliTad: jurÃa, martia ficxelauri, gudaneli ina, ÃevsureTis
didad saxelganTqmuli ÃirCla baburauli, TvalajaT aludauri, xitalion
Rerenai-d sxveb kidev. ameebm am omSiac isaxeles Tavi-d sxvakanac saxelianebi
iyvnes, sxvebs omebSi, e. i. laSqar-mekoparSi. Ãevsurn ro mogrovdes, Tan-Tan
233
gaÃSird omi, gaimarT zed mTazed did bZola. jer ki ar brunebd RilRvelT
laSqari-d ZaldaZal iwevd ÃevsureTiske, rosac naxes, ro Ãevsurni Tan-
Tan madiodesa, ematebodes erTucs, winamZRvari ZoZic maukles, airiv
laSqari-d dabrund uken. yvelas Rmetdebod im dros ÃirCla baburauli.
dabrunvilm RilRvelebm Taodac karga xalx daWresa-d daÃoces. am SuRlis
Semdeg ÃirClaisad ukiTxav ÃevsurT: ÃirClao, sakargymoiv Sen gekuTnisaev
Tu sxva vin gjobdav. ÃirClas uTqom: sakargymoiv me ki ar mekuTnisav,
Rulels TvalajaisZes ekuTnisav, imiTav, ro manam me Ãmals amaviRebdiv
TvalajaisZemav or qve maklao-d mesames scaev ÃmaliTav. memr ÃevsureT
sakargymo ar miucav TvalajaisZisad. winwin ro masul TvalajaisZe, vinac
ar icnobd, imeebs araad Caugdav, imiT ro Zvel Coxa scmiv, daxeuli-d beCava
Rgonebiv. vinac icod, ro imas zurabis laSqarTanaca-d sxodac bevrkan
usaxelebav Tavi, imeebs ki imed miscemiv TvalajaisZis masvliT. winwin ro
SuRl qnil, marTlac ÃirCla yofil wina-d TvalajaT aludauri kide
win gascilebiv Suas laSqarSi SaWrilasa-d iq sam mauklav, manam ÃirCla
erTs maxklevd. aisrav sxvebs aq naTqvams meomrebs erTucis memjobiaze
uÃocav xalxi-d zogebi Taodac daÃocilan. RilRvelT ÃeliT dafantul
RilRvelT laSqari-d zog romen gziT wasula-d zog romniT. ÃevsurT
mdevari juTamdin ki mixyoliosa-d iqiT dabrunvil. amaze naTqvam simRere
sxva-sxvanairad ician, xoloT ufro, swori, Zveli aq mayvanil simRere unda
iyos:
gagais ZoZiv, gerCiyva, saymo geWama WkviTao;
yana geÃn, Ãari gelala, joxi mageWra tyisao!
ÃevsureT rad maxvidodi, marTuli Tavis ymiTao,gikvexnav safexvnoCia, savse magiolT tyviTao!
saZeles dagxvdes veSagni dalesulebi ÃmliTao.
Tvaln uzis Turmanaulsa jurÃasa Savardnisao.
martias ficxelaursa, samdevrod muÃli mglisao.
Ãman Cagiyarnes ÃevsureTs, uxnoda, arcra xniTao.
gudan gaiga inama, xTiTa da xTiSobliTao.
ÃirClai baburauli, orbi cxens Sajda mÃriTao.
blo-Rele gadaiara, saZele kinkiliTao.
TvalajaT aludauri qveiTa cxenTan rbisao,xitaliT mava Rerena, arwivi kiviliTao.
uken gamaudg mamai, beber qviTinebs ÃmiTao:
234
`Svilo, ar maxol cocxali, ar maRbrundebi gziTao.
saxelis mayvaruli xar, Sig Caerevi ÃmliTao~.
abama basilaurma mSvildi aWexa rqisao,jaWvs daxkra, daafleTiva, sisxlm wiTlad SaRebisao, saZeliT ZoZi gaigdes, gzis Zir CaiRes gziTao.
jaWv boZals dauxevies, ro yarwikai qslisao.
sakargymo vis mivscaT ÃirClao? Sen met vin scemda ÃmliTao?
TolajaT aludaurma Camamiara mÃriTao.
sanam Tavs mavibrunebdi, mesamesa sca ÃmliTao.
mizdies qoTanamdina, juTa aavses mkvdriTao,Catiris RilRvlis laSqari yvaris wyalaze ÃmiTao:
dagvlivna baburaulma, vefxvma dagvlivna mwkliTao.
TvalajaT aludauri Camagveria ÃmliTao.
Rerenam xitalionma agviRna kiviliTao.
es laSqar ki veSagT wyalobiT ÃevsureTamdin aRar mauSvav, xalxs
ki uzaralebav, magrem diac-ymawvil gadaSComiv dawiokebasa-d saxl-kari
dawva-dangrevas. dabrunvils mdevars gzaSi maRgebebiv diac ymawvili-d
mautanavis damSeulis xalxisad sagZali. saxelis maqmedebisad saxel
ulocav sworebsaca-d sofelSi mamrClebs ufrosebsac. Tan saqeb simRereeb
uTqoma-d dResac jarze imReren imaT simRereebs, raiTac imaT gvari jerac
iqav amayobs Tavis Zvelebis naqnari saxeliT.
xevsurT laSqari oseTSi da moxeveebSi
miambo d. liqokelma, 50 wlisam, sof. qobulo, 1937 weli
erTxan gudanis jvarSi Saiyarnes Ãevsurebi-d gadaswyvites: jer Trusos
(osebi) dalaqvrai-d memr snosai (sno moxeveebis sofeli). magrem arc
advili iyv iq wasvlai, icodes meÃeveT ambavic, ro mSvidobianad arc esen
gamauSobdes iq misuls ÃevsurT laSqars. imiT walalnes vaSagni oseTisa-d
Ãevis dasaTvaliereblad (veSagni _ mzveravni) veSagT davalebuli xqond
osebis sofelSi misvlai-d daTvalierebai-d snos daTvalierebaic. imaT unda
gaeg meÃeveebi-d osebi mTxilad ariana Tu briyvad, soflebSi xalx bevri asa
Tu wasul-wamasuleb sad arian, yarauleb udgasa Tu ar, an SaiaraReba raÃeli
aqv, eexladav Jjobda dalaSqvra, Tu sxo romenim dro ufro Ãelsayreli
235
imaT dasalaSqravad. ai am ambvebis gasageblad gudanis jvarSi airCies
ori kaci-d walales oseTSia-d meÃeveebSi. isen ro iqaobas mazverevdesa-d
dabrundebodes, gudanis jvaris gamZRoT mautandes ambavs, iseni ÃevsurT
daibarebdesa-d etyodes veSagTagan matanils ambavs. memr gadaswyvetdes,
ros unda Sayriliyv laSqari-d wasuliyv dasacemlad. veSagn ro airCivnes,
daamwyalobnesa-d gaistumrnes saÃeod. iseni jer oseTSi mivides, iq daiwyes
soflebSi siaruli, viTam samuSaod dadiodes. iq mazveres xalxi, gzebi, cxvar-
saqoni, Ãaravani-d gaiges yvela dawvrilebiT. gaiges, ro axlad as marjve
osebis dalaSqvrai, xalxic wasul-wamasuli soflebSiiTa-d Ãar-cxenic
marjved dgas. TrusoT dabrunvilebi snos mavidesa-d aq daiwyes soflebSi
Ãetiali. aqac soflis mazverviT gaiges, ro eexlad Jjob snos dalaSqvraic,
Tore memr xalxic ufro bevr mav sofelSi, exlad wasul-wamasulebi arian.
Ãar-cxenic aqac marjves udgasa-d memr ufro gaWirdebis aq laSqris dacemai.
gzebic kargad gaiges, simagreebic SaaTvalieresa-d dabrundes ÃevsureT.
mivides gudanis jvaris gamZRoTana-d uambes yvela, raic gaiges Ãevs.
ÃeviT mavidnes veSagni, saCqaros ityodiana, gudan abemdes droSasa, salaSqrod xkazmebdiana.
gudanis jvaris gamZRoT daibares ÃevsureTis soflebSiiT TiTo ufros
kaci-d gamaucxades veSagT matanil ambavi; isic uTxres, ro veSagTav is
ambav maitanesav, ro axlad asav imaT dalaSqvraiv marjveiv. memrav mTazed
sasiaruloic aRar iqnebisa-d iqac Ãar-cxeni mTaSi aRar iqnebisav, arc
gareTao-d memr gaZneldebisav davlis wamaRebaiv. soflis Tav-Tav kacebs
uTxres, ro Saemzadasav xalxio-d enkenias dilas gudaniT unda gaemarTasav
laSqariv. gudanis jvaris droSa unda aebasao-d win gaumZRvasav. amis momxrei
asav gudanis jvaricav _ Tqves jvaris gamZRoT. soflis Tav-Tav xalx wavida-d
gamaucxades Tav-Tavis sofelSi xalxs. veSagT matanil ambavica-d jvaris
gamZRoT survilis droic uTxres: enkenias dilasav gudanis jvaris karzeiT
gaemarTasav laSqariv saÃeodav (enkenia: erT-erTi religiuri dResaswauli
iyo, enkeniis Tvis ToTxmet ricxvSi). enkeniac moaxloebuli iyv, Ãevsurebi
salaSqrod maemzadnes, Saiyarnes gudanis jvaris karze enkeniis wina dRes.
gudanis jvars Ãelosnebi bevrebi xyvandesa-d laSqarSi mimdinrebs iseTs unda
waeR droSa, ro laSqris winamZRvrobaic SazZlebiyv. dReobebSi ki medroSae
sakuTari xyvand, magrem laSqarSi salaSqro droSas erTs aabemdesa-d,
236
raÃelac vTqviT, airCevdes ufro gamacdils medroSaesa-d daavalebdes
laSqris winamZRvrobas, memr xalxic imis winamZRvrobas daemorCileboda-d
imis sityvas igonebdes.
gudan Sayrilm laSqarm Salva CuCayauri airCiv droSais wamyvanada-d
laSqris winamZRvrad.
droSani, CuCayauro, Salvav Sen SagÃdebiana!
gudanis jvaris ymaT ufro aq maiyares Tavi, wyalsiqiTel xalxi roSkis
gor dagrovda-d ÃaÃmatlebi _ ÃaÃmat (bude xevsureTis xalxi adgilebis
anu mdebareobis mixedviT aris oTxad gayofili da TavTavisi saxeli hqvia.
erTi aris ̀ gorSeRmi~, meore ̀ wyalsiqiTi~, mesame ̀ ÃaÃmatis Ãeoba~ da meoTxe
aragvis xalxi).
vaJebi wyalsiqiTlebi roSkisgor grovdebiana,elian ÃaÃmatelebsa, xvadn arcad maWyiviana,im enkenias dilasa saZeles gadadiana.
amnairad laSqari wamavida-d roSkis ÃorÃSi gaierT Tavi (Tavi gaierTa:
erTad Segrovda, saZele: xevsureTidan yazbegisaken gadasasvleli mTa).
saZele gadaiares, juTis Wala gaiaresa-d juTas mivides, juTelT salocavi
as aq giorgii-d imis karze daisvenes. giorgis madl masTxoesa-d erT Ãar
SauTqves: am laSqrobaSiav waRm dagvyevio-d Ãel magvimarTev.
juTas Cavides jvarTana, simReres Caetyviano.
waRm dagvyev juTis giorgiv, sakargymos giTqvemdiano.
juTiT Caiaresa-d Cavides Ãevs. karkuCa, axalcixe, sno, es sofleb gaiares,
zog cxenian iyva-d zogi qveiTi-d, Tu vin xkiTxevd: ̀ sad mizdixarT Ãevsurno?~
Ãevsureb upasuxebdes: `Cven Taod viciT, sadac mivdiT, eg Tqven saqme ar as".
meÃeveebi ro xedevdes mimdinars laSqars, ukvird, sad midianav Ãevsurniv,
ro arcad swors pasuxs iZlevianav, viTaic meÃeve ras SeekiTxebod, sworad
ar upasuxebdes.
kviroben meÃeveebi, laRn Ãevsurn sad midiana?
237
magram is ki ar icodes:
arSas midian Ãevsurni, sadilad snos madiana,cxenn arSiT gamabrunvilni mavlena-d snos maRgliana,snos RuduSaurT cixesa CardaxiT CamaSliana.
snos wyal gaiares ÃevsurTa-d aCxotiT saTrusood Sabrundes, Trusos
daecnesa-d rasac maaswvres, davla wamaiRes. bevr xans iq ar damrCalan,
arc xalx uzaralebava-d verc davla wamoiRes bevri, raki osebi magrad
daxvdes, iqiT mabrunviln Ãevsurni aCxotis mindorSi Ãar-cxens daecnesa-d
gamalales. aqac meÃeveeb daxvdesa-d ÃmlebiT om mauÃd. zog xalx wamavida-d
snos daecnes dasabegravad. magrem aqac snoel xalxi magra Saxvda-d gaimarT
brZola. aCxotis mindorT ro om qnil, yvelas ver miuwonav im omSi. zogeb
Tu qve ibZodes omSia-d zogebi SoriT TvaliT iWerdes.
Tavkani aCxotis mindorT Ãar-cxenebs Rlalevdiana (Tavkani, ufro kargebi)
omi mauÃda Zrieli, Ãmaln sisxlSi Caferniana,zogni Savides omSia, zogn TvaliT iWerdiana.
aimaT TvaliT mWerlebi, netar Sin ras ityviana,Sin jalafT maatyueben, karSi sworT ras etyviana.
sworebs Tu maatyueben, iq namyofT ras etyviana.
isr, zogebi Ãevsureb qve omobdes aCxotis mindorTa-d zogeb qve ver
Savides omSi. aq simRereSi imiT as naTqvam, ro omSi vinac ver Savidav,
jalafT Tu maatyuebenav an sworTav, ro Cvenac viomeTav, iq namyof
xalxs rasaR maatyuebenav, ro TvaliT xedevdesav, omSi ver daiwonesav
Sasvlaiv. bolos dabrundes Ãevsurni-d wamavides saÃevsureTod; meÃeveebi
daedevnnesa-d gzadagza kidev xqond SuRli. xoloT is arvis aÃsons, im omSi
ramTven daiWra-d ramTven makvd, an osi, an meÃevei-d an Ãevsuri. meÃeveebi
imasac amboben, ro Ãevsurebiv dabrunvileebiv caleeb wavidesav. verc davla
waiResav. meÃeveebmav saZelemdin mizdiesao-d iqav droSaic waarTvesav.
amboben meÃeveebi: Ãevsureb davaqcieniT,wiTel-yviTelni droSani saZeles davayrieniT.
magram Ãevsurebis naTqvami andrezica-d simRereic isr as, ro gamarjvebuleb
dabrunebulan.
238
baraqalT ÃevsurT Svilebo, mamaTac eegr qniana,arSiT axyarnes yornebi, saZeles budobdiana,ÃevsurT Ãmlebs daRlocevdian, ro leSiT gvaZRebdiana!
Ãmalni, saZeles nacadni, dalesnes, iqav Wriana.
am ukenas sityvas etyobis, ro meÃeveebsTan uomebav saZelesac, aqamdin
maxyolion meÃeveni dabrunvils ÃevsurT laSqars.
TuS-fSavel-xevsurTagan miTxos dalaSqvra
miambo uncrua (luka) jabuSanurma, 48 wlisam, sof. axielSi, 1935 w.
miTxoelni ÃSirad ecemodes TuS-fSavlebis cxvris binaebs, xalxs
Ãocdesa-d itacebdes cxenebis jogs, cxvris farebs. aisrav ÃevsureTiTac
miudiod Ãarebi, cxenebi, TiTo-orolas xalxsac Ãocdes. es ambavi iyv sru
bolos dros, menSevikebis mTavroba ro iyv. mTavroba qve veras eubnebod
miTxovlebsa-d Tavisuflad TareSobdes sadac ewad. bolos TuS-fSavlebm
gadaswyvites laSqris Sayra, gadasvlai-d miTxoelT gabegvrai-d samagieros
gadaÃdai. Saiyarnes TianeTSia-d wamavides menTeSaSvilis meTaurobiT.
gza-gzaT kidev uerTdebod fSavlebi-d Ãevsurebi moxalized, yvelas
soflebSi gaagebies, visac gindaTav wameediTav, miTxoTav davla aviRaTao-d
yvelam gaviyoTav, rasac an wamaviRebTao-d an gamavlalavTav. an Tu val
ra vis miudisav, isic wamavidasav. xalxm es ambav ro gaig, zogi davlis
gulisada-d visac javri SWird javris amasayrelad maemzadnesa-d wavides
miTxos dasacemlad. ufro bevr xalxi cxenosan wavid. visac cxen ar xyvand,
qveiTeebic midiodes. yvelas mÃarezeiT gadavidesa-d Satil maiyares Tavi,
karga mZime laSqar Sadg. airCies laqris ÃelmZRvanelebi-d wavides miTxos.
RamiT walales xalxi-d Sakres miTxos gzebi, saiTac saeWvo iyv kacis
wasvlai-d Ãmis gatexa RilRosad axvaSi. iqiT ro xalx ar maSvelebiyv. gzeb
ro Sakres, daiZr jarisa-d Savid miTxos soflebSi. yvelas sofels mirgvliv
Samaexvivnesa-d aRar vin gauSves soflis gareT. es iyv dilas maled. cxvar-
saqon Tavad gamauSvesa-d Tavis wyems dauyenes. xalxi daiWiresa-d erTkan
Sayares yvelai-d dauyenes yarauli. iaraR, Tu ra-vis xqond, axyaresa-d
Tavisad Sainaxes. diac-ymawvil ki Tav-Tavis saxlebSi iyv. xoloT arc
imeebs aZlevdes nebas, ro iqiT sxvakan sad wasuliyvnes.
yvelas sofelSi daÃoces raic msuqan cxvar-Wedilai-d an Ãar maewonebod.
dadges karSi didideb qobebi, aduRilebdes Ãorcs, Tan mwvads wvevdes, purs
239
qistis diacebs acxobiebdes, zogs erbo gamaxqond saxlebSiiT. saxlebSi
Sadiodesa-d, raic maewonebod, gamaxqonda-d inaxevdes Sin wamasaRebad. SeSis
magivrad gamaxqond saxlebSiiTa-d ojisgans wvevdes (avejs RilRvlebis).
qistebs eubnebodnen: rac TuSebisai-d mSavlebis cxvar-saqoni gyavTav
gamalaluliv, is malaleTav, Tore aqiTav erTs Tves ar waolTa-d sru
gaganadgurebTao-d sru Tavebs dagWriTav, RilRvleb ki eubnebodes: Tqven
cxvar-saqon visac maudisav, iseebiv yaCaRebi arianao-d tyeSi arianav
gaqceuliv, Cven ras gvemarTlebiTav, alal-marTals xalxsav. Jjobav, ro
Tav dagvanebaTav alal-marTals xalxsav, Tore ar SagCebisTav, arc Tqvenav.
weediTao-d qurd-yaCaR xalxs waarTviTav. aba, Cven raze gvanadgurebTav.
magrem Cadges soflebSia-d aRar eSobodes iqiT. vinac gareT gasuleb qisteb
iyvnes, gaiparnesa-d RilRosa-d aÃvaSi gaagebies: miTxosav laSqar daecao-d
magveSveleniTav. iqiT xalx wamavid masaSveleblad, magrem, raki xalxi
daWerili xyvand, arcaiT iyv saSveli. masul xalxs ro Tofis sreva daewy,
laSqari daWerils miTxovlebs daxÃocd, ro dReRam imaT yaraulobaSi
iyvnes. amis gamo dasaSveleblad wamasul xalxi jer miTxos ar gamacxadd.
miTxos axlo-maxlo iyvnes damalulebi-d eloddes dros, Tu es laSqari
tyveebs gauSobd ÃelCiiT, maSin autexdes srolasa-d azaralebdes laSqars.
erTi saxelganTqmuli yaCaRi iyv saxelad bagi. es gasuli iyva-d xalxs es
ufro ar aZlevda Tofis srevis nebas. exla ro vesrioTav, eubnebod _ Cvens
xalxs azaralebenav. maucadaTav drosav (gasuli: yaCaRi, tyeSi mosiarule,
romelsac aseT SemTxvevebSi xalxi emorCileba). TuS-fSav-ÃevsureT laSqari
miTxos xuT dRemdin iyv. yvelas dRes arCevdesa-d Ãocdes saukeTeso
saklavebs da aTasnairad xrakavdnen, akeTebdnen mwvadebs, yaurmasa-d sxva
eseTebi. mSavlebm fSauri xinklis duRilic daiwyes. tyved daWerilebi
xyvandes ocdaaTamden kaci-d imaTac aWmevdes imaTav saqonis Ãorcs. laSqari
jer mTxilad iyva-d dRe da Ram yaraulobdes gzebs, TandaTan isr SeeCvivnes,
ro bolos sru aRaras aqcevdes yuradRebas. gzebzeiT yaraulic maxÃsnesa-d
soflebSi sru Tavisuflad daiwyes qceva. diac-ymawvilsTan kargad iqceodes,
magrem yvelaze metad qistebi iman gaamwar, ro TuSebs mTis wes daerRviva-d
diacebsTan Zaladoba maeÃmar. ra Tqma und, es yvelas TuSebs ki ara-d or-sam
kacs Caedin es mTis wesebis Samrcxvenel saqme (mTielebi roca erTimeores
laSqravdnen, qalebTan srul TavdaWerilobas iCendnen da cudi Tu rame
vismes Caedina, Tavisi amxanagebi ar acocxlebdnen. agreTve pativs cemdnen
moxucebs da bavSvebs). es ro gaiges, mTel laSqari gamwarda-d dauJjelad ar
gauSobdes damnaSaveebs, Tu qistebs iseebi cocxlebi gameeSv. magrem am ambavm
240
qistebi sru gaacxarna-d Tavs sasikvdilod aRar zogevdes, erT-erTis im
qalis qmari miTxos saxelganTqmuli kac iyva-d gajavrebul meemzad, sTxov,
ro, rosac dro dagvCebisav, sru davÃocaTav es xalxiv. qistebic, rogorc
viciT, dros eloddes.
laSqarm jer ki eubn, maasxiTav TuS-fSavlebis cxvario-d Tqvens
dagibrunebTav, magrem qistebm is cxvar vercaiT maasxesa-d laSqarm imaT
cxvar-saqon gamaibrun wamasasxmelad. daWerilis qistebisa tyved wamasxma
daapiresa-d zogebm Tqves: rad gvindav eseebiv iq wayvanilebiv? cxvar-saqon
gauSvaTao-d qve gavlalavTav, es tyveebi qve gavaTavisuflaTav, aq xo aRarai
rCebisav, ro tyveebis saÃsar vin magvcasav, tyuiladav eseeb rad gvindav
iq nadenebiv. zogebm ki uTxres, ro es tyveebiv manamdin mainc gaviyolaTav,
manam samSvidobos ar gaolaTav, Tore Cven ro eseeb gavaTavisuflaTav,
gzas Sagvikvrenao-d cocxlebs ar gagvitevenav. sxvebm Tqves, ro miTxos
rac iaraR iyvav, isic xo Cven wamaviRiTao-d raiTaR Sagvikvrenav gzasav.
bolos gadaswyvites tyveebis gaTavisuflebai. cxvar-saqoni, cxeneb, raic iyv
miTxos, es sru gamalales. tyveeb ro gauSves, wavid-wamavidesa-d suyvelam
iSov Tofebi, damalulebi xqoniyva-d aiRes ÃelSi, am dros gamacxadd
damalul xalxic, romnebic miTxoelT masaSveleblad iyvnes masulebi-d
tyveebis gaSobas eloddes. gamacxadd isr, ro Siniske gamamarTuls laSqars
win maaswvres jaregasa-d aRar daanebes Sin wamasasvlel gzai. laSqarm
cxvar-saqons Tav daaneb, Tavis cxenebsa-d jaregas saxlebSi Saafares Tavi.
qistebm wamasaval gzaic Saukresa-d sadac laSqari TavSafarebul iyv, im
midamosac simirgvliv Samaexvivnes. miulales qistebm laSqars Suakacebi:
aiyaranav iaraRiv, Tore ZaliT avxyriTav iaraRsao-d vazaralebTav kidevac.
magrem laSqarm iaraRis ayrazed uari uTxres. aba, Tu iaraRs ar aiyriTao-d
Cven bral nu asav, uTxres qistebm. laSqrisa erT nawili soflis boloze
iyv mamwyvdeuli, raic saxlebSi ver deeteoda-d verc maaswvres saxlebSi
Sasvlai. erTs saxlis ezoSi Saiyarnes erT _ barisaÃos mcxovrebi gigia
WinWarauli-d meore _ sofel akuSoSi mcxovrebi imeda liqokeli. uWkuaT
gigiais (uWkuani: WinWaraulebis qvegvaria) SinSs, sulxanaurs, winav erTi
miTxoel qisti xyvand makluli-d uWkuaT miTxovlebis Tav ekid (Tavi ekida:
sisxli emarTa). RilRvlebma gaiges, ro sulxanauris SinS masulao-d mainc
makvlas upirobdes: sxva ro yvela cocxal wavidasav, magas ar gauSobTav
cocxalsao-d afSinaT abasav. Tqves qistebma-d es gigiasa-d abasac gagebuli
xqond. aba bloSi mcxovrebi iyv, gvarad gigauri. imasac qistebi xyvand
241
daÃocilebi-d imaT Tav ekid. es ambav ro daiwyva-d qistebm iaraR maiTxoes, maSin
afSinaT aba nacnob qistebm gamaapares, magkvlenav, uTxres, ar gagiSobenav;
sxo ambavic Zalin cud maxÃdebisav, aqao-d ar gvindav, im qar-cecxlSi Sen
gaexvivav. aba gavlenian kaci iyv, yvelgan xyavnd keebi megobrebi-d imeebis
daÃmarebiT wamavid; TiTo-orola sxva xalxic gamaacilesa-d wamalales
qistebm. erT jaregion qisti iyv, romnis colsac TuSebm Seuracxyofa miayenes,
im qistm qarTul icoda-d Suakacad ufro is davidod: iaraR aiyareTao-d
cocxlebs gagiSobTav memrav. magrem imas undod laSqars iaraR aeyara-d memr
Tunda erTs miTxoels ar esriv Tofi, is apirebd xalxis Ãocasa-d javris
amayras. amas sxvebic xyvandes memÃreebi-d maaÃerÃes kidec naxevarze metis
xalxisad iaraRis ayrai. aiÃsnes Tof-iaraRi-d Caabares. xoloT sofelSi
vinebic iyvnes Sasulebi, iseebi magrdebodes iaraRis ayraze. bolos uTxres
gagiSobTao-d banze gamauSves xalxi. erT qisti, saxelad ZalumÃaCi boselSi
Savid gigiaisa-d imedais gamasayvanad. imaT gadawyvetili xqond qists ro
vRnaxavTav, mavklaTav, Tore sru erTiav mainc ar gagviSobenao-d guljavrianeb
mainc nu daviÃocebiTav. ZelumÃaC ro karTan mivid imaT gamasayvanad, gamavard
iqiTac Tofi-d ZalumÃaCi boslis karSi mkvdar daec. es ro naxes qistebm,
eqn imaTac bedada-d dascxes tyvia am xalxs, isiT Tofis Ãma avard, ro cis
quxils Rgvand. RilRvlebi, igive qistebi, axlos iyvnes Casafrebulebi-d
erT tyvia ar dauxarjav isr, ro erT kac mainc ar meeklas.
soflis boloze raic xalx iyv, sru gawyvites, ro mkvdar riyesaviT
eyar. RilRvelT ro Tofva daiwyes, banze vinac iyv, is xalx miawyd Werxos
karTa-d Tofebi sru banze maSC aCqarebulebs, ro karebSi marjved ver SaZvres
Tofianebi. zog xalxi aqac daÃocesa-d zogm ki Saaswvr cocxalm. iqac TiTo
orola tyvia Samavardis sakomSiiT. bolos cotaad Saneld Tofis Ãmai,
erTs kistnel axalgazrdas kvirika eqvivna-d sakomSiiT daiwy gaxedva netar
ra ambaviav. nu gaxedavav, tyvias isrevenav, dauSales amxanigebm. magrem iman
Tqo, me micnobenav qistebio-d Tofs ar mesrevenav. am dros gamavard TofiT,
kvirikas SublSi maxvd tyviai-d tvini yoreT Saasx. makles kvirikaic. Tofis
Ãma ro daÃSird, im dros gamaiyarnes uWkuaT gigiai-d imeda liqokelic.
xalxs Ãocenao-d Cvenav aq nu vimalebiTav, iqneba gavaswvraTao-d ara da iq
daviÃocnaTav Cvenacav, sadac xalx iÃocebisav. daqceuln ro gamayriliyvnes,
daeyar qistebsac Tofebi-d iqav daeÃocnes isenic. erTis qistisad ki
imaTac kidev maeswvr Tofis dakvra, manam daiÃocebodes. xalx ro WerxoSi
Saiyarnesa-d Tofeb banze daSC, erTm arxotionm, giorgi jabuSanurm, maavl
am Tofebs Ãeli, Sayar WerxoSi: ar gcxvenianTaev, uTxr, xalxiv erTucs
242
Ãocsao-d Tqvenav iaraRs karSi swiravTav. arxotioni am omSi or kac iyv
marto, Zmebi giorgii-d uncruai.
qistebm ormocdaaTamde kac maklesa-d maswyind xalxis Ãoca, gulic
maijeres, iyares javri. kidev maulales kaci, ro iaraR CagvabareTav, vinac
gadagvrCiTao-d weediTav, aRar gvindav Tqven daÃocaiv. gveyvav, rac sisxl
daiRvarav. xoloT Tqvens Tavs abraleTav, codoic iyosav es sisxliv. Cven
amTvens ar davxÃocavdiTav, magrem yvela cud-i xqeniTao-d iman maiyolav.
Suakacad wamalales RilRvlebm sofel guroSi mcxovrebi Ãevsuri mamuka
gogoWuri, romenic didxani iyv miTxos wasuli sacxovreblada-d iq
cxovrobd. mamuka diswul arxotionTa iyv, sof. axieliT narozaulTai.
iman ro giorgii-d uncrua arxotivneb aq nax, imis dediZmaT soflelebi,
gaukvirda uTxr: Tqven raiR gindodaTav aqav, miTxoelTav Tqven ra emarTav.
wavida-d RilRvelT ufros yaCaRs, bagis, uTxr, ro aqav or arxotion
maxyolivav SemTxveviTav. iseniv Cemeb dedulebiav, Cemis xaTris gulisad
gauSviv iseebiv. memr bagim uTxr, ro weedio-d erTiv CemTan wamaiyvanev.
mamuka wavida-d giorgi wamaiyvan bagisTan. bagi giorgis kargad miegeb, Ãel
CamaarTv, ambavi xkiTxa-d uTxr: Wkvian kac maCnixarao-d ra gindodav aqav.
miTxoelTav arxotionTa ra wamauRavav, Sen raiR gindodav aqav. xo xedav aq
ramTven xalx daiÃocao, ro mamkvdariyavi, Sen rais gulisad maxkvdebodiv.
memr eTqv bagis erTis qistisada-d mamukaisad: es kac gaacileTav, Tof-
iaraRic Tan waiRasao-d Zmaic wavidasav amisaiv. amaT aravin ra dauSavasav,
Tore Tqven iqnebiTav pasuxismgeblebiv. davalebul kacebsac gameecilnes
Zmani Tavis iaraRiT samSvidobo gzamdin. danarCen xalxs met gza ar xqond,
aiyares iaraRi-d Caabares qistebs. ro daRamd, gamauSves es xalxic. gamaayol
bagim kaceb, ro eseeb aRarvin daÃocasav; wamavid xalxi, vinc cocxal darC.
qisteb TuSebze iyvnes dajavrebulebi-d, Tu TuSs gaigebdes, ar uSobdes
cocxals. imiT bevric daiÃoc, TuSeb ufro. mSavlebic bevr daiÃoca-d
Ãevsur marto sam makvd. zog xalxs bagim uSvel, Ãevsurebs. ufro bevr
xalx ki srolis dros WerxoSi TavSafarebiT gadaSCa-d aRar daÃoces memr
qve. arcra uwesoba Caedin am laSqarSi Ãevsurebsa-d RilRvlebm imiTac ar
maindomes Ãevsurebis daÃoca. wamavid laSqris narComi xalxi-d cxenebi-d
iaraR ki miTxos marC sru. yvelas kaeb cxenebi xyvand, kargad Sakazmulebi,
qveiT cota iyv. cxen-unagirica-d amodena mkvdrebic sru miTxos marCa-d
gainawiles miTxoelT. mkvdrebi zogebi waiRes mepatroneebma-d zogebi iq
marC. qistebs aZlevdes fuls, iseni eÃmarebodes mkvdris daZevebaSia-d
mSvidobianad gamacilebaSi. visac rigian patron ar xyvand, dagvianebiT
243
wavides mkvdrebis masatanad. Ãevsurebm ki daiÃmares nacnob xalxi-d droze
maitanes Tavis mkvdrebi. mSavlebi-d TuSeb ki bevr darC iq, upatronobis
gamo. mkvdrebs rac talavar ecv, sru waxyares qistebma-d SigaTi sacvleb
gauwires, aisr daTaresa-d gadayares soflis boloSi Sors.
erT-erTi qeifis dros xevsurma da fSavelma maSindel ambavze SeumReres
erTimeores Semdegi leqsi:
_ miTxos gadaed, mSavelo, Tqveneb mkvdreb aiq xyriao! (xevsuri)
_ men iq ar waval, Zmobilo, gana men ar mÃvrets tyviao. (fSaveli)
am laSqrobis Semdeg fSavlebma da TuSebm xeli aiRes miTxovlebTan
brZolaze, Ãevsurebm ki, aq daxocili mkvdrebis mepatroneebm, ar maisvenes,
manam sisxl ar aiRes miTxovlebzeiT. magrem sisxlis aRebas maxyv kidev
meore mÃriTac sisxlis aRebai-d sam-sam, oTx-oTx kac kidev makvd.
uWkuaT gigias daSC cocxali SinSi sulxanauri. is winidgesav mtrisad
mimyol axalgazrda iyva-d gigiais sikvdilidges davidod sisxlis asaReblad.
qist unda maekla-d Saewir gigiaisad, xoloT, romenic unda qist yofiliyv,
is ki sruerTi iyv sulxanaurisad. erTxan wavid sulxanauri Suris saZebrad.
Sakr qistebis masavali gzai-d elodebod qistis masvlas. am dros mavid
qistis mola cxeniT. esriv sulxanaurm, makl mola. gadaxt, Ãelic maSWr,
Tavic. Casx imisav cxenis xurjinSi. Sajd cxenzeda-d wamavid. molais Tavi
imiT wamaiR, ro gigiais iaraRi iyv miTxos damrCali-d imas Txoulobd.
manam im iaraRebs ar mamitanTav ar magcemTav molais Tavsav. maulales
kacebi:Lmagveciv eg Taviv. Cven saiT magitanaTav is iaraRiv, ra viciTav,
vin waiRav, ramTven RilRvel iyvav maSinav SuRlSiao-d sad vin waiRav, ra
gavigaTav. sulxanaurm Tav ar misca-d qistebmac Tav daanebes imis Txovas.
darC mola qisteTSi dasaflavebuli-d molais Tavi ÃevsureT, barisaÃos.
mola rosac maklav, maSinav liqokleb etannesav sulxanaursav, ambobd
xalxi-d sulxanauriv imaTobas imiT ar ambobsav, ro qistebis masavalad,
kacis masaklavad liqoki imaT marjves asa-d ar SaarCendes qistebi. barisaÃos
qve vercaiT mavidodes iseni-d imiT ibralebdes Taod. magrem, xalxs gaugo
ra daSCebis? gaig xalxma-d miutanes es ambav qistebmac. qistebm ufro
mamklavis soflelisa, an mogvaris makvla icodes, Tu Taod mamklavs ver
Caigdebdes ÃelSi. Ãevsurebisad ki sru erTi iyv, xoloT qistur talavar
ki scmiyva-d vinac unda yofiliyv. ai, amiT damal liqoklebis amxanigoba
sulxanaurm, ro im sofels daazianebenav qistebiv.
244
sulxanaurm ro amiT ver maataniv gigiais iaraRi, kidev wavid. ifiqr:
mavxklavav erTs qistsav, kidev Savswirav gigiasao-d iaraRsav qve wamaviRebav
gigiais iaraRis magierav. wavid sulxanauri-d erT barisaÃoel axalgazrda
gaxyv, saxelad xTisika, gvarad isic WinWaraul iyv. erT mSavel gaxyv,
imasac am laSqrindel Suri xqond saZebari. Satil Zalian ka megobari
xyvand sulxanaurs, gigiaT aba. sxva dros, rosac unda wasuliyv Suris
saZebrad, an sxod raad, abasTan miuvalad ar dadgebod. Zalian uyvard
erTuci-d erT or dRes mainc aRar gamauSobd aba sulxanaurs, rosac
stumrad miuvidod. gvarad isic WinWarauli iyv. saubedurod axla aRar
mibrundes Satil sulxanauri-d imis amxanigebi-d pirdapir Caiaresa-d
anator Sakres qistebis masaval gza. am dros, sulxanauris megobari gigiaT
aba wasul yofil miTxos saklavebis savaWrod. RilRos wasuls RilRur
talavar Caucom, ro Ãevsurulis talavars dascinodes iq. axalgazrdebs
RilRur talavari xqond zogebs RilRos sasiarulod, Satilivnebs. budis
Ãevsureb ki eseTs talavars maSin ar icvemdes. abas uvaWrebav miTxos cxvar-
Toxlebi-d gamalal Siniske. sulxanaurma-d imis amxanigebm erTs dRes
iyaraules gza, arcad vin mauvid. meores dRes, gZel-sadiloba iqnebod, ro
abam cxvar-Toxleb maasx. sulxanaursa-d imis amxanigebs qist egon, kargad
gamawyobil ro iyv qistur talavarSi. sulxanaurm uTxr, ro Cemis SinSis
Sasafer qistiv eexlad mavidav, ro siarulzeda-d mixra-moxraze maewyon.
amxanigebm uTxres: kaco, eg Satilion ar vin iyosav, eg cxvreb sad miudisav.
sulxanaurm gaicina-d uTxra: qistebsav sru daudisav cxvrebiv dasayidadav
Satilav. gana ar vicnobav, Satilivnebs egeT talavar vis aqvav. aba marto
ar iyv, amxanigebic etannes Ãevsurulad Cacmulebi. agerailev, Satilivnebiv
Tan stanianav, uTxr sulxanaurm, radar erTucs Rgonav eg axalgazrdaio-d
eg sxveb amxanigebiv. me damacaleTav, jer me vesrevao-d memr Tqvenac
esrividiTav. gavard sulxanauris Tofi-d aba Caiqc. esries sulxanauris
amxanigebmac iqav imas. Tofis Ãma ro gaTavd, iqiT meedin Zaxili, romeni
xarav, ra gvemarTav Seniv, aba raze magvikaliv. maSin uTxr sulxanaurm: Cem
Zmobil mamiklavav, netain imis kvalad me mamxvedriyvav tyviaiv. sulxanauri
amxanigebm aayenesa-d wamaiyvanes Zalad, abais makvlidges sicocxle aRar
mindav, ageb miac aq mamklanav, ambobd isi. am ambavze did leqsebi naTqmebi-d
erT-erT leqsSi es sityvebi stanav:
nu icom, gigiasSvilo, dusurbnis talavarsao,Sagxvdebis sulxanauri, gaferebs qistis ymasao.
245
es ambavi anator maxÃda-d SatilsTan Sors ar as es adgili. wamavides
amxanigebi-d Satil gatexes Ãmai. Satilivnebm gaiges, ro esi sulxanauri
iqnebod. daiqc soflis xalxi-d Saukres sulxanaurs bude ÃevsureTiske
wamasasvleli yvela gzebi. wasvlaSi gigiam uTxr Tavis soflelebs: visac
SagxvdebisTav, makaliTav sulxanaurio-d dResav Cem muSebi xarTav, Cemis
Svilis makvlaze ro kacs xklavTav, Tavsav TavSi gavRbriv. e. i. sisxls
sisxlSi gaubriv (saerTod es xevsureTis wesSi ar iyo, erTi gvaris ro
mokvdeboda, misi mkvleli mis axlobels unda moekla, Tu Soreuli mogvare
iyo Tavisi Soreuli mogvaris mkvlelis mkvleli, maSinac ar ebreboda Tavi
TavSi, aramc Tu Tavis soflelis mokvlaze). saerTod, mainc es ambavi ase
moxda. sulxanauri mokles amave soflelebma e. i. gigias soflelebma amave
gzaobas, magram sulxanauris mama gogoTuri Tavs TavSi ar brida, is uTvlida
gigias: Seni Svilis sisxls me davideb da yvela wesebs Segisruleb, rac
ÃevsureTSi mosisxlis wesia, xoloT Cemi Svilis sisxli unda daidos iman,
vinc Cemi Svili moklao. me imas sisxls rad gaubri, vinc Seni axlobeli
ar iyo, imas ra saqme qonda Cemi Svilis mosaklavad. Tavis droze Sen
moklavdi Tavis Svilis mosisxles da maSin me xmasac ar amoviRebdio. gigia
ki Suakacebis piriT eubneboda: Seni Svili Cemis davalebiT mokles Cemi
Svilis gulisaTvis da Tavi TavSi gavbaroTo. sulxanauri mudam dadioda
SatilSi da mas aravin klavda. mizezi TviTon gaxda Cemi Svilisic da Tavisi
mkvlelobisic da, vinc am mizezze sulxanauri mokla, kacis Tavi mas rad
unda davsdoo. bevri Suakacebi dadiodnen, magram gogoTurma Tavi TavSi
ar gabara, gigia ki Tavis gabras moiTxovda. bolos oriveni daixocnen da
es saqme Seurigeblad da gaurCevlad darCa maT STamomavlobas). wamavides
Satilivnebi-d zogm sad Sakr gzai-d zogm sad, orol-sam-samT. sadac
mivav, sulxanaurs mavklavTav. gigiamac is uTxr, ro amxanigeb eqnebianav,
magrem sulxanauris met arvin maxklaTav. sulxanauri-d imis amxanigebi
jer mTisas wamavides anatoriTav. RamiT ro mTa-mTa gadiodes wverze,
sulxanaurs raim meeCvena, kacebi iyvav, Tqo, mTazedao-d ar gagvitevenav.
iq gza ki aravis xqoniyv Sakruli, rai ra maeCven. dabrunviliyvnes mTaze
SamÃdrebi-d WalaSiav Camayriliyvnesa-d Walaze gzaur wasuliyvnes. Tenebaze
misuliyvnes iq, sadac gzai xqond Sakruli. sulxanaur win mimavaliyva-d
sxvebi uken mimdinariyvnes. CasafrebulebSi erTs axalgazrdas gigia
eqvivn, kurdRliSvils gigias eZaxdes am axalgazrdas. winwin amas esriv
sulxanaurisada-d daekr. esriv sxvebsac. sulxanauri iqav dacemuliyv. imis
amxanigebi gadamxtariyvnesa-d kldes maxfarebiyvnes. Satilivnebs eZax: Tof
246
ar gamaisrioTav, Tore amagaSiav gagwyvetTav. es kaciv sisxlze mavkaliTao-d
Tqven Tu Tav cocxal gindaTav, adeiTao-d waediTav. Tu Ãel dazZariTav,
verc Tqven waxolTav cocxlebiv. iseebic wamasuliyvnesa-d Satilivnebic
wasuliyvnes Sin. sulxanaurisad Satilivnebs CoÃa Samaexur zed, rom manam
waiRebenav, codoi asav, pirdaufareblad iyosav.
es saqme bolos gaurCev daSC gigiasa-d gogoTurs. gigiam daubar gogoTurs:
Sen ki agaRebivav arganiv Svilis sikvdilmao-d me ver amaRebivav. me Senze
magar kac vyofilorav. viTam gogoTurm Svilis sikvdilze jox aiRa-d
joxiT daiwy siaruli, isr welSi maswyvit Svilis sikvdilm.
geuben sulxanauro, Rride sisxlians gzasao!
erTxan gatydebis kokai, mudam ar zidavs wyalsao.
es sityvebi imisad naTqvams erT-erTs leqsSi as, imis sikvdilidges.
ÃSirad leqsoben Ãevsurebi axaluxalSi.
qistebm icodes, ro molais sikvdilSiac etan liqokeli kaci-d sxodac
qisteTSi ÃSirad dadiodes iseni-d awuxebdes qistebs. amis javrze imaT
mokles sofel akuSoSi mcxovrebi baTira liqokeli. baTiras or Zma daSC.
Zalian kargebi iyvnes mtrisad misayoladaca-d sxodac. ara marto Zmeb daSC,
saxliskacebic keeb daSCesa-d daiwyes siarul baTirais sisxlis asaRebad.
xoloT eseni ubralo kacis masaklavad aRar dadiodes, an unda maekl
Taod mamklavi-d an imis Zma saxliskac mainc, ro baTirais mamklavs gul
mainc stkivnebiyv. baTirais mamklavi gvarad lamurovi iyva-d amaT gvarisas
iZevdes. bevrjel wavides, bevrjel Saxvd sxva qisti marjve alagSi, magrem
ar klevdes. bolos Causafrdes soflis axlosa-d dilas karSi gamasuli
lamuroT elizbari makles. Taod mabrundesa-d ugzoze wamavides mTidi-
mTiva-d mavides liqok. amaze Zalian Tav isaxeles ÃevsureT gaguCam, xaxonama-d
abikam (pirveli ori _ baTiras Zmebi iyvnen, baWyuraT giorgi da abika maTi
biZaSvilebi iyvnen, romlebic sisxlis aRebis dros Tan axlden baTiras Zmebs)
am elizbaris makvlaze saqebs leqsebsac eubnebodes Ãevsurebi. umRerdes
jerzeda-d aZlevdes pativs.
bolos lamuroT maulales kaci, ro SavRrigdeTav, liqoklebs. rju-
lis kaceb SavyaraTao-d rjuliv rasac ityvisav, Cvenac aisr SavRrigdaTav.
Cvenav, ubralo xalx, razed vÃocTav erTmaneTsav. baTiraic alal kac
makvdav, baTirais makvlaze elizbaric, alal kac maxkaliTav. baTirais
mamklaviv yaCaRad asav gaqceuliv, an mola raze magvikaliTav. miTxos xalx
247
ro daÃocesav, Cvenis molaisa ra bral iyvav, ro Tavic kide waiRiTav, rac
Cvens qveyanaSi ar mamÃdarav. gana ar viciTav, ro imis makvlaSi sulxanaurs
Tqven etaneniTav. es yvela gavarCioTav rjuliTav, Tore Cven TqvensaviT
ubralo kacs ki ar mavxklavTav, damnaSaves magiÃelavTao-d Sig Tqvens
sofelSi magklavTav. am rjulSi daibares mcodne Ãevsurebic, qistebic.
Taod liqoklebic mavidesa-d lamuronic. rjulis kacebSi jer lamuroT
iCivles Tavis saCivari-d maiTxoes elizbaris sisxlis anazRaureba
liqoklebisagan, raki is metad magvikaliTao-d arcrais damlev iyvav. memr
liqokelT iCivlesa-d uari Tqves elizbaris sisxlis anazRaurebaze. Cvenav
valze mavkaliTav baTirais makvlazedav. imis mamklaviv magaT saxliskac
iyvav, imas masTxovanav pasuxiv. rjulis kacebm bevr iwvales, ro Sarigeba
maeÃdin, magrem vera gaawyvesa-d CaiSal rjuli. wasvlaSi lamuroT Tqves:
exlad ro cud saqme maxÃdasav, Cven bral nuRar iqnebisao-d wavides.
liqokelebm icodes, ro qistebi vals ar SaarCendesa-d Zalian mTxilad
iyvnes winas wlebSi. uiaraRod karSi arvin gamavidod. isiTs gzaze arvin
gaivlid, saiTac qistebis masavalad marjve iyva-d gzis Sasakravad. magram
qistebi Suris saZebrad eSmak xalx iyv. imaT ÃevsurebsaviT aCqareba ar
icodes sisxlis asaRebad. Ãevsurebi ityodes: `xe waqcevaze iqs Cqams,~ viTam
xe ro waiqcevisav, maSin gamaiRebsav Ãmasav. e. i. rosa magvikvlenav, maSiv unda
mavklaTav, Tore gul ro Saneldebisav, memr aRara iqnebisao-d darCebisav
uZebariv. qistebze ki isr as naTqvami: erTm qistmav mamaiv asi wlidge iZebnao-d
kidev avCqarebulorav, Tqoev. esr karga wlebm gaiara-d liqoklebs simTxile
TanTan dascild (daaviwyda), bolos baWyuraT giorgim bulalaurTas
saxlic ki iyida-d iq daiwy Ãvna-Tesva (bulalaurTa fSavlebis sofelia,
maRla mTaze, sadac qistebis mosasvlelad sul advilia. bulalaurTas
xSirad ecemodnen qistebi da saqoneli gadaudiodaT motacebiT, radgan
gadasavali mTa qistebisaken axlo iyo). bolos dros cxvar-saqonic ki
daudiod iq, raki ka saZovar iyv bulalaurTis mTaSi. giorgi kai mcxovreb
kaci iyva-d Sromismoyvare. sxveb uSlides: bulalaurTas nu waxolav, Tore
magkvlenav. raki is elizbaris makvlaSi etan, qistebi imas ufro maxqaddes
masaklavad. giorgi mainc ar iSlid bulalaurTas siaruls. bolos erT
dRes colqmarT bulalaurTas saqme xqonda-d iqiT madiodes akuSoske. am
dros masuliyvnesa-d Casafrebuliyvnes lamuroni. gzaSi mamavals giorgis
daaSales Tofebi-d makles colis Tvalwin. erT gadmaxt, giorgis mÃarze
nakideb Tof aRglija, waiR. aq awerilis laSqrobis sisxli aqamdin gagZeld.
amis Semdeg ki aRarvin mamkvdar.
248
fSavlis laSqari SatilSi garas meTaurobiT
miambo mgelia WinWaraulma, 50 wlisam, sof. SatilSi
saginam giorwmidelma ludi aduRa sviani,awivna jalabaurni, mamiT Svilamdin mtrianni.
sagina giorwmideli cxovrobd sofel giorwmidaSi. giorwmida maSin
Zalian ka adgili iyv, ka masavali icoda-d sasaqonedac ka iyv. aqaur xalx
kargad cxovrobda-d saginaic kas cxovrebaze iyv. menadire iyvac ka iyv,
xoloT saoSkacod ver yofil Zalian gamWriaxi. SatiliT jalabaurT qali
mauyvanav colad. am qals bevr Zmebi xyonion, Tavayriln xalxni yofilan,
ro mTasiqiT kacad arvin ugdav.
saginam erTxan jiÃv makla-d maxqond Siniske jiÃvis Ãorcis bargi.
Saxvdes colis Zmebi, maxÃades zurgzeiT bargi, Sin waiResa-d is cale
gauSves Sin. meored kidev maxqond jiÃvis Ãorcis bargi, iqav Saxvdes colis
Zmebi, ZaliT waarTves jiÃvis Ãorcis bargi; dauwy xvewna: disSvileb mainc
ar gebralebisTaev, ro cale wavidav Sinav, naxevar mainc gamataneTav e
Ãorcisaiv. daikargev aqiTav, Tore karga gagrexvavTavo-d aisr gagitevTav,
gaagdes calei (imaT das saginasTan Svilebic hyavda). am nadiris bargis
warTmis garda, sxodac masxaraad igdebdes Tavis siZes. iaraR ra
meewoneboda, Tu sxva ra maewonebod siZis saxlSi, gamaarTvemdesa-d Sin
waiRebdes. SaaRones siZei-d aRar aZlevdes masvenebas. bolos colm uTxr
saginas: Senav Cemeb Zmebiv masxaraad gigdebenao-d me egeT kac ar mamwonsav.
mag Cemebs Zmebsav nu egdebiebiv masxaraadav, Sauqciev, Tore me mamwyindav
aseTs yofaSi cxovrebaiv. saginas undod, ro eTqv colis Zmebisad: Tavs
Tu ar damanebebTav, ufer saqme magvivav. magrem SiSiT veras eubnebodis.
imis colis Zmebi, jalabaurni, ar maiÃdendes aseTs naTqvams. scemdesa-d
masxaraad aigdebdes. mainc ro aRar maasvenes, saginam gadaswyvit imaT daleva.
magrem kac ar xyvand imaT damlevi. isen Tu cotan deeÃocnesa-d zogeb
damrCaliyvnes, isen suyvelaT gaswyvetdes, aRarvis gauSobdes cocxals.
bolos saginam gadaswyvit: ludis aduReba, jalabaurT wevai-d am drosad
mSavlis laSqris masxmai-d jalabaurT daTrobidges laSqris dacemai-d
imaT daÃoca yvelaTai. sagina wamavid mSavs. mSavis Ãev erT saxelovan
kac iyv, gara Turmanauli. is isiT saxelian kac iyv, ro mSav-ÃevsureT
garais saxel yvelam icod. is qisteTaca-d lekeTac uZRvebod mSavlis
laSqarsa-d, sadac wavidod, yvelkniT nasaxelari brundebod. garais saxeli
249
saginasac gagonili xqonda-d mSavs pirdapir imasTan mavid. garas uTxr,
ro mSavlis laSqar Sayarev, wameediv, me jalabaurT davibarebav, luds
vaduRebao-d sasmelze yvelas maviyonav. dauliSn dRei. ama-d am wuxras
meediv Seni laSqariTav giorwmidasav. xalxiv mTvral iqnebisav, pirdapir
CemT saxlT daeceniTav, jalabaurn dalieniTao-d memrav SatiliTav imaT
cxvar-saqonio-d davlaic Tqven wamaiRiTav. visac CemTan maaswrobTav, iq
daxÃocTav, Tu Sin vin darCav, mixolTav iqac dacemiTav, kidev daxÃocTav
imeebsav, ro sru gaTavdanav, Tore ar maisvenebenav.
esr piroba dadvesa-d wamavid saginai. daliSnul Ramisad saginam daamzad
ludi-d awiv coleurebi. sxva yvela wamavida-d erT Zma darC Sin _ vardana,
romelic Zmebze ka iyv.
garamac Sayar mSavlis laSqari, aabes laSaris jvaris droSai-d wama-
vides Satilis dasalaSqravad.
garama Turmanaulma, mSavisÃev daiarao,Sayara mSavlis laSqari, maTura aiarao.
wiTel-yviTeli droSaiT borola gadiarao.
kistan atirda beberi, jariT sad mixol garao?
Satil mivdivar, bebero, vardanam damibarao.
me-d iman unda viomaT, unda iWexnas camao!
gverd unda gadaiqcivas vardanis cixis qvamao!
unda Wyiodan gozani vardanis cixesTanao!
unda tyvrebodan isarni cixiswver CardaxTanao!
pir cremliT unda ibanas Suqom vardanis damao!
sisxlni wavidan Rvarada, ar gairivnas zRvamao.
unda daÃerdan Rurbelni, aRar iwvimas camao.
gaduCndes saWvretelSia, ca wminda ucems Tvalsao.
Ãma gadis sagaTenebod, bibin gaiRa camao.
sagaTenebod daecnes vardanis cixis karsao.
_ karze gamodi, vardanav, nu maimTvraleb Tavsao,Tas Tu geWiras ÃelSia, gadaawvade sxvasao,Tu ÃelSi fandur geWiras, Zmas miec mgeliasao!
_ gamaval, mgelias mzema, gamavayoleb farsao.
daviqnev wara-maraTa Cems misurauls Ãmalsao.
va, Tqvens vardanas mSoblebo, veRar gadmoved qavsao.
Tor, Tu qavs gadmavsuliyav, gaTreviebdiT mkvdarsao.
250
gara masul mSavlis laSqriTa-d pirdapir giorwmidas misul. erT-erTi
jalabaurT axalgazrda guroelT qals xyvarebiva-d karga xan ro gasul
smaSi, memr gamauyvanav is axalgazrda, wauyvanav sadam sxvakana-d iq dawolilan
erTad. xalx ro kargad damTvral, Sautyobiebav mSavlebisad saginas _
exladav droiao-d dascemion kidec. Sin Sastanebion pirdapir ÃmlebiTa-d
dauÃocav jalabaurebi. jalabaurebsac, visac ÃelCi iaraR SaSComiv,
imasac uomebava-d erT-ori mSavelic mauklav. eseeb ro dauÃocian, wasul
mSavlis laSqari-d axla Satil dascemion jalabaurT qvitkirs. aq vardana
yofil damrCali-d misuls laSqars ro sreva dauwyav isrebisa, vardanaic
gamavardnil far-ÃmliT. magrem winwin gamasulisadav daukrav isari. erTi
beber kac yofil, jalabauri, kidev saxlSi. gabrunvils mSavlis laSqars
TaTar gazdgomiv ukena-d giorwmidas ro darC, is Svilic maeSvela-d qaCus
makles kidev erT-ori mSaveli. mSavlis laSqari gabrunda-d wavid Siniske.
saginam colis Zmeb ro daaÃociv, adga-d Tavis col-SviliT fSavs wamavid.
aiyar iqiT, imiT ro aq aRarvin daayenebd imas. Turmanaulm garam maiyvan
saginai-d Tavis sofelSi gogolaurTas daayen. adgil-mamulic aq miscesa-d
saxl-karis gakeTebac uSveles. exladac imaTi Camomavloba gogolaurTas
xaxoniSvilobiT ewerebian.
1. TaTari jalabauri, safexvnos ijda tyaviTa.dakeca jaWv-muzaradi, dawva, daidva TaviTa.
laSqrad masulTa mSavelTa dauxvda stumarTaviTa.
samdevrod gamaudgebis TofiTa umarTaviTa.
gamauyenebs Svilebsa legis mglis rotoTaviTa.
Samaewivis qaCusa, agorebs daTvebsaviTa.
caSi eZaxda yornebsa, raad daz-mazdiT mcaviTa.
SaxeneT giorwmidasa, mSavleb xyrav riyesaviTa.
2. Satils nu waxvalT mSavlebo, Satils vaJni dgan Ãmlianni,Taodav nayen wamalsa, baknebiT udgan tyviani.
mSavlebm Tqves, ar davbrundebiT, gana qalni orT Tmianni.
orSabaT Tenebazeda dadga Tofebis tyriali.
garbis gamarbis garai, manZila qorbudiani.
orSabaTs gaTenebaze darCa Satili mkvdriani.
rad egre, Cemo batono, magTven rad gviyav ziani?
gara var Turmanauli, me bevrkan miqnav ziani.
251
laSaris gorze miÃocav qistis Ãarebi rqiani.
qudsaÃdelaSi mavides, cxenn laSdarTxmulni tialni.
Tof-siaTanic maiRnes, buCa maiRes tiali.
ro gamavardis buCai, mTa-barm gaiRis dgriali.
aseTi laSqrobis Sedegad cxra kaci mokvda jalabauri da jalabaurTac
bevri azarales mSavlebi. rva kaci jalabaurT gvaridan iyo da mecxre _ maTi
wyemsi.
weRan vTqviT, ro erTi jalabaurT axalgazrda Tavis megobar qals
gamauyvanavad gadaurCenav. imas saxelad wiqa eqvivn. wiqama-d TaTarm kidev
meti daÃoces mSavlebi imaze, ramTvenic mSavlebm jalabaurTa makles. gaÃd
amaze mtrobai erTi-meoresTan. bolos adg kac-Suakaci-d laSaris jvarSi
maaÃdines Sarigebai. kac-SuakacSi, mSavel-Ãevsurebis garda qistebic ki
erivnes, mcodne kacebi. rjulSi bevr sasaubro gaxd. iangariSes jalabaurT
mkvdrebica-d mSavlebisaic. mSavlebi ufro met yofiliyv mkvdari jalabaurT
mkvdrebzeda-d mSavlebm Tav-sisxli maiTxoves imTveni, ramTvenic mkvdar met
iyv. magrem Suakacebm isi maaÃerÃes, ro laSaris jvarisad apativebies es
Tav-sisxli. rjuli laSaris jvarSi iyv. Suakacebm imTven kenW aiRes (qvis
kenWebi) ramTvenic meti iyv mSaveli jalabaurebis mkvdrebze, jalabaurTagan
makluli. amaabrunes erT did qvai-d Cayares es kenWebi am qvis ZirSia-d
uTxres mSavlebs: ai Cven rjulis kacebmav es gadavswyviteTav, ro laSaris
jvars Tu ar apativeTav, Cven ver mavaÃerÃebTav uimisod Sarigebasav. imTven
kenWi, ramdenic mkvdar met iyvav, imiT CavyareTav am laSaris gorzedav qvis
ZirSiav, ro es mkvdrebiv laSaris jvarm ipativao-d Tqvenac unda dasTmaTav.
mSavlebma jer ki ar maiwones, magram veRarai qnes laSaris jvaris xaTriT,
raki kenWeb iq Caiyara-d dasTanxmdes Sarigebaze. aduRes ludi, erTi Ãari
daklesa-d Saiyarnes laSaris jvarSi erTad mosisxleni. Suakacebma-d
Ãevisbrebm Sarigebis dros ori jalabaurT ymawvili daasaxelesa-d daaymes
laSaris jvars, sabolooda-d mtkice zavis liSnad. es ymawvilebi jer ki
iyvnes Tavis Satil, magrem bolos laSaris jvarm maiTxova-d gadmaiyvan
is ymawvilebi Tavis miwa-wyalzeda-d daasaxln misrianTkarSi. erTm iswavl
mWedloba laSaris jvaris daÃmarebiTa-d dReisnamdis maudis imaT gvars
mWedlobai. imaT gvarSi erTi mainc gamav ka mWedeli laSaris jvaris
madenilobiT. imaT adgils misrianTkar eqvivna-d bolos esenic misriaSvilad
daewernes, xoloT amaT ZiriTad gvar ki jalabauri as. iseni dResac iqav
ariana-d ka ganwyobilobai aqv Satilis jalabaurebTan.
252
RilRvelT laSqris dacema, amRaze da axielze
RilRvelTa-d arxotionT winav Zalian did mterobai xqond erTad. xan
erT mÃare ecemod meores, miudiod cxvar-saqoni, klevdes erTimeores, xan
meore mÃarei. xoloT, rosac Zalian SaJjerdebodes RilRvelni arxotionT
mausvenrobiT, maSin iseni Saiyrebodes, wamovidodes laSqarada-d sru
gaanadgurebdes arxvats. RilRvelni iyvnesa-d SeeZliyv arxotis dalaSqvra,
arxotionT ki RilRvelT dalaSqvra ver SeeZliyva-d, mTebSi ki xparevdes
cxenebs, Ãarebs, xandixan cxvar-binasac daecemodesa-d miudiod. kacebs xo
sru Ãocdes, sadac vis gaeweodes. RilRvlis makvlai saxel iyva-d ubralod
saxelis gulisadac Ãocdes, sadac vis Saxvdebodes. RilRvelni winwin aras
daRlevdesa, bolos qve ar SaarCendes vals. bolos dros arxotivnebm dauwyes
RilRvlebs Roneba, xan kac makles, erTxan cxenebis jog gamaulales. cxenebis
jog ro maasxes, RilRvelT malales kaci saxelad saiTi, arxotivnebsTan
saTxovlad: dagvibruneTav eg cxenebiv _ ras gvemarTlebiTav, ro jogobriv
migidisTav. erTisa-d oris cxenis maparva kidev aRarcraiv, Tu ara oci-d
ocdaaT cxen ro migidisTav TiTos galalvasav, gana upatronoi asav isi.
ggonavTaev, ro SagrCebisTav eg cxenebiv. Tu Tavis Tavisad ka gindaTav, eg
cxeneb daabruneTav, Tore xo iciTav, Cven ver gagviZlebTav. wamaolTao-d
sru gaganadgurebTav. magrem jer es ar gvindav Cvenav. gveyvav, rac erTmaneT
vawuxeTav, eexla nuRar viqTav israv saqmesav, ro Tqven RondebodaTav
Cvenganao-d, an Tqvenganav Cven raad unda gveSinodasav. es gzaiv sadeniv erTad
gvaqvav Cvenao-d Tqvenav. vercaR imas vxyriTav Ãelsav. Tqvenac gaklavTao-d
Cvenacav _ erTucis SiSiTav mTebSi veRar mivdiTao-d sasaZovre mTebic yamirad
rCebisav. Jjobav, ro davamSvidaTav eg waramara saqmeebio-d mSvidobianad
vicxovraTav. saiTas pur-mariliT ki kargad dauxvdes arxotivnebi-d cxenebis
dabrunebaze ki uar uTxres, imis miuxedavad, ro ufros xalxi urCevd
dabrunebasa-d eubnebodes: daubruneTav eg cxenebiv, Tore RilRvelniv ar
SagvarCenenav. cuds ras iqmenao-d memr aRar iqnebisav kaiv. qurdebm arc
saiTais Txova gaigonesa-d arc Tavis ufrosebis rCevai, cxenebi mainc aRar
misces. saiTa sworad im dros iyv aq mosuli, ro qurdebi naqurdal cxenebs
yofdesa-d TiTos kacs sam-sam oTx-oTx cxen Saxvd, saiTa Zalian nawyeni
iyv, ro aq myofs asworebdes RilRvelT cxenebsa-d saiTas gawbilebuls
RilRosav miRlalevdes, magrem erT RilRvels amTven xalxSi ra gauvidod,
ZaliT xo ver gaRlalevd cxenebs. wavid saiTai-d RilRvelT yvela uamb,
253
rogor mavid isi arxot, rogor maiTxov cxenebi, ra upasuxesa-d rogor yofdes
RilRvelT cxenebs arxotion qurdebi. saiTa Zalian nawyen mivida RilRos da
RilRvelT sTxov: me arxotis gza kargad vici, arxotivnebis ambavic kargad
vici, sad dadian, ras saqmobena-d sad SagviZlav imaTad dacema, an ro Jjob,
ro sru gavanadgurnaT egeni. me gagiZRvebiT wina-d magaT javrs maSin amaviyr,
rosac magaT Ãar-cxens magaT Tvalwin gavasworebT RilRos. saiTam daiar
RilRvelT soflebi, Sayar xalxi-d gadaswyvites laSqrad wamasvla arxot.
arxot sam sofeli asa-d amRa ufro RilRvelT misavals gzaSi as, javric
ufro amRionTai SWird RilRvelT. raki ufro isen awuxebdes qurdobiTac,
kacis kvliTac. meore sofeli axielai asa-d isenic cocotas monawileobas
Rebulobdes RilRvelTad parvaSia-d amaTaic javr ki SWird RilRvlebsa-d,
magrem isr Zalian ki ar, rogorc amRivnebisai. mesame sofeli WimRai as.
WimRivnebi RilRvlebs begarasac aZlevdesa-d arcras xparevdes, amaT javr
sru ar SWird RilRvelebsa-d arc fiqrobdes imaTad dacemas.
saiTas winamZRolobiT RilRvelT gadaswyvites Corexisas wamasvlai.
mTidimTiv masvlai-d Situs amRionT Ãaravanze dacemai. maemzad kargad mZime
laSqari-d wamavides, CorexiT bisnas gadmavidesa-d saÃaris maRal SamaÃdes.
saÃaris maRal didxans iyvnesa-d aTvalieres gzebi, an menadire xo arcad
vin iyva-d an yarauli. dvirbinebiT ro gzebi kargad daaTvalieresa-d
gaiges, ro aq arcad vin iyv, adgesa-d wamavides, tanies Caiyarnes, taniiT
oSanike iaresa-d oSanikis Relis ÃofebSi daimalnes daRamebamdin.
aqiTac dvirbinebiT aTvalierebdes gzebs, mTebs, Ãaravansa-d sxvas cxvar-
saqons, ro RamiT scodniyv, sad ras daayenebdesa-d saiT unda maevl, ro
ar dazaralebuliyv laSqari, mSvidobianad gamaelal Ãar-cxeni-d, Tu
Saxvdebod, cxvaric; daRamebamden aq imalebod laSqari-d daRamebidges
wamavides kaloTanis ÃorÃiske, amRionT Ãaravanze dasacemlad, raki
dRisiTav daaTvalieresa-d gaiges, aq Situs Ãaravanic marjves idg. erT
cxra-aT kvamli amRivnebic iyvnes amasulebi sazafxulo samTod, Tavis cxvar-
saqoniTa-d aq cxovrobdes. RilRvelni Situs mebosleebs unda dascemiyvnes,
iseni sru tyved unda Caeyarnes ÃelSia-d cxvar-saqon qve unda gamaelal.
amav dros unda dascemiyvnesa-d amRionT Ãar-cxeni unda gamaelal SituT.
magrem saÃaris maRali ro gadmaiares, iq Zalian mbili-d ubalaxo qviSani
arian, ro SurTxma ro gaiaras isic kvals daaCnevs. mTaze gadmamÃdarm
laSqarm is aRar maisazr, ro am qviSaze ro gaviliTav, kval daaCndebisav,
Rnaxvenav arxotivnebio-d gagvimTxildebianav. mTaze gadmamÃdarm laSqarm
254
sru mwkrivad gamaiar cxvris farasaviT. iseT kval daaCnd qviSas, rogorc
oras-samas sul Ãaravan gaelalas.
arxotivnebs bevrs xqond keeb dvirbinebi-d fexon sadac Saiyrebod,
iq icodian dvirbnebis matanai-d aTvalierebdian mTa-wverT. swored am
dRes, ras Ramesac laSqars gamaevl, fexoni isxd axiela-d aqiT naxes
RilRvelT garmanavali saÃaris ReleSiiTa-d qviSa gaÃnuli. gatyd Ãma,
ro mteriv mTas garmamÃdari asav. gaagebies erTucs, aisxes Tof-iaraRi-d
wamavides Situske. arxotionT icodes, ro saÃaris Relisas masul mteri
winwin Situs daecemoda-d imiT xalxm pirdapir iq gaswiv. Rame iyv, ro
arxotivnebm oSanikis ruvis bolos miaxwies; iq RamiT spiWka gaanaTes
kvalis gasaSinjavad, Camavida laSqari Tu ar. am dros laSqaric Walas
iyv Camaaxloebuli-d naxes sinaTlei. xalxis Ãmaic gaigonesa-d gaiges,
ro Ãma gatydav, gagvigesao-d veRaras viqTav, Sagvikvrenav gzebsao-d
gvazaralebenav. mibrund laSqari-d wavid iqav RilRoske. arcaRara bevr
xan iyv. am dros daiwy Tenebaic. mivides arxotivnebi-d naxes, ro laSqar
Camasul, aq msxdara-d uken dabrunvil. gamaudges ukena-d oSanikes ro
SaÃdes, naxes, ro laSqari tanies Cayrila-d midis pirgaRm. dauwyes Tofis
Ãla, magrem Sori iyva-d veras aklebdes. xoloT, saiTas ki maxvd feÃSi erT
tyvia-d daiWr. feÃiT siarul ki aRar SeeZliyva-d mÃriT waiyvanes. dabrund
laSqar, magrem Zalian gamwardes RilRvelni-d gadaswyvites: rac unda
Zviri dagvijdasav, eg or sofeliv mainc unda gavanadguroTaod maincav.
Saudges Ãelmeored mzadebas laSqrisas. es raic iyv. iyva-d arxotivnebm amas
kidev daumates RilRvelT gasamwareb saqmei. wavid Svidi-rva axalgazda,
saamRos ÃorÃSi daecnes mTaSi nadgoms RilRvelT cxvris faras, wyems qve
maklesa-d samas suli cxvari Sin gamalales. es cxvari baris RilRvelebisa
iyva-d axla iseni gamwardes mTis RilRvlebze uaresada-d isenic
SauerTdes mTis RilRvels laSqrad wamasavlad. arxotivnebm malales es
cxvarica-d gaiyves iqav im qurdebm, romnebmac malales. axla ki daiwyes
javroba alal-marTalm xalxm, Tqvenav isr iqceviTav, ro Tem-sofelsav
wyals SamagvigdebTao-d Taod mSvidobianad dasxdebiTav. vis gaugonav
amTven cxenebisa-d cxvris denaiv, vin SegvarCensav magTvensav, an xalxis
Ãocasav. qurdebi ki ambobdes: RilRvelniv isr daSinebuln-i gvyonav, romav
Ãmas veRar amaiRebenav SiSiTav. Tu vin aq mavidav, Cven viciTao-d imaTav.
RilRvelT am cxvris faras gamalalvaze aRarc kac wamaulalav arxota-d
arc dabruneba mauTxovav. pirdapir Saudges laSqris Sayras. magram axla
Zalian simTxiliT iyrebod RilRvlis laSqari, ro Ãma arcaiT gasuliyva-d
255
arxotionni aRar gamTxilebuliyvnes. ori kvirais win, manam laSqar
Saiyrebod, daiwyes mTaze veSagT lalvai. imaT gadaswyvites exla isiTis
gziT wasvla, saiTac arxotivnebs ar xqond molodini-d SiSi. eseT gza marto
erTi iyv Savanis Walaisasa-d SibuRelisas. SibuRele imiT iyv mSvidobian
gza, ro SibuReliT gadamÃdar gza winwin sofel WimRas mividod, WimRa
arxotivnebis erT erT sofeli iyva-d amaT adgilsa-d Savanlebis adgils
yofd cal-calke. Savani RilRvlebis sofeli as. WimRionTa-d SavanelT ka
megobrobai xqond erTada-d piroba dadves winavav, erTsxvis patronobazed.
WimRionni SavanelT begaras aZlevdes welSi TiTo cxvris angariSs komlzed.
isenic patronobdes WimRionTa-d aqiske mters ar gamauSobdes WimRionT
dasazianeblad. ar vis miscemdes nebas arc maparvisas imaTa-d, Tu ras vin
maxparevd, Savanelni mauÃelevdesa-d maRgvrides naqurdals saqons iqav
WimRionT (exladac laSqarm amaT ara dauliv). WimRionTac piroba-i xqond
micemul, ro SavanelT Tu ra arxotivnebisagan wauÃdebod, WimRionn agebdes
pasuxs. naqurdalsac isen mauÃelevdesa-d, Tu ver mauÃelevdes, uzRebdes.
arc sxvas mters gauSobdes iqiske. sxodac RilRvelTan mesisxleoba ar
xqond, arc exla raSi Rebulobd menawileobas RilRvelT winaaRmdegobaSi,
arc kacis kvlaSia-d arc cxvar-cxenebis parvaSi. danarCen or sofels
ki yvelaSi wil edv, ufro amRas. am WimRas RilRoT masaval gza marto
SibuRelei xqonda-d aqiTac SiS ar iyv, raki WimRionT SaonelTan zavi xqond.
aqiT ar mavav mteriv, egon arxotivnebsa-d imiT ar aqcevdes yuradRebas am
gzas. RilRvelTac esi yvela kargad icodesa-d imiT gadaswyvites laSqris
wasvla SibuRelisas. manam laSqar wamavidod, manamdinav ori kviraiT win
daiwyes mTebze veSagT lalva. ara marto SibuReles dadiodes veSagni,
saiTac arxotis aremarei Cinda-d RilRoT arxot misasvlel gza iyv.
yvelas mTebzeda-d gzebze lalevdes kacebsa-d aTvalierebdes arxvats:
arxotivnebi sad dadiodes, ras saqmianobdes, samgzavros iyvnesa Tu Sin, an
am gzebze xo araad vin dadiod, romenzedac laSqar unda misuliyv arxot.
aTvalierebdes imasac, Tu sad Jjobd gzebis Sakvra, ro laSqar aRarcaiT
dazaralebuliyv. es ambvebi RilRvelebm yvela kargad gamaikvliesa-d
bolos mTisad baris RilRvlebm yvelam erTad maiyar Tavi-d dagrovdes
Sibus WalaSi. yvela kargad iyv SeiaraRebuli-d ufro bevr xalxi cxenosan
iyv. aq daTvales ramTven SaviyareniTao-d aTas oTxasi kaci gamavid. airCies
laSqris winamZRvrad sofel ÃarTaSi mcxovrebi elmarZai, andaruyos
Svili. elmarZa saurjuloos ganTqmul kac iyv, saxeliani-d Tavgatanili.
arxotis gzebic kargad icoda-d mters raÃel meevlebod, ro laSqar aRar
256
dazianebuliyv, amis kiloic icod kargad. RilRvelT elmarZas Saxfices,
ro is rasac ubZanebs, yvelani Saasruleben imis bZanebasa-d imis ukiTxavad
erTs nabijs arcad vin gadazdgemd, xoloT elmarZas ewinamZRv, laSqrisad.
am laSqarSi Savanelnic Sig edgesa-d xalxs sTxoes, ro WimRionni Cven
mebegreni arianav, arcaraSi urevianav CvenTan danaSaulSio, imaT nuras
dauSavebTav. elmarZaica-d sxo RilRvel xalxic daxpirdes, ro Cvenav
WimRionTav erTs bewvs ar gaumrudebTav, xoloT imaT sofels unda
SamavexvivnaTav winwinao-d eg xalxiv, e.i. WimRion xalxiv, unda daviWiraTao-d
Tan gaviyolaTav amRasao-d axielav. WimRasav yarauleb unda davayenaTav,
ro amRion-axielelT qal-diswul arvin gaiparaosa-d Ãma arvin gagvitexasav
im soflebSiav. WimRion xalxiv, kacebiv, Tan CaviyenaTav, manam amRion
axielelT ar davimorCilebTav. WimRionT diacebsav soflisad gacilebis
nebas nu mivscemTao-d, rosac am ors sofels daviWerTav, WimRion kacebic
maSin gauSoTav. amRa-axiel qvas nu gavswiravTav qvazedao-d WimRas bewvsac
nu gavamrudebTav. elmarZa jaris ufrosad iyv arCeuli-d iman kidev Tavis
TanaSemweebi daliSna-d misc Tav-Tavis davaleba. am saubris memr wamavides
saarxvatoda-d ro dabneld, WimRis ÃorÃSi gadmavides. gZel oÃSmobis xan
iqnebod, ro WimRas RilRvlis laSqari Samaexviv mirgvliv. daibares ufros
kacebi-d daavales soflis Sayrai. sofeli maagroves, vinc ki iyv qudiani
suyveli. uTxres Sayrils xalxs: `ai Cven xo gvxedavTav, ro aqav mZime jari
orTav masuliv. amRa-axielasav val migvidevsao-d unda avanazRauraTav is
valebiv. Tqvenav CvenTan ara danaSauli gaqvTav, arcras dagiSavebTav, Tu
eexlad araSi SagliSneniTav. aqiT arvin gaCuCundesav, an didio-d an cotaiv,
an kacio-d an diaciv, Ãma arvin gagvitexaTav, Tore yvelas gaganadgurebTav
Tqvenacao-d amRion-axiellebsacav. Tqven kaceb CagvideqiTav Sigav, gzaic
gvaswavleTao-d isic gvaswavleTav, sad unda SaukraTav gzebiv, sad asav
ufro isiT adgiliv, saiTac Cven ar davzaraldebiTao-d amRion-axielelTav
karSi ar gamauSobTav. Tu cota ra mizezi-d tyuil SagatyviTav, memrav Cven
bral nuRar iqnebiTav. Tqvenav isr giyurebTav, rogorc Cvens megobrebsao-d
israc unda maiqcnaTav, Tu Tqvenis Tavisad ka gindaTav.
eesr WimRivnebi wamaiyvanes amRiskesa-d axieliske, SuadSu laSqar idg,
SuadSu WimRivnebi. diac-ymawvil ki sofelSi darC TavTavis saxlebSi. aq
zogi amRionT qal-diswul iyva-d zogi axielelTai. iseeb ki swuxdebodes,
magram rasaR iqmodes, siwuxiliT ras vis aSvelebdes. sofels yarauli
xyvanda-d karSi arvis uSobdes.
257
laSqar ro gamaemarT, erTm RilRvelm WimRionT Znebi gadmaayriv cxens
werilazeiT. sxveb gaujavrdes, aqav Znebs nu aSlevdiTao-d iqav aages ai
Znebi. isr Zalian umTxildebodes WimRionT yana-Znas, ro bewv ar gaamrudes.
laSqari ro namercxalaeb gamavid, orad gaiyar. zogni narRvevTas Walaze
wamavidesa-d zogni WiSvelis gorisas. orkanav gaiyoles WimRivnebi.
WiSvelis gorisas wasulm laSqarm gamayv axalgazdobai, daaval zeTze,
maRlidan wasvlai-d axielis soflis maRla saTaveebSi gzebis Sakvrai.
es WimRivnebm aswavles, sadac iyv gasavali-d gzis Sasakrav alagebi.
davalebulm xalxm gaiar mTebi-d sru Sakres is alagebi, saiTac axiel
karSi gamasuls kacs Tof daswvdebod, Tu iq kac gamavidod, Tu axiela
ÃelCi Cagdebul ar iqnebod. daikeTes qvis sayuCebi-d Casxdes pirsofliske.
axielisZir misuli laSqari kidev orad gaiyv. erTs nawils elamarZa gauZRv
wina-d amRas wavides (am gziT mosuli laSqarisaTvis amRa ufro Sors
iyo, vidre axieli). axielisad dasacemad, raic laSqar darC, amaT Tavis
TanaSemwe gauwir elamarZam winamZRvrad. axielisZir kide gaanawiles xalxi,
Samaexvivnes axielas mirgvliv. axlos daikeTes sayuCebi-d Casafrdes. memr,
ufro moSorebiT meored Samaexvivnes sofels. mesamed sru gaÃeiT-gamaÃeiTi
Samaexvivnes sofels, ro iqiT Tofis tyvia daswvdeboda ki sofels, axlo
ki ar iyvnes, es mesame Samaxveul yaraulebi.
rosac laSqari axielas miuaxlovd, erTi kaci axieleli saxelad kote am
dros samkalad wamasuliyv `WanWaxas~. WimRiT mimavals gzis pirSi masulm
laSqarm kote daiWira-d axielis soflis boloSi Tan waiyvanes. Tivis
sakrefze midiodes baliaurebi: vaxtangi, ladoi-d Tomai. jer kidev Rame iyva-d
RilRvlebi Casafrebulebi iyvnes soflis mirgvliv. sakrefze mimdinrebs
RilRvleb erTbaSad Samaexvivnes mirgvliv. vaxtangi-d lado cocoteeb
iyvnesa-d Ramis sibneleSi daeqcnes, Tomas ki bevr RilRvleb Samaexviva-d
ÃelSi Caigdes. Saukres Ãelebi-d isic axielis Zir waiyvanes saxlSi. Tomas
undod Ãeleb gaeÃsna-d gasvliyv saiT, magrem Sautyvesa-d kinaRam Tof
daxkres, Senav Cvend Ralats apirebav. memr daavales Tomas, ro sofels
uZaxev, rusis jari asav masuliv, meediTav aqao-d SaiyareniTav, jaris ufros
gibarebsTav. Tomam sofels ÃmamaRla uZax: `jari asav masuliv, saxlebSi
gamagrdiTav~. aq qarTulis mcodne RilRvleb etannes, gaigones Tomais
sityvebi-d uTxres: `Cven gavalebTav, ro sofel Saxyarao-d Sen ki eZaxav, ro
saxlebSi gamagrdiTav; ar gemarTlebiTaev, ro exladav dagÃvritaTav. Tomas
ro mainc ver aZaxebies, raic imaT undod, memr kote waiyvanesa-d soflis
258
amarCeulis kacisad, qoriaT uncruaisad, aZaxebies. uncrua mauyvanesa-d
uTxres: Cven rusis jari orTav masulio-d Tqvens sofelsTanav saqmei gvaqvav.
weediv, Cqara Sayarev sifeliv, aq maiyvane xalxiv, Cvens ufrosTanav, Torem
pasuxisgebaSi miecemiv. uncruaic darwmund imaT saubriT _ eseniv rusis
jariav, raki RilRlurad ar ambobdes. saubari namdvilad rusuli xqond.
RilRlurad arcvin ar iRebd Ãmas, vinac rusul ena icod, marto eseebi
saubrobdes, viTomc jarsac rusul enaze kamandrobdes. wavid uncruai, mauar
sofelsa-d yvelas uTxr: jari asav masuliv, CameediTav soflis boloSiav,
TqvenTan maqvav saqmeiv, ambobsav jaris ufrosiv. ar daakldesav arc erT kaciv.
iaraR qve arvin miiRaTav, Tore CamagarTmenTav. iaraRi yvelam Sin damala-d
wamavides soflis boloSi. jaris ufrosis dabarebaze. kacebi sru Saiyara-d
soflis boloSi mivides. aq laSqris ufrosm uTxr, ro daiTvaleniTao-d, Tu
kidev vin asav kaciv damrCaliv, isic maiyvaneTav aqav. bolos xalx ro sru
Saikrifesa-d maasxes, maSin daiwyes RilRurad saubari-d gaig xalxmac, ro
es RilRvlis laSqar yofilasav, rusis jar ki arav. manamden yvelas rusis
jar egon, Tu RilRurad saubar sad-vin gaigona-d eWv Saepar, esiv RilRvlis
laSqar TuklaR asao-d Tofis sreva gabed, sxveb gaujavrdes, ras SvrebiTav,
rusis jari asav, Tofs vin isrevTav. Tofis msrevlebs _ mixa oCiaurs,
giorgi jabuSanursa-d sxvebs yvela gaujavrda-d aRar asrevies. rosac yvela
xalx mogrovd, Samaexvivnes mirgvliv TofebiTa-d uTxres: exla aq CuCun
araad vin xqnaTav, Tore aqav dagÃvretTav. Cven jogebio-d cxvris fareb ro
magidiodaTav, exla sadaR wagvixolTav, qvas qvaze ar gavswiravTav am Tqvens
or sofelSio-d WimRionTav bewvs ar gaumrudebTav, ro egeniv Wkvianad
iyvnesao-d Tqven ki, raÃelac SagferdebisTav, isr mageqceviTav. sofelSi
bevr xalx makrifes, rac diac-ymawvili iyva-d iseebic am datyvevebul xalxs
SamauerTes. memr deerivnes saxlebsa-d sru gamaitanes, raic ka maÃeles.
Tofebi, vercxlis iaraRi, flas-fardagi, talavar, Tu ra maewon, isic waiRes.
zogi tanze icvemd aqav, raic maewonebod. cxvar-saqonic sru gamauSvesa-d
soflis boloSi malales. sxvafriv Zalian svindisianad iqceodes, arc diac-
ymawvilisad ra uwyenav, arc Taod kacebisad ra visad uTqom cudad. sru imas
eubnebodes axlebs: xniers xalxsao-d diac-ymawvils aravis awyinaTav; ro
qvec glanZRevdasTao-d Ãma arvis gascaTav, mTiels xalxsav ar SaSvenisav
diac-ymawvilisai-d ufrosis xalxis javrebaiv. erTm diacm, sareqaT mzeqalm,
Sin ar SauSv RilRvlebi. karze nadgom saqon ki galalesa-d saxlSiiT aRara
waaRebiv. lanZRevd, swyevlida-d RilRvlebi qve icinodes; daanebes Tavi,
259
aRar Savides sareqaTas, sxodac ufrosebisagan nabZanebi xqond, ro axielav
kac ar maxklaTav, magaTav Cvenic arvin xyavav makluliv. cxvar-saqon ki sru
unda gamaRlalaTav, imiTav ro Cvens cxenebisa-d cxvris gamalalvaSiav wil
uZesav axiellebsacav.
sofelSi cxvar ki sru ar iyva-d RilRvelT esic icodes. Ãaravan
mTaSi idg, cxenebic; Sin marto sawvelav saqon iyv. axla Ãaravnisai-d
cxenis jogis Camalalvaic maiTxoes mTaSiiT, gaiyoles joriT uncruai-d
ocamden RilRvel gaxyv circlovan (circlovani: axielelebis sazafxulo
saialaRe mTas hqvian). es xalx ro sru ÃelCi Caiyares, WimRivneb Sin
gauSvnes. circlovan ro mivides, gauTend kideca-d makrifes Ãar-cxeni,
gamalales sru. TiTo-orola ki damrCaliyv Sors wasulebi-d yuremareSi
mifar-mafarebuli. sofelSiiT ro sru gamazides, rac ki gamasadeg qoneba
iyv, cxvar-saqonic sru maasxes. jer kidev Rame iyv. axiellebi, kacebi,
amRas wamaiyvanesa-d diaceb qve gauSves Tavisuflad. xoloT xalxi sru
ar wamavid axieliT; eloddes Ãaravnis Camalalvasaca-d saxlebSiac kidev
iZevdes, xo aRara dagvCav, an xo aravin dagvimalav ka iaraRio-d saqoneliv.
kviriwmidas cxovrobd erT mekomuri amRioni, saxelad krua eqvivn. imis
saqoni-d cxeni SibuRelisas galales zogebm. axielelT cxvar-saqon ki
amRas galales Walaisas wasasxmelad RilRoske. axielelT cxvar-saqon ro
amRas milales, zed daayenes amRionT Znebzeda-d bevr gaanadgurebies. maSin
sTveli iyva-d Znebi yanebze idg iqav, zogi masamkalic iyv. amRas wasuls
laSqars nabZanebi xqond, ro amRion kaci sasikvdilod arvin daezog, visac
gaeweodes. amRas ro mivides, sofels mirgvliv Samaexvivnes or-sam pirad.
aqac gaÃeiTi gaifant xalxi-d Causafrd, iseT alagebSi, saiTac sofeli
Canda-d Tof daswvdebod. magrem amRas misvla amRionT male gaiges imiT, ro
dRemudam malodini hqond laSqrisa _ bevr danaSauli xqond RilRvelTan.
axielelni ki briyvad iyvnes, egon, Cven ar dagvecemisav laSqariv. winwin, ro
amRas mivid laSqari, ZaRlebis Ãmaze gamavides karSi zogierTebi-d xalx ro
naxes sofelSi, an soflis pirT masuli, maSin gaiges, ro laSqar masulav,
daqceuleb sofelSi Saiyarnesa-d iZaxes, laSqari asav masuliv, saxlebSi
gamagrdiTav, am dros astyd Tofis srevaica-d yvelas mÃareze imTvenm Tofm
daiwy gamadena, ro sru ganaTd gaÃeiT-gamaÃeiTi. zogs banebze Calis zvineb
idga-d cecxl Saayares. am dros karSi gamavid maraizZeT daviTi, mZinars
gamaRviZebiyv xalxis Cqamzeda-d aCqarebuli gamavardniliyv uiaraRoi, vinebi
arianav, imis gasagod. daviT ki axalgazda iyv Zaliana-d arc SiS icod;
260
imiT RilRvlebis gundSi Savard Sig, romnebi xarTav? daviT ro uiaraRoi
naxes, RilRvelni Samaexvivnes simirgvliva-d daiWires. daWerili Sors aRar
waiyvanes, raki ufrosis bZanebai xqond, daxkres tyviai-d iqav makles, zed
Zneb daafares. daviTi dediserTa Svili iyva-d erT biZai xyvand. sxva megvare
arvin xyvand. arcra danaSauli xqond daviTs RilRvelTana-d is Saxvd iqav
am ubedurebas. sxva xalxi saxlebSi gamagrd. zogebi simagreSi Savides.
axielleb ro maiyvanes daWerilebi, erTi ufros kaci iyv, axieleli
TaTia baliauri. TaTia RilRvlebs Zalian kargad aCniyva-d Zalian pativs
scemdes. winav misvla-masvlai xqond, stumar-maspinZlobai-d pur-marili
RilRvelTan. bevr nacnob-megobrebi xyvandes, ar undod imis daWerai-d arc
qonebis waReba, magrem Tavis gadawyvetili aRar daarRvies, winav xqond
naTqvami, ro arxotav yvelas gvyovav nacnobiv, nuvin maviTxovTav nacnobis
gaTavisuflebasao-d amiT veRaras ambobdes RilRvelni, Tore TaTiais
daWera Zalian umZimd. daWeriliviT iyv, magrem Tavisuflad ki davidod.
sxveb tyveebs qve ar aZlevdes nebas iqi-aqaTi gavlisas, TaTia Tavisuflad
iyv. cotas nawyeneb imiT ki darCes amazedac, ro imis Zmiswulis karSi naxes
RilRoT gamalalulis cxvris nawili. isic kargad gaiges, ro imis Zmiswulm
jogis gamolalvaSiac miiR monawileoba cotaad. amaze cudgulobdes,
Tore RilRvelni Tavis dadgenilebas gadauxvevdesa-d TaTiaisas aras
waiyvandes, rogorc elmarZa ambobd. TaTias uTxres RilRvlebm, ro
waedio-d amRivnebs uTxariv: racra saqoni asav, gamouSonav, wavidanav, is
Ãaravanic Camagvilalanav mTaSi ro udgasav, Tore Cven aqiT aRar waolTav.
amRionTav sru gavswyvetTav kacsao-d diacsav. Taod ki gaTenebidges iseT
adgilze isxdes RilRvlebi, ro amRionT saxlebSiiTa-d simagreebSiiT
ara daeklebod. TaTia wavida-d mivid isiTs simagreSi, sadac bevr xalxi
iyv TavSefarebuli, uTurgaT qvitkirSi. aq xalxs kibe Caegda-d sabliT
axyvand erTuci. TaTiac TavisTan sabliT aiyvanes. TaTiam uTxr, ro me
RilRvelT gamamgzavnesav, saqon CagvabareTao-d Ãaravanic CamagvilaleTav,
Tore sru gaganadgurebTav. Tan isic uTxr, ro gamagrdiTav saxlebSiav, Cven
Cagviyarnesav Ãeladav matyuebiTao-d Tqven mainc nuRar mixolTav Ãeladav,
rac unda dagemarTaTav.
TaTia iqav CamauSves sabliT, mavid RilRvelTana-d uTxr: Cvenav,
ambobenav, aRarai gvyovav, rac saqoni gvyvandav, xo ÃelCi xyavav-d Ãaravanic
wavidanao-d Taod Camalalanav. saqoni napiris saxlebSiiT galalul ki
xyvand RilRvlebs. Suagul sofelSi simagreebis axlomaxlo ki ar misulan
261
SiSiT; arc saqoni iyv gamaSobili iqiT. RilRvlebm TaTias kidev daavales
amav saqmeze amRivnebTan misvla. TaTiam uTxr Tavis Zmiswuls Tomaze, ro es
gamamayoleTav, orniv vetyviTav ufroev. RilRvelnic gabriyvdesa-d gauSves
Tomai. Toma SauerTd simagreSi axalgazrdeebis jgufs, romnebic mterTan
sabZollad iyvnes mamzadebulebi. iq erT zedmet Tofic xqonda-d misces
Tomas. TaTiam Tomas uTxr, ro Senav aq darCiv, nuRar wamaxolav, Taod iqav
RilRvelTan wavida-d miutan iqav iseT ambavi, raic ambavi winwin mautan.
Tomaze ro xkiTxes, Tqo: veubenio-d aRar wamavidav. iwyines ki RilRvlebm,
magrem aRara uTxres, xoloT is ki Tqves, ro mageebsav yvelas gamaviyonTav
aqav. TaTia ro am sofelSi davidod, gaÃeiTiiT RilRvelni sofels tyvias
uSendes. am dros diaceb gamavides karSia-d saxlSiiT simagriske wavides.
erTs diacs mzeqalikas Tavis qalic ÃelSi eWir. oTx-xuTis wlisai-d Tan
mixyvand. gaÃeiTiiT gamasreuli RilRvelT Tofis tyvia maxvd am qalsa-d
dedis ÃelCi imaSiav makl. mibrunda mzeqalikai-d iqav Sin Saiyvan Tavis
mkvdari qali, Tavis Sin. TaTias amRas xyvandes dediZmani maraizZeni, weRan
ro vTqviT, ro karSi gamasul maklesav daviTiv, isi TaTiais dediZmis
SviliSvil iyv. imaT saxlis gverd daviTi makluli naxa-d kidev daafar Znebi.
damal imis sikvdili, ro daviTis biZam ToTam ro gaigasav, gajavrebuliv
Tofis Ãlas dauwyebsav RilRvlebsao-d iseebiv dajavrebuliv axiellebs
dauwyebenav Ãocasav. memr RilRvlebs ocdaxuT kaci axiellebi ÃelSi eWir
tyved. amRivnebs, ro maekl vin, axiellebs erTsa ar gauSobdes cocxals,
daxÃocdesa-d TaTia amiT eubnebod amRivnebsac, xalxiv ÃelCi uWeravav,
Tof ar vin gamaisrioTav aqav. Tan ToTa eZaxs WerxoSiiT, ro Cem Zmiswul
daviTiav daWerilio-d amRivnebs uTxariv Tofs ar vin gaisriosav, Zmiswul
mamikvlionav. am dros daviTi mkvdar iyv, TaTias nanaxi xqonda-d daumal
ToTasac. daviTis dedas minda eqvivna-d TaTia ro nax, uZax: Cem Svili asav
fexSiSveliv gamasuliv, RilRvelT sadam xyavav daWerilio-d TaTebi mainc
wauRiv ro Caicosav. TaTiam imasac daumala-d ar uTxr, ro Sen Sviliv
mkvdari asav. axladav uTxr TaTebis waRebis dro ar asav, maicadev. amRis
pirdapir baboT bewikais cxvari idg samasi. mivides cxvris gamasalalavad.
am cxvars edg bewikais wyems ToTxmet-xuTmetis wlis ymawvili, gudamayreli.
wyemsm ro iseebi nax, RilRvlebi, gamaiqc Siniske. gamaqceuls wyemss esries
RilRvlebma-d makles. cxvari piraRm gauSves uwyemsod amRis pirdapir.
amRis pirdapir Casafrebuli bevr RilRvlebi iyv. Tu karCi vin gamaCindebod,
uSendes tyvias. Tunda karSi arvin gamaCeniliyv, mainc wvimasaviT madiod
tyvia, aÃlides saxlebis sakvmebs, karebs. am bZolaSi sam axalgazda
262
gavard: amRioni obola, Tomai-d babo. soflis boloSi Causafrdesa-d
dauwyes Tofva. erT RilRveli daWres sasikvdilod, Taod daiqcnesa-d iqav
sofelSi mavides. Toma ki wisqvilSi SaZvra-d iq gamagrd, tyviam ro daiwy
madenai. karga wamaSuadRd, ro iqav iyv laSqari. ulalevdes kacs amRivnebs:
aiyareTav iaraRio-d dagvnebdiTav, Tore Cven aqiT ar waolTav, sxo ro ara
iyosav sru uwyloobas amagwyvetTav. magrem amRivnebm icodes, ro laSqar aq
didxans ver darCebod ÃevsureTis SiSiTa-d cota xans iyv gamagreba saWiro.
mainc ro ar daRmorCildes, bolos SauTvales: Cven waolTav, ee tyveebsac
gavRlalavTao-d Tqvenis feÃiT CamagalalviebTav Tqvens cxvar-saqonsao-d
Ãaravansav. Tu ar CamaRlalavTav, maSin davbrundebiTav iqavao-d sru Tavs
gagWriTav. am Tqvens sofelsav nasoflarad gadavaqcevTav, isr agiklebTav
bombebiTav. am muqariT gabrund laSqari, wavid arxotis Walaisas. beber
kaci-d avadmyof Tu vin iyv, gauSvesa-d ocdaxuT kaci axiellebi Tan waiyvanes
tyved. circlovniTac maasxes axieleli Ãaravani-d cxenis jogi, sofelSi
raic iyv es cxvar-saqonic SauerTes erTucsa-d gamalales. SuadSu tyveeb
Caiyenesa-d wamavid laSqari. sami-oTx kaci amRis pirdapirze wavid. bewikais
cxvar ro uwyemsod iyv wasuli, imas mixpatrondesa-d gadalales zeTukis
wverisas. amRivnebm gaiges laSqari wavidav, gamavides, magrem uken ver gaudges,
imis SiSiT, ro iq tyveebi miudioda-d aqiT ro srola vis aetex, RilRvlebi
tyveebs dauwyebdes Ãocas. zogebi RilRvlebi iqav Sibu-Relisas wavidesa-d
kruais saqoni-d cxvar galales kviriwmidiT. RilRvlebi iqav WimRas
iyvnes, ro WiSvelisas (WiSveli: adgilis saxelia) lado baliauri WimRas
mavid. winwin ro axiel laSqar Samavid, Toma ÃelCi Caigdesa-d ladoi-d
vaxtangi ymawvileb iyvnesa-d qve deeqcnes. vaxtangi neTxiCas (adgilia) tyeSi
damaluliyva-d lado mTiske wasuliyv. mimdinarTad RilRvlebs erTkan
bomb gadaegd RamiT. or-samkan qve eTof ladoi, e mTan sru SWeriyvnes
yaraulebsa-d RamiT lado xan sad Savardniliyv yaraulebzed, xan sad.
magrem gadaSC, tyvia ar maxvedriyv, imis miuxedavad, ro RilRvelT bevrkan
eTof isi. WimRas ro misuliyv, RilRvleb iqav yofiliyvnes, enax ladoi-d
eTqv: esiv tyved unda waviyvanaTav, vin asav es ymawviliv. baWyiasa-d sxvebs
WimRivnebs maetyuv, ro es ymawviliv WimRioniav, sxvakan sadam wasulio-d
eexla mavidav. axieliT kaceb sru galalulebi xyvand tyveda-d diaceb
iyvnes martoebi. aRarc icodes lado an vaxtang sad iyvnes. vaxtangm ro
gaig, laSqariv gabrundav, maSin is ki maled mavid, lado ki wuxrixanamdin
ver mavid. arc icodes Tu cocxali iyv kidev. es ymawvileb darC sofelSia-d
or-sami beber kaci. sxva xalxi sru waiyvanes tyved. cxvari-d saqonic sru
263
gawmindes axieliT, ro sam Tikan kidev darC erTis soflis cxvar-saqonisa.
esr sams gzaze wavid amRa-axielelT cxvar-saqoni, erTi iqav im gzaze,
razedac mavides, SibuReleze, meore cxvris fara zeTukazeda-d mesame
arxotis Walaisas galales axielelT Ãarcxeni-d cxvar-Zroxa qve. amRas ro
gascildebis, iq axlos kaloTanis wyal gamadis. am gzaze Situs amRivnebi
mTaSi dadian. erT diaci nino mTaSiiT wamasuliyv saSinaod; erT ka iorRa
cxeni xyvand. orwyalTanas ro mavid laSqari, cxens gamaekida-d ar daaneb
ninom. iq vinac iyv im RilRvlebm ki ara uTxres ninos, marto cxens sTxovdes.
orwyalTanais gaÃeiT-gamaÃeiTi yarauli idg RilRvlebisai-d imeebs kac
egona, kacis gonobiT esries Tofi, ninosac maxvd Tofis tyviai-d cxensac.
oriv makles orwyalTanas. ninos Zma mindia tyved mixyvand, nax Tavis da
makluli-d aba ras izamd, nino iq darC mkvdari-d mindia sxva tyeebTan
erTad RilRos waiyvanes.
am dros arxotis Walas araad vin dadisa-d zafxulis adidebulis wylisagan
Cawmendili gza-Ãidi gaukeTebi iyv damrCali. aq mdinare asa zafxulis
Zalian diddebisa-d sru Caswmends gza-Ãids, arxotivnebi zamTramdin ar
dadian Walasa-d arc gzas akeTeben manamdin. zafxulis ki aucilebliv
waiRebs alaRebul wyal gzebsaca-d Ãidebsac. imiT ro Zalian iwro Wala
iyva-d wyalm adideba icod, taniis karamdin akeTebdes gzasa-d imis qven mainc
Zvirad icodes gzis gakeTebai. eseTs gzaze Cauyenes cxvar-saqoni-d wvalobiT
wavides. im Rames Cavidesa-d terRiskar dadges. terRis kari RilRosTan axlo
as, arxotivnebs ki ekuTnis es alagi. aq cota balaxian mindori as; cxvar-
saqonic aq daayenesa-d tyveebic. saeWvo gzebSiac yarauleb idga-d tyveebsac
mirgvliv Samaxveulebi xyvandes yaraulebi. daagzes mindorze fiWvis SeSis
cecxlebi bevrkan, SaarCies msuqneb verZebi-d daÃoces, zogebs qvabebi xqond
arxvatiT wamaRebuli, Cayares Ãorci-d aduRes. marili-d puric axieliT
xqond wamaRebuli, tyveebic daxpatiJes Tavis cxvris xorcis mwvadebze.
meore dilas axyares cxvar-saqoni-d wavides saRilRood. TaTiasTan mivid
erT nacnob RilRveli-d uTxr: ̀ TaTiao Senav kai kaci xarav, arc me memetebiv,
ro gawyinasav ra vinav, arc sxvas Sens nacnob megobrebs RilRvlebs emetebiv,
magrem, xo iciv, ro aqav bevr RilRveli asao-d Senav yvela ver gicnobsav.
Senis Zmiswulis karze ro gamaCindav RilRoT gadalalul cxvariv, amazed
cud gul eqnav RilRvlebsav, TaTiaiv Tu kai kaci asav, ambobenav Sen ucnaureb
RilRvlebiv, rad ar dauSalav Zmiswulsav qurdobaiv. Tavian kaciao-d Tavis
Zmiswul ki arav, Tu daeSalav, sxvebic gaugonebdesao-d es cud saqme ar
maxÃdebodav. eexlad Sen weediv Sinav, aramc ra vin gawyinasav, RilRosad
264
saqCero kac ar xarav. aba, ra gindav RilRosav, arc asav Senis sakadrisaiv, ro
tyveiv RilRos maxvidav. am saubarSi RilRvelm wina xalx qve gaicila-d ukena
xalxi masul ar iyv. Tan iwro gza iyv tyiani-d sacalfeÃo. mosaubre RilRvelm
isr maaÃerÃ, ro imisa-d TaTiais meti im iwro gzaSi aRarvin iyv. CamaarTv
RilRvelm Ãeli-d Savid TaTiaic tyeSi, RilRvel qve wavida-d amxanigebs
SauerTd. TaTia, laSqar ro Camailiv, wamavida-d mavid arxot. RilRvelT
gaiges TaTia wavidav, zogebm ki iwyines imis wasvlai-d imis megobrebm
uTxres, ro ara undav, wavidesav, magis purmariliv RilRvelTazedav bevriav
daxarjuliv. eg kaciv aqamdinac ar unda wamasuliyvav. danarCen tyveebi-d
cxvar-saqoni ki milales sofel goStikaurTas. goStikaurTisa-d jariexis
SuaSi mindor asa-d iq daiwyes cxvar-saqonis gayofaica-d sxo nadavlisaic.
tyveebi calke xyvandes daquCebulebi, yarauleb edg. RilRvelT laSqar ro
Cavid, maSin tyveebm iq naxes saiTac, romenic cxenebis dabrunebis saTxovlad
iyv masuli. memr laSqars gamauZRv saÃaris maRlisasa-d feÃSi tyvia daxkres
arxotivnebma-d daWres. exla iatkaz _ miav arxot ar viyaviv laSqarSiav,
dRes mavediv goStikaurTasav, saqmei mqondav. magrem is yvelam icod, ro
saiTa laSqarSi iyva-d iq RilRvelT laSqars maegeb RilRvelT qal-zali-d
mauloces saxeli-d gamarjvebai, gaRmarTes TamaSoba. am saqonSi yvelaze
tanian Ãar iyv TaTiais Ãari, rogorc Cavides goStikaurTas, maSiv aarCies
axielelT ÃaravanSia-d dakles es Ãari. aduRes Ãorci dids ÃarCamaval
qvabSia-d Taodac Wamesa-d tyveebsac aWmies.
saqons roca yofdes, tyveeb calke xyvand maSin, ro Tavis saqonis gayofa
ar enax. sxodac tyveebs cudad ar eqceodes, mixqond imeebsTanac Canguri-d
yvela TamaSobd Conguris dakvraze, viTam sru ara mamÃdar. sasmel-saWmels
niade ar aklebdes. bolos RilRvlebm tyveebs uTxres: eexlad airCieTav
sando kaciv, romenic wavao-d iqav mavav, ambavs maitansav aqav, wavidesav erT
kacio-d amRionT uTxrasav, ro eg Ãaravanio-d cxvar-saqon CamalaleTav,
Tore amaolTao-d sru gagamtverebTav iqav. manam ar maRlalavTav
Ãaravansao-d cxvar-saqonsav, manamdinav am tyveebsav dReSi ors kacs
mavxklavTav. rosac cxvar-saqon mavav, memr gauSobTav im tyveebsav, romnebic
cocxleb darCebisav. am saubarSi gaiyvanes or kaci tyvei, ai dResav am
ors davxÃvretTao-d xvalav kidev sxvebs davxÃvretTav ors kacsav. aarCies
isiT kacebi, visac ufro bevr saxliskaceb daSCebod: garsiai-d giorgi
oCiaurebi. eseeb gaiyvannes dasaÃvretlad. es imiT, ro imaT danarCenebi
saxliskacebi viTam maiTxovdes imaT Tav-sisxls arxotion qurdebisgana-d
265
amRionT cxvar-saqonis CalalvaSiac Ãels Sauwyobdes. garsiai-d giorgi
maafarnes gorsa-d iq tyuilad or Tof gaisroles, iseni iq dawirnesa-d
Taod RilRvlebi tyveebsTan mavidesa-d uTxres, ro davÃoceniTav isenio-d
xvalav ors kidev mavxklavTav. sinamdvileSi ki garsiai-d giorgi cocxlebi
iyvnes, imaTad ara daukrav, Tofebi tyuilad dacales.
arxot wasasvlelad airCies mindia oCiauri-d uncrua jabuSanuri. uTxres:
male maRlalavTav cxvar-saqonsav, met xalxs gadaarCenTav cocxalsav, Tu
daRgviandebiTao-d sru dRiT or kac makvdebisav. es or kac ro wamavid,
memr maiyvanes tyveebsTan garsiai-d giorgiic. arxot wamsvlelebs ki aRar
gaagebines, ro eseebiv cocxlebiv arianav. wamalalulm kacebm kargad icodes,
ro amRionni iq cxvar-saqons ar Caulalevdes, magrem mainc wavides. misulebm
uTxres, Cvenav eemaad wamagvlalenesao-d rasac ityviTav, im pirs waviRebTav,
iqav RilRos waolTav. cxvar-saqonis Calalvaze xo uar uTxresa-d aRarc es
masuleb kaceb gauSves ambis wasaRebad. imaT Taod ki undod wasvla, magrem
xalxm aRar gauSvn. vin icisav im tyveebsac ra maelisao-d Tqven mainc nuRar
waxolTav, Tqven mainc mSvidobianad gadaSCiTav. RilRvlebm gayves cxvar-
saqonica-d cxenebic, sxo davlaic gaiyves, jer ki ar gamauSves tyveebi-d,
ro mainc aravin miulal amRionT Ãar-cxeni, gamauSves tyveebic. arc makles
vina-d arcra awyines piradad tyveebs. RilRoT masxmul cxvari, raic gaiyv
RilRvelT galalul cxvar-saqonSi, is cxvar patronebm maiTxoes, magrem
RilRvlebm ar daanebes. imaT cxvaric laSqarm gaiyv, rogorc arxotionT
cxvar-saqoni. amRas ki darC cxvar-saqonica-d Ãaravanic, axiel sofelSi sam
Tikan damrCaliyva-d iseebic daÃoces _ eseeb radaR gvindav. mTaSiac cota
raim damrCaliyv Ãaravnisad gadaÃobili-d TiTo-orol kvamls daSC zogs
mazveri, zogs dekeuli. Ãari-d cxen ki aRarvis daSC. maSindels laSqrobaze
leqsebic bevria naTqvami. aq marto erT leqss maviyonT:
samSabaTs gaTenebada didi dgas codo-bralia;
ixevis dedamiwai, codviT Camadnes qvania.
caze ayenebs maskvlavTa arxotivnebis bralia.
sibralulisgan qreboda ciskari amamÃdaria.
ors sofels Tavze daeca mTeli urjulos jaria,uken as eravnelebi, ara miSWires mÃaria,mÃris Weris kvalad vaJebma Camaaswavlnes gzania.
jari mavediT, saqme goqv, masulT Cayarnes Ãmania,amRas gvyav gianarali, mÃarze wiTeli jvaria.
266
CamaiyvaneT ufrosi, romen gyavT maubaria.
gaTenebamden makrifes sofelSi qudosania.
memr iaraReb makrifes: Tofi, xanjari, Ãmalia.
axielis Zir Sayarnes arxotis jvaris ymania.
cotani axielelni, miwas Ãnavs RilRvelT jaria.
gaTenda, maSin gaigesL `urjulom dagvcna cania~.
RalatiT masvlis javriTa kbiliT dakvnites qvania;
Saekra yaraulebsa velT gasavali gzania.
sru dauWerav sofeli, Sakres simagris karia.
axla daecnes amRasa, dila Tenebis xania;
daxkivles qistiSvilebma, daRvedra yvelam gvaria.
Tofis Ãma, elva, quxili, sru iZvris mTa da baria.
karSi gamava daviTi, xodediSvili Cqaria.
dadgebis gakvirvebuli, Tan Rgonav saocaria.
aim dro wamaexvivnes qistis Svilebis jaria.
nu maxklavT, qistis Svilebo, qvrivis gazdil as, bralia.
deda daSCebis beberi, diaci axalzalia.
arcras Svels dediserTasa, salocavm axkra mÃaria.
sikvdils ar dazdevs daviTi, gul uZe rogorc qvania.
brali as daviTisada, ar misces omis xania.
gawira wuTisofeli, arxvats daswera jvaria.
mSvidobiT amRis cixeo, Seni CamaSla bralia,Tu maxkved, RmerTma gacxonas, Sin xo ar daimalia.
waediT urjuloebo, CavlilTamc daglevsT wyalia,gixaris elamarZao arxvatiT wanatania.
mixol, migidis tyveebi, migidis Ãaravania.
icodi, arc Sen SagrCebis arxotivnebis valia.
winavac gÃocdesT rjul-ZaRlno, rosac ar gedvaT bralia.
gaÃsonsTa, saamRoSiiT gamagilalesT cxvaria,wyemsic qviSaSi gawires, tyviam danaya Zvalia.
amagis maleqsebeli egr tiris, rogorc qalia.
arcara lxiniT viambe, sru cremliT CamavTvalia.
egeTan ara megonnes arxot dazdilni ymania.
uSinebavis qistebi, bevr ro Sayares jaria.
maSin ki gadagaÃdevenT, tyem ra gaibas Tvalia.
bevrjel winavac dagecnesT, Tavze dagxurnesT cania.
267
amRas ro laSqar daec, maSin imaT egon, ro laSqariv marto Cven
dagvecavo-d axieleln magveSvelebianav. magram ar icodes, ro axielelTac
laSqar daecao-d vercaiT magveSvelebianav. axielleb ro ÃelSi Caiyaresa-d
amRas maiyvannes, maSin TaTia Suakacad milales amRivnebsTan, is ÃmamaRlad
maubar kac iyva-d imis saubar ro gaigones, maSin mixvdes, axiellebiv tyved
Cauyravav ÃelSiao-d imaT maSvelebis malodiniv tyuilad goqvav. maSindels
erT-erT leqsSi naTqmebi as ai es sityvebi:
maveliT axielelTa, ar magvivides xanzeda,meTeme magveSvelebis, xo mavlen Tenebazeda.
axieliTac mavides, TaTiai cnes Ãmazeda.
RalatiT dagvibaliTnes policiais Ãmazeda.
eesr darC axielai-d amRa ganadgurebuli. amRas kac-diaceb CaÃocesa-d
axieliT cxvar-saqoni-d tyveeb galales. axla amaze arxotivnebmac daiwyes
muqaris Txova RilRvelTad _ Tu sxvas veras gavÃdebiTav, sadac vis
gaveweviTav, Ãocas mainc dauwyebTav. or kvirae iqneboda laSqrobidges
gasul, ro RilRvelT adgilSi, Corex, arxotion menadireeb wavides
sanadirod. abikai-d imeda wiklaurebi. dRisiT inadiresa-d RamiT wavides
Corexis exiske (exi: gamoqvabuli, klde) Ramis gasaTeneblad. jer kidev
dRe iyv, rom miuaxlovdes sadgoms. jer udvirbinod gaxenesa-d naxes, ro
exis karSi raebim dad-madis; imaT jiÃveb egon. amaiRes dvirbini, gaxenesa-d
gamoscnes, ro jiÃveb ki ar as, or RilRvel dav-mav exis karSi _ amzadeben
salogines, balaxsa-d SeSaic mautanav. eseeb rom naxes, Casxdes kldeSi, ro
RilRvlebm aRar gvnaxanav. gadaswyvites, ro daRamebidges mividaoTao-d
egeebiv davÃocaTav. daRamebamdin adgilze isxdesa-d dvirbinebiT gaxedevdes.
ro daRamd, exSi cecxl daagzesa-d sinaTem daiwy gamadenai. adges arxotion
menadirenica-d wamavides exiske. exi iseTs kldeSi iyv, ro imis karTan cud
SasaÃdomi iyv. SasaÃdomsTanamdin ro mivides, abikam uTxr imedas: eexladav
me SavÃdebiv exis karSiao-d gavigebav, raÃel arianav, raÃelan saiT ufro
marjvei asav magaT daTofvaiv. Tu gamavidav vinav, daxkariv, Tore me manam
iq SavÃdebiv, damazianebenav. orTav daamzades Tofebi-d abika SaÃd exis
karTan. exSi ro Saxen, erT feÃze idg cecxlTana-d meore qve ijda-d erTucs
arxot laSqrobis ambavs uambobdes. abikam arcaR amxanigisad macda maigon,
raki imaTgan arxotis Ãseneba gaigon, maubrun Tofi-d winwin feÃze nadgoms
daxkr. RilRvels ro tyvia maxvd, zed waefSvnit ai dagzebul cecxlzed.
268
meore RilRveli airiva-d veRar gaig, ras undod qnai, manam is gonT mavidod,
maaswvr imasac abikama-d daxkr tyvia. isic wamaiqc pirqv. mauyol meor-
meoreic abikama-d, ro gaig, ro oriv sasikvdilod daiWrav, gadmaxta-d mavid
amxanigsTan. rai xqeniv, uTxr imedam, uCemod raad sTofev. radaR mindoda
Senobaiv, orn iyvnesao-d TiTo nasreviv orTav davxkariv, memrav meor-meoreic
mauyoleo-d orniv cecxlze ki waiqcnesav. mabrundesa-d wamavides. saÃaris
ReleSi winas dRes maklul jixvi xyvandad, iq mavides, iq sadgomebs exebSi
Rame gaaTenes, meores dRes aikides zurgze jixvis tyav-Ãorcis bargebi-d
mavides arxot. arxotivnebs RilRvlebis javri SWirda-d Zalian gauxard, ro
uambes RilRvlebis daÃocis ambavi. Tavis sofleleb xo ulocevdesa-d sxvas
sofelSiiTac madiodes saxelis masalocavad.
RilRos ro aRar dabrundes, wamavid xalxi saZevlada-d daÃelnes exSi
naxevrad damwvrebi. amaze kidev Zalian gamwardes RilRvelni-d SamauTvales
arxotivnebs muqarai.
maganZuris laSqari arxotSi
miambo kukua ciskaraulma (56 w.)
da maSin Cavwere 1920 welSi. s. axielSi
maganZuri xqvian gudanis jvaris ymaT, es gvarebi ÃevsureT yvelaze bevr
xalxian gvarebi arian. rogorc amboben, esen samis Zmisgan arian gaCenilni.
`araba~-isagan, `jinWara~-isagana-d `gogoWa~-isagan. arabuli, gogoWuri,
WinWarauli _ es gvarebi samiv erTad gudanis jvars eymobiana-d imaT
mamulebic amtkicebs imaT menaTesaveobas. sadac soflebSi cxovroben, yvelkan
erTucze aqv mamulebi imaT mam-papisgan gayofilebi. am sam gvars erTucSiac
ki xqond Surmaqneobai-d saerTo saqmeSi ki erTucs gverdi edges, mÃars
SWerdes erTucs. nametnavad maSin, rosac gudanis jvari bZanebd wasvlas
erT-erT sofelSi an kuTxeSi dacemasa-d begris dadebas gudanis jvaris
sasargebloda-d davlis wamaRebas. aseTs bZanebaze Saiyrebod maganZuri-d
wavidodes begris dasadebad. gudanis jvaris droSaiT yvelkan dadiodes
qisteTSi, meÃeveebSi, arxotSi, ardot-xaxaboSia-d sxvakan. bevrkan adgil
daiWiresa-d begar dazdves. erTxan dasves qadagi gaidauri-d iqadag: Cemn yman
SaiyareniTav, droSa aabiTao-d arxvat gabegreTav:
qadagobs gaidauri, bZanebs gudanis jvario:
Cems karze Saiyareni samis batonis ymanio.
269
sami aabiT droSai, samsav SaabiT zario.
axielis Zir CavidaT, vatiraT qali, zalio.
iq unda davzdvaT begari kvamlad TiToi cxvario.
gaiga arxotis jvarma, welT Samairtya Ãmalio,sxvakniT amiRav begari, dampalo, sad mixvalio?
gaidauris qadagobis Semdeg maganZurebma erTimeore daibares da
wamovidnen arxotis dasabegravad. raicaR SemTxveviT gogoWureb ar
gamaxyolivan. arabulebisa-d WinWaraulebis laSqars aubom gudanis jvaris
droSai-d wamasulan. kviriwmidas ro Cavides, martia Suqiaur avid cixeSia-d
axieliske mimdinars laSqars uZax: `gaiareTav, mandav sadilsav axieleln
gaWmevenao-d samxarsav aqav me gaWmevTav; viTam, axiel ro mixolTav, iqav isen
dagxvdebianTav Sasaferadav, aq ro SamaivliTav _ me viciv; viTam, miac ar
gagiSobTav uWirvlebsav. laSqris maaxloeba gaiges axielelTa-d simagreSi
Savides. ÃevsurT laSqar mavida-d daerivnes sofels. cixeSiiT daiwyes Tofis
srevai. Tofis srevaze Ãevsureb Sin Savides. axielleb cixeSi iyvnesa-d
Ãevsureb saxlebs xyvandes dareulebi. erT axalgazda yofil ÃaraTai,
ioneur eqvivna-d erTi Zalian gZeli sacixee Tofi xqond. am Tofs bura eqvivn.
ors srevas wamals iyrida-d oris tyviisoden tyvia idebod Sig. sreviTac
oris Tofis ZaliT isrevd siSoreze. ioneur Taodac ki axalgazda iyv, Tof
xo gaTqmuli xqond.
Tof ki aiseTa unda, axiel ro buraia,TamarizZe Cauqcevav, jinWaraulT kulaia.
ÃeliT giTrevsT, Ãevsurebo, qali agunduraia.
ioneur ro cixeSi Savida-d sxo xalxebic Ãevsurebi ioneuris saxlSi Savides,
iq fafa xqoniyv naduRari-d laSqris masvlaze ro cixeSi wavides, fafa uWmel
daSC. Ãevsurebm es fafa amaWamesa-d erT Ãevsuri bakanSi saTaonapirod dajd.
es saxli cixesTan axlo iyv, gamavides Ãevsurebi-d am saxlis darifanSiiT
erTm Ãevsurm uZax ivaneurs (ivaneuri da es xevsuri winaT Zmobilebi yofilan):
`Zmobilo, fafian bakan qve amagiWameTav, Sig qve `CagikunteTav~ bakanSiav. am
dros ivaneurs cixis saTofeSiiT Tofi xqond Camadebuli-d Ãevsur ar Cenil,
SigaT darifanSi yofil; ivaneurm uZax: Zmobilo! ar mamdisav, ras iZaxav, aba
cotaad gamaCindio-d kargad miZaxev. Ãevsuri qood ki ar gamaCinda-d cotaad
wamadg win. imTvnad wamadg, ro erT banis sanapironi efarebodes (sanapiro:
270
miwuri saxlis banis pirze dawyobili Txeli qvebi, `sipi~). ivaneurm gaig, ro
sipis met aRara efarebisav. daadv liSan am sanapiros, ivaneurs Tavis Tofis
Zalis imedi xqond, ro, Tu am sanapiros Tofs daxkrevd, imisad gavardnili,
arc kacs gaswirevd uWirvels. Tof ro gavard, tyviam sanapiroic gaÃvrita-d
Ãevsursac maxvda, iqav mkvdar daec. eexla gavigonev _ uZax, raic iZaxev,
Zmobilo. meores kidev soflis boloSi daxkres tyviai-d makles. erTic
sasikvdilod daWres. amaebSi erT arabul makvd sofel bacaligveli, ori
jinWaraul makles erTi gudaneli-d erTi ZeZeurTeli. Ãevsurebm ro naxes,
ro saqme cudad as, viTaic gamavard cixeSiiT, imTven tyviam caleze ar gaiar,
SaSindesa-d wamasvla daapires, magrem saiTaR wamavidodes, imaT gamasavals
gzas cixis saTofeebi zed Camaxedevd. icodes, ro gamamarTulebs axielleb
uerTod aRar gauSobdes. sxo veRara maaÃerÃesa-d erTm qalm gamaacil yvelai,
es qali axieleli iyv, saxelad agunda eqvivn. gamasavali gza isr iyv, ro
wamasuls kacs zurgi cixiske eqnebod. ocdaaT ormoc saJans ro gamaivlid,
iq erT goria, im gors aqeT gadmaefareboda-d memr cixe aRar Cind. TiTo
Ãevsurm aikidis zurgze agunda qali-d manam gorze ar gadmaefaris, aisr
gadmaavlivis. memr mibrundis agundai-d sxvam Ãevsurm aikidis zurgzeda-d
gadmaavlivis. agundais xaTriT cixeSiiT Tof veRar esries, ro nasrev tyvia
Ãevsurs ar maxvdebod, Tu winwin agundas ar maxvedriyv, cixeSiiT qvec uZaxes:
`kaxpao, nu migidisav eg Ãevsurebiv, Tore gesrevTao-d mageebsTan erTadav
Senac magklavTav. magrem agundam ar gaugon Tavis mamisaxlsa-d es laSqari
TiToobiT gadmaacil gors.
gadadis arabulebi, agundis danerbulebi.
mkvdrebic rogorc iqnebod aseTi ÃerÃiT wamaiRes, aq vercra begar
dazdvesa-d verc davla wamaiRes. piriqiT, sakaceeb daakeTesa-d mkvdreb
wamaiRes. axla kviriwmidisas Samavla aSinebd, ro martia Suqiaur ro
daemuqr, is ar gagviSobsav, kviriwmidis gzisas veRar wamavides, raki gza
soflisas madioda-d cixeSiiT martiais SiSi xqond. auqcies sofels mÃari-d
Tavis sakaceebiT kviriwmidas soflis Tavi gadmaiares. axieliT wamasulebs
saÃevsureTo gza ori xqond, erTi wyalSuisasa-d meore kurkulisas.
Ãevsurebiv amaze Samaivlianav, oCiaur TaTarasa-d sxvebic stanebion,
wyalSuisas wasaval gza Saukres mitalaT. Ãevsurebm wyalSuis gzisas
ar Samaiaresa-d kurkulisas wavides. gzis Samkravebm naxes, ro Ãevsurebi
271
kurkulisas midiana-d qarTulis Tofebis sasrevlad Sor manZil iyv. TaTaram
uTxr amxanigebs: Sor ki asao-d aba aim quCas ro midianav, aimeebsaR vesrevav
_ ras iqsav, miitansaev Tu arav tyviasav. esriv TaTarama-d erT Ãevsur Caiqc.
gaukvird yvelas; saiT-sad miiRav tyviaio-d maxvdav. sad SWirsav, sadav? _
uZaxes Ãevsurebs. Ãevsurebmac upasuxes: `jorjas SWirsav, jorjasav~. `au,
gaaoÃrasav RmerTmav, qve kbilTac vesriev, jorjaSi raiR undodav _ uZax
TaTaram. TaTara exumreboda-d Ãevsurebs is egon, ro isiT marTal Tof
xqonivav, ro am siSorosav kbilTad nasreviv jorjaSi maxvdav. daSindes
Ãevsurebi-d rac Zalid Rone-i xqond, daiqcnes. sakaceeb ki mainc ar dawires,
Tan wamaiRes. meti aRarc ameebm esries. romnebs gzai xqond Sakruli, ro naxes
ro sakmao sakaceeb mixqonda-d nadavl qve ara mixqond. axalgazda xalxi xo
laSqarSi iyva-d xniers xalxs malodini xqond davlis matanisa. maganZurT
axlebi arxvatiT mavlenao-d davlas maitanenav. bacaligo sofel iseTs
alagSi as, ro arxotiT gadmamÃdars mgzavrs arxotis mTazedav Rnaxavs.
bacaligos erT arxotionT qal iyv gaTxovili, imas Zalian swyind maganZuris
wasvla arxota-d ras iqmod, xo ver wavidod qmar-Svilian qali. arxotionT
qals mamamTili xyvand siberisgan usinaTlo, zals malmaled uTxris:
`weedio, gaxenev Weremeeb arcad maudisaev (Werema: Zroxis saxelia). zals
es ambavi mamamTilisgan Zalian swyind, magrem Tavis wesis mixedviT, xaTrs
unaxevda-d veras eubnebod. mamamTilis Tqmaze gavidis, gaxenisa-d Samasulm
Tavisad Tqvis: arvin mavav, arav. laSqar ro dagviand, Saswuxd es usinaTlo
kaci-d ufro mal-male gaaxenebivis zals. zali Tan-Tan gamward am saubarze.
bolos ro gaaxenebiv, gadmaCind laSqaric mTazeda-d sam sakace maaqv Tan,
Weremeebis magivrad. gamwarebulm zalm mamamTilis waramara gaxedvniebiT
sakaceeb ro nax, Samavida-d mamamTils uTxr: `Tqvenma amawyvetamav, Weremeeb
magilalesav arxvatiTav, Weremeebis kvaladav sakaceeb maaqvav. ar icodiTaev,
ro arxotivnebi Weremeebis kvaladav Wirs miscemdesav karze misuls meZalesav.
mamamTilm ro zlisagan es sityveb gaigon, gaCumda-d Ãma aRar amauRav. maitanes
sakaceebi erT bacaligos, erT gudan, erTi ZeZeurTas. TamarizZeze erTm ÃmiT
matiralm itir:
TamarizZeo, Sagenacvleo,dayinuln ar dagilxvesaeo.
maklulo usaferoTaeo.
RilRvelTa, yarwikaianTao.
272
am dros erT arxotionT qali iyv aq ÃmiT matirali. is TamarizZis satirlad
ar mividod, ro iqav tirilSi ÃmiT matirlebiv arxotivnebzedav cudad
daiwyebenav tirilsav, me imas ver maviTmenao-d isiv Ãevsurebs ewyinebisav. im
qals Zalian mamac qmar xyoniva-d imas uTqom: ̀ Sen wameediv iqav, arxotionTadav
Tu cud vin itirav, Senav, raic gindodasav is itiridio-d, Tu ra vin Tqoev, me
iq viqnebiv~. Ãevsuris diacs ro TamarizZeze utirav: `usaferoT makluloo”,
es ewyin arxotionT qals, Taod gadmaÃd ÃmiT satirlada-d itir:
Tamarulao,* maxvedaeo, arxotivnebi Sin dagixvdao.
tyviis skamebi esxaRaeo.
wamlian kodni edgesaeo.
vaJeb cixeSi xyoniyvaeo.
burai gamadiodaeo.
Ãevsurebm ro arxotionT qalisa eseTi sityvebiT tirili gaigones, Zalian
iwyines: uyureo, magis mamisaxlisgan makluls TamarizZezedav rad tirisav.
daiwyes javroba, magrem imis qmris SiSiT Ãma ver gasces. laSqrobasa-d begris
dadebas ki Tav gaanebes maganZurebm, raki gaiges ro arxotivnebi begars
ar idebdesa-d iq daÃocvilis kacebis Tav-sisxl ki dazdves arxotivnebs.
ÃevsureTis wesiT yvela rig iyenesa-d bolos TiTo saklavsad qinTiT arays
uzidevdes welSi TiTojer, TiTo kacis TavSi. amas xqvian rigis yeneba.
erTxan ioneuris Camamavlobis kacm, saxelad burZglam waiR TamarizZis rigi,
gzazev aray qve daexarj, damTvraliyv, gadaqceuliyva-d cxenis xurjinica-d
wayvanil saklavic daxkarg. dabrunvili Sin mavida-d arcaR wasulan am
wels rigis sayenebad. iwyines rigis aRar yeneba TamarizZis mogvareebma-d
wamavides Suris saZebrad. es iqnebod TamarizZis sikvdilidges mesame Tu
meoTxe Taoba, rig ro aRar uyenes. am wels male dazamTrda-d meore zafxul
ro mavid, daiwyes Suris saZebrad siaruli. unda maekl TamarizZis mamklavT
gvarSi, e. i. ÃaraT gvarSi erT-erTi kaci, vinac unda yofiliyv. masulebi
ÃaraT saxlebTan axlos Casafrdes kacis masaklavad, magrem erTm amaT gvaris
beberm kacm, saxelad odinam Tval Saagd Ãevsuris mzirTa-d sofelSi Ãma
gautex. axielelni SaiaraRdes, jer iq daiwyes Zevai, memr mixvdes, ro eseebiv
gudanlebi iqnebodesa, wamavides, gza Saukresa-d mTel Rame TeTrad gaaTenes
imaT yaraulobas, magrem Ãevsurebm es icodes; Ãma ro gagvitydav, exlad
* aCqarebulma TamarizZis magier Tamarula axsena. es ki qalis saxelia.
273
gzas Sagvikvrenao-d imiT ugzoze gaiparnes mitalaT-as. memr iqav rigi iyenes
ÃaraT _ winas wels raic daakld, is rigic uyenesa-d axal rigic kidev oriv
erTad moRgvares saklavica-d sasmelic miutanes. bolos Ãevsurebis saerTo
krebam gadawyvit Zvelis Tavebis gaTavebai. meTaves lud unda eduR, erT kuret
unda daekla-d Teqvsmet drama unda miec mesisxleTad. am ludze da kuretis
dakvlaze Tav-meTaveebi im jvarSi erTad Saiyrebodes, sadauric kac mkvdari
iyv. dramac aq maitanesa-d aswondes Suakacebi. aq maxÃdebod sabolood
Sarigeba Tav-meTaveT gvarebisai-d am Sarigebidges iqnebodes isr, raÃelac
Tavisufal xalxi. mamklavis gvar maklulis gvarsTan, aqamden Tu xaTrianad
iyva-d ymebiviT eqceod, am Sarigebidges sru ikargebod xaTrica-d sxoic
suyvelai. ÃevsurT am axali rjulis mixedviT arxotivnebma-d maganZurebmac
gaaTaves es samis kacis Tavi. TiToze am moklulebis Camomavlobam Teqvsmet
Zroxa drama aiRes, kureti dakles TiToi, TiTo qvab lud aduResa-d
Suakacebis daÃmarebiT erTad Saiyarnesa-d gaaTaves sabolood Tav-sisxli.
am laSqrobis dros naTqvam leqs kidev as Ãevsurebzeda-d arxotivnebze:
Savxene kviriwmidasa, yrolani* gamadiana, aqa nu mazdiT, yrolano, guls sisxli gadamdiana.
ar daijeres yrolaTa, sofladav Samadiana,cixiT daSWexna burama, yawimni lamSi xyriana.
amadeg TamarizZeo, luluan geleviana.
CamaÃed ivaneuro, ymawvilas gaqebdiana.
(luluani: brWyviala rameze bavSvebs etyvian is lulua ariso da am leqsSi
TamarizZes ironiiT eubneba bavSuris eniT meleqse. luluan geleviano.
kviriwmida: sofeli xevsurebis mosasvlel gzaSi). erTi aseTi laSqroba
qmostze mauÃdenav maganZursa-d begar daudvav welSi erT cxvari-d sasmeli
gudanis jvarSi misayvanada-d misatanad. is ki arvis aÃsons, raÃel ibZoles
qmostelTa-d maganZurm. es begari nelobamdin ki miudiod maganZursa-d
gudanis jvars. bolos qmostlebm begarze uar uTxresa-d maemzad maganZuric
qmostisad dasacemlada-d ZaliT begris wasaRebad. qmosti erT sofelia-d
erT sofeli arxot xyav mamiZmai. qmostelT mamiZmai as sofel axieli. is
ki arvis aÃsons, namdvil mamiZmai asa, Tu ÃariT Sayrilan mamiZmaobaze.
xoloT saerTo mterTan ki gverdi udgebodes erTucs. axielelT gaiges,
* yrolani _ budis xevsurebi.
274
ro maganZuriv qmostze dasacemlad emzadebisav; walales qmost kaci. am
kacs baiWauri eqvivn. axielelT qmostelTan baiWaurs daabares: TvalyuriT
iyveniTao-d, rosac maganZuriv Tqvenke wamavav, Cven gagvagebieTao-d memrav
Cven viciTav, raÃel dauxvdebiTav magaTav. Tqvenis uZmo-umamiZmo TuklaR
RgonixarTav maganZursa-d kac-bevraobiT undav, ro magerivnanTao-d begar
waiRanav. Tqven ar xarTav umamiZmoniv, aq gyviorTav Cvenav. Tu egeniv ar
daiSlianao-d mainc Zals gaRbedvenav, sru mkvdrebiT avavsebTav magaTav.
qmostelT baiWauris piriT axiellebs madloba SamauTvalesa-d sruli
imedi gamaTqves. memr maganZursac SauTvales: meediTav, Tu mazdiTav, Tqven
Tu bevri xarTav, mamiZmaniv Cvenic axielelnio-d vnaxaTav vin izaralebsav.
Tu mainc ar daiSliTav, jer ki girCevTav, ro Tav dagvanebeTao-d bevr
sisxl ar daiRvarasav. Cven ara gvmarTebsav Tqveniv, winavac ZalmamreobiT
gvarTvemdiTav begarsav. maganZursac xyvand Wkvian xalxi ufrosebi-d
dauSales axlebs qmostis dalaSqvrai, imis memr aRarc begar miucav
qmostelT.
qistis laSqris dacema TuSebis da fSavlebis
cxvarze bagis meTaurobiT
miambo biWur badriSvilma, 50 wlisam, sof. SuafxoSi, 1939 wels
qistebi xSir SemTxvevaSi ecemodnen fSavlebis da TuSebis cxvar-Zroxas da
miudiodaT miTxosake. sxvaTa Soris, erTxel wamovida Zalian mZime laSqari
cxvris farebis gasarekad. maSin gazafxuli iyo da mTebze Tovli kargad
ar iyo gamSrali. am dros cxvari Siraqidan amosuliyo da TuSeTSic da
fSavSic jer kidev bar adgilebze trialebda. mTaSi jer balaxi ver iyo
mosuli da amitom sazafxulo saZovrebze ar amosuliyvnen. qistebi am dros
imitom wamovidnen, rom maSin mTebze kidev Tovli iyo da aravis egona, Tu
iq, an adamiani gaiZlebda RamiT, an cxvris gareka SeiZleboda am Tovlians
mTaze. magram qistebi Tu rames daecemodnen da moiparavdnen, saamisod Tavs
arc sasikvdilod dazogavdnen. fSavlebs ki egona, da TuSebsac, jer mTebi
gamosuli ar aris da mteri aq ver movao, amitom iyvnen gabriyvebulad. laSqari
RamiT movida TuST-borbalaze (mTa gadasasvleli TuSeTisken). radgan Zalian
mZime laSqari iyo da amdeni xalxis erTad wasvla saWiro ar iyo, amitom
aq laSqari orad gaiyo Semdegis pirobiT: naxevari laSqari TuSeTSi unda
wasuliyo da aqedan wamoeRo cxvris fara, naxevari ki fSavSi da aq, sadac
275
Sexvdeboda, wamoiRebdnen cxvris faras. fSavidan gamoatarebdnen fSaveTis
mTebs da TuST borbalaze movidodnen, TuSeTidan wamoRebul farasac
amave TuST borbalaze gadmoatarebdnen da andaqis mTebSi erTi meores
SeuerTebodnen. mTlianad laSqris winamZRoli iyo miTxoSi saxelganTqmuli
yaCaRi bagi da erTi TanaSemwe yavda. bagi fSavSi wamosul laSqars gamouZRva
da misi TanaSemwe TuSeTSi gauZRva laSqars. piroba hqondaT: vinicobaa, Tu
erT-erTma laSqarma gaimarjva da meorem raime mizeziT ver gamoreka cxvari,
maSin romelic morekavda cxvris faras, yvelani gainawilebdnen, xoloT
meti wili ergeboda gamarjvebul laSqars. fSavSi wamosuli laSqari sul
mTidimTiv wamovida; gzadagza, sadac saWiro iyo, mewvere yaraulebi daayenes,
borbalodan moyolebulis soflionamdin. soflioni TianeTis axlo aris
iorze da aq Semomdgariyo fSavlebis cxvari, sazamTro saZovridan _ Siraqidan,
sazafxulo samToebiske wamosuli. aq bevri cxvris farebi idga. ufro saTaveze
idga jluga axalauris, anu Corxaulis cxvari. jluga sofel uZilaurTidan
iyo da Svidas-rvaasi suli cxvari yavda. cxvari modioda uZilaurTisake,
magram, radgan uZilaurTa mTa adgilia da soflioni ufro barad aris, jer-
jerobiT aq trialebda, vidre mTebSi balaxi amovidoda. mTa borbalodan
soflionamdin Zalian Sors manZilze aris gadaWimuli da karga blomad
xalxi daSWirda mTis wverebze sayaraulod. bolos cxvarze dasacemad mainc
asze meti kaci darCa kidev. laSqari Ramis sibneleSi soflivnis Tavs miipara
da iq tafebSi daimala, sadac am dros aravin dadioda. iqiT-aqeT yaraulebi
edga da aTvalierebdnen gzebs. saRamo xanze SeaTvalieres jlugas cxvar-
bina, romelic ufro axlo iyo maTTan. daRamda da grZel vaxSmobis dros
daecnes binas. erTi wyemsi mokles da sxvebi gaiqcnen. bevri isroles, rom
mTlad ganaTda is aremare. jlugas cxvris faras gamouqeCes da gamorekes.
danarCen farebs patronebma wamourbines da sul barad Carekes. Tofis xmaze
xma gatyda iorze dasaxlebul fSavlis soflebSi da mdevrad wamovidnen,
cxvari ki modioda mTidimTiv. jlugas Zmiswuli leqso wamovida RamiRam da
movida fSavisÃevs, e. i. aragvis saTaveebSi dasaxlebul fSavSi, ukanafSavis
TemSi da aq gatexa xma. uZilaurTac am TemSi Sedis da es cxvar-bina aqauri
iyo. aq yvela soflebSi meore dRes gatyda xma da es xalxic wamovida gzis
Sasakravad. cxvari pirvelad Cqara wamovida, magram, roca Tovlian mTaze
amovida da Tanac daiRala, nel-nelad modioda. meore dRes fSavis mTebi verc
ki daanaxevres. ivridan, sofel baClidan wamosula oTxi kaci pirvelsave
Ãmis gatexaze. imave Rames amoviden mTaze, naxes kvali da jer ar iyo cxvari
gamovlili. axalgazdebs gauxarda, rom cxvars win Semoaswres da adgilobr
276
qadReleSi Causafrden. Causafrden dabal adgilze, magram Zalian motyuvden.
iq iyo maRali mwvervalebic da iq Tu Casafreboden, qistebs saSualeba ar
miecemoda Casafrebulebis dazianebisa, aq ki mwvervalidan Semouares qistebma
da Casafrebulebi daazarales; fSavlebma sanglebi gaakeTes qadReleSi da
ise Casafrden, rom cxvari romeli gzidanac movidoda, Tvali iqiT eWiraT.
maT icodnen, rom aucilebliv am gziT, e. i. wveriwver gamoatarebdnen cxvars.
sxva gza aq ar iyo. gaTenda, mze amovida da am dros movida pirvelad qeCebi,
jlugas didi vacebi hyavda maRalrqebiani da isini iyvnen qeCebad gawvrTnilni.
fSavlebma pirvelad xmauri gaigones, rom qistebi cxvars moerekebodnen.
mokledve gamoCnda jlugas vacis rqebi da mohyvnen qistebic. es maRlobze iyo
da fSavlebi dabalSi iyvnen Camsxdrebi. zevidan qveviT unda daeSvas cxvris
fara da mere Camovidoda am ReleSi (uReltexilSi) sadac oTxi fSaveli iyo
Casafrebuli. cxvari da laSqari rom movida, fSavlebma cota xans acales,
rom ufro axlos mosuliyvnen da mere oTxivem erTbaSad autexes srola.
pirvel srolazedve erTi kaci mokles da meore daWres. cxvars Tavi danebda
da qistebi iqiT-aqeT gaifantnen. jer aqedan dauwyes srola qistebmac, mere
ivris mxareze gauares Reles, sadac isxdnen fSavlebi. am adgils zurgidan
da zemodan mouares, fSavlebi imaTve esrodnen, vinc pirdapir imaT esroda,
meoreebma ki Semourbines da zurgidan erTi ocamdin kacma erTbaSad esrola
da iqve mokles oTxive fSaveli. erT maTgans xelic moaWres da sxvebs yurebi
daaWres. iaraRic ahyares da es yvelaferi Tan waiRes. arc Tavisi mkvdari
dastoves aq, cxvaric garekes da gaudgnen isev gzas. am ambavze da oTx
fSavelze, romlebic aq daixocnen, gamoTqmulia Semdegi leqsi:
pirvelad RmerTi vaxsenoT, erSi saydarSi mjdaria.
meore Tamari nefe, qristianT saxvewaria.
mesame laSaris jvari, fSavlebis sakvexaria.
amboben jaregaSia, miTxos iyreba jaria.
suliTamc daikargeba, bagi xyav winamZRvaria.
dila numc gaTenebula samSabaT sawyinaria.
orSabaTs gadmautexav Cvenis samSoblos karia.
axalaursa jlugasa numca hyolia cxvaria!
su magisagan dabrunda amoden codva-bralia.
macne moida baCalsa, qistebm wagvarTves cxvaria.
Saiyrebian baCalsa oTxnive vefxvni Zmania.
277
saqistos gor-gor wamavlen, amaze mokle gzania;
erTmaneTs eubnebian, Zmurad uWiroT mÃaria.
win mauZRveba beriZe, Suri SWirs saZebaria.
maS ra qnas, Tu ar wavides? Svidis wlis nawyemsaria.
mahyveba nakveTauri, gul uZes uSiSaria.
Wamaur ufro win uswrebs, mTis Savardeni Cqaria.
uken mahyveba mWedluri mZimeda, rogorc Ãaria.
Samoxdes qadReleSia, sadac ro maRaln mTania.
erTmaneTs eubnebian, ar gautanav kvalia.
Tqves, mSvidobiTa baCalo, mTebs Samaavles Tvalia.
sangals dauwyoT keTeba, Tore Tenebis xania!
iq gaakeTes sangali, sac viwro gasavalia;
gaTenda, kidec gadmoCndes jlugais vacis rqania.
mauqeCeben rjulZaRlni, eJvnebs gahqonda Cqamia.
gadmahyves qistis Svilebi, Cumi aqvs saubaria.
esroles, gamaagores: exla garekeT cxvaria.
imaTac xeli uqcies, ro naxes Tavis mkvdaria.
vahme, ras veras giqmodaT eg magodena jaria?omia qadReleSia, dabla wvims, maRla daria.
TiTos SWirs orol-sam-sami, petres mogviWres mxaria.
mÃars radRa SWridiT, rjulZaRlno, rasaR giqmodaT mkvdaria.
an yurebs radRa aWridiT, eg raRa sakvexaria.
uSvele Tamar nefeo, Senc xo wagisxes cxvaria!
arc Tu Sen gxurav gvirgvini, arc laSaris jvars Ãmalia
aRar Tu xyavis lurjai, rogorc ro niavqaria?
cav, radar Camaiqcevi? zed magevleba baria!
nu miwyenT dalocvilebo, Cem sityva pirisqaria.
ufro beriZe damnanda, magis sikvdili bralia.
bebern dedmaman dawirna, diaci batarZalia!
eg saqorwilo pur-Rvino, axla sarigod aria.
naxnaveb dasafar darCa, guTanSi Sabmul Ãaria.
saTibe gasaTibavi, yanebi dasamkalia.
ded-mama dasamarxavi, gamaejara karia.
amagis maleqsebeli soflad yvaraSi mdgaria.
giorgi mqvian saxeli, kobreSvilobiT gvaria.
278
es oTx axalgazda ro makles, erTis Ãeli-d yurebi yvelaisa daSWres,
Tan waiRes. zogebma sakace gaakeTes da Tavisi mkvdaric Tan waiRes. zogma
cxvars gamouqeCa isev. fSavis xevis xalxi wamovida. zogi borbalozed gzis
Sasakravad da zogi sxva, fSavis mTebis gadasavlebSi mieSurebodnen, magram
aq yvelgan qistis yaraulebi daxvdnen da mTebze asvlis da cxvrisaTvis
gzis Sekvris saSualebas ar aZlevdnen. cxvars TandaTan gauWirda TovlSi
siaruli uWmels, Tan sakvalavi Tovli iyo da amitom nel-nelad modioda.
meore dRes isev mSavis mTebze dauRamdaT, xalxi ivris mxridanac mohyveboda
mdevrad, aragvis mxridanac, magram wverebze yvelgan iyo yaraulebi da ar
uSvebdnen mdevrad misul fSavlebs. cxvars meore dRes mTidimTiv siaruli
gauWirda, ukanafSavis mTebSi, saxeldobr saÃaravnoSi gadmoyares aragvis
saTaveebSi, aq apirobdnen boTanaSi gasvlas da iqidan gadarekas andaqis
saTaveebSi. mgram aq fSavlebs gza hqonda Sakruli da srola autexes.
aqedan cxvari isev ukan daabrunes da gadavidnen alaznis saTaveebSi
wiflovanSi. fSavlebs srola naCqarevi mouvidaT, Tu edrova da cxvari
dabla Camosuliyo, maSin fSavlebi cxvarsac daayrevinebdnen da laSqarsac
azaralebdnen. magram gadmovida Tu ara cxvari piraqeTs, imaT Tofis srola
daiwyes da qistebma cxvari Seatriales da, rogorc vTqviT, am mTas meore
mxareze moeqcnen, qistebs sadac cxvari miudioda, aq mZime laSqari iyo, winac,
mTebze blomad yaraulebi iyvnen da cxvris gasaval gzaze, mdevrad misuls
fSavlebs ar uSvebdnen. sadac gaatares cxvari, aqac gzadagza yaraulebs
tovebdnen, rom mdevari ukan cxvars ar wamosweoda da zarali ar mieyena
laSqrisaTvis. yaraulebis saSualebiT iseT moxerxebulad miudiodaT
cxvris fara, rom aravis ar SeeZlo misi dayrevineba. aseTi yofiT ori
dRe-Rame iares fSavis mTebSi da mesame dRes miaRwies TuST borbalamdin.
yaraulebsa da fSavlebs gzadagza su yovelTvis ganuwyveteli srola
hqondaT, fSaveli im oTxi kacis garda aRaravin momkvdara, qisti ki ori
kidev mokles. erTi iseT adgilas mokles, rom laSqarma veRar moaxerxa
misi cxedaris Tan waReba da adgilze darCa. misi Zvlebi didxnobamdin iyo
iq da mere waiRes Cumad.
cxvris wamoRebis mesame dRe iyo, rom fSavlebi namdvil borbalos mTaze
avidnen. borbalodan yvela adgilebi Canda: alaznis saTave, ivris saTave,
aragvis saTave da arRunis saTaveebi. jlugas cxvari jer kidev ar iyo
TuST borbaloze gasuli, arc am borbalodan Canda is cxvari, radgan
piriqiTs mofarebiT moudioda wiflovanze. borbaloze asulma fSavlebma
qistis yaraulebi sroliT moiSores da TviTon daiWires mwvervali. es iyo
279
dilas adre, mzis amosvlis dros. naxes, rom jlugas cxvari arsad aris
mosuli, xoloT TuSeTidan modis didi mZime cxvris fara; tbaTanis Tavze
wamowolili gori iyo da tbaTanidan gamotacebul cxvris faras laSqris
meore naxevari moerekeboda. rogorc etyoboda, TuSebi mdevrad mohyvebodnen
da dausrulebeli Tofis xma ismoda. magram cxvari mainc daubrkoleblad
modioda, imitom, rom aqac laSqars yaraulebi winac gaegzavna da ukanac
daetovebina. TuSebTan srola hqonda am yaraulebs da cxvari Tavisuflad
modioda. TuSis or binas, axlo-maxlo mdgoms, dascemoda laSqari, sami mwyemsi
iqve moekla da ori fara gaeerTianebina da gamoereka. TuSebi rom mosdevdnen
da esrodnen, aq erTi qisti momkvariyo da ori daWriliyo. fSavlebma rom
dainaxes TuSeTidan mZime cxvris fara modis, maRali borbalodan daeSvnen
TuST borbalosake, TuSeTidan momavali laSqrisaTvis gzis Sesakravad,
radgan dainaxes, rom TuST borbaloze yarauli ar iyo. aq iseTi adgilia,
rom fSavlebi Tu miaswrobdnen da Sekravdnen TuST borbalos, maSin aRarc
TuSeTidan wamoRebul (gamorekilis magier wamoRebuls laparakoben aseT
SemTxvevaSi) cxvris faras gaatandnen da arc fSaveTidan wamoRebuls
da laSqarsac did zians miayenebdnen, magram gzis Sesakravad wasul
fSavlebs qistebma Tvali Semoagdes da cxra-aTma kacma gamoswia zeviT
mTisken. ori mopirdapire, romelic mTaze miaswrebda da gamagrdeboda, is
iqneboda gamarjvebuli, radgan meores aq aRar daanebebda gzas. qistebi
Tan gamorbodnen da Tan esrodnen fSavlebs. imaT manZilic mokle hqonda,
magram gambedaoba da simardec fSavlebze meti gamoiCines da maT Seaswres
TuST borbalos ReleSi; amosvlisas erTma qistma qarTul enaze xmamaRla
daiZaxa: `gaumarjos”. amitom fSavlebs eWvic epareboda: SeiZleba vinme
miRmaÃeveli Ãevsuri edgao, e. i. SeiZleba ardoteli an mucueli xevsuri
vinme iyo am laSqarSi da qarTul enaze iman daiZaxa `gaumarjos”-o. magram
qistebic bevri arian, rom qarTuli ena wmidad ician da imaTac SeeZlo
qarTulad gamarjvebis aRniSvna. qistebi rom mTaze amovidnen, maSinve
Casafrdnen kldian adgilebSi da iqisake mimavali fSavlebi sroliT
miabrunes ukan. cxvars win moumZRvarebden qeCebs da SuadaSua kidev xalxi
edga. vinc cxvarTan iyo, isini arc zrunavdnen sxva rameze, garda cxvris
gamorekisa. maT ar sWirdeboda arc Tavdacva, radgan damcveli xalxi winac
hyavdaT da ukanac datovebuli. cxvari damSeuli modioda da Tan sakvalav
TovlSi siaruli uWirda. amitom nel-nela moerekebodnen. cxvris fara rom
mTas mouaxlovda, xalxis umravlesoba wamovida da mTebze piriqiT-piraqeT
yaraulebad gaifanta. fSavlebs eWira maRla borbalos mTavari mwvervali,
280
magram qistebs es gza aRar sWirdeboda, radgan fSavlebidan gatacebuli
cxvris farac am mTis meore mxareze moaqcies da TuST borbalosken
miudiodaT, maTi gasavali gzac uzrunvelyofili iyo yaraulebiT. am
cxvris faras fSavlebi borbalodan zed dahyurebdnen, durbindebiT Txas
da cxvarsac scnobdnen calk-calke, uiaraRo TvaliT ki xalxs daTvlidnen
ramdeni kaci iyo, Tofebs esrodnen fSavlebic da isinic, magram bevri
araferi akldebodaT, radgan manZili karga Sors iyo. amitom nel-nela
esrodnen erTimeores. qistebma rom TuST borbalo daiWires, fSavlebs egona,
isini marto amiT dakmayofildnen, magram qistebi ise gaifantnen, rom sul
daiWires iqauri midamoebi. fSavlebma saisakec fexi gadges wasasvlelad
da gzis Sesakravad, imdeni tyvia gamoisroles qistebma, rom wvimasaviT
modioda da gamarTuli fSavlebi ukanve brundebodnen. ise mravldeboda
Tofis xma, rom kaci ityoda es kldeebi feTqdebao. TuSeTidan gamorekili
fara amnairad amovida TuST borbaloze, gadaefina andaqis mTebSi da
damSeuli cxvari daedo saZovar balaxs. cota xnis Semdeg movida jlugas
cxvris farac da gadavida TuST borbaloze, gadavida andaqis mTaSi da
ori mZime fara gaerTianda fSavlebisa da TuSebis cxvrisa. yaraulebma
rom mTebi sakmarisad daiWires da gamagrdnen, qistebma aq TiTqmis naxevari
dRe daisvenes. cxvris farebi moaZoves da TviTonac Zalian daqanculi
xalxi isvenebda, Tan moelodnen ukan CamorCenil yaraulebs. TuSeTis
mxridan karga xans ismoda Tofis xma, mdevrad gamomdgari TuSebisagan da
yaraulebisagan. fSavlebic sxvas veRarafers axerxebdnen, radgan mTebi
qistebs eWiraT. bolos TuSebmac rom veRaraferi gaawyves, dabrunden ukan.
radgan qistis yaraulebma arsad gza aRar daanebes, fSavlebmac saRamo
xanze daanebes Tavi da wamovidnen fSavSi. qistebma ki es ori SeerTebuli
fara garekes andaq-arWilos mTebis Tavebze da gadavidnen miTxoSi; iq
gainawiles amodena cxvari.
aseTi SemTxvevebi TuS-fSavlebsa da qistebs Soris auarebeli iyo, amis
javrze iyo rom es TuS-fSavlebic ecemodnen qistebs, magram qurdoba-
yaCaRobaSi gamarjvebuli mainc qistebi rCebodnen.
aseTi zaralis Semdeg, fSavelma da TuSma mecxvareebma erTimeorisaTvis
daxmareba icodnen. ramdeniTac vis SeeZlo, imden cxvars aCuqebden.
ityoden, magas Tavis uxeirobiT ar mouvida, eg mtris Zala iyo da mere
sxvas mogvergebao. amitom aCuqebden da, Tu meti ara, imave wels asi cxvari
mainc mougrovdeboda dazaralebul mecxvares. jlugac Zveli mecxvare iyo
da aseTi daxmareba bevrisTvis hqonda gaweuli. axla rom amanac izarala,
281
bevrma aCuqa cxvrebi da amave wels orasamdin cxvari yavda da isev mecxvared
dadioda. TuSebSic aseve iyo da, visic cxvari wavida, imasac TuSebm mices
cxvari asamdin suli.
qistis laSqris wamosvla saÃevsureTod,
TuSeTs mimaval karatis jvarionTa Sexvedra
borblis mTaze da brZola fSavelTa daxmarebiT
miambo giorgi liqokelma, 56 wlisam, sof. aWeSi, 1936 w.
kopalas gaRmarjvebiva, borbal gaivlis mTisasa.
ar wiravs karatis jvari TuSeT begarsa cxvrisasa.
Saibnes qistni-d Ãevsurni, borbal wvers dazZvren mTisasa.
daglevdesT qistni Ãevsurno, giSvelaT TaTaraulma.
berma giSvelaT jaÃnama, Cabakis ivaneurma.
xaxikis xaxonm giSvelaT, Julakma mariemulma.
xaxikis xaxonm CagidgaT argamaqcevis samani:
vinc magas garmascildebiT, dRenimc nu gisxenT samamdi!
win bubni gamaufrinda, vefxvma daSala Zagari.
Ãmani Cayarna mSavCia, mandiT mauvlen Tav-kani.
borbal Saibnes vac-verZni, rqaT isar gazdis Tbiani.
vac-verZn ki ara yofilan, karatis jvar as Ãmliani.
borbal ageben cixesa, brol-marilais qvisasa.
libud usxedmdes vadaTa xaxikT xaxonis ÃmlisaTa,Subs uyeneben kuTxada, berisa jaÃnaisasa.
fars Saabemdes karada CabakTa ymawvilisasa.
kedad uyrian galoTa mariemulisZisaTa.
xe-Wrad uyrian galoTa Tav-Tavis miTxovlisaTa.
adeSad fercxals ayrian samocis fxaWexlisasa.
Sig Sadga mariemuli, fers daidebda mglisasa;
zogni masTesna klde-karTa, zogni naxrams xkrna kldisasa.
dagveÃsen, mariemulo! madlsad dagveÃsen xTisasa.
gaficebT xatsa, droSasa, laRis karatis jvrisasa.
ar daijera Julakma, naqnars viq xaxonisasa.
langisT abano Sen giTqom, borbal marjve as savali,
282
Rnaxidi mariemuli, liqok guldidad mavali!
vnaxeTa-d magvewonebis, isarn xqoniyvnes mwvavani.
JulakisTana gazardas Ãevsuris qalis rZemao,waiara da waÃoca mariemulisZemao.
yvelam egre qnas Ãevsurma, omm qve ra icis gZelmao.
qal yvela daificebda, Cemisa Zmisa mzemao.
xaxikis xaxonm giboZa isari orpiriani,qisto, mTiT Camagabruna, miwa gaWmiva mtvriani!
WanTes, terelos, fxaWexa, kac ram daliva Wkviani.
gzas rad ukrevdes kopalas, msaxurn etannes Ãmlianni.
samocis fxaWexlisai samn kidev darCes Ãmlianni.
karatis jvars axqond begari TuSeTiT. aq am jvaris jvarionni sru
wlisTaod dadiodesa-d mixqond karatis jvaris droSaic. Samauvlides
TuSeTSi soflebs. TuSebs karatis jvari swamda-d yvelas sofelSi uÃocdes
saklavebs. sofelic sasoflod uklevd saklavsa-d visac surd Tav-Tavis
ojaxSiiTac calk-calke daxklevdes saklavs, droSas daRnaTlevdesa-d
jvarionTac pativs scemdes. tyavic karatis jvarionT SCebod am jvarisad
daklulis saklavisa, Ãorcs ki iq aduRilebdesa-d iqav Wamdes. rosac
SiSianobai-d mtrianoba iyv, maSin karatis jvaris jvarionT kidev gaxyvebod
karatis jvaris ymaTaSiiT axaluxali, ro samtros gzaSi arvin dascemiyv
jvarionT, droSa arvis waeRa-d jvarivnebi ar daeziannes. exladac es
om ro mauÃd, mtrianobis gamo jvarionT axaluxali xyvand gayolili.
jvarionT liqokiTav mTidimTiv icodes wasvlai, fSavis mTebs gaivlidesa-d
gadavidodes TuSeTSi. am fSavis mTebze TuSeTamdin sru samtro gza iyv. aq
ÃSirad dadiod qistis laSqari, an TuSeTisad dasacemad, an fSavisad, an
ÃevsureTisad. Tu laSqar ar iqnebod, mzir xo Zalian ÃSirad dadiod, an
kacis masaklavada-d an Ãar-cxenisa-d cxvris masaparavad. karatis jvarionT
erTxan winavac xqoniv eseT SemTxveva, ro am gzaze Saxvedriv qistebis
mekopari, medroSaev bRara qve mauklava-d droSa qve wauRav. maSin am droSas
isiT zar xqoniv, ro imis Ãmaiv wverzeiTav WalaSi madiodisav. am zars eqvivn
`gaJekauri”. exladac Ãevsur meleqseebi Tavis fandurs gaJekaurs xqvivneben,
viT Ãma-maRla maZaxinars. am omSi, romenic aq daiwer, karga bevr axal-
uxal gaxyva karatis jvaris jvarionT. borbal ro gavides, aq dasvenebuls
qistis laSqars waawydes. laSqari safSaod iyv mimdinari-d karatis jvaris
jvarionT daecnes Tavs. erT axalgazda gaiqca-d mTaSi amasul fSavlebs
283
Saatyobiva-d isenic maeSvelnes. Taod Ãevsurebsac mSvild-isrebi xqonda-d
gaÃd Zalian did omi. zogni ÃmliT omobdesa-d zogni mSvild-isriT. orsav
mÃarezed bevr xalx dazarald. bolos erT qisti veRaraiT makles, raki
isiT jaWv ecv, ro isar veras aklebd, verc Ãmali. bolos xaxikis xaxonm
esriv isari waxrilsa-d jaWvis boloSi dakruli yelCi gaSCinda-d makl
isic. giorgis TqmiTa-d xalxis gadmacemiT, im omSi mamkvdar samoc qisti
fxaWexeli. Ãevsurebic ki daÃocilan am omSia-d ar arian dasaxelebuli.
giorgani, maTi monadireoba da qistebTan mosisxleoba
miambo da Camawerina kaga narozaulma,
80 wlisam, sof. axielSi, 1925 wels
giorgani es erT mamai as wiklaurebis gvarSia-d amRas cxovroben. amaT
mama-papas saqme ara bevrad ukeTebav. eseni sru sanadiro kldeSi isxdes,
Ãocdes nadirsad, zidevdes Ãorcs. naxevarTxan imis ÃorciT ikvebebodes.
sTvelT leS wamaiRian Sina, Zval iqav swirian sanadiroSi, gazafxul leS
ara bevrad maxqond, Zval wamaiRian _ leSiv gagvifuWvdebisav zafxulisav,
gazafxulis Zvalsav tvini aqvav bevrio-d imiT ikvebebodes. maSin nadiric
cxvris farasaviT bevr yofila Cvens sanadiros kldeebSi. xandixan saTibze
namyofT maigonian: eexladav axal Ãorc mavitanaTav; wavidian, makliana-d
wuxrisad nadiris Ãorcis bargeb maitanian. sxodac yvelaad saxelganTqmuln
yofilan giorgani, meTofeni, mamacni, puradni, muÃladni, erTi sityviT,
raic saoSkaco saqme iyv, amaT gvaris xalxni yvelaSi saimedoni-d gamasadegn
iyvnes. erTs uSiSa eqvivn amaTasa-d isiT Cqara msrevel yofil Tofisa, ro
zeamamavlis yornisad samis sreva mauswvrav qarTulis Tofisai, zeamamavals
(haerSi) yorans mesame nasrev tyvia maxvedriva-d Camavardnil. TamarizZei-d
uSiSa. TamarizZes uTqom uSiSaisad, nawoln jiÃvn ro unaxian: Sen weediv
dasTofnio-d me aq SamamiÃdebianav daRalulnio-d memrav me viciv. uSiSa
wasul isiTis gzisas, sadac jixvebi ver Rnaxevdes nawolebi, Sorisas undod
mavla-mipareba jiÃvTad. TamarizZes uSiSa ki aRar uCind TvaliTa-d, sadac
ijd, aqiT jiÃvT ki zed Caxedevd. uSiSas ro naxevar gza eqnebod gavlili, am
dros xedavs TamarizZe, rom jiÃvT mgeli gadaetan, sxva jiÃveb qve daeqca-d
erT jiÃvi miimwyvdiv kldis ZirSia-d aRarcad uSobd. etanebod mgeli-d
284
ufarebd jiÃvi rqaT. mgel cdilobd, ro yelSi sad swdomiyva-d maekl jiÃvi,
jiÃvi rqebiT icevd Tavs. mavid uSiSais misvlis droic jiÃvTana-d Saswuxd
TamarizZe, ro Tof droze ar gamavarda-d jiÃv ar ganTavisufld, Tan ambobd,
ro eexlav Tu mgel gauSvav Cem Zmamao-d jiÃv maklav, maSinav Zmobas aRar
vetyviv magasav. am ambavSi iyv TamarizZe, ro gamavard Tofi-d mgeli daeyud
Tavzed, jiÃv qve gaiqc. wamaxt feÃze TamarizZe-d uZax: ai, Seni Wirimev Seniv,
ro jiÃv ar maxkalio-d es mgel maxkaliv. mgels tyav gaxÃadesa-d saTofis
budeed wamaiRes, sxvakan wavides, iq makles jiÃvi-d imis Ãorc wamaiRes Sin.
erTxan sanadiros kldeSi devebis namyoflav saxlic maÃeles. erTkan cota
kari iyv Sasavali, Savidesa-d naxes Sig lamazad gakeTebuli saxli, dididis
qvebisgan agebuli-d Sig kacisgan maurevalis kldeebis skamebi iyv dawyobili
saxlis mirgvliv. es Rame aq gaaTenesa-d sakvlaodac daiswavles es saxli.
memr sxvebsac aswavles. im devebis saxlSi Tu Savidod kaci dasaZineblad,
daZinebis dros Saexvewebod am adgilis patrons: `Sen stumari orav, Sen
Saminaxev dResRamav”. isr kargad gaaTenebd im Rames, ro ufers sizmarsac
ar Rnaxevd. Tu ar Saexvewebod ki sizmarn dazarebdes, sru saSinels rasam
Rnaxevd sizmarSi.
giorgani arc bevrni iyvnes, sami-oTxn iyvnes Zma-SinSeb, magrem didad
saxeliann iyvnes, rogorc menadireobiT, aisriv mtrisad miyoliTa-d mterze
SurisZiebiT. winav Tqvian: `giorgaT Wiriv qvaTac ar scxavav~. viTam giorgaT
sisxliv qvaTac ar SaSComivav, imazedac kide Surs iZevenav.
erTxan sanadirod wavides orn Zmani TamarizZei-d mindia. arxotis Wala
Caiaresa-d terRiskriT abrundes terRis sanadiroT kldeTke (terRa:
adgili RilRvlebisa-d arxotivnebis samZRvarze. terRis wvers iqiTas
gverdze qistebi dasaxlebuli-d aqaTa gverdi arxotivnebis adgili. dabla
saÃnav-saTesi-d cxvris sadgom alagebi asa-d maRla, sanadiron kldeni)
avides SibT wver, inadiresa-d iqav maRla kldeSi dadges, erTs exSi. meore
dRes uSiSaic wavid sanadirod, axieliT Tavis diswuli odina etana-d
amRiT gajalaT odina. Camaiares arxotis Walai-d esenic terRis kara-d
Savwyliske laminobdes sanadirod wasvlas, magram bisnis kar mzir dauxvdad.
sasikvdilod daWres uSiSa.
amRas erT saxelian kaci cxovrobd, gagaT abaizZei. erTs RilRvels, saxelad
Razias, am abaizZis javri xqond. Razim Sayar Teqvsmetis kacis mziri-d abaizZis
muqaraze wamaiyvan saarxvatod. maiyvanes es xalxi-d bisniskar Casxdes gzaSi.
_ gagaT abaizZeiv sanadirod sad Camaivlisao-d is unda mavklaTav. rosac
sulxanauri uSiSai-d imis amxanigebi mivides bisniskar, Casaes didideb
285
wyal-sarevebi xqonda-d TaTiaT odinas, uSiSais diswuls, Tofi wyalSi
Cauvarda-d dalafd. qarTul Tofis tyvia-wamalic sru daulafd. es imiT,
ro odina ymawvili iyva-d gamaucdeli. uSiSama-d gajalaT odinam wyalSi
Tofebs wvereb wastacesa-d maRla daiWires, isr ro imaT Tofebs wyali ar
miekar. TaTiaT odinas Tof ki isr dalafd, ro cecxlSiac ro Caedv, imis
wamali mainc aRar afeTqdebod. bisnis kar ro mivides, Raziam uSiSa ver icn,
Tore ver daswondav icodian, imiTav, ro Cqar iyvav Tofis sasrevladao-d,
Tu gascdomiyvav, azaralebdav mzirTav. misulebm win nadgoms uSiSas
daaÃales Tofebi. wina nasrevebi dascd. uSiSa win mividoda-d amxanigni uken
mixyvebodesao-d imiT marto uSiSas esriesa-d verc erT ver daxkres. uSiSa
saCqarod waefar fiWvis xesa-d esriv imanac kvamlzed. Taod Razia romensac
xes xyvand mafarebuli, im xes maxvd uSiSais nasrev tyviai-d nafxental
gaasreviv. memrav Raziam Tqvisav: ai nafxentaliv zed mkraev maSivav, rogorc
Cven Tofeb gaiyarav, cotaiT mavSCiv. uSiSam masra miabruna-d Tofis isriT
tyviisad cemaSi xes gverdze wascilda-d Tofis isrian Ãel ro maRla aswiv,
im dros maxvd iRliis ZirSi tyviai-d mÃarSi gavard. erTm tyviam Tavs gauar
axlosa-d cotaad gaRar Ãorci, Caiqc uSiSai-d Tofic ÃelSiiT Cauvard. am
dros mivides: TaTiaT odinai-d gajalaT odinaic. TaTiaT odina droT cota
iyv, gajalaT odina ki kais dros oSkaci iyv. gajalaT odinam gamaxkr Ãeli
uSiSais Tofsa-d masra sapiriswamlesaca-d gamaiqc Siniske. darC TaTiaT
odina wyalSi CavardniliT TofiT uSiSasTan. es Tof aRar gavardeboda-d
uSiSais Tof gajalaT odinam gaitac. TaTiaT odina Tavis dediZmas ar maSord,
ro amasTanav zed mainc nu mautevav, Tu mavidesav, miac amasTan mamklanav.
gamaemzadnian RilRvlebi uSiSasTan masavlada-d gadaudvis TaTiaT odinam
Tavis maSlili Tofi. RilRvlebm ra icodes, ro es Tofiv wyalSi Cavardnili
aqvao-d ar gavardebisav, Tore imasac iqav maxklevdes. imaT egon, ro Tofiv
gatenili aqvao-d tyvia-wamals xarbobsav, ar undav ro tyuilad gvesrivasav,
Zalian guliT undod mkvdarsTan misvla, magram TaTiaT odinais SiSiT ver
mivides. jer ki ibrunes aqa-d mibrundesa, wavides saSinaod.
TaTiaT odinaisa dedaimc cxondebisao,ar mautivna mkvdarzeda, diswul as dediZmisao.
aq ro es Tofeb esries erTucs, Tofis Ãma terRiswver gaigones TamarizZema-d
mindiam. uSiSas Ãma _ Zalian Tof-i xqonda-d ZmaT icnes uSiSais Tofis Ãmai,
erTucs uTxres: uSiSais Tofiv, ro erTis met aRar gamavardav, imas uWirsav
286
raimav, Tore sxveb Tofeb ro bevr gavardav uSiSais Tof ufro met unda
gavardniliyvav. dabrundes terRis wveriTa-d daiqcnes pirCaRm. saduce
Camaiaresa-d terRiskar iwros saxvevze Cavidesa-d aq Saukres gza. cota xan
dailiva, miuvides RilRvlis mzirnic. uSiSas ro daxkresa-d wavides, Casaes
RilRvlebs kval enax, ro arxotivnebs Cauvlav sanadirod. Razim uTxr
amxanigebs, ro saxvevebisas nu waolTav, Tore es daTvebis kval ro midisav,
egeeb raiT dagvazianebenav. amxanigebs ar dauSlav _ Cvenav wyalTsarevebisas
ver waolTao-d wasulan saxvevisas (saxvevi: viwro biliki, gadasavali wylis
erTke mxareze, romelic aacilebs wyalSi gasvlas, mxolod aris Zalian
cudi gadasavali), Razi ki or-sami amxanigiT saxvevT boloze wyaldawyal
wasula-d gaparul. `wevlilian~ iyvisav Raziiv, icodian. winav gaigisav, Tu
cud ra exedvebodisao-d mÃar auqcivisav. eesr Razi gadaSComiv Tavis ori-
sami amxanigiT. sxveb amxanigeb misulan saxvevze, sadac mindiai-d TamarizZe
isxdesa-d gza xqond Sakruli. winwin ro mivides, TamarizZem Tval Saagd
RilRvlis mzirTa-d Tqo: agerailev Cemis Zmis gerS mavidav. Cvenis uSiSais
Tofis budeiv RilRvlis Tofs SaSvenisav. uSiSa ro daeTof, Tofis bude
CaRvardniyva-d RilRvlebs wamaeR. es Tofis bude Zmebm icnes. RilRvlebs
ro miuaxlovdes, daaxales Tofebi mindiama-d TamarizZemac. sam RilRvel
aimaSiav maklesa-d sxvebi CdilSi tyedatye daiqcnes, veRarc Tof gacales
RilRvlebm, es maklulebi samiv uSiSas Saswires: uncrosebic xarTav _
uTxres, uSiSaisebiv, jRan¬Tamc ubandavTav, wyalsamc uzidavTav. wamavides
pirSeRm, uSiSais Tofis budeic wamaiResa-d mavides bisnis kar. naxes ro uSiSa
Caqceuli asa-d imaT diswul odina daRbrunavs, ÃelCi maSlil Tof uWerav.
uSiSam iqav gaig, ro Cemeb Zmeb mavidesav. masulebm uTxres: `Zmao, dagkresav
ganaev, arc Taod wavidesav uWirvladav. ama terRiskris iwro saxvevzed samn
davÃoceniTao-d samniv Sen SamagwireniTav. uncrosebiv eexlad mzas gyonav.
dauwyes Zmebm uSiSas Sinjva- ram maklav, sad SWirsav amasav? es TavSi ro
SWirsav, es ver daigdebdav. uSiSam uTxr: arav, briyvebo, arav, uSiSasav egeT
Wriloba ver daigdebTao-d a, eman damigdav. aswiv marcxenas Ãelsa-d iRliis
ZirSiiT firtvT amaRbernes. maSin mixvdes ro aq SWird urCo natyviari uSiSas.
gajalaT odinam ro uSiSais Tof gaitaca-d gaiqc, imas egon, ro uSiSa qve
maklesav, TaTiaT odinasav maSlil Tofi xqondao-d imasac maxklevdesav,
arcerTi iqnebisav cocxalio-d tyuils veRarvin gaigebsav. arxot mivida-d
Ãma gatex. TaTiaT odinaio-d uSiSaiv orniv daÃocnesav, me davrCiv
mkvdrebsTanav, manamdin tyvia-wamali mqondav, qve visrieo-d. tyvia-wamal ro
gamiTavdav, qve gamaviqeciv. es yvela tyuili Tqo, marTla ki TaTiaT odina
287
cocxal gawir maSlili TofiT, uSiSais Tofi aRarc Taod gamaitaca-d
tyvia-wamal gzaze daSal, viTamav Tof visrieo-d gamiTavdav. arxot ro
Ãma gatyd, daiqc xalxi-d wamavides mdevrad. odinaic iqav wamavid. mavid
xalxi-d TamarizZes, mindiasa-d TaTiaT odinas sakace gaekeTa-d uSiSas
upirobdes cocxalsav wamayvanas. xalxm xkiTx, raÃel Tofnes, uSiSas ro
daxkres gajalaT odinam Tof-iaraR raÃel gaitaca-d gaiqc, Taod maSlili
TofiT uSiSasTan darCa-d ar mautivn RilRvlebi uSiSasTan. isic Tqo,
ro, an Tavis Tof Tu mqoniyvav marTulio-d an uSiSais Tof ar gaetacav
magasav, RilRvleb ro gabrundesav, daveweodio-d Tesls daulevdiv imaTav,
Tu ara, ras uzmodiv uiaraRo kaciv. es ambav ro gajalaT odinam gaig,
Zalian Sascxvend; TaTiaT odinaic ro cocxali naxa-d uSiSaic kidev ar
iyv mkvdari, Tavis naTqvami yvela tyuil gamaSCind. Tan gaqceva iyv did
sircxvili-d TaTiaT odinaisa, ymawvilisa iq gawirvai. es ro yvela gaig,
gamatyd, ro me megonav orTav daxÃocdesav. xalxm Saarcxvina-d TiTqmis
erT wlamdin sircxviliT xalxSi veRarc gadiod. memrac SuRlis dros sru
ayvedrebdes: `gaqca”-s eZaxdes. marto imas ki ar ayvedrebdes, es sayveduri
imis Svilebzedac gadavida-d SuRlis dros imaTac uZaxian: `gaqcais Svilo”.
bisniskriT is adgil Sors ar iyv, sadac giorgaT daÃocnes. wavid xalxi-d
marTla naxes ro iwros saxvevze dauÃocian RilRvlebi-d dagorvileb
wyalSi Cayrilan. gamaTares wyalSiiT, wylis pirze Samaawvinesa-d imaTav
yarwikeb Samaxures. wamavides, iaraR ar wamaiRes, im dros wes ar iyv,
makluls iaraRs ar xyrides advilad. uSiSa sakaciT wamaiyvanesa-d amRas
maiyvanes cocxali. meore dRemdin kidev icocxl. amis Semdeg ufro Tav
isaxeles giorgaT, jer imiT ro Tofis Ãma icnes Zmisai, memr imiT ro imav
dRes iZebnes Zma, ki ara da cocxalsav gaagones uncrosebiv mzas gyavav.
amis Semdeg am saxvevs sadac giorgaT RilRvleb daÃoces `giorgaT naomar
saxvev~ daeqvivn. dResac iqav xqvian: giorgaT naomari. am omze simRereebic
as naTqvami-d soflis jarze fandurze imRers xalxi.
daxkariT, nuRar gauSobT ZaRls, dadikais Svilsao!
Razia gamauZRvebis Teqvsmetis kacis mzirTao.
Causxdes bisnis Walasa, gza mava Cvenis mtrisao.
elian abaizZesa amRiT, gagais Svilsao.
Tval menadireT Saagdes, xania SuadRisao.
uyvian argonebuli, ali axvies pirsao.
Tu ecna, verc ki daswondes sulxanauris Svilsao.
288
amiT aSinebs uSiSa, jar uwyvav masraisao!
terRis wver gaugonebav bisnas daqceva kldisao;
sakvirveli as vaJebo, Tofis Ãma icnes Zmisao.
Ãirimi uSiSaisa nel-nelad gamadisao.
dabrundes saTavqvaoda, qar muÃlebs Saujdisao.
saduce Camaiares arwivebm kiviliTao.
iwro Saukres saxvevi, gza mava RilRvlebisao!
SuadRis dro ro mavida, jari maawyves mzirTao.
etyoda TamarizZei, gerS mavid Cemis Zmisao.
Tofis bude uSiSaisa RilRvlis Tofs SaSvenisao.
axla magaT uyves argonebuli, ali axvies pirsao.
Raz etyvis amxanigebsa, Cveni Sin wasvla Wirsao.
samni Sagvyarnes wyalSia, sxvebi agvbRatnes Cdilsao.
cocxals uSiSas mauvlen, uncroseb mzas gyvandisao.
TaTiaT odinaisa dedaimc cxondebisao.
ar mautivna mkvdarzeda, diswul as dediZmisao.
gajalaTai odina Walaze Samarbisao.ocdaxuTianT masraTa Samaes SamaSlisao.
2.
RmerTma Tqva, gana eSmakma, kac ki ras maigonebda;
uSiSas, sulxanaurTas, Tu mziri audgeboda,sikvdilsa uSiSaisas qveyana gaigonebda.
bralia uSiSaisad, SuRlis xan ar eqneboda.
magas Tu SuRlis xan xqniyva, gvianac gaiyreboda.
amnairad mauklav sulxanaurT uSiSai-d imis Zmebsac es RilRvleb
daeÃocav. maSindeli saxeliT exladac saxeliani imaT Camamavlobai.
erTxan yofil uSiSa sanadirod wasuli martoi, terRiske (terRai-d
Savwyali ufro baris sanadirod iTvlebis, raki boloze tyei aqv). aq
albaT barCiiT saiTam iyv masuli vefxvi, is Saxvedriv uSiSas. uSiSa jiÃvT
mixparvebiva-d ro axlos misul, gauxenebava-d unaxav, ro vefxvic jiÃvT
eparebisa-d uSiSasTan ar as Zalian Sorad. maukidebav vefxvsac uSiSaisad
Tvali-d auSlav jagar. vefxvm jiÃvTad parebas Tav daaneba-d gabrazebulm
uSiSas dauwy azrebai-d xandixan nabijic gadmadgis imiske. uSiSas ar undod
vefxvisad Tofis sreva, Tan ar emetebod masaklavad, Tan is aSinebd, ro
289
tyviam ro ar daigdasav, daWriliv me ar gamiSobsav. magrem xedavs, ro vefxvi
nel-nela uSiSaiske mav jagaraSlili. met gza ar eqn, daadv Tofis liSani-d
esriv, raic ginda maxÃdasav egiv uerTod ar gamiSobsav. vefxvs tyvia maxvdad
mzubuqad daWr. manamav Tofis kvaml amaÃdebodav, Tqvis uSiSam, vefxviv zed
mecav, gamkrav kbilio-d CoÃis kalTaiv piriT gaiyolav. Ãorcze ki kbil
ver mamavlav. gamcildao-d wavidav, arcaR ikadrav meored mabrunvaiv. aRarc
me vesriev meoreiv. raxan me vxedevdiv, qve ar ikadrisav gaqcevaio-d, raxan
gadaefarisav, maSin gaiqcisaod. wavidav vefxviv. gadavxeneo-d aRarc jiÃvn
ibadebodesav _ Tqvis uSiSam.
kvirikaT kukua
miambo da Camawerina kaga narozaulma, 80 wlisam,
sof. axielSi, 1925 wels
kvirikaT kukua iyv axieleli, ciskaraulebis gvarisa, mamad ki kvirikaTai
as isi. kvirikani isiT amayn kacn iyvnes, ro Tavis siamayiT sru daleulan,
exlad imaTa qal-diswulic aRar as, kaci-d gvar ki ar. isiTn amayn yofilan,
ro sofelSiav raic ewadisav, imas iqmodesao-d sofelsac Tavis Wkvaze
gaavlevdesav. Ãmis gamcem arvin xyvandav. mtrisad misayolad, sanadirod
sru saxelganTqmulni yofilan. magrem siamayes arc RmerT maiwonebsa-d
arc ÃevsureTuln xTiSvilni, sabolood amays ka aravis mauva-d bevri as
SamTxveva, ro amay gvari sabolood gaZevdebis. bolos ki kvirikaTac esr
mauvida. exla axielelni risxebaSi erTimeores esr etyvian: `gaaZeos Senoba
arxotis jvarm, rogorc kvirikaTobai gaZeebuli” (gaZeeba: gvaris gaTaveba,
amowyveta). jer kidev amayobd imaT gvari, rosac yvelaze karg axalgazda
wamaezard _ kvirikaT kukua. kukua saxelganTqmuli iyv arxotaca-d RilRosac;
uÃocav nadirica-d RilRvlebic. RilRvelni isiT daSinebulni xyonion,
ro ymawvil Tu tirils daiwyebd, imiT daaSinebdes: daCumdiv, Tore mavav
kvirikaT kukuaio, Tavs magWrisav. ymawvilebsac saSiS pirad gagonili xyvand
kukuai-d imis Ãsenebaze gaCumdebodes, aRar itirebdes kukuais SiSiT. kukua
RilRos davidoda-d saxelis gulisad, salaR-sanebivrod Ãocd RilRvlebs.
erTxan wavid kukua RilRos kacis masaklavad, avdrian Rame iyva-d erT
saxlTan mivid sofelSi, sakvamTan miujda-d elodeboda kacis gamasvlas
karSi, karSi gamasuls daxanjrevda-d wamavidod. am saxlSi or-samis wlis
ymawvili xyvanda-d jalafT razedam gaubrazda-d daiwy tirili. tiroda,
290
veRaraiT ayenebdes, xan eferebodesa-d xan ujavrdebodes. ymawvili mainc
aRar dumdebod. bolos aiyvanes maRlada-d sakomSiiT karSi gadmasves, Tu ar
dazdgebiv, mavav kukuaio-d Tavs magWrisav. kukua ro iq ijd, imaT ra icodes.
meoredac iqav gadmauSves sakomSiiTa-d uTxres: mavav kukuaio-d Tavs magWrisav.
kidev ara uTxr kukuam. mesamedac ro eseT sityvebiT gadmauSves es ymawvili,
maisv kukuam xanjars Ãeli, wamaxkr ymawvils kiserSia, gaagdebiv Tavi; uTao
gadaiyvanes jalafT. maSiv gaiges, ro kukua iqnebodav aqao-d iman gviyvav
es saqmeiv. gatexes sofelSi Ãmai, gamaudg kukuas mdevar, magrem is isiTis
gzisas wamavid, ro mdevarm veRara gaig, sad gauqr. am saqmis qnidges ufro
Ãma gauvard kukuas, RilRosa-d imis SiSiT RamiT karSi veRar gamadiodes
daRamebidges, ufro diac-ymawvili. Taod ki imis Tqma icodis, ro bevr
mamiklav RilRveliv, magram im ymawvilis makvlaiv codoi vqeniv. marTaliav,
`ZaRlisa batkan ar gaizdebisav”, magrem ymawvilis makvla mainc codoiav,
imas jer arai xqondav daleuliv. didis RilRvlebis Ãoca ki madlic asav,
qveyanas Wir maSordebisav, ramTvensac RilRvels maxklavsav kaciv.
kukua da jurÃa
erTxan jurÃa gaiyol, Tavis sofleli, kukuama-d wavides terRis
wveriske sanadirod. kukua xo saxelian kac iyv, arc jurÃa Camauvardebod
vaSkacobiT. sanadirod wavides TaTelisas. winas dRes TaTelad CxataT
inadires, aq sxva menadireeb yofiliyvnesa-d daemTxv nadiri-d imaT aRara
Saxvd. gaiares mTidimTiva-d gadavides terRas. raÃelac arxotivnebm icodes
saxelis gulisad samzir wasvlai-d RilRvlebis xocai, aisriv RilRvlebmac
icodes. vinac kas oSkacobaze debd Tavs, is Saxyrid mzirs, gamauZRvebod, Causafrdebod gzaSia-d maxklevd arxotions. arcaras waiRebd. xoloT
saxel daSCebod. mavidod xalxi, saxels maulocevdes; ai, amis gulisad
Ãocdes erTucs arxotivnebi-d RilRvlebi.
am dros erT RilRveli iyv saxeliani, saxelad boStua. boStuas winavac
daudiod arxot mziri, xan Ãar-cxens iparevd, xan kacis masaklavad. bevrjel
Tavic isaxela-d nasaxelar dabrund RilRos. kukuai-d jurÃa ro sanadirod
wavides, sworad am dros boStuamac wamaasx mziri terRis wveriske. iqav
arxotion menadire vin iqnebisao-d agebav kac mavklaTav. terRis wver
Casafrebuli iyv boStuais mziri, ro kukuai-d jurÃa miuaxlovdes terRis
wvers. miuaxlovdes am mzirTaca-d erTbaSad Tofeb daaSales kukuasa-d
jurÃas. jurÃas tyviam talavarSi gauara-d tyviis qarm gaagor. mzirT ro
291
jurÃa waqceuli naxes, egon, rom mavkaliTao-d daiqcnes Siniske. jurÃas
ÃorcTaze ara-i SWirda-d maledav wamafrind, kukuam uTxr: rai xqeniv, sad
dagkresav? mgonav Ãorcze arai mWirsav _ uTxr jurÃam, ariqav, ar wagvividanav.
Samaubrunes ÃelzeiTa-d romenic ufro TvalSi meewon, imas esries orTav.
oriv tyvia maxvda-d Caiqc boStuais Zmiswuli, Tolgais Svili. danarCen
RilRvlebi qve daiqcnesa-d Tavs uSveles. mivides kukuai-d jurÃai Tavis
maklul RilRvelsTan, Samaawvinesa-d zed imisaiv yarwika Samaaxures. Tof-
iaraRic zed Samaawyves, raki winav mkvdris iaraRis Sin waReba sircxvili
iyv. inadiresa-d jixvis Ãorcis bargebic wamaiRes. es ambavi uambes Tavis
soflelebsa-d saxels ulocevdes jurÃasa da kukuas: `saxeli-d kai kacoba
RmerTma nu magiSalasTav, mudam gamajvebuleb gamyofnasTav mterzedacao-d
nadirzedacav. RilRvlebi ki jer axlos ver miekarnes Tavis mkvdars, aqav iqnebianav arxotivnebio-d kidev vis magvikvle-nav. memr waiRes sakaciT, xoloT
boStuas ki usayvedurebdes: ar dazdegiv, ar daisveneo-d eexlad Zmiswul
maakvliev. rogorc sxva saxelian kacebisad icodes, kukuasa-d jurÃasac
uTxres simRere:
boStua gadidebula arxotivnebis javrzeda;
kac ar uÃocav boStuas, mlocav ar udgas karzeda.
gaiga arxotis jvarma, urjulo dadga Zalzeda!
Camaxyva menadireTa, beWdeb gadasxa mÃarzeda.
terRiswver gadamdinrebsa yorneb gadaxyefs Tavzeda.
gzas usxav boStuas mziri naxalizrebi sxvazeda.
aÃlian, ar ekidebis, angelozn adgan Tavzeda.
ician arxotivnebma TofTa Ãmareba mklavzeda:
ar dazdeg TolgaiSvilo, tyvia agasxes tanzeda!
ambav waiRi, boStuav, guldidad gaxvid jarzeda.
Samamxvdes arxotivnebi terRis sasworos gzazeda;
gamawirvies Zmiswuli gazdili muqarazeda.
boselT abrundes yornebi, eTelebian mkvdarzeda,jer iq daiTvrnes sisxliTa, memr Cavlen terRis wyalzeda.
kukuasa da jurÃasa dasxdoma uRirs jarzeda.
am simReres jarze imRerdes jer kukuaisa-d jurÃas sicocxlesav, jarze
pativad Cxutsa-d koSsac uzidevdes saxelis qnisad. imaT sikvdilidges imaT
gvars umRerena-d saxeloben am simReriT mTel gvari. kvirikaTa ki aRar asa-d
gareTul mogvareebic _ ciskarauleb saxeloben.
292
ÃirClaT martia
Camawerina kaga narozaulma, 80 wlisam, sofel axielSi, 1925 wels
ÃirClaT martiaic mamad axalaTa iyva-d gvari wiklauri xqond. sofel
amRas qve cxovrobd. es kacic nadirobisa-d mtrisad miyolis mets aras
akeTebd. naxevarTxan sru sanadiros kldeSi ijd, Ãocd nadirsa-d maxqond
tyav-Ãorci.
TaTiaT odina axieleli, sulxanaurT uSiSaze ro RilRveln ar mauSvn,
is uSiSaisa diswuli iyva-d am ÃirClaT martiaisa siZe, martiais dai xyvand
odinas. odinaic xo viciT saxelian kac iyva-d ÃSirad siZe colis¬Zmani erTad
dadiodes sanadirodaca-d samzirladac. erTxan daubar amRiT martiam Tavis
siZes odinas: wameedio-d sanadirod wavidaTav. meemzada-d wavid odinaic.
sanadiros kldeSi ro mivides, wili yares, sad vis ergebod wasvlai. erT
erTkan wavidod, sxo sxvakan; sadac ras maxklevdes, tyav mamklavs daSCeboda-d
Ãorcs orniv wamaiRebdes. TavTavad gaiyarnes, iseT Sor-Sorad wavides,
ro Ramis gaTenebaic kldeSi cal-calke daSWird, erTad vercaiT mivides.
martiam dRisiT inadira-d terRis wveris ZirSi dauRamd. aq erT sadgom ex
(gamoqvabuli) iyva-d imaSi dadg Ramis gasaTeneblad. es exi isiTs alagSi
iyv, ro gaTendebod, Sors wasvla arcad undod kacs, am exis karSiiTav
iWerd nadirs TvaliTac, dvirbindiTac (iWerd: aTvalierebda, gahyurebda).
am Rames sagZal ki xqond martiasa-d am mTebze SeSa ki arsad as, ro cecxl
daegz RamiT. dadg martiai wuxr, puri Wam, gaexviv Tavis yarwikaSia-d daiZin.
sizmarSi nax, ro isi RilRveleb Saiyarnes erTuczeda-d Tofevdes erTucs.
am TofvaSi viTam erT jiÃvs maxvd tyviai-d makvd, kldeT gadavard. martias
gasatyaveblad misvla ezarebod am jiÃvTan. gamaeRviZ martiasa-d gauÃd
sagonad _ rai vnaxev esiv. gaTend. dilas gamavid exis karSi martia. amaiR
dvirbini-d gaxedavs sanadiroT. imas sanadiroTke xqond guli-d goStikaurT
mzirT naxesa-d iseni martias eparebodes. martiam im dros Saagd Tval am
mzirT, rom iseni kidec Causafrdes kldeebSia-d daaSales martias Tofebi.
martias erTm tyviam mÃars gauara-d cota gaRglij, sasikvdilod ki ara maxvd.
tyviam waaqciva-d RilRvlebs egon, qveTu mavkaliTav. is waqceul maSiv sayuCs
maujda-d Tof gadaudv. goStikaurn martiaiske wavides. gavard martiais
Tofi, erTs RilRvels gulze maxvd. ro es waiqca-d mixvdes, ro martia ver
magviklavav, mibrundesa-d daiqcnes; martiam masra miabrun, esriva-d meores
RilRvels mÃar daanayiv. mÃardanayil RilRvel ki iqav wavida-d mkvdar iq darC.
martia sayuCSiiT didxans ar adg, eSinod, ro aq Casafrebul arvin iyosao-d
293
damadarilanav. bolos ro dro gavida-d daijer aq aRar vin iqnebisav, mivid
Tavis makluls RilRvelsTan, Samaawvin, zed yarwika Samaaxura-d imis Tof-
iaraRic zedav daawyv mkvdarzed. martiai odina ro erTad Saiyarnes, odinas
jiÃveb daeÃoca-d martias xkiTx: Sen raiR sTofev, ro Tofis Ãma madiodao-d
isic areuladav. martiam uamb Tavis Tavgadasavali; odinam uTxr: Sen ufro
did jiÃv magiklavav; netain iq vyofiliyaviv, ro miac Tav mesaxelav. es Cemis
maklulis jiÃvis Ãorc qve gaTavdebisao-d Sen saxel miwawyalTobamdin
darCebisav. ÃirClaT martiam ki ar Tqo, ro miav saxeli vqeniv. magrem odinam
xalxs yvela uamba-d daiwy xalxm martiaisad saxelis masalocavad siaruli,
martias ro saxels ulocevdes. RilRvelTac Tavis mkvdar waiResa-d Tavis
droze isenic arxotivnebzeiT sisxls aiRebdes, imaTac iseT wesi xqond, ro
vals ar SaarCendes male Tu nelad.
saxels xo ulocevdes martiasa-d or-sam simRereic uTxres saqebi. jarze
exladac iqav imRers xalxi am simRerebs:
cetni xarT arxotivnebo, Tqven arai gkravT Wkvisao,TavSi ar giZesT tvinisa, mucelSi nawlevisao.
veloba gaubedavis ÃirClaT, ÃirClais Svilsao.
axiel daubarebda siZes TaTias Svilsao,saamxanigod naqebsa, winav nacad xyav mzirTao.
arxotis Walas Cadian, gulSi aqvT jiÃvebisao.
wils yrian sanadiroTa, mazverva swadis mTisao;
TavTavad gaiyarnian, Zali aÃsenes xTisao.
wveris Zir daRamebiva martias, ÃirClas Svilsao.
kldis ZirSi daZinebulsa sizmar unaxav cdisao,meelis gaTenebasa, masvla uxaris mzisao.
gaxedavs sanadiroTa, Tvali Saagda mzirTao.
Tofs exveoda martia, yinCad daxparavs WirTao:
`eexlad nu miRalateb, nu damilaReb mzirTao,calezed ar gaiara, Tav ar irCiva sxvisao.
aÃlian goStikaurni, martias ar xvdebisao,nasrevi martiaisa galozed aWkvavdisao.
swyevlian goStikaurni TemboloTais Svilsao:
SarS gadmaRlale Ãar-cxeni, val gadmagvkide mtrisao.
Sors darCa jurjiauli, bralia kais ymisao.
294
Tan ro xyvaniyva odina, Tesls daulevdes mzirTao.
amag simReris maTqvami kormovan wverze zisao.
vesrie, gamavaqane, jiÃvi Tormetis wlisao.
qebas ar mavSli martiav, sadac jar isxdas smisao.
2. WauxSi vefxvi nadirobs, jiÃvebsa epareboda.
esrevdes goStikaurni, martias ar maxvdeboda.
nasrevi martiaisa galoze aCqamdeboda,
diCini goStikaurTa yornis saWmelad Ãdeboda.
imas Cioda martia, Tof saxels mekideboda.
magas rad SCivi, martiav, orivac Sen dagrCeboda.
wamaxved saSinaoda, saxel win magiZRveboda.
saxels gilocven sworebi, mamas pirs eRimeboda.
gulbaaTis mokvla oCiaurTagan
miambo kaga narozaulma, 80 wlisam, s. axielSi, 1925 wels
RilRvlebm daÃoces arxotivnebi-d erT oCiaurTaic makvd am daÃocaSi (aq
rasac vswerT, arc erTis sisxl ar damrCal isr, ro RilRvelTac samagiero
ar maeklas, zog maledav, zog gvian. magram zog qve ar maÃsonso _ Tqo
kagam. arxotionni Tavis naqnars saxels ufro iÃsonebdesa-d gviambobdes
uncrosebs, Tan maSindels simRerebs gvaswavlidesa-d gvamRerebdes jarze, memr gviambobdes raze naTqvami iyv es simRerebi-d vis usaxelebav Tav, ro
es simRere uTxres). oCiaurTaSi maSin erT kai mtrisad mimyol axalgazda
damrCal, saxelad TaTara. es tanad dabal kac yofil, magrem Zalian guladi, muÃladi, menadireic yofilasa-d mtrisad mimyolic, raic maSin kacs saxels
gauTqvemd. am oCiaurT kacis makvlaSi erTi ̀ ludeli~ (lude, qistis sofelia)
kac stanebiv, saxelad gulbaaTai. gulbaaTa RilRos saxelian kac yofil, ro
kacis yam ar xqondav. ciT Tu ra daecemisav gulbaaTasav, Tore miwazeiT ki
veras vin uzamsav, Tqvian. gulbaaTas sxo zianic bevr uqnav arxot. oCiaurTaic
ro mauklav, oCiaurniv muqaras sTxoenav, gaugav gulbaTas dedasa-d oCiaurTan
dacinviT daubarebav: oCiaurTav sakvirvel ki ara miyonav, Sviliv gulbaaTa
ar mamiklanao-d salude qvabiv qvitkiris banzeiT ar gadmamigdanav. lude
Suas RilRos asa-d imas deda xyoniv im gulbaaTas isiT amayi-d Tamam, ro
imed xqoniv oCiaurniv imTvens ver gaRbedvenav, ro aq mavidanav, Cems Svils
daswonanav makvlaiv. saludes qvabs xo niadeg ver gadmaagdebenav qvitkiris
banzeiTav (salude qvabis gadmogdeba SurisZiebaSi savaldebulo ki ar
295
iyv, magrem viTam dascin am diacm. Tqvenav imis metad ver maxklavTav Cems
Svilsav, rogorc Sua sofelSi Cemis qvitkiris banzeiT salude qvabs ver
gadmaagdebTao-d Tqvens Tavsav Ãmas ar gautexTav. salude qvabic SemTxveviT
zdgomiv iq, Tore imas ra undod qvitkiris banze). es nabarev ro gaugonav
oCiaurT, Zalian swyeniva-d uTqom erTucisad: an unda sru gavwydaTao-d
an is Svilic mauklaTao-d qvabic gadmaugdaTav im diacsav, ro Tqosav: ra
RmerT gamiwyrav, es ra davabarev, ra miyvesav oCiaurTav. amdgarana-d wasulan
samni, erTi TaTarai-d orn sxvan gaxyolivan saxliskacebi. waiRes erTis
kvirais sagZali-d Causxdes soflis pirdapir. or dRes iyvnes damalulebi-d
aTvalierebdes sofels. misvla ar uZneldebod, magrem saxl ar icodesa-d
arc icnobdes gulbaaTas. mesames wuxras ro daRamd, erT RilRvel saTibiT
mavid wisqvilis Tvalis dasavleblad: is ro wisqvilSi Savid, Saetannes
oCiaurnica-d daiWires es kaci. uTxres: Tu Senis Tavisad ka gindao-d is
gindav, ro Sen cocxal daSCav, gulbaaTais saxl unda gvaswavlav, an salude
qvab romens qvitkiris banze udgasav. Sen Cvengan nu geSinisav, Cven Senobas
ar vityviTav. saxliv Tu ar gvaswavlev, maSin ar gagiSobTav cocxalsao-d
imis magierav Senze viZiebTav Sursav. RilRvelm uTxr: ar mavalebTav marjves
saqmesav, es ro RilRvelT gamiganav, ro soflels uRalatav, jer gulbaaTais
saxliskaceb ar gamiSobenav cocxalsao-d, memrav, RilRos aRar gamamevalisav
karSiav, Tore me gulbaaTais madlobel ki ar orav. sofelSi kacs kacad
aRar gvagdebsav, axic asav magis makvlaiv. gamaxyv RilRveli-d gamauZRv win.
Suas sofelSi ro mavides: aegerailev, uTxr, gulbaaTaiv amag kaloSi wevsav
(ubralo kuleebze dafarebul kalo iyv), login udgasav mandav, salude
qvabiv agerai, ai, maRal qvitkir ro dgasav, aimis Tavze udgasav. qvitkiris
banze asaÃdomladav iqav xis kibei dgasav wingardazedavo-d imiT axolTav.
RilRvelm eseeb neliT ÃmiT saCqarod mauamba-d wavid Tavis gzaze. oCiaurT
imisgan aRar eSinod gagvcemsav, raki iman Tavis rjulze xTis fic misca ar
giRalatebTav.
gulbaaTis kalo qvitkirs maSorebuli iyv erT cxra-aTis SaJniT. RilRvel
ro wavid, gadaxtes oCiaurnic xarixazeda-d Savides kaloSi. gulbaaTas
RviZebiyva Tu amaT misvlaze gamaeRviZ, uCinCi kacebi naxa-d gaiqc Siniske.
oCiaurT TaTara tanad dabal kac yofil, magram isiT mqise yofil, ro
erTbaSadav gaqceul cxen ver gaaswrobdav (mqise: mardi). gulbaaTa ro Siniske
gaqceul, gamafrindal TaTaraica-d aCqarebuls daucav mÃarSi xanjari-d
Taodac zurgze Saxtomiv. is gulbaaTa iseT tanian kac yofil, ro deviviT
iyvisav ai xalxSiav. TaTara manam xanjars amaswvdida-d meored Cascemd, gulbaaTas gadauRian zurgSi Ãelni, dauWerav TaTarai Tavis zurgzeda-d
296
Ãelis gaCuCvis neba aRar miucav, isr magra dauWerava-d bij ar SauSlav, iqav garbodav Siniskesav. es yvela erTbaSad mamÃdar, ro TvalwamierT xans.
ariqav, kacebi ar xarTaev uZax TaTaram, damiWirav kacmav, xanjari mÃarSi
SCravao-d aisiTasav Sin mivxyviorav. misulan amxanigebic daqceulebi-d
gverdebzeiT dauxanjrav gulbaaTai. manam ar Caiqcav, TaTarasav kidev
ar uSobdav. es ro dauxanjrav, arc daigminao-d arc Ãma amaiRav, isr
uCumrad dalivav suliv. gulbaaTa ro makvd, amxanigebm uTxres TaTaras:
eexla wavidaTav Tore aqav Su-RilRos orTao-d Ãma ro gagvitydasav, vin gagvitevsav aqiTav. TaTaras uTqom: me aqiTav esr Cumad ver gaviparebiv, im qvabs gadmovagdebao-d, raic magvivav, magvivav. bevr uSales amxanigebm, magrem
TaTaram mainc ar daiSal. aÃd qvitkiris banzeda-d marTla maÃel didi
salude qvabi; gamaagora-d gadmaagd qvitkiris banzeiT. sofeli gverdals
alagSi asa-d gadmavardnili qvabi soflis Suaze gagord pirCaRma-d isiT
jRar-jRur gaiR, ro mTel sofel gamaaRviZ. TaTara saCqaros CamaÃd, mavid
amxanigebsTana-d daiqcnes. magrem sofelSiac xalxi qvabis Ãmaze karSi
gamayriliyva-d naxes daqceulebi. gamaudg mdevari-d, Tu gzaSi mÃar ar
aeqciv, samTav gaswyvetdes. amaze simRerebi iyv. am simRereebs exladac
imRers xalxi fandurzedaca-d TavÃmeladac.
blosTav Samarbis lurjai, alams gaxqonda briali.
iqnebis sakaisSvili, sulxava guljavriani.
eeg aq ram maiyvana, Cvengan ra SWirda ziani?
Zma ro Tinibeqm maukla, Ãmal-qarqaS xilifiani.
meore oCiaurTa, kalo dgas sisxltigriani.
gulbaaTa ro mkvdar unaxav, imis dedas uTqom: Svilo, Sen mamrev kac ar
megonav, rogor magividav, ro egr marjved magklesav. radar ena gamiÃmav, an
me raad ubarev oCiaurTav _ esiv, raic exla miyvesav.
TaTara oCiauri da TorRva
miambo kaga narozaulma, 80 wlisam, sofel axielSi, 1925 wels
es TaTara menadireic Zalian iyv. sru sanadiros kldeSi ijda-d Ãocd
jiÃvebs. erTxan terRiswver wavides sanadirod TorRva Suqiauri-d TaTarai.
iWires dvirbiniTa-d sawolSi jiÃvni naxes Cawolilni. erTs gza unda
Saekra-d erTi qve miepareboda-d nawolT dasTofevd jiÃvT. iqiT aSlilni
jiÃvni, romensac gzaze wavidodes, menadireebm is icodesa-d meore aq
297
Saukrevd gzas. nadirn ro naxnes, pur ar xqond naWami-d wuxramdin vercaR
maiclides puris saWmelad. aba jer pur ra SavWamaTao-d memr wavidaTav.
amaiRes sagZali, qviSaSi dasxdesa-d daiwyes Wama. TorRvam satani (yveli)
muÃlze daidva-d aisr daiwy Wamai. TaTaram uTxr, ro TeTria-d Tval-masambel
raim tanze ar unda miikarasav. aqav samtro alagi asao-d mteriv kacis tanze
TeTrad Tu ras xedavsav, Tofis liSansav imasav advilad daadebsao-d
daazianebsav kacsav, maiSorev eg sataniv muÃlzeiTav. axladav mtersav aq
ra undav, uTxr TorRvama-d ar gaugon. aiR muÃlzeiT satani. Sen nu ityvi,
am dros RilRvleb maxparebiona-d Casxdomian sayuCSi. gamavardav Tofio-d
ai TorRvais sataniv ciT mavidav (tyviam Saagdo haerSi). TorRvasac ais
muÃli daamtvriva-d pirqv wamaiqc. geubeniv, uTxr TaTarama-d ar gamigonev,
eexla eemaad gaÃade saqmeiv, ar daiZrav mandiTao-d Taod sayuCs miujd.
RilRvlebmac bevri iwvales, xan Tof aÃales, is undod, ro isic meekl,
an tyvia-wamal gaeTavebiva-d mkvdarsTan misuliyvnesa-d TaTaraic meekl
(TorRva imaT mkvdar egon), magram TaTara gamacdil kac iyva-d ubralod
erT Tof ar gacal. RilRvlebi sayuCSi isxdes, imaT ara maxvdebod, aba
rad undod tyuilad tyvia-wamlis xarjvai. didxan iyvnesa-d, ro mainc ara
gauvid, TiToobiT gaiparnes RilRvlebi. TaTaram sayuCSiiT qud amauSv
argniT maRlada-d ro Tof arcad gamavard, gaig, ro gaparulanav. Caiar
imaT nasxdomSi. cemuliyvnes mbilT qviSaTa-d WalaSi gayriliyvnes. TaTaram
naxn, magram qarTulis Tofis tyvia iq aRar daswvdebod. mavid TorRvasTan,
gaSinja-d muÃli xqond damtvreuli. aiqiT wamayvanil TorRva mesames dRes
sru zurgiT vleviT maiyvan Sinamdin. aq soflis aqimeb iyvnes, balaxis
wamlebiT axvevdesa-d maurCines feÃi, xoloT gaxaibrda ki, maxril daSC ai
muÃli. maSindlis simReris nawyveti as TorRvaisada-d TaTaraisad naTqvami
es sityvebi:
dedanimc nu mitireben, numc arxotionT qalnio,Tqven Tu TorRvaze magiSvnaT, welze rad minda Ãmalio.
esr ar mauSvian TaTaras RilRvlebi TorRvasTan, xoloT vervin mauklav,
raki Casafrebulebi yofilan iseni sanglebSi. erTxan RilRvelTa-d
arxotivnebs zavi (Serigeba) xqoniv naqnari, raic ÃSirad xÃdeboda-d memr an
erT mÃare CaSlid zavsa-d an meorei-d iqav gaabemdes erTucze nadirobasa-d
Ãocas erTsxvisas. zav ro xqoniv naqnari, RilRvelTaca-d arxotivnebsac
Tavisuflad udenav sanadirod. es TaTara Zalian daundobel kac yofila-d
298
javric SWirebiv RilRvelTa, raki erTxan TorRvaic kide zurgiT aTrevies
terRiT arxotamdin.
erTxan erTs exSi misul dasadgomad. Sauxenebava-d RilRveli mjdar Sig
am exSi. is ufro win misuliyv dasadgomlad. TorRvas ro es RilRveli
unaxav, maubrunebav Tofi-d Sig laSCi daukrav (laSCi: pirSi). es RilRvel
gverdze mjdar, pirSi maxvedril tyvias kbileb daumtvrevava-d qurSi
gadavardnil (quri: loya). RilRvel cocxaliv damrCal, TaTaras is egon,
mavkaliv, mabrunda-d gamaiqc, RilRvelic wamavida-d codo-WiriT Sinamdin
miaxwiv. gamaarCines RilRveli aqimebm (maSin qisteTSi ufro iyo Sinauri
eqimoba gavrcelebuli. mkurnalobdnen balaxis wamlebiT). es ro morC,
wamavides RilRvelebi-d arxot mavides, vin xqeniTav es ambaviv, ro zavis
qnidgesav kac dagviWeriTav kidevav. arxotionT icodes, ro TaTara iyv, magrem
uTxres: aqiTav im dros sanadirod arvin yofilav, yvela Sin iyvav. iqneba
budis Ãevsur vin iyvav sanadirod mosulio-d iman qnaev eg saqmeiv. Cvenebur
kaciv eexlad magas ar iqmodav, zavs ar auSlidav RilRvel-arxotionTav.
marTlad ki budis Ãevsurebi arxot jiÃvebze sanadirod arvin davidod,
es RilRvlebmac kargad icodes. arxotivnebm ro uatkazes, im daWrilm
RilRvelm Tqo, ro xalx SayareTav, ro arvin daakldasao-d me vicnobav im
kacsav. exSi ro Samamxenav me kargad dauazreo-d daviswavlev imis saxeiv.
arxotivnebm icodes ro amis maqmedi TaTara iyv, magrem mainc ar gatexes,
is ro gaetex, maSin RilRvelni piris CaSlazeda-d kacis daWraze saqons
masTxovdes. saqons TaTara ar miscemda-d uares iqnebod. xalx ro Sayares,
TaTara cixeSi Saiyvanesa-d iq damales. RilRvelebs uTxres: ai xalxi
orTao-d, Tu imis maqmediv aq asav, rac ginda gadagvaÃdieTav. Cvenav sxo kac
ki aRar gvyovav, Cvenav aq viqnebiTav, Tu ar gvendobiTav, Tqven weediTao-d
naxeTav saxlebSi, Tu diac-ymawvilis met vin asav. xalx ro Saiyar, mavid
is daWril RilRveli, daaTvalier xalxi. isiv aq ar asav, Tqo, isiv arc
budis Ãevsur iyvav, arxotul talavar ecvao-d lega yarwika exurav. budis
Ãevsurebs xo yarwikaeb ar aqvav. isiv dabala kaca iyvao-d meluasaviTav
wiTelan Tvalan-i xqondesav. arxotivneb mainc ar gatydesa-d piroba misces,
Cven viZevTao-d Tu gavigiTav, getyviTav, vin iyvav magis maqmediv.
299
ÃirCaT mindia
miambo mindia oCiaurma, 70 wlisam, sofel axielSi, 1939 wels
oCiaurT gvarisa iyv ÃirCaT mindiai-d mamad ÃirCaT eZaxdes. ÃirCaT mindias
RilRvlebm SinS mauklesa-d imaze gamwarebulm daiwy RilRos siaruli-d
Ãoca RilRvlebisa. SinS ro maukles, maSin uTxr damarxvaSi mkvdars, ro
raiR mindia viqnebiv, Tu ̀ iogisTaod” ver giZebnev (iogis Taod Zebna Tormetis
kacis makvlas eqvivn. kacsa Tormet iogi aqvav icodian winaTa-d. vinac vaJiav,
Tavis mkvdarsav iogisTaod iZebnisav. erTis kacis makvlazedav Tormets kacs
maxklavsao-d Tormetsav mkvdars Saswiravsav. iogisTaod naZebns mkvdarsav
saiqios Tormet uncros eqnebisao-d yvelaze metad iaRSiav isiav). SinS ro
daRmarx, daiwy mindiam Suris saZebrad siaruli, TerTmet RilRvel makla-d
meTormete tyved daiWira-d maiyvan Sin. saÃsar miscesa-d gauSv iqav. memr ifiqr,
ro erT kac miklavav, isic und mavklav, ro Tormetad Savasrulav. wavid
meTormete kacis masaklavad, sxvakan vercad vin Saxvd, mivid Tavis SinSis
mamklavT sofelSia-d iq makl erT kaci; gamaiqc Taod. ro gaiges RilRvlebm,
gamaudges mdevrad. manam tyvia-wamal xqond, ki ar mauSvn axlosa-d, ro
gauTavd, erTs dekaSi gaZvr (deka: Zalian dabali buCqebi mTis adgilebSi icis,
xeliT glejen am buCqebs da SeSis magivrobas eweva). iqiT SamazZaxn gorul
jvars: miSveleo-d Sinav ro qora Ãari myavav, imas dagiklavav Tu mSvidobiT
gadamarCenav. Ãar ro SauTqom, goruls jvars safarvel daudebava-d veRar
unaxav RilRvlebs. zed dadiodanav, gaÃeiTiiTac eZaxdianav, ro amag dekaTan
mividav, memr aRarcad wasulao-d mainc ver mauÃelav, safarveliv zdebiv.
daunebebav Tavi, wasulan. jer ki mjdar mindia am dekaSia-d memra-R wamasul.
masul Sina-d uTqom Tavis Tavgadasavali, qoram miSvelav, uTqom; gorul
jvarsav ro qora SamauTqviv, memr damedvav safarvelio-d veRar mnaxesav
RilRvelTav, Tore mamklevdesav. cols gajavrebula-d uTqom: erT Ãari
gvyavav, gorulm jvarmav ro sru dagvÃocnasav, im Ãars ver dagakvlevTav
eexladav. mindiasac Zalad ar gauniJebav Ãaris dakvlai. gaSCeniv mindias
iseT satkivar am qorais ardakvlazed, ro ver gauZlav satkivrisada-d Tof
daukrav TavisTavisad. Tofis Ãma ro gaigones, xalxi Savid mindiasTan; naxes,
ro kaci sisxliani, Tof daukrav. rai xqeniv _ uTxres, mindiao, raze maikaliv
Taviv (jer kidev cocxal iyv mindiai). ehav, oÃeriv, me ar mavikaliv Taviv,
qoram mamklav, qoramav. qorai myvandav SaTqmulio-d is ro ar davkaliv, iseT
satkivar gamCindav, ro veRar gauZalio-d Tof davikariv _ uTqom mindias.
300
mindias debi xyoniv qmarTas wasulebi. erTs das nana qvivnebulasa-d ÃmiT
matiral yofil. mindias uTqom: eexladav Cems sikvdils gaigebenav Cemeb
debio-d satirlad mavlenav. Cems satirladav nanas nu mautevTav aqav; imaTav,
ro qeba-didebiT tiril icisao-d me ar mwadisav xalxSiav ro Cemeb deb maqeb-
madidebdanav. Tu saqeb ra miqnavav, isiv xalxm Taod icisav, Sinaurebisgan ar
vargav qeba-didebaiv Tavisisaiv. memr makvd mindiai-d aba debs vin dauSlid
Zmis satirlad masvlas. masulan debi-d nanas Zmaze ÃmiT utirav:
zenuban cixe daiqca
nagebi basri qvisao.
mamkvdara oCiauri
mgeli, mWameli mtrisao.
daTa miuva ambavi:
yinCad ikawvren pirsao,Tavi rad maxkal, mindiav?
siaTa yinCad tirsao!
Tormetis Suris mZebnelo,Ãelad mamyvano tyvisao.
RilRvlebi qomocixlebi,gaimtyeleben Zilsao.
vinaR Sagviyris laSqarTa,vinaR ausxams pirsao?
kiSaos Wala dagvnebda,vinaR Cagvisxams mzirTao.
aiseTn amayn yofilan ÃirCani-d bolos qood dailivnes, aRarvin darC
imaTai. oCiaurni oTx mamad iyvnes: `aludikani~, `saCinani~, `qalielni-d”,
`ÃirCani~. sam mamai kidev damrCali, meoTxen ÃirCani qve daleulan Tavis
siamayiT.
301
uSiSa oCiauri
Camawerina: baiWaur ciskaraulma, 58 wlisam, sof. axielSi, 1939 wels
uSiSa oCiauric menadirei-d mtrisad mimyol kac yofil. oCiaurTebic
uÃocav mtersa-d arc uSiSas urCenav imaTad Tavis Wiri:
1.
uSiSav oCiauro, dalocva Senis pirisa!
bevra magiklav RilRveli, wyena ar ici Wirisa.
2.
WimRis kldeT yefen yornebi, erTi uZaxebs sxvasao;
`velT gaos oCiauri, gavxyoT amagis kvalsao,Tofs daxkravs RilRvlis gazdilsa, feÃT Zir gasTelavs mkvdarsao.
ar magvaklebda uSiSa saxraod RilRvlis Zvalsao.
erTxan wasul uSiSa Suris saZebrada-d orni saxliskaceb gauyolebian.
amRisas gauvlava-d gamdinarni amRionT fexons unaxiana-d fexonm sicil
Tu daiwy _ oCiaurT Caiaresao-d eexladav mamklavs maxkvlenav. iq erTi
oCiaurT diswuli yofil abaT kurdRelai-d swyenav imas amRionT sicili-d
uTqom: ar gindaTav siciliv, oCiaurTav bevrjel maklesav mamklavicao-d
ara mamklavicav, eexlad raxan mavidanav, maSin gaigebTav, Tqven ki isiT xalx
iciniTav, ro SiniT karSi gasvlaic ar SagiZlavTav. gaCumebul fexoni-d
aRar uTqom kurdRelaisad, ro gaugonav ewyinav. oCiaurT sami-oTx dRes
daugvianebav. sofelSi misulana-d marTla mamklav Saxvedriva-d is mauklav.
meoTxe dRe iyv, oCiaurT wasvlisai-d iqav fexon isxd amRas. erT jvaris
Ãelkaci ijd fexonSi. erTbaSad wamoxta-d pirjvar daiwera-d (jvaris
Ãelkaci: mowmidari kaci, romelic mkiTxaobs kidec da jvarSic msaxurobs)
Tqo: `dideba Zalsa Tqvensa miqielis mwevarno”. es ro Tqo, dajd es kaci.
fexons gaukvirda-d uTxres: ra iyvav, ra saocar dagidgav? `miqielis mwevarT
Samaiaresav sisxliT dasvrilTav, Tqo, aucileblivav oCiaurT raim ziani
qnesav RilRosao-d iq CaeSvelebodesa, iqiT mamdinarn iyvnesav. es iseTi
jvaris Ãelkaci-d mkiTxav kac iyv, ro xalxi amis naTqvam-s yvelas ijerebd.
sxo xalxi ki aba ras Rnaxevda-d amas ki gaeCvennes sisxliT gaTxvefuln
mwevarni. raxan arxotionm sad vin gaimarjvis, es kac winavac xedevdis am
saxiT arxotis jvris mwevarT. im dRes arcad vin mavida-d meore dRes amRis
302
pirdapirze mavides oCiaurni. kurdRela gaiqc fexonSiiT, wyals gavarda-d
gauvid gzaSi dedulT. rai xqeniTav? sofelSi mivediTav, mamklaviod
Sagvxvdav, imas davaSaleTav Tofebio-d mavkaliTav. kurdRelas gauxard imis
dedulT saxelis qnai, mabrund. amRionT fexonSiav mavida-d SalanZR iseeb,
vinac oCiaurT Cavlazed icinod _ aba ver maklesav oCiaurTav mamklaviv.
Tqvenav ro aq nacarT xqaqavTav, egeniv maSinav saurjuloos dadianao-d
saxels cdianav. wamavid ufrosian xalxi-d masulebs saxel mauloces. am welm
Caiara-d meores wels RilRvlis mzirT abaT kurdRelas, oCiaurT diswuls
daxkres Tofi-d makles. kurdRela ukacur kaci iyva-d mZebnel aRarvin daSC.
uSiSa oCiauri miuvid SinSebs, aludikasa-d erTs sxvas: Cvenav RilRvelTav
diswul magviklesav, imaT SiniT arvin xyavav mZebnelio-d sircxvili gvZesav,
Suris saZebrad unda wavidaTav. isic gaiges, sadaurm RilRvelm makl
kurdRelai, es iyv Zalian Soriul RilRveli, qorialamoeli. maemzadnesa-d
wavides pirdapir im sofliske mamklavis masaklavad.
rad gagixardaT, RilRvelno, arxotivnebis ziani?
uSiSam, oCiaurma, ar dagibaraT gziani.
miuvlen aludikasa, SinSo, orT sircxvilianni,amRas magvikles diswuli, abaT kurdRela Ãmliani.
adges Caidves sagZali, wver gaiares kldiani,gavides qorialamos, as dila TvirTviliani;
mauvas Cxoregoreli manZila rqajangiani.
Camaexvivnes Tofebsa, maJrebs gaxqonda Jriali.
eg ginda RilRvlis gazrdilo, miwa Senc Wame mtvriani.
`iqnebimc kurdRelaisa-d, mand dawev guls natyviari!~
Corex ayefda yornebi, `vin iyav, vin xqen riali?~
iyvnian oCiaurni, bevrkan sxvakan qnes ziani.
netavin magaT dedasa, jarzed sxen saxelianni.
amag simReris maTqvami zenuban banze vzivari.
saamxanigod rad gZuldiT, me ganT qal viyav Tmiani;
mewada, ar gamiyoleT, Ãmal-ki welTa mbav fxiani.
mÃarT Tofi mkidav Ãirimi, Zalian Ãma-Zaliani.
wamavides, Corexis wver SamaÃdesa-d gadavides qorialamos. aq Causafrdesa-d
eloddes mamklavis masvlas. uSiSa Taod icnobd mamklavsa-d SuadRis dros
nax, ro es RilRvel mav gzazeda-d mÃarze SiSveli Tof uZes. uSiSam
303
uTxr amxanigebs: `eexlad ar aSCqardaTav, Tof arvin gaisrivaTav, manam
axlos ar mavav. axlos raxa mavidasav, me getyviTav, davxkraTao-d Tofebiv
daliSnebuli gqondasTao-d me raxan giTxraTav, maSin dasxlitidiTav. egiv
Taod asav kurdRelais mamklavio-d aRar wagvividasav. mavidod es RilRvel
gzazeda-d maayolebdes Tofis wverebs. erTbaSad am RilRvelm Tval Saagd
gadasxmulebs Tofebsa-d Samaibrun Tofi-d gamaiZabnes kvamlnic. winwin
sreva imanav daaswvra-d aludikas ai miwa zed gadmaaSal tyviam. xoloT kacs
ara maxvd, raki sangalSi isxdes. RilRvlis Tofis Ãmas gaxyv amaT Tofebis
Ãmaica-d Caiqc es RilRveli, erT tyvia maxvedriyv gulzeda-d mkvdar waiqc.
adgesa-d uncrosoba uTxres: `uncrosimc xarav kurdRelaisaiv, jRanTamc
ubandavav, wyalsamc uzidavav, mamsaxureebasamc uwevav saiqiosa. makles,
Samaawvines, zed yarwika Samaaxuresa-d gaswires aimaSi. Taod mabrundesa-d
saxelianni Sin mavides. imaT saxels am simReris maTqvamic miRnatrida-d
sxvebic. netavin magaTav, ro jarzedav saxeliann dasxdebianav.
RilRvelTagan cecxlSi dawva arxotivnebisa
miambo baiWaur ciskaraulma, 58 wlisam, sof. axielSi, 1939 wels
arxotivnebs erT adgili xqond Zaugis axlos (Zaugi: axlandeli
orjonikiZe). am adgils CuriaanTa eqvina-d Zalian ka alagic iyv. iq
zafxulis ki arvin cxovrobd, marto Tivas Tibdes aqa-d zamTris cxvar-saqon
miudiod. gazafxul iqav wamavidian arxotis mTaSi. CuriaanTas wasavali-d
misaval gza sru RilRvlebis soflebzed xqond arxotivnebs. zavi xqond
Tu mtroba arxotivnebs RilRvlebsTan, sru erTi iyv, mainc imazed undod
siaruli. magrem saSiS ki iyv kacis masaklavadaca-d RamiT damdgrebisad
cxenebis dasaparavadac. dadiodes arxotivneb, magrem Zalian simTxiliTa-d
yaraulobiT, ro araiT dazianebuliyvnes, magram raki imaT gzaze iyv
savali, RilRvelni mainc ar aZlevdes masvenebas, xan cxenebis dasataceblad
ecemodes, xan kacis masaklavad. arxotivnebi jer ki uTmendesa-d, rosac
aRarc Tmena gavidod, isenic Ãels uqcevdes. xan RilRvels maxklevdesa-d
xan RilRveli maxklevd arxotions. iyv dausrulebeli Ãoca-Jleta
erTucisai-d nadirobai erTmaneTze.
erTxan, gazafxul saÃnavad wamavides arxotiske CuriaanTiT oTx kaci:
guguCaT Toma, jurÃaT ioneuri, safaraT uSiSai-d aliaT giorga. CurianTiT
304
nelad wamavidesa-d maled dauRamd. iq anguStis axlos erTi ficruli qoxi
idga-d imaSi Savides dasadgomlad. miitanes tyeSiiT bevr SeSai-d aagzes
did cecxli, dadges Sig Ramis gasaTeneblad. am dros mgzavrad midiodes
neTxlebi-d or sxo RilRveli, sru oTx kaci; neTxlebis sisxl emarT
arxotivnebsa-d eloddes dros, ro Saxvedriyvnesa-d Suri eZiv. am qoxs ro
miuaxlovdes, naxes ro Sig cecxl visam ugzav. CamaÃd cxenzeiT erT neTxeli,
miipara-d sakomSiT Cumad Caxen _ vinebi arianav aqav. is arxotivnebs yvelas
icnobd, raki neTxa soflebze axlos as arxotsTana-d erTucs yvela icnobd
neTxlebi-d arxotivnebi. sakomSi ro Saxen, cecxlze sinaTeze nax, ro
arxotivnebi ariana-d Ramis gasaTeneblad damdgaran. sworad is arxotivnebi,
visaic javr am neTxlebs SWirs. mavid es RilRvel amxanigebsTana-d uTxr:
aqav iseT arxotivneb damdgaranav, visac sisxl mimarTebsao-d Saxvedras
vnatrobdiv. Tqven Tu miSvelTav, ka iqnebisav, Tu ar mameSvelebiTav, me mainc
unda davÃocao-d cecxlSi davwvav egeebiv dRezRamav (dRezRam: amaRam). zogebm
amxanigebm jer ki dauSales: cecxlSi dawvaiv codoiav xalxisaiv, magrem es
ro aRar iSlid, amxanigebmac uTxres: kargiv, amxanigebi orTav, Tavs xo ar
gaganebebTav. Cvenac mageSvelebiTav. CamaÃdes yvelani cxenebzeiT, cxenebi
Sors daabes Tivis zvinzeda-d Taodac iq dasxdes arxotion mgzavrebis
daZinebamdin. arxotivnebm ro cecxl daaqresa-d dawves dasaZineblad, karga
xans kidev icades RilRvlebm. exla ki daeZinebodav, ro Tqves, daSales erT
Tivis zvini (am dros aq yazaxebis Tiva idga mindorSi), mazides bevr Tivai-d
am ficruls qoxs mirgvliv maayares. memr maukides cecxli-d Taod ganze
dadges TofebiT mzas. gaficxebuls Tivasa-d am qoxs male gaSCind cecxli-d
saxlSi bol dadga.gamaaRviZ mgzavrebic bolm. Toma winavac mdgariyv am
saxlSia-d scodniyv aq ormo-i asav erTis kacis CasaZromiv. gaqceul es
Toma, ormoSi CamZvraliyv. erT romenim sakomSi amamZvraliyva maRla, ro
amaCeniliyv, RilRvlebs Tof daekr amisadaca-d Sigav Cavardniliyv cecxlSi.
erTi karTan masuliyva-d deekr Tofi imisadac RilRvlebs. eesr es sam kaci
damwvariyv cecxlSi, saxl ro Caqceuliyv, ban dascemiyv zeda-d, zog nawileb
gadamrCaliyv dawvas, naxevrad ki damwvariyvnes samniv. Toma gadamrCaliyv
ormoSi. RilRvlebs jer ki ecad aq, manam ar daejer, ro eexladav cocxal
aRarvin iqnebisav, memr daeneb Tavi-d wasuliyvnes. Tomas ro gaeg, ro eexla
TuklaR gaTendav, amamZvraliyva-d wasuliyv iqav CuriaanTas. iqiT wamasuliyv
xalxi, amaeTxar naxevrad damwvar sam kaci. erT kaci arxot wamalalesa-d
sxvebm es mkvdreb wamaiRes arxotiske.
305
arxot wamalalulm kacm arxot gatex Ãmai-d wamavides arxotionni,
maeSvelnes mkvdrebis zidvas. am ambavm qna RilRvelTa-d arxotionT
mtrobisa ufro gaZlierebai-d erTucis Ãoca. es sam kac ro cecxlSi dawves,
TiTo kacis samagierod TiTos mainc undod makvlai; axla iqav RilRvels
maxklevdesa-d esr gZeldebod mesisxleoba. bolos iqmdin mividis zogjer
RilRvelTai-d arxotionT saqme, ro gzaSi Sayrils jiÃvs SaiZlebis
gauSobd kaci Tofis daukravada-d RilRveli-d arxotion ki erTucs ar
gauSobd gzaSi Sayrili mauklavad. erTucs Tu Rnaxevdes, met ar undod,
romenic daaswrobd, is daxkrevd Tofs. yaraulobdes erTucis savals gzebs,
daudiod mziri, usxdebodes gzaSi erTucsa-d Ãocdes nadiriviT. visac val
ekid, xo mainc iZevd masaklavad kacs, vinc unda Saxvedriyv, maxklevdes,
xoloT RilRveli-d arxotion ki yofiliyv. visac val ara miudevd, iseni
saxelis gulisad Ãocdes. sxvebi Ãocenav, saxelobenav Tavsao-d raiT
metebiav Cemzedav, me raadaR viyvav israv, ro saxel arai vqnaev. saxel Tu
ar xqond naqnari (saxeli iyo kacis mokvla) arc xalxs maswonda-d arc
qalebs. Tund sxod ar vargniliyv, Tu saxeliani iyv kaci, arc erT qal
ar daiwunebd imas. Tund sxod Zalian kai kac yofiliyv, lamazi, Wkviani,
mcxovrebi, Tu saxeli ar xqond naqnari, imas ka qali colad ar gaxyvebod;
raiT metebi asav Cemzedav sxo qalebiv, ro saxelians qmrebs xyonav, ityod
ka qali, me raadaR wauolav isiTs qmarsav, ro saxeliani ar iyosav.
qalma Tqo, qmarsa wauol, basris Ãmlis amamRebelsa,Sorad mZebnelsa Surisas, saxelis wamamRebelsa.
ai, es saxelianobis survili, Tan simRereeebi, saxelis malocvai,
qalebisgan qebai-d karg Ãseneba, ufro metad uZrevd kacis makvlisa-d saxelis
qnis survils axalgazdaebsa-d sawadinoda-d salaR-sanebivrod nadirobdes
erTmaneTze. marto arxotivneb ki ar iyvnes esr, arc sxo Ãevsurebi, eseT
saxeloba RilRos ufro metad iyv. usaxelo, e. i. visac saxel ar xqond
naqnari, eseT RilRveli sru ucoloi rCebod. ar gaxyvebod qali, TuU qurd
mainc ar iyv. Tu kaceb ar xyvand daÃocilebi, Ãar-cxeneb mainc unda epar,
ro amiT Tav esaxel RilRvel axalgazdas, Tore arcraad vin Caagdebd, arc
qali-d arc kaci.
306
patala da babuÃuri
miambo da Camawerina bewika wiklaurma giorgis Zem, sof. amRaSi,
67 wlisam, 1939 wels
am CuriaanTiTav wamavid erTxan mgzavri saarxvatod gazafxul. arxotivnebm
CuriaanTas Casvla xizniT icodesa-d xizniTav amasvlai. jalafni erTianad
iq wavidiana-d erTianad iqiT wamavidian. mgzavrs Tan maudiod cxvar-saqonic,
cxenebica-d bargic Tan maxqond. kacebic bevr madioda-d diac-ymawvilic Tan
maudiod. iq barTiboT erT mTai gadmasavali, es mTa gadmaiaresa-d RilRoske
ro gadmavides, dauRamd, cxvar-saqonic aq daayenesa-d xizanic aq dadg. sadac
RilRvlebSi rom aseTi saxeloba iyo, baiWaurma
magaliTisaTvis Camawerina Semdegi ambavi:
erT RilRvel axalgazda Zalian Tvalad-tanadi-d kai mcxovreb iyv.
arc qurdoba icoda-d, arc kaci xyvan-d makluli. is kargad cxovrobda,
Tavisa-i xqond yvelai-d ar ewad qurdoba. arc val vis miudevda-d salaR-
sanebivrodac saxelis gulisad is kacs ar klevd. sxod imas swor araiT
Jjobdad.
erTxan RilRvlebs lxini xqond gamarTuli-d bevr qal-vaJi iyv erTad
Sayrili-d TamaSobdes. es oSkac gadmaiyvanes saTamaSod, romenic ar mizdevd
RilRur saxelobas. es yvelaze kargad Cacmul-daxurvili-d SaiaraRebuli
iyv. gadmaÃda-d kargadac iTamaS. erT qals uTxres: adegiv, gamaxyeviv, iTamaSe
mag oSkacsTanav. qalm Zalian dauxaTreblad Tqo: `miac qali orav, qalsTan
ar viTamaSebav. viTam magasav saxel ara uqnavao-d qalebsTan CasaTvleliav~.
am axalgazdam qalis naTqvam gaigona-d arafer ar Tqo. welSi gatanebul
dobanCa (dambaCa) amaiRa-d Samaayen feÃze (qistebma TamaSobaSi dambaCebis
srola icoden maRla), viTam maRla gavisrevav. am qalis Zma ijd iq, romenmac
am oSkacisad Tqo, qalsTan ver viTamaSebav. mivid es meTamaSe RilRveli am
qalis ZmasTan, Taviseburad imis winiTi miuTamaSda-d daxkivl. gadmaibrun es
dobanCai-d qalis Zmas daxkr Sig gulSia-d iqav makl. amis Zma-saxliskacebm
am vaSkacs dasces xanjari, imas Tavis mogvareeb meeSvela-d TvalwamierT
xanSi Svid mkvdar dawv am lxinSi, erTi qalis cudi sityvis Tqmaze, ors
gvarSi Svid mkvdar amavbaSad gaCinda-d memr mesisxleobis gagZeleba sxo
iyv.
307
eseeb dadges, iq cotaad maSorebiT erT wyaro iyva-d wyals iqiT zidnevdes;
karga ro daRamd, qurdobis dromac maatan, maSin rigrigobiT yaraulobaic
maayoles; xiznisa-d binais iqi-aqaTi, ro arvin magveparasao-d an kac arvin
magviklasav, an Ãar-cxen aravin magvparasav. gZel oÃSmoba ro mavid, or
kac wyalze wavida-d uCins RameSi imaT binaiske mamdinrebs RilRvlebs
Seeyarnes zed. RilRvlebi-d arxotivneb ro erTucs Saxvdes, manam erTucs
ras daxkrevdes, RilRvlebm maaswvres gzis ZirSi gadaxtomai-d daqcevai.
RilRvleb ro gaiqcnes, mabrundes es wyalze wasulebica-d amxanigebs uTxres:
eemaSiav mter-i vnaxeTav. axlos magvparebiyvnesav, zed gadauCindiTao-d
daiqcnesav, veRara davaswveriTav, mTxilad viyvnaTav, Tore egeebiv dRezRam
ar magvasvenebenav, an Ãar-cxens gagvilalvenav. diac-ymawvili daawvines.
kacebi zogi binasTan axlos dajd yaraulada-d zogebi wavidesa-d TiToobiT
Casafrdes binasTaniT kargad maSorebiT, ufro iseTebs alagebSi, saiTac
RilRvlebis masaval gzeb iyv. am mgzavrSi erT kacs babuÃur eqvivna-d Zalian
gamacdil mevelei-d menadire kac iyv. sru sanadiros kleebSia-d velze iyv
Tavis sicocxleSi. jixvebic asobiT xyvand daÃocili. es kaci gavida-d
binasTaniT karga maSorebiT dajd. gaikeT sayuCi, Tofic RilRvlebis
masavlis gziske daiWir mzas. gZel oÃSmoba ro gadavid, gaxedavs babuÃuri
_ gzaze Savebs rasam xedavs. Samaayen Tofic feÃzeda-d ufro isr Casafrd,
rom imas aRarcaiT maxvedriyv tyviai. es Savebi TandaTan maaxlovdesa-d
bolos gamaicn, ro sam kaciasa-d imaT binaiske feÃakrefiT mTxilad madian.
babuÃurm erTs daadv Tofis liSani-d dasxlit Tofi, Tofis Ãmas kacis
kiviln gaxyves RilRvlebsTaniT. iqiTac gamaiyar Tofeb, magram babuÃuri
isiTs sayuCSi ijd, ro imasTan tyvia ar masul. cotaxan kacis gminvasaviT raim
madiodav, dailiv Cumi. babuÃurica-d imis amxanigebic didxans ar amdgaran
Tav-Tavis alagSiiT. memr ro dro gavid, adgesa-d mavides babuÃursTana
es Rame kacebm TeTrad gaaTenes yaraulobaSi. diac-ymawviln binaSi iyv,
magram Tofis Ãmam gamaaRviZa-d daSinebulebs aRarc imeebs dazZinebiv. aw
dagvecemianao-d awav RilRvlebiv. gaTenebamden vercaR wamavides, ro Sua
RilRo-i xqond Samasavali. gaÃeiT-gamaÃeiTi sru RilRvelT soflebi asa-d
Suaze saarxvato gza madis. icodes, ro es RilRvlebi aqaureb iqnebodesa-d
mamkvdar ro iyosav babuÃuris natyviar kaciv, gza gveqnebisav Sakrulio-d
Zalian gvazaralebenav. dRisiTav TvaliT mainc vRnaxavTao-d iqneba Cvenac
Ãel gamaviRaTav. aim gulisad gaTenebamdin arc yaraul maxÃsnesa-d arc bina
gaCuCes alagSiiT. ro gaTend, mivides babuÃursTana-d aswavlebies, aba, romenCi
308
iyvnesav, ro esriev. babuÃurm aswavl, rasac alagSi esriv. mivid xizanaT
abikai-d nax sisxliT mosvrili iqaoba, sxvebic mividesa-d naxes sisxli.
abikam dauazra gzis TavSi tyviis anagleji borcvi. gamaTxara-d kacisa-d
ganavardni sisxlianis tyviis naWyleti gamaitan miwaSiiT. daijeres, ro
maxvedriv. mavides kacebi-d babuÃurs saxel mauloces, magram ra mauloces,
xamxisas, ismaolaTas, goStikaurTas, ariexisasa-d sxo eseT soflebisas und
wamasvlai-d ician, ro es kacebi bejiTad am sofleleb iqnebodes. am xalxs
amTven cxvar-saqon maudis, es diac-ymawvili. gzaSi es kac makluli-d Zalian
marÃes saqmeSi Caiyarnes, magram rasaR iqmodes, aRarcad xqond wasavali.
rac unda masvliyv, mainc am gzaze unda gamaevl. ras izmodes, axyares dilas
cxvar-saqoni, maimzades Tof-iaraRi kargada-d gamaudges gzas. diac-ymawvils
uTxres: Tu Cven dagvecnesao-d om magviÃdav, Tqven nu daSindebiTav. eg cxvar-
saqon galaleTav, Tqven ar gamagekidebianTao-d arcaras dagiSavebenTav. Cven
ki, raic SagviZlavav vibrZolebTav, manam cocxlebi orTav, Ãelgamautanlad
ageb ar daviÃocnaTav. wamavides, win diac-ymawvili-d cxvar-saqon daiyenesa-d
uken Taod maxyvebodes kacebi. xamxis Zir ro mavides, gaxenesa-d xamxas Suas
sofelSi erTs saxlTan naxes Sav alami. maSin RilRvlebm mkvdarsTan Savis
almis gakeTeba icodes. es alam ro naxes, gaiges ro patalais saxlTan
as es alami. patalas yvela icnobd, ro qurdi-d av kac iyva-d, axla ki
mixvdes arxotivnebic, ro babuÃurs patala mauklav. am patalas bevri xyav
saxliskacebi-d makeTei, exla mixvdes ro mSvidobiT gadarComa marjve aRar
as am gamwarebuls urjuloSiiT. xamxa gzis Tavzed asa-d boloze gaSliln
yanan-i xqon. arxot wasaval gza am yanaT boloze midis. naxes RilRvlebmac
Samamdinar xizani-d xamxis Zir, ai yanaTas, urjulos gund wamavid pirCaRm.
Camavides, diac-ymawvilsa-d cxvar-saqons yur ar ugdes, gadeeRobnes kacebsa-d
SuaSi Samaiyarnes. uTxres: guSinwuxrav Tqvenav patala magvikaliTav;
magveciTav is kaciv ÃelSiav, romenmac maklav, Tu ara da yvelas gagwyvetTav.
arxotivnebm uTxres: Cvens binaze raisad mavidodav, Cven yvelam vesrieTao-d
vis tyvia maxvdav RamiTav, Cven amas raiT gavigebdiTav. raic gindaTav, isi
qeniTav, xoloT uWirvlad ki verc Tqven waxolTav. Cvenac Tofebiv ÃelCi
gviWeravav, axlos arvin moxvidaTav, Tore Tofs dagkravTav. Wiris patronebi
mavidesa-d maSiv Tofeb maubrunes. asTemura patalais biZa iyva-d is ufro
saqmes aWirebd. iWerdes sxvebi, RilRvlebi-d izidebod: am Wiais mWamlebmav
(ase eZaxodnen RilRvlebi xevsurebs) RilRos ganTqmul Zmiswul mamiklesav.
me amaTav erTs ar gauSobav cocxalsav. sxvas sofelSiiT misuli mSvidobian
309
xalx Caeriv gamSveleblada-d Wiris patronebs isen ar aZlevdes nebas Tofis
srevisas. iWerdes, exvewebodes diac-ymawvil miudisav, eexla gauSveniTao-d
SurisZiebis xaniv memr geqnebisTav.
es bZola sxvas soflebSiiTac naxesa-d ufros xalx mavid (xnieri
xalxi). daiÃades qudebi-d exvewebodes xamxelT: gauSviTav es xalxiv, xizan
miudisav. memr gaigebTav, vin iyvav patalais mamklavio-d sad wagivaTav
arxvatiTav. exla ki Cven gvapativeTav. RilRvelT ufrosebi gzaSiiT
maaSorebdes xalxsa-d gamauSobdes arxotivnebs, magrem sxvebi daiqceodesa-d
iqav win gadaudgebodes. RilRvelT ufros xalxi imTven Saswuxd, ro sru
oflSi gaibannes. bolos xamxelT daxaTrd ufrosebisai-d gaugones xvewna
(RilRvlebm Zalian ician ufrosis xalxis xaTri), dadgesa-d gamauSves
dagubebuli mgzavri. arxotivnebs kidevac ar egon, Tu an gza ar vis eqnebod
Sakruli-d an mdevar ar daeweod, magrem arc erT maxÃd esi-d mSvidobianad
gamavides Tavis miwa-wyalze.
patalas babuÃuris Tofis tyvia gulSi maxvedriyva-d iqav maekl. orn
amxanign Sasxdomiyvnes mÃarsa-d mkvdar mietan Sin. arxotivnebis binaze
cxenebis dasaparavad mimdinarn yofiliyvnes. es patalais sisxli darC
uZebari-d imis sikvdilidges patalais saxliskacebm samocdaaTis wlidges
maasx mziri, arxotis Walas Causxdesa-d or axalgazda makles (amaT
sikvdilze mere iqneba saubari). patalais saxliskacs turturi eqvivna-d
turturis mzirm daÃocn bewina-bewinani, sru udanaSaulo axalgazdani. maSin
babuÃurm kargad Tav isaxela-d arxotivnebmac, ro iqav Samaiares RilRos
gzazed. arc babuÃur gatexesa-d mSvidobiT gamavides RilRvelT ÃelSiiT;
arc iaraR aiyares, Tofis wvereb sru RilRvlebiske xqond mamarjvebuli-d
arc axlos uSobdes RilRvlebs. am saxelis qnaze simRerebic iyv naTqvami,
romensac jarze babuÃursac umRerdesa-d. exladac iqav imReren fandurzeda-d
TavÃmelad mReraSiac.
1.
xamxiT tiriliT wamavlen, qaleb iZaxan Tavzeda:
Zmao, iZaxan, Sen mamklavn madian Cvensav gzazeda.
magaT makluli diCini, patala gviwevs karzeda.
mavida asTemurai, siciliT dandobazeda.
wina mgzavrm vin Saiara, Zmiswul mamikles razeda.
me rom patala gavzarde, xamxas gaRmetda gorzeda.
310
2.
anguStiT mgzavri wamava, exla xani as Ãvnisao.
dadgian RilRos mTazeda, RamiT dardi aqv mtrisao.
SuaRamis dro mavida, Tvali Saagdes mzirTao.
erTmaneTs eubnebian: - nu davendobiT Zilsao!
aramc dagvecan RilRvlebi, gul gagvilaRan mtrisao.
Tof gadis RilRos mTazeda, xan iyva SuRamisao.
baraqal Wolikauro, Tesli gaqv arwivisao.
Senis Caxmaxis Cqamzeda RilRvel ayolebs gminsao.
sakvirvel ki as, vaJebo, Samavla imav gzisao.
xamxas TvaliT Cins alami, xamxlebis diCinisao.
patalas sisxlis aReba turturisagan 70 wlis Semdeg
miambo bewika giorgisZe wiklaurma, amRaSi, 69 wlisam, 1941 wels
RilRvlebm ar icodes aCqareba Suris saZebrad, arxotivneb ki maSiav
aCqardebodes, sxva Ãevsurebic, Suriv maSiv Tu ar viZieTav, memrav guli
ganeldebisao-d veRaras viqTav.
turturi gaCenil ar iqnebod, rosac babuÃurm patala makl. darC uZebari
patalai-d yvelas dascild, egon yvelas, ro patalaiv dascildao-d
samudamod darCav uZebariv. patalais axlos saxliskaci turturi gaizard,
daberda-d naxevrad Tma-wveric gauTeTrd. arxotivnebic dadiodes imaT
sofelSia-d Taod turturis saxlSiac stumrad. imas arc ki uÃsenebav
patalai-d arc visTan cudguloba Sastyobiv. turturis gaCenamdin malev
mamÃdars saqmes Tu turturi mazdevd, arcvis egon isi; memr turturi
beCavai-d Tavdabala kaca iyv.
ormocdaaT wels kargad gadacilebuli iqnebod turtur, ro Sayar erT
xuTi-eqvs kaci mziri, gamauZRva-d Causafrdes arxotis Walas, adgilobriv
saZromT. es Zalian iwro Walai as, rom or kaci mTels laSqars azaralebs
Casafrebuli. am dros gazafxuli iyva-d tye axal afaTvlul iyv, gzis TavSi
cacxvis tyis buCqebSi gaikeTes sanglebi-d isiTs alagSi Casxdes, ro imaT qve
arcaiT ra daekleboda-d gzaze mimavals kacs qve ar gascdebod Tofi, isr
axlos iyvnes gzasTan. ors dRes isxdes aqa-d arvin Saxvd. turtur im azriT
ki iyv wamasul, ro vinac unda arxotion Saxvedriyv, sru erTi iyv imisad,
mainc maxklevd. iman isic icod, ro babuÃuric aRar iyv cocxali-d imis
Svilic makvd. SviliSvili qve ar daSC babuÃursa-d isic imiT fiqrobd, ro
311
mamklavT qve vera davakeliv, aRarc arianav, arc imaT saxliskacebs vicnobav.
exlad vinac Samxvdebisav, mavxklavav. am winas wlebSi erT amRion makles
RilRvlebm berdiaT gigia. amas or axalgazda daSC cocxali, saxliskacebi.
erTsac bewina eqvivna-d meoresac (imiT ityvian `bewina-bewinaT~ daÃocaiv).
es axalgazdaebi Zalian kargebi iyvnes, daaxloebiT cxramet-oc welSi
iqnebodes orniva-d daiwyes gigiais sisxlis asaRebad siaruli. xan mTaTas
dadiodesa-d xan Walaisas. xoloT isiT dro iyv, ro Walaze siaruli saSiSi
iyv RilRvlebisgan. imaT bevrs uSlides, Walaze nu dazdiTav, mteriv zed sad
SagiyrisTao-d dagÃocsTav, magrem isen ar iSlides, mainc dadiodes. alals
RilRvels ki bevrsaR Saxvdebodesa-d maxklevdes, magrem imaT undod mamklav
saiT Caegd ÃelSia-d is maekl _ `mtkivnisad etkivn”. RilRvlebis masvlisa-d
mzirad Casxdomis mesame dRe iyv, ro bewina-bewinani jalafT Zalad Walaisas
wamavides, RilRoske, Suris saZebrad. meemzadnes sagZliT, Tof-iaraRiT
kargadad. dilas kargad gaTenebul ar iyv, ro gamaemarTnes, Camaiares arxotis
Walai-d samtros gzas ro maebnes, cota Sor-Sorad daiwyes siaruli, aramc
mter sad iyosav Casafrebuliv, zed Sagviyarnasao-d dagvÃocnasav erTadav.
cal-calke ro viqnebiTav, ufro veras dagvaklebenav. saZromT ro Camavides,
win ÃirClaT bewina mividoda-d erT ocis saJnis daSorebiT babutT bewina
maxyvebod. ÃirClaT bewina ro im WalaSi mivid, sadac turturis mzir isxd,
naxes RilRvlebma-d zogebm Tqves: `nu mavxklavTav, ymawviliav, jerav wver-
ulvaS ar aqvav. sxvebm ki uTxres: mesame dRei asav, aq vsxeorTav _ aravin mavidav.
es sagZalic gaTavdao-d rosnamdin unda visxdaTav aqav. Tu ymawviliav, Tof-
iaraRiv raad aqvav (bewinas arc wver-ulvaS xqond jer amasuli-d tanadac
dabal iyv). daaSales Tofebid, Caaqcies imaSiav, sami-oTx tyvia erTbaSad
maxvda-d maSiv mkvdar daec miwaze. babutT bewinam Tofis Ãma gaigona-d gaiqc
bewinaisad misaSveleblad. im dros gadaCind, ro ÃirClais Svils iaraRs
xyrides, babutT bewinam es ambav ro nax, pirqv wawv maSiadav kldezeda-d
esriv RilRvlebs. erTs ki daxkra-d daamtvreviv mÃari. manam meores esrevd,
daaÃales amasac Tofebi winwinas sayuCSiav nasxdomebm RilRvelebma-d sami
oTx imas daxkres. ÃirClaT bewinaisad iaraRis asayrelad ro Camavides,
zogebi amxanigeb sayuCSiiT kidev ar adges, ro amis iaraRis ayraSiav aramc
iaraRian vin mavidasao-d, zogni Tu sayuCSiav ar viqnebiTav, dagvazaralebenav.
marTladac, Tu sayuCSiiT yvela dablad yofiliyv Camasuli-d babutT
bewinaisad iqiTav ar daekr, aq isiT Walai, ro erTs ar gamouSobd cocxals.
is meTofeic Zalian iyva-d mamacic. ÃirClaT bewinas ro axyares iaraRi, axla
babutT bewinasTan mavides iaraRis asayrelad. Tof ki aiResa-d am dros
312
ivaneur gadauCind oTxmocis wlis kaci. RilRvelni ymawvilisa-d xniers kacs
arc maxkvlena-d, arc ras awyenen. ivaneur ro naxes Tavis saqmeze mimavali,
xnier kac uiaraRoi, daanebes babutT bewinaisad iaraRis ayras Tavi, marto
Tof ki waiRes. dvirbini, patronai, xanjar sartyel sru zed daSC, Ãel aRar
axles. ÃirClaT bewinaisad ki ayrili xqond iaraRi, waiRes Tana-d wavides.
is daWril kacic sasikvdilod ar iyva-d Tanav waiyvanes. memr zogm ki isi
Tqo makvdao-d zog imas ambobd, iqav marCav, veRara gaiges kargad. ivaneurm
ro nax axalgazdaebi daÃocilebi, mabrunda-d wamavid arxot gasagebieblad.
aq gza-gzaT xalxi iyv muSis asayrelad Camasuli-d imeebs uTxr es ambav
maxÃdav `saZromTav~ (muSi: cacxvis qerqi, romlisganac amzadeben Tokebs).
memuSe xalxm erT kac arxot walales Ãmis gasatexla-d sxvebm samuSaos Tav
daanebes, gaudges RilRvlebs, magram iseni samSvidobosac iyvnes gasulebi,
rasaR vin daaklebd, esr gvian gamdgar xalxi. daakeTes sakaceebi-d wamaiRes
mkvdrebi, memr amaT sisxlic aiRes, amaT gareTulebm saxliskacebm. axloel
ki amaT aRarvin daSC.
ai, esr samocdaaTi wlidges iZebn turturm Tavis saxliskac patala. iZebn,
magram ra Zebna iyv: babuÃuri `Wolikauri” iyva-d es ymawvileb `abaizZeni”
iyvnes. alal-marTal sisxl daRvares oris axalgazdaisai. leqsic as
naTqvami am ymawvilebzed, amaT sisxl ro amaT Soriul saxliskacebm aiRes,
isic Sig Catanebuli amaT daÃocis leqsSi.
leqsi Tqvi, arxotiono, vinac ro saxels iqamsa.
advilad dasTvlis sityvebsa, arcaras daRlevs didxansa.
arxvatiT madis ambavi, Ãma miswvda dedamiwasa.
mze SaiReba Savada, napirs Cavida zRvisasa.
maRla atirdes frinvelni, cremleb dawures Tbisasa.
bralisgan veRar davdiTav arxotis Walaisasa.
amRiT samzirlad wamavlen, Tqves, javrs ar SavSWamT mtrisasa.
didxans ar vavlevT mzezeda mamklavsa giJaisasa.
mama daberda uSiSa, Cven vxedavT Tofis liSansa.
Cadian, Caboinoben vefxvni uSiSrad gzisasa.
frinvlad aklian Tbeebi, ar aCqameben qviSasa.
is ki ras maRgondeboda, RilRvleb elian misvlasa.
ÃirClaT bewinas misulsa, daRliSnes rogorc jildasa.
erTmanecs eubnebian: `Tval ar Sagvagdas xTismadlsa!
313
Torem ver waolT cocxlebi, ar dagviferebs sxvisasa.
arca swyins, arcra eSinis, mixqads nel-nelad sityvasa:
`Tval ver SagagdiT, RilRvlebo, va, dedas Ãevsurisasa!magiT or dasananebi, xans aRar maZlevT cdisasa”.
ro daaTava, esre Tqo: `suli RmerTs, leSi miwasa”.
Ãma miswvda babutiSvilsa, vefxvs meomarsa kldisasa.
uSiSa Camaetana gzaSi nasxdoms mzirs mtrisasa,Tofis Ãmas erTucs gaaboms, naTozs gaiRebs Zvlisasa.
babutiSvilis nasrevi qists umtvrevs beWis ficarsa.suleT waRlalavs bewina orTav mamtansa wylisasa.
memr bewinasac dagvikres, maskvlavs maswilven cisasa.
mesxni gaebnes mTvaresa, napiris adgilisasa.
ar boinoben arwivni, ar dian Corexisasa.
suleTSi arxotivnebi gzas daxyves samoTxisasa.
pirs iyeneben naTelsa sanTlisas, kelaptrisasa.
javrs gulSi Casvlas amboben berdiSvilT axlebisasa.
martoT amboben wasulTa, imeds ara orT sxvisasa.
babutama da gigima gza daiswavles mTisasa.
SaÃalis CdilSi Causxdes, Zals aÃseneben xTisasa.
Tan stanav arxotis jvari, fxas gaawiTebs Ãmlisasa.
Tof daxkres RilRvlis gazdilsa, baiguliSvils isasa.
Ãma gatyda saurjuloos, frinveln dafrindes cisasa.
amRas mavides soflada, saxels ulocven ÃirClasa.
ar xkargavT berdiSvilebo, naqnarsa mam-papisasa.
Tqveni Ãma Sorad gavida, yurs miswvda xemwifisasa.
amagis maleqsebeli napirs zis kavkasisasa.
maRla mivRnatri RurbelTa mdinarTa aerisasa.
axielaSi cixesa, agebuls abaisasa.
es leqsi memr naTqvami as, rosac es ymawvilebi daÃocesa-d amaT Soriul
saxlis kacebm baiguliSvil makles, isa. isa alalmarTal kac iyv, magrem
imis mamklaveb imas ambobdes, ro bewina-bewinanic alalmarTleb daÃocnesav.
Cven raadaR unda viZioTav damnaSaveiv. an sad mavÃelavTav Cvenav xamxels
turtursav, romenmac WolikaurT babuÃurisgan maklulis patalais Suriv
bewina-bewinaTaze iZivav. rosac babuÃurmav patala makl, maSinav bewina-
bewinaT mamebic ar iqnebodav iaraRis amtanebiv, isen ki arav.
314
mangiaT bewika
Camawerina 58 wlis dia TeTraulma, sof. WimRaSi, 1939 wels
raÃelc patalais makvlis dros madiod mgzavri, ageTaiv mgzavri madiod
ZaugSiiT saarxvatod. sviT dabarguleb cxeneb maudiod, xizan ki ar maudiod,
aq marto kaceb iyv. dauRamd gzazeda-d RilRos Walaze daSWird dadgoma,
raki uCin Rame iyva-d gza ar igebod.
RamiT cxenebs rig-rigobiT yaraulobdes, ro arvin dascemiyva-d cxeneb
ar gaelal. am mgzavrSi iyv erT yvelaze axalgazda ymawvili mangiaT bewika.
bewika ufro bevr xans yaraulobd, rogorc axalgazda kaci. swored amis
yaraulobis dros daecnes RilRvlebi-d ZaliT gaubedes cxenebis dataceba.
bewikas imTvnad aRar dascald, ro amxanigebisad gaegebiv. maubrun Tofi-d
erTs RilRvels TeTrad raim unaTobd, ai TeTris andiT esriv: `allaha”
gaxyv Tofis Ãmas RilRvlis yvirili. es TeTrad spilos tar yofiliyv
xanjrisa; tyvia marTla xanjris tars maxvedriyv. Zval damtvreuliyva-d
ai namtvrevebi RviZlSi Saetan tyvias. Tofis Ãmaze bewikais amxanigebic
wamaiSalnesa-d binais iqi-aqaTi Casafrdes. cocxal-mkvdar RilRveli waiyvanes
RilRvlebma-d gzaze maukvd, manam Sin miiyvandes. am daWrilis kacis gminva-
yvirili bewikas amxanigebmac gaigonesa-d gaiges, ro is kaci sasikvdilod
iyv daWrili. axla wamasvlaic gaWirdebod, isic icodes, bewikais amxanigeb
cota ar iyos datydesa-d bewikas uTxres: netain simarTliT ki ar gesrivav,
ar mageklav, eexla arc Cven gagviSobenav cocxlebsav; memr saurjuloos
gzas gvindav gavlaiv. memr Tqves: davanebaTav Taviv am cxenebsacao-d
bargsacav, Cvenav Ramis ZaliT wavidaTav ugzos gzazedav, iqneba cocxleb
gadavSCaTav, Tore sruerTiav, cxenebsac waiyvanenao-d Cvenac ar gagviSobenav
cocxlebsav. bewikam jer ki iyur amxanigebis naubari-d memr uTxr: me bewikai
or, cxenebs aq ar davswirava-d arxot sircxvilian ar miol, Tqven sadac
gindaT iq weediT. cxenebis akidebas miSveleTa-d me gavRlalav cxenebs.
RilRos gzas RamiT gavaTaveba-d gaTenebisad Tavis adgilSi gadaol. iq
qve aRarvin gamamidgebisa-d vercras mizmen. aq Tu RamiT mter Samxvdebis,
SoriT qve ver mnaxavs RamiT, ro gzaSi Camijdas. axlos masulisad miac
aisiTa kaci or, raÃelic kac is iqnebis. Tofi-d xanjar miac maqva-d arc
imas eqnebis zarbazan qve. manam cocxali or, qve ar vis davanebeb cxenebsa-d
raxan mavkvd, memr janabeT Cem Tavica-d cxenebic. galal bewikam cxenebi,
amxanigebm uSveles akidebas, gaten Tofic, gadaikida-d wamavid. gamaxyves
amxanigebica-d wamavides RamiT. RilRo sru RamiT Samaiaresa-d gaTenebisad
315
ojaxis saTibeT gamascdes RilRvelT-arxotionT mijnas. memr ki daumSvidd
guli bewikais amxanigebsaca-d dauwyes qeba bewikas. meores dRes SuadRisad
arxot iyvnesa-d xalx madiod bewikaisad saxelis masalocavad. is RilRveli
Cxoregoel yofiliyv. daWril waeyvan amxanigebsa-d gzaze mamkvdariyv.
amxanigebm aCqarebiT miasvenes mkvdari Tavis Sina-d wamavides am mgzavrisad
gzis Sasakravad. goStikaurTas ro gamascdes, naxes ro arxotivnebs malev
gauvlav gzazeda-d wasulan mSvidobiT. etyobod cxenebis kvals malev
gavliloba. aba, rasaR iqmodes, exla ki dabrundes, magrem sabolood ki
isr ar Caivlid es sisxl, ro samagierod erT arxotion mainc ar maekl
Wirispatronebs.
maSindels bewikais naqnars saxelze leqsebi uTxres axaluxalSi,
saleqsoi-d simRereebic jarze samRerali. am simReris nawileb iwerebis aq,
raki amis Camweriebm met ar icod:
1.
nasrevi bewikaisa daamtvrevs spilos Zvalsao.
eg magxvda Senis Wkvisai, ras waiRebdi sxvasao.
gaTenebisad maarTmen Cxoregos falavansao,dastiris RilRvelT qal-zali, cremliT ixoSven TvalTao.
2.
qalo, or Sawuxebuli, Tovli daTova mTazeda, unda dagwyevla zafxulo, Tu ar magvixved xanzeda.
abeCav arxotiono, Ãmai gaqv qveyanazeda, mangiaT osisferai gamasernavda banzeda.
ar icis sifudulei, arc saxelT iyris mÃarzeda.
arc icoms axals talavars, daisartylebis tyavzeda.
wamavlen ZaugSiiTa, mziri audga gzazeda.
ra gindaT, cxenis mWamlebo, raad xarT dacemazeda,CemTaniT veras waiRebT, naxalizreb xarT sxvazeda.
nasrevi bewikaisa aCqamda spilos Zvalzeda.
amboben amxanigebi, cxeneb davwiraT gzazeda.
bewikam gadixaxana, Ãeli daidva Ãmalzeda.
raiR bewika viqnebi, cxeneb davwira gzazeda?
RilRvlebis gamaqceulsa qudimc nu mxurav Tavzeda.
bewikav mangiaSvilo, dajdoma giRirs jarzeda.
316
saxels gilocven sworebi amxanigT metobazeda.
gajalaT qalis gazdilo, gaiTqvi granicazeda.
glexobas aRarvin getyvis e mTelsa qveyanazeda.
SagÃdebod jvari, merdali lamazs kulais tanzeda,tanad xar saslad gazdili, gul magar giZe qvazeda.
Senma mzem Cemis Zmisama, qals cremli mamdis Tvalzeda.
qiCila mamitanidi, gadavixura Tavzeda.
gajalaT uSiSas mokvla RilRvelTagan
Camawerina bewika giorgis Ze wiklaurma, 69 wlisam,
amRionma, 1941 wels
mangiaT bewikam ro RilRvel makl, imis axlovlebi dadiodes bewikais
masaklavad, magrem ÃelCi ver Caigdes. bewika mTxilad iyv. karebi-d sakvmeb
isr xqond gakeTebul, ro aq RamiT veras daaklebdesa-d dRisiT WimRas arcad
as mziris Casasxdomi. tye sru ar as aqa-d sxoTac sru gluveb saZovreb mTebi
xvevav simirgvliv. erTxan Suris saZebrad masuleb ro sxvas veras gaÃdes,
bewikais boslis kareb daaResa-d Ãar-cxeneb galales bewikaisebi. maSin sTvel
iyva-d kaloobd xalxi. kalos salewavad SuaRamidges icodes adgomai-d
RamiT kaloobdes. bewika am sofelSi yvelaze metad muSa-mSromeli kac iyva-d
yvelaze male adgoma aman icod. SuaRame iqnebod, ro adga maRal-banze kalo
Caudv. diacs uZax: Ãar-cxeneb amalalev. aanT diacm sanTebi, nax, ro arcaR
Ãarebi aqa-d arc cxeni. amaÃda-d uTxr bewikas, ro Ãar-cxeneb visam dauparav
_ saZroxes arcadaR asao-d karebic mReebi asav dawirulebiv. bewika mixvd,
ro es imis mtrebi iqnebodesa-d arxotis Walaisas gaRlalevdes Ãarebsa-d
cxens. samdevrod gabanduli axal jRanni yvelas xqond arxotivnebsa-d,
ra Tqma und, ro bewikasac eqnebod. Caicv saCqarod, aisx Tof-iaraRi. memr
WimRas gatex Ãma: Ãar-cxeneb gamilalesav. Taod qve gamaiqca-d gamaudg
mdevrad qurdebs. axielis Zirav Camaewiva-d axielis ÃidsTan Tofes erTuci.
qurdeb yofiliyvnes: jernali, fareSaT osi-d asmaTi. am Tofvis dros air-
dairivnesa-d jernali sxvis gzisas wavid, osima-d asmaTm Ãareb galales
sxvis gzisas. aq or gza iyv. erT gza pirdapir Walas Caivlis arxotisasa-d
RilRos Cav; meore gzaze, sadac jernal wavid, imas zeTukisas unda geevla-d
TaTel gadasuliyv. iqiT ligans gaivlid, CxataTa-d terRas gaivlida-d
pirdapir RilRos gadaÃdebod. amis mgzavrobaze memr gveqnebis saubari.
317
axielis Zir TofviT RilRvlebm Ãar-cxeni ar dawires, mainc iqav galales,
amRas soflis Tavi gadaavliesa-d maaxvedres pirCaRm cersa-d sru rboliT
gaiyarnes arxotis Walas. axielac Ãma gatyda-d gamaudg mdevari. magrem manam
axieleln maemzadebodesa-d wamavidodes, bewika win mivid amRas, aq dedulni
xyvanden, gajalani. bewika dedulTas mivida-d uTxr: RilRvelTav Ãar-
cxeneb gamilalesavo-d ar arianav Sorsav. erTi ufro yoCaR dediZmiSvili,
biZais Svili xyvand, uSiSai-d masuls bewikas es daxvd Sin. uSiSa saCqarod
maemzada-d gaiqc arxotis Walaiske. sofelSiac Ãma gatyd. daiqc mdevar,
magrem uSiSa win wavida-d veRar vin miewiv. Caewiv qurdebs arxotis Walas,
osis Ãar-cxeneb miudioda-d asmaTi Sorgvarad uken mividod, ro daweulis
mdevrisad Ãel SaeSala-d Ãar-cxenebis dawirva ar mazdobniyv.
Zalian uCin (bneli) Rame iyva-d uSiSam ar icod, imaze win kidev vin iyva
mdevarSi Tu ar. imas ufro is egon, ro WimRionniv male wamasuln iqnebianao-d
win wavidesav. is guldagul mirbod, ro winas mdevars xalxs ageb davewivav,
erTad daveweviTav RilRvlebsao-d Ãar-cxens davayrevTav. gamaqceul erTs
iwros gzaSi visam wamaewiv. gaig, ro kac miv wina-d mdevar vinam egon arxotioni.
iman ar icod, ro yvelaze winav me orav, aqav sxo ar vin asav. win romenic
kac garbod, axlos miewiva-d qarTulad uTxr: romeni xarav? es asmaT yofil
RilRveli. uSiSas arxotion egon. `az da” (me var) Tqo asmaTm RilRurada-d
am TqmasTan erTad Samabrunebul Tofic dasxlit. daliSneba qve aRar undod,
isr axl-axlos iyvnes. Tof ro gavard, uSiSas guls marjvenas mÃares maxvda-d
marjvena beW daamtvriv tyviama. Caiqc maSiv. asmaT qve gaiqca-d osisTan mivid. kac
mamewivao-d mavkaliv. sces am Ãarebsa-d raic Zali-Ronei xqond, sru rboliT
galales. mavid sxo mdevarica-d uSiSas maeyudnes gzaSi Caqceuls. es ro
daWrili naxes, xalx SaxkrT. axla uSiSais Samawvenai-d wylis Sasmeva, axla
saubari. amoobaSi dro gavida-d gavides RilRvelebic samSvidobos. daaneb
mdevarmac Tavi. uSiSais mama CaCauri, biZa gaga, saxliskaci mamukai-d sofleli
sulxanaurT uSiSa gaerCivnes am mdevarSiiTa-d uTxres: Tqvenav es daWril
kac waiyvaneTav, Cvenav kide gaudgebiTav, iqneba an imaT davewivnaTav, anav imas
iqneba CavaswvraTao-d Sagvxvdesav. amRis pirdapirze ro kiviliT gamaiarav,
is ver iqnebisav jerav Cavliliv. ara da, iqneba RilRomdin wavidaTav Suris
saZebradav. isen pirCaRm wavidesa-d xalxm uSiSa wamaiyvan. jer ki mizdies,
iqneba davewivnaTao-d amJorites ro gascdes, dedufliswyalTan daisvenes
(dedufliswyalT eZaxian: Tamar mefe rom mosula xevsureTSi, is yvela
wyaroebs wonida da yvelaze msubuqi es wyaro gamovidao. Tamar mefem Tqvao: es
wyali ramdenic unda dalioT, ar gawyensTo _ ityoden Zveli arxotivnebi da
318
amitom am wyaros dedufliswyalni qvian. marTla Zalian kargi wyaroc aris).
dasvenebuleb saubrobdes, Tu rogor maiqcnan, RilRos wavidana, Tu maucadan
imas iq, ro amRis pirdapir gamaiar kiviliT. zogeb isi Tqves, ro isiv aRar
mavav aqav, amRis pirdapir aivlidav, zeTukas SaÃdebodav, iqiTav mTidimTiv
gadavidodav RilRosav, imas aq ra undodav. magrem zogebm isiv Tqves, ro
iqneba ar icodav imazedav gzaiv, aqav WalaSi iqneba sad Camavardao-d Cvens
Camavlas ver gaigebsav, kvals ro Rnaxavsav, Tavis amxanigebisa egonebisav.
cota xans kide mavicadaTav, iqneba iRbalm gagviWrasao-d is RilRveliv
aq magvividasav. am saubarSi iyvnes, ro mavid jernalic. gajalaT gagam
icna-d uTxr amxanigebs: egiv gaTqmul RilRveli asav, jernalio-d Tqven nu
dauwyebTav saubarsav, ara vis SagatyvasTav. amRis pirdapir ro gamaiarav, eg
iqnebodav. bewikam ro maklav, eg imis makeTei asao-d magis gamalalviebuli
iqnebisav is Ãar-cxenicav. isiTs gzaSi isxdes arxotivneb, ro jernal axlos
gadmeeyud zeda-d aRarcad xqond wasavali. jernal ro mavid, maSin adges
feÃze arxotivnebi-d gamarjveba uTxres qarTulad. jernalm qarTul icod,
magram RilRurad Samauqciv gagimarjosTav _ `marSi covaaxal”. gagam Ãelis
CamarTma maindom, sxveb ki iqiTi maSorebiT idgesa-d jernalam Ãel ar misc;
tyuilad uTxr: Cven wes ar asav gzaSi Ãelis CamarTmaiv. wes ki iyv, magram ar
daendv, Ãel ro damiWirasav, sxvebiv Tofs damkvrenav.
_ sad iyaviv, jernalo? _ xkiTx gagam. maraizZeiv Cem Zmobiliav, Tqva jernalm,
gavigiv, ro Svili xyvandav aodav, dRisiT me ar mecalao-d Rami-Ram mavediv imis
sakiTxavadav (avadmyofis sanaxavad. maraizZe TviTon amRioni iyo, sadaurebic es
kacebi iyvnen da maraizZis da imisi Svilis ambavi kargad icodnen. isic icodnen,
ro masTan aravin misula da gauges sicrue. viTam davijereTav, amaze aRara
uTxres. jernal maSorebiT idga-d Tof ÃelCi eWira. axla aman xkiTx, Tqven
saiT mazdiTav? Cvenav nadirobad viyveniTao-d vercara mavkaliTav _ uTxr gagam.
es jernalmac icod, ro atyuebdesa-d imaTac icodes, ro jernalic atyuebd.
jernalma is ki ar icod, Tu imis amxanigebm gzaSi kac maklesa-d imis Suris
saZebrad iyvnes eseebi. imas is egon, ro ubralo mdevarSi namyofeb iqnebianao-d
ageb ar mamklanav. is Tu scodniyv, ro kaciav mamkvdario-d es xalxiv imiT
asav aqav, is maSiv Tofs iÃmarebd isiT magari-d elda kac iyvis, ro imas ara
daeswrobod (elda: swrafi).
es saubari Zalian mokled gaTavda-d ̀ mSvidobiTav” _ Tqo jernalma-d gaemarT.
Senac mSvidobiT waediv, uTxr gagam. jernalm isiTm gaiar, ro ityod kaci, mÃriT
gafrindav. wamascilda Tu ara maayoles imeebmac To-febi, jernals Tav aRar
maubrunebav ukuRm, is ar Tqonav, ro jernals eSiniasav. Tofeb ro gaiyar, aSal
319
jernalm Ãelebi-d pirqv waiqc. ai Tofic ÃelSiiT Sorad gauvard. oTxiv tyvia
maxvedriyva-d imav wams makvd. mivid gagai-d: uncrosimc xarav uSiSaisaiv, uTxr
_ jRanTamc ubandav, wyalsamc uzidnavav. axla sxvebmac miuTvales es sityvebi,
uSiSais uncrosoba. jernali isiT Tval-tanad kac iyv, ro Tofdasakravadav
saqCero ar iyvav, Tu kaciv metismetad gajavrebul ar iqnebodao-d an gulze ar
mavidodav. Ãidisyur Tofvidges ro jernal amxanigebs calke gaeyar, imis mizan
is iyv, ro mdevariv me gamamidgasav kivilzedao-d Ãar-cxenebiv Tavisuflad
galalanav Cemm amxanigebmav. kiviliTac imiT kiod gzaze mimavali, ro mdevarmav
Cem Ãma gaigonosao-d aqiske wamavidanav. magrem xalxmac icod, ro is kaci
tyuilad mividod iq, Ãar-cxen Walaze wavidod, sadac imis Ãma iyv, iq Ãar-
cxenebis gza ar iyv.
bolos amRis pirdapir gza veRar gaiR, WalaSi Camasvlaic aRar mauÃerÃd,
raki icod, ro mdevar iyv gamamdgari. erT did qvab wamaeR WimRiT spilenZisa,
jer ki zidna-d ro daiRal, daagd isic gzaSi. wavid zeTukiske, zeTukis
wverze SaÃda-d iqiT veRar gaig, romenze unda wasuliyv. imas mTaTas unda
gaevla-d RilRos gadasuliyv sofel SaÃal, magram, raki gza ar icod,
zeTukiT pirCaRm daeSva-d Cavard TaTelis WalaSi. iman ar icod am Walaze
gza iyva Tu ar, an sad gavidod kaci. gamaudg TaTelis Walas pirgaRm. am
Walaze gza ar as. isiT wvril-tyiani-d naglejiani, ro iq kacs Tavisobas
ar gauvlav. jernals ro wasaval aRarcad xqond, gavid TaTeliskar.
jernal ro TaTeliskar gavid, am dros gajalani-d sulxanaurT uSiSa
Cavliln iyvnesa-d iq icdides, sadac mauvid jernali-d makles. maklulis
Tofi-d xanjar-sartyelic wamaiRes. am sartyels SWird erT natyviari-d
Suas welSi iyv gaÃvretili. am saxelis qnaze simRerei as naTqvami-d im
simRereSi ambobs mTqmeli:
gamamitaneT sartyeli, rasac SWirs natyviario.
mavidesa-d uSiSas cocxalsav uTxres, Tofid sartyelic aCvenes,
uncrosiv wagilaleTav, iq dagxvdebisav. saxelis qnaze simRere uTxres
jarze samRerali:
aznagiT mziri gamava, arxvats und davscnaT canio,WimRas SamaÃdes banzeda, Tval SuaRamis xanio;
bewikais saxlT dazZeven, magas migvidevs valio,
320
gamauyares Ãar-cxeni, gamaudevnes kario,gamaudgebis mdevari, daiZra mTai-d bario.
bewika amRas mavida, aq Tu xyon dediZmanio.
mameSveleniT, dedulno, mterm damatana Zalio.
CaCauriSvil uSiSa, Savardenia Cqario,brali as uSiSaisad, ar eqna omis xanio.
Camaewivnes jernalsa amagis mam-biZanio.
uSiSas, sulxanaurTas, uqris davlaTis qario.
giorgaTasa mamukas arwivs aklian mÃarnio.
Tof daxkres RilRvelT diCinsa, pirqv daefSvnita mkvdario.
cocxals uambes uSiSas, mzas gyavis wylis mamtanio.
gamamitaneT sartyeli, rasac SWirs natyviario.
aliaT gagas mokvla RilRvelTagan
Camawerina mindia oCiaurma, 70 wlisam, s. axielSi, 1939 wels
aliaT axala iyv mtrisad mimyol kaci-d imis javr-i SWird RilRvelT.
erTxan wamavid RilRvlis mziri axalais muqaraze. axalais saxl-kari
icodesa-d Ram-RamobiT, rosac xalx dawvebod, simirgvliv uvlides am
saxls; aTvalierebdes, saiT unda meekl an axalai-d an imis Zmai. eseni
qvitkirSi cxovrobdesa-d arcaiT ra iyv masaÃerÃebi. erT sakvami xqond,
saiTac SaiZlebod Tofis sreva SigaTia-d jer erT, ro maRlad iyv es
sakvami, meore, RamiT am qvitkirSi sanTebs ar anTebdes, is ki icodes, ro
aq vinam iZinebd. or-sams Rames sru uares am saxlsa-d veras gaÃdes (maSin
ufro mamklavs iZevdes an imis ZmaSinSs, memr daiwyes vinc unda Saxvedriyv,
yvelais makvla). bolos gaiges, rom am ojaxSi stumreb mavidesa-d ifiqres
RilRvlebm, ro exla ki gavimarjvebTav. am qvitkirSi stumrebs daawvenenao-d
maSinav maspinZelic aq iqnebisav; maSin davxkravTav Tofsav. stumrebs aray-i
xqond matanili, sma iyv karga xans. RilRvleb axlos iyvnes damalulebi-d
eloddes dawolis dros; sadac sma iyv, aqac sakvmebi dagulvilebi-d
gamagrebulebi iyva-d arcaiT ra iyv saqnari. sma ro gaTavda-d, gaiyar
xalxi, gaiges RilRvlebmac, ro eexlad dawvebianao-d maemzadnes. marTla
sinaTleic mavid am qvitkirSi. qvitkiris sakvams SigaTiT ficari xqond
mayudebuli-d es winav gamaqanebuli xqond RilRvlebs xanjris wveriT.
mivides sakomTan, erTi feÃze dadg, meorem imis mÃrebze dadg feÃebi-d
aisr aswvd sakomTanamdin. naxes, ro aliaT gaga, axalais Zma, amaxyoliyv
321
stumrebs dasawvenad. manam stumreb ar daawvin, ar esries, aramc sxvas vis
maxvdasav tyviaiv. rosac daxur stumrebsa-d aqaTi gamaiar, maSin daRliSn
Tofi kacis mÃarTaze nadgomm kacma-d gagas iRliis ZirSi daxkr tyviai-d
meores iRliis ZirSi gaRvard. iqav daefSvnita-d amauvid suli. RilRvlebm
is ki gaiges, ro gaga Caiqca-d is ki veRar gaiges, marTla makvd Tu daWril
darC. daiqcnes RilRvlebi, aragvis wyalaT gaiyarnesa-d mzispir soflis
pirdapir koromaT Casxdes, aqiT sofel kargad Cinsa-d gavigebTav, Tu
makvdav, matiral mavav.
xalxm Tofis Ãma ro gaigon sofelSi, gatyd Ãmai; gaiges, RilRvelTav
gaga maklesao-d Walaiske wamavid mdevari, magram aq ras maxÃelevdes,
RilRvlebs saWalaos gzaze ar gauvlav, isen maSiv mzispir gaiyarnesa-d
koromaT SaÃdes, iq daiZines kideca-d meore dilas naxes, ro jer sofelSiiT
mavid matirali-d, memr TemSiiTac daiwyes madena. maSin mixvdes RilRvlebic,
ro magviklavav. adgesa-d imav dRes wavides mTidimTiv.
aliaT axala
Camawerina mindia oCiaurma, 70 wlisam, s. axielSi, 1939 wels
axala winav Tu saxelis gulisad davidod RilRos kacis masaklavad, eexla
gamward Zmis makvlazeda-d daiwy Suris saZebrad siaruli. jer Cxoregos
wavid, iq Causafrd gzaSia-d dilas gzaze mimavals Cxoregoels daxkr
Tofi. memr imas Zmebi daSC Suris saZebrad. erTm Zmam dainatr ro TvaliTamc
mainc manaxvivav axalaio-d memrav, Tunda uiaraRoic vyofiliyaviv, e kacn
gaigebdesav, ras uzmodiv imasav. axalais mama mgela wmida kac iyva-d jvar
Ãelze maudiod. Svilic, axala, iqav jvaris Ãelkac gamavid, Ãelze ki ar
maudiod, magrem pirad ki eubnebod jvari; RilRvelm ro inatr axalais
Saxvedrai, arxotis jvari gawyra-d iaraRian Saaxvedr is RilRveli,
romnisaic Zmai xyvand axalas makluli-d axalais Sayras natrobd. arxotis
jvarm am RilRvels sru Jamkar auriva-d Tofis mabrunebaic ver maaÃerÃ
axalaiske; axalam maubrun Tofi-d es meore Zmaic imaSiav makl. memr sxvebs
Zmebs uTxres, ro Tav daanebeTav axalasav, Tore magasav arxotis jvari
xyavav mwyalobelio-d veras gamaSCebiTav, iqav Tqven dagazaralebsTav. memr
daanebes Tavi axalais Zevasa-d samagierod sxvebze iZies Suri.
axalam icod, ro gagais makvlaSi xamxel SiTura etan. SiTura
saxelgaTqmul RilRvel iyv. uZRvebod mzirs, xalxsac Ãocda-d Ãar-cxensac
iparevd. saxelic eseTs kacs xqond maSin RilRos. axalam iar SiTurais
322
masaklavad, magrem vercad Caigd ÃelSi. sofel xamxaic iseTs alagSi as,
ro iq misvla marjve ar iyv. es sofeli Suas RilRos asa-d simirgvliv sxo
soflebi xvevav. bolos ro mainc ÃelCi vercaiT Caigd SiTurai, gadaswyvit
soflad misvlai, is ki mavklao-d memrav, raic ginda mamividasav. wavid
xamxas. soflis saTaveSi Rviian alagi as, RamiT mivida-d erTs RviaT
ZirSi SaZvr. isiTs alagSi Cajd, ro sofels zed Caxedevd. mTel dRe am
RviaT ZirSi daaRamd. nax, ro SiTuraic sofelSi asa-d wiTel qudi xurav
Tavze. axalam icod, ro xamxas safexvno soflis pirSi xqonda-d isic
icod, ro dila-wuxr xalxi sru safexvnoSi isxd. dawuxrixanda-d Camaxyv
axalaic bnelis pirT. meepar safexvnos gverdzeiT. nax, ro SiTura fexvnis
boloSi feÃze dgasa-d uambobs rasam xalxs. daadv liSani axalama-d Tof
ro gavard, gaefSvnit SiTura miwazed. axala ki gadaxta-d pirCaRm gaiqc.
xalxi mdevrad iqiske daiqc, sadac axala-i naxes. axala jer pirCaRm gaiqc,
memr auqciv mÃari, piraRm wavid. zed uCin Rame daeswvra-d veRara gaiges
RilRvlebm, saiske gauqr. jer ki mazdiesa-d, ro vercad maÃeles, daanebes
Tavi. is ki sru mTaTas wamavida-d mavid arxot. arxot mauloces saxeli-d
simRereic uTxres jarze samRerali. sxveb simRerebic ki bevr iyv axalaze
naTqmebi, TavÃmelad samRerlebica-d fandurze samRerladac.
1.
Ãevsureb, arxotivnebsa xalizs rad ulevT cdisasa?
saTaves rad ar dasxemdiT, koSs daurigebT rvlisasa.
axala mgelaiSvili sizmars Rnaxevda cdisasa.
coli daucxobs sagZalTa, mgel waos maRlis mTisasa.
xamxas Cavida soflada, diswul ro dediZmisasa.
SiTurav, gadidebulxar, ÃelT magcem Senis Wkvisasa.
aexlad veRar wauxol nasrevsa Ãirimisasa.
Tof daxkra Suas fexonSi, namtvrevs gaitans Zvlisasa.
amandiT gamabrundebis, vefxv wamavida mTisasa.
autyda mZime mdevari, kvals ver maxÃelven mglisasa.
Sin masul cxvarsa daxklevvda, rigs iqams piriÃsnisasa.
mezoblebs gaagebiebs, suls aÃsenebda mkvdrisasa.
qeba SaxÃdebis axalas, maqmedsa uqnarisasa.
2.
axiel arwiv gazdila SavardenT nabiWvaria,uwovav qristis dedai, ganTa Ãorcivlis qalia.
323
axalas mgelaiSvilsa pirad etyoda jvaria,uSiSrad Camaiara iwro arxotis wyalia.
RilRvelT memetes Tof daxkra, feÃT-Zir gaTela mkvdaria.
gagaisadamc iqnebi, yofilxar SaSadaria.
3.
axala mgelaiSvili kac daibada sxvaferi,dabadebis dRes gamaxyva marjvenas mÃarze sanTeli.
axalas, arxotivnebo, qal aurCieT saferi,colm ro daucxvnas sagZalni, dalaÃnas vefxvma mTa-wverni.
Tesls nu daulev RilRvlebsa, geyva magoden saxeli.
bevrjel SaRebe wiTlada wyali Walazed nadeni.
axala mtrisad mimyol kac xo iyva-d sofelSiac did kiTxul kac iyv.
arxotis jvaris Ãelosan iyva-d imis ukiTxavad arxot ara gakeTdeboda.
amaSi jvaric Ãels umarTevda-d Taodac Zalian kaad aCniyv arxotivnebs.
mtrisad miyolasTan erTad, menadireic Zalian iyva-d Ãocd nadirs, xoloT
jvarm rac Ãel dazdv, memr ki daaneb Tavi nadirobas. marto mters ki
mixyvebod. amas arc jvar uSlid.
gabuurT aludauri
Camawerina aleka oCiaurma, 90 wlisam, sofel axielSi, 1925 wels.
arxotivnebs sisxl emarT sofel goStikaurTas mcxovrebis RilRvlisa
aÃdolaisa. aÃdolaisad aliaT axalas mauklav Zmai-d bevr uwvalebav
imasac, axalais masaklavad bevr uvlav, magram veras gaÃd, raki axalas
arxotis jvari xpatronobda-d imaze mters ar gaamarjvebiebd. bolos
aÃdolam gadaswyvit, ro raki mamklav ver Cavigdiv ÃelCiav, eexlad vinc
unda arxotion Samxvdasav, mavklao-d Savswirav Zmasav. Sayar am RilRvelm
mziri-d arxotis Walas adgilobr jarais wyaroT Causxdes. jarais wyaro
arxotis soflebsTan Sors ar as. iseTs adgilze ki as, ro saboslos
tanies mimaval gzaic amazed gaivlisa-d sxodac SeSai-d yvela masala xe-
tyisa aqiT gaaqv arxotivnebs. aÃdolam ro mzir maasx, sworad am dros
jarais wyaros saxlis xeebi xqond maRliT Camatanilebi aludaursa-d imis
Zmas mindias. mesame axalgazda Tavisav sofleli xyvand Tan gayolebuli,
324
pataraT mangia. es sam kaci jarais wyaroT xeebs amzadebdes sofelSi
wamasaRebad. gZlebs xeebs SWrides, qerqs ayrevdes, cxvirevdes sauRlis
gamasambelada-d ÃarTad masambelad. eseeb am muSaobaSi iyvnes garTuleb, ro
aÃdola Tavis amxanagebiT miepar axluaSi, esriesa-d mindias daxkres tyvia.
mindia ro Caiqc, gaiges RilRvlebm, ro davxkariTao-d pirCaRm daiqcnes.
aludaurm ro nax Tavis Zma Caqceuli, gaiqca-d arxotis wyals gaqceul
gafrind; gaxyv pataraT mangiaic. ro gadaCindes jarais wyaroT iqiTi, iq
gza CaRm cerad dauxvevda-d gZel Wala gadiod. aludaurm gadaxena-d iq
arcad vin as, arcaR imTven xan iyv gavlil, ro es Wala gaeTav gaqceuls
RilRvlebs. Tu ara, sad wavidesav, dafiqrd aludauri. am dros gamavard
Tofi-d tyvia aludauris sapiriswamles maxvd gulze nakidebs. sapiriswamle
rqisa iyv gakeTebuli-d tyviam zeTa gverd daamtvriva, meores ki veRara
daakl. aludaurs tyvia isiTs magari ZaliT maxvd, ro tan dauZra, totze
deec. winwin verc Taod gaig, tyvia Ãorcze maxvda Tu ar. ro Caxena-d nax
sapiriswamle daumtvrevavav, gaig, ro arai mWirsav tanzedav. RilRvlebs ki
is egon, ro Caiqcav, mavkaliTav egicav. adges sayuCSiiTa-d daiqcnes Siniske
pirCaRm. maubrun aludaurmac Tavis Ãirimi-d Tof ro gavard, aÃdola
waiqc. pataraT mangiam sxvebs RilRvlebs esriv, magrem imaT maaswvresa-d
male kldes maefarnes, goStikaurni iqav Casafrdesa-d daaneb aludaurmac
Tavi, ro gaig erT kac qve mavkaliv. memr RilRvlebi Sausxdes mÃarsa-d
daWril aÃdola wamaiyvanes. mangiai-d aludauri mindiasTan mividesa-d
naxes, ro iqav cocxal iyv, uTxres ro erT RilRveliv Cvenac mavkaliTav,
SamagwireTav. mindiasac gauxard, ro mtris javr ar gaxyv saiqiosa-d misuls
uncrosic mzas daxvdebod. aludaur mindias daubrunda-d mangia arxot
wamavid Ãmis gasatexlad. mivid arxotion xalxi-d wavides aludauris
nasrevSi. naxes, ro tyviis gatanili firtvis naglejeb-i xyrava-d sisxliT
masvrili iqaobai. Camaxyv xalxi sisxlis kvalzeda-d maÃeles amJorites
tyis pirSi Samawolil aÃdola cocxal mkvdari. amxanigebs iqamdin ki
evliva-d iq tyis pirSi daewvin, ro aRar Taod SazZlebiyv imis vlevai-d
aracaR aÃdolas xqoniyv Rone. RilRvlebs isic Rgonebiyv, ro aqamdin arvin
gamagvidgebisav mdevradav. xval mkvdars waviRebTav, Tore isi sasicocxleo
ki aRar yofiliyv.
cocxal-mkvdar ro maeÃel, aRarc arxotivnebs deekr, egiv masarCo aRar
asav. mabrunviliyv mdevari. meore dRes aÃdola mkvdar waeR RilRvlebs.
aludaurs es did saxelad gauvid ÃevsureT. ulocevdes saxelsa-d uzidevdes
pativs, sadac jarze Saxvdebod smaSi. eubnebodes axal-axal simRereebs,
325
TavÃmelad SasamRernebsaca-d jarze fandurze samRerlebsac. am saxelis
qniT imaT Camamavloba dResac amayobsa-d saxelian gvarad sTvlian Tavs.
exlandel xalxic aludauris Svil-SviliSvilebs umReren aludaurisad
naTqvams simRerebsa-d locvenac ludianebs Tasebs aludaurisad. imisad
naTqmebis simRerebis mRera imis Svilbolosac axalizebsa-d Tavs awonebs,
eseTis meomris SvilboloobiT.
qavis kar ra ambavia, dilas amaes mzisasa.
gabuurT mziri audga, Camatexnas Rgav cisasa.
brali as mindiaisad, xans ar aZleven cdisasa.
kuTxis kulais CamaSla, beWn ro miandvna qviSasa.
zed daSCa aludauri, daelnebas Rgav cisasa.
gaqceul gamafrindebis mag wyalsa arxotisasa.
aÃdolas Camaxkioda: `ÃelT magcem Senis Wkvisasa~.
gaqceul ver gaexveweb tyviasa Ãirimisasa.
Tofi dagayris wamalsa, tyvias zed dagkravs isarsa.
baraqel aludauro, gminvas ar xyurob Zmisasa.
jarais wyarod gaxfrindi, gaufrindomsa sxvisasa.
goStikauri dolai totiT Txris dabla qviSasa.
Camaxyev aludauro, naTozsa gul-RviZlisasa,maxÃelav amJoritesa Sasafers Senis Zmisasa.
aÃdolas goStikaursa, ukuRm mlocavsa xTisasa.
dabrundi gabuuris Zev, napirs amaxyev wylisasa.
qeba niade SagÃdebis, imav dRes mZebnels Zmisasa.
326
ulakaurni
Camawerina apareka gogoWurma, 47 wlisam, s. guroSi, 1938 wels
qistebm makles ulakauri-d darCes co-coteebi oblebi xoligai-d idua. es
ymawvileb co-coteb iyvnesa-d ulakauris saxliskacebm iZies Suri. makles
samagiero qisti. magrem es ymawvileb ro wamaizardes, xalxm iqav yvedreba
dauwy, mama magiklesTao-d, maSin Tu ymawvileb iyveniTav, eexla xo dideb
daizardeniTav, radar Tqvenac maxklavTav. Tqvenebm saxliskacebm ro maklesav,
Tqven maSin cocoteeb iyveniTao-d axla droi asav, Tqvenac maxklaTav; Tumc
amaT ki aRara sircxvil edv _ xo makles kaci, Tunda imaT maekla-d Tunda
imaT saxliskacebs, sru erT iyv. magrem cudis xalxis ena cudis mets ras
ityvis. kidev Saagulianes es axalgazdebi Suris saZebrad wasavlad. xoliga
ki ufro warmamdgar axalgazda iyva-d idua ki ToTxmet-xuTmeti wlis
ymawvili iyv. amaT erT SinSi (biZaSvili) xyvand apareka. mauvides aparekas,
ro xalx gvayvedrebsav; marTaliav, mamaSCveniv naZebniav, magremav xalx mainc
ar isvenebsao-d wasvlas vapirebTav Suris saZebradav, Senac Tu ityvio-d
wamaxolav, Tu ara memr nu ityviv, ro radar miac gamagebieTav, raad waxvediTav
uCemodav. aparekamac uTxr: aba Tu iqav gvayvedrebenav, wavidaTao-d kide
mavklaTav, maviSoraTav xalxis sayveduriv. maemzadnesa-d wavides, iduam win-
win maSin Sairty Ãmali, saRilRood ro maemzadnes, CaÃd yverfSia-d dedas
uTxr: damiazreo dedao, ar mÃdebisaev Ãmaliv? Svilo, Ãmal ki gÃdebisav,
magremav cuds gzaze mizdiTao-d meSinisav, mterm ar gazaralnasTav. eh,
dedav, uTxr iduam, _ xalx gvayvedrebsa-d sircxvilianis siaruls sikvdili
gvirCev, ro qvec mavkvdaT, aba ra miwaT davswovT.
eesr meemzadnes, aisxes iaraRi-d, wamavides samzirlad miTxoske. mivides im
sofelsTan, sadac mamis mamklavT gvar ecodinebod. sofelSi ar Savidesa-d
basox (adgilis saxelia basoxi) ÃidsTan Causafrdes tyeSi. eloddes, ro am
sofleliv mgzavrad vin gamaivlisao-d imas davxkravTav Tofsav. elodesa-d
erT dRes am Ãidze Tof-dasakrav kac arvin Saxvd. sru xnierebi-d diac-
ymawvil mid-madioda-d imaT xo ar esrevdes Tofs. im Ramesac iq darCesa-d,
meore dRe ro gaTend, Tqves: vinac unda Sagvxvdasav, davxkraTav Tofiv.
meore dilas mze ro mavid, sofelSiiT gamauSves cxvari-d erTi axalgazda
wyems gamaxyv. win cxvar gamaiyara-d memr wyems gamaÃd Ãidze. gadausxes
Tofebi-d, ro Tofeb gaiyar, Caiqc wyemsi-d gadavard ÃidisyurTan. ulakaurni
daiqcnesa-d Ãid Caagdes; egon, Ãid Tu CavagdiTav, qistebiv wyalSi veRar
gamavlenao-d mdevar veRaras dagvaklebsav. Tofis Ãma gaigones basoxa-d
327
gatyd Ãma sofelSi. gamaudg mdevari. isen wamavides ki, magram im imediT,
ro RilRvlebiv Ãidze ver gamavlenav, aCqarebiT ar wamavides. magram wyal
ar iyv Zalian didi-d erTsxvis ZaliT mdevar wyals gamavid. ulakaurn jer
samniv erTad midiodesa-d, ro gaiges, mdevariv wyals gamavidav, aparekam
uTxr, ee gori-gor wavidaTav. aq erTi cota tye iyv, tyeSi nu SaolTav,
Tore win magvaswrobenav. gori-gor wasulebiv qve ar mautevTav axlosav.
gorzeiTav vRnaxavTav mdevarsao-d axlos ar mautevTav. iduama-d xoligam
ar gaugonesa-d tyeSi Savides. aparekas mdevar jer ki gamaudga-d, ro
vera daakles, daanebes Tavi. iduasa-d xoligas ki maaswvres wina-d isr
Samaimwyvdivnes SuaSi, ro gasaval aRarcaiske misces. erTkniT ro dauwyes
Tofva, sxvake wamavides, sxvakniT dauwyes Tofva, sxvake wavidesa-d naxes,
aRarcad iyv wasavali. Taodac Ãla dauwyes Tofebs, magrem Casafrebuls
xalxs ras daaklebdes. am Tofis ÃlaSi xoligas daxkres tyviai-d maSiv
makvd. iduas sayuC aRar xqonda-d Tavis Zma daidv mkvdari sayuCada-d
imazeiT daiwy sreva. jer ki isriv iduamac Tofi-d daxkres amasaca-d Caiqc
Zmazeda-d makvd isic. RilRvlebm ro daijeres, ro orniv davxoceniTav,
mivides, axyares iaraRid, TriT miTarnes ÃidsTanamdin, ÃidsTan waxyares
talavari-d sabliT gadaabnes erTucsa-d titvlebi gadaxkidnes Ãidze. es
aparekamac gaig, ro SinSn damiÃocnesav, magram aba rasaR izmod, imasac
maxklevdes. wamavid aparekai-d guros maitan es ambavi. gurovleb wavides
mkvdrebis masatanad, magrem manam saÃsar ar miatanies RilRvlebm, aRar
daanebes Tavis mkvdrebi. saÃsris mitanamdin arc Ãel vis axlebies, mkvdrebi
Ãidze ekid. imis gulisad gurovlebmac saÃsris mitana ar daagvianes, ro
Tavis mkvdrebi ar emetebod esr yofiliyv. saÃsris mitanidges wamaiRes
mkvdrebi-d samagiero sisxlis aRebaic imaT saxliskacebm ar daagvianes.
am ulakaurT omzeda-d daÃocazed simRerebic as naTqmebi, jarze sam-
Rerlad:
ra ambavia, vaJebo? ra wyromai dgas xTisao?
veloba gaubedavis ulakauris SvilTao.
SinS gaxyva aparekai, magra mWereli mÃrisao.
Savad iRebnes maskvlavni, mTvarec Savs icoms pirsao.
Camaiares Walai, basox javri SWirs mtrisao.
wyems Tofis bolSi axvies, manZila dasces rqiTao.
dabrundes nasaxelarni, Ãid ki Caagdes wylisao.
matyuvdes siymawviliTa, wyal didi ar madisao.
328
eg ver daiWers mdevarsa, qisteb Sig gamadisao.
omoben ulakaurni, bZaneba iqna xTisao.
win-win xoligas daukres, xani ar misces cdisao.
mTiT Camabrunda idua, ndoba Znelia Zmisao.
yelWrelsa iduaisas kvamli sulwuxad zdisao.
eg ufro sakvirveli as, Zmas safar xqondas Zmisao!
RmerTo ra didi bralia, Ãids dakideba mkvdrisao!
Sin waed aparekao, wasvla wesia mTlisao.
dedas uambe ambavi Cveni-d qistebis cdisao,
vin etyvis magaT dedasa? malodin nu aqv SvilTao.
amagaT debs ki uTxariT, naWapn maiWran Tmisao.
amag simReris maTqvami arxot wingardas zisao.
mewada Sawuxebulsa Samaxeneba mTisao.
qarm maitana ambavi mag ulakaurT cdisao.
gamamitaneT xanjari, naqoni RilRvlebisao.
ar mamcemT, ar mewyinebis Tvqven ufro SagÃdebisTao.
2.
`amboben ulakaurni, Suri goqv saZebario,
naZebn gvyov ulakauri, kidev gvixedven sxvanio.
basox Ãidis pir Tof gadis, urjulos Sazdves zario.
omoben ulakaurni, sru iZvris mTa da bario.
naomars amagaTasa, TvaliT ver Rnaxven sxvanio~.
guroelT xarebis daparva qistebisgan da misi ambebi
miambo da Camawerina Torel gogoWurma, 40 wlisam,
sofel giorwmidaSi, 1936 wels
qistebi-d gurovlebi winidgesav aras zavzed iyvnes. xan erTucs Ãocdes,
xan xparevdes erTucs qurdulad, xan ecemodes qistebid, ZaliT itacebdes
cxvarsa-d Ãar-cxens. erTxan dasacemlad masulebm maaÃerÃesa-d galales
guroelT Ãarebi mTaSi nadgomebi. Ãarebi galales ocze meti, verc gaiges
guroelT meores dRemdin. meores dilas meÃaravnem maled gaiga-d Ãma gatex
sofelSi. sofelSi daiqc mdevari. gaxyves Ãaravnis kvals (sxvas dros esr
gabedulad mdevris gayola andrez ar as, marto erTxan Ãadueln gaxyves
RilRomdin Ãarebsa-d meored guroelni. sxvas wvrilmans saqmeze ki bevriR
329
gaxyoliva-d aseTs damcems xalxs vervin swond amTvens). gaxyves guroeln
kvals, kvali isarTRelisas wavida-d arxotis adgilSi tanies Cavid. aqiT
aiar lartanis gori, saÃaris Rele gaiar, bisna gaiaresa-d Corex gadavid.
CorexiT Caiara-d neTxis kariske wavid. es iseT maRal mTebi gadavlil, ro
ucxom ro naxas, ar daijerebs, Tu am mTebis gadasvlas Ãareb SazZlebs, jer
gverdal kldian mTebia-d, memr Sori. arc vin imas daijerebs Tu RilRvelT
amden aRma CaRma avliesa-d Tan guroeln mizdevdes. erTs dRe Rames idines
Ãarebma-d guroeln ki dilas wamasulebi wuxr miewivnes neTxiskar.
gurovlebm aq dasaxelebuli mTa-kldeebi Ãarebis kvalze idines; Tan-Tan
atyobdes, ro kvali axali iyv. bolos isr axlos mavides, ro Ãarebi sadac
wyalSi iyv gasuli, wyal aRar iyv gamSrali wylis pirebSi. RilRvelebm
neTxis kar molales Ãarebi-d balaxianSi gauSves. Taod aiaresa-d kldis
TbesTan dasxdes dasasveneblad. am dros gadaCindes guroelnic ocamdin
kaci-d naxes Tavis Ãarebi. guroeln ro mavides, naxes RilRvlebmac. Ãarebs
Tav daanebesa-d wavides gorisad masatoleblad. es gurovlebmac naxesa-d
erT axalgazdam Tofis sreva maindom qurdebisad, magrem amxanigebm uTxres:
ar gvindav kacis sisxlis daRvraiv, es Ãareb xo dawiresav eseeb gavlalaTav.
am saubarSi gamavard Tofi-d sworad im axalgazdas maxvd tyvia, romenic
imaT Tofvas maiTxovd. tyvia gulSi maxvda-d imav wams mkvdar daec dabla.
gaiges qistebmac, ro kac mavkaliTav, gaiqcnes manam guroeln esrevdesa-d
gors amaetolnes. aRarc aq dadges, gaswies tyedatye-d wavides RilRoske.
gurovlebm jer ki ver miiwones ÃarebsTan misvla, zogebm Tofeb gadausx
iqiske, sadac RilRveleb gadaefarnesa-d zogebm Ãareb gamalalesa, gamayares
wyals. gaakeTes sakacei-d wamaiRes mkvdari. meores dRes tanies mividesa-d
mesames dRes Ãarebic guros malales.
imedais Svils, makluls, erT uncros Zma daSCa-d erTi axloel
saxliskaci. eseeb jer ki Zalian cocoteebi iyvnesa-d erT-ori wlidge
SazZles iaraRis ÃelCi aRebai-d samzirlad wasvla. amaT mam-biZaebi malev
daÃocilebi xyvanda-d oblebi iyvnes dazdilebi. Teqvsmet-Svidmetis wliseb
ro daizardnes, tuCaT-nikoi-d imedaT baÃuÃa wavides qisteTSi Suris
saZebrad. imaT isic gaiges, ro amaT Zmis mamklavi saxanoel kac iyv. mivides
RamiRama-d saxanos soflis pirdapir Casxdes tyeSi. Tavis mamklavisa saxl-
karic kargad icodesa-d kacsac icnobdes. uyaraules mamklavis saxlTa-d,
aqiT ro arvin gamavid, mamklavis SinSs daaSales Tofebi karSi gamasulsa-d
daWres. imaT ki is egon makvdao-d, qist ro daiWr, daidv, aRar daiZr,
ro mkvdar vegoneo-d aRar mesrevenav. marTladac am ymawvilebs mkvdar
330
egona-d aRar esries. adgesa-d wamavides miTxos Cdilisas piraRm. am Tofis
Ãmazeda-d kacis daWraze gatyd Ãma miTxosa-d mTelis soflebis xalxi daiqc
mdevrad. miTxos Cdil boloSi tyei asa-d tyes ro amauwydebis, kldianebi
gorebi madis mTebiske. RilRvlebm gzebic kargad icodesa-d isic icodes,
ro miTxos Cdili ro amaTavdebod, memr aRarcad eqnebod wasavali. manam
iseni tyes amaaTavebdes, RilRvlebi win Saxvdesa-d Sakres imaT asaval
gzai. mivides isenic, ascdes tyesa-d maRla kldianebs gorebs maekidnes.
gaxenesa-d naxes, ro maRla RilRvlebi xyon Casafrebulebi. nikom uTxr, ro
iqav pirCaRm daviqcnaTav, tyeSi SavidaTao-d iqiTav RamiT waolTav, Tore aq
aRar gagviSobenav cocxlebsav. baÃuÃa Zalian daRaluli iyva-d uTxr, ro
raic ginda mamividasav, me siarul aRar SamiZlavav. niko gadaxt, ec erTs
yuresa-d gaiqc pirCaRm. Savid miTxos CdilSia-d daRamebamdin aq daimal.
daRamebidges wamavid ugzos gzaTasa-d Satil mavid.
baÃuÃas ki Samaexvivnes mirgvliv erTs gorzeda-d dauwyes Tofva. wina
nasrevi mÃars daxkresa-d mastexes mÃari. Caiqc kldeT SuaSia-d Tof mainc
ÃelSiiT ar gauSv, uWirvels xelSi iqav Tof eWira-d RilRvlebi imiT ver
miudges axlos. isiTs alagSi iyv Cawolil, ro erTis xecros meti ara
uCinda-d. daxkres am xecrosac tyviai. mainc axlos ver miudges, ar icodes
kargad, daWril iyva, Tu eSmakobd. erT jaregion qisti iyv, TaTarais Svili,
gurovlebis ka nacnobi, qarTulic kargad icod. urjuloSiac gavedian kac
iyv (gaveda // gavlena). isiTi, ro is rasac ityod, miTxoelni imis sityvas
Zvirad daRlaÃevdes. iman uTxr qistebs, ro me miolav magasTanao-d Tof
aRarvin esrivaTao-d saqveynod Tav mamWraTav, TaTariSvilmav dandobiTav
kac maakvlevivav. RilRvlebmac Saaneles Tofis Ãlai, TaTariSvilm dauwy
qarTulad Zaxili baÃuÃas: Tof ar damkrav, me maolav Senkesav TaTariSviliv.
baÃuÃa mainc Tofis mamÃmare aRar iyv, isr xqond Ãeli damtvreuli-d axla
sisxl mizdiod bevri. mavid baÃuÃasTana-d icn imedais Svili, xuTmet-
Teqvsmetis wlisai-d ors alagze iyv daWrili. SaRbralda, uTxr: nu
geSinisav, me Sen ar magakvlevav. Zalian briyvad ki dazdiTav, Sua miTxosav
Sua dReSi xklavTav kacsao-d vin gagiSobsTav aqiTav, ar iciTaev, ro
mdevar gamagidgebisTav. memr wavida-d RilRvlebs uTxr: ymawvil yofilav,
ors adgilzed asav daWriliv, eg ymawviliv me mapativeTav, Tofs nuRarvin
esrevTav, wavlalavav Sinav, magrem, sruerTiav, magas moklen gzani xqonav,
isr mZimed daWriliav, ro egiv cocxal ver miaxwevsav Sinamdinav. RilRvelT
piroba misces, magrem Wiris patronebs mainc ar endobod: wasulsav iqav raiT
esrevenao-d memr Cvenac erTucs gvindav Ãocaiv, ro Cemgan dabaliTebul kac
331
maklanav (dabaliTeba: mindoba, motyuilebiT, RalatiT miyvana an TavisTan, an
safaridan gamoyvana da dazianeba). baÃuÃasTan mivida-d uTxr: am Tofsav verc
waiRebav Senav, me mamecivo-d memr me gamagitanav. iaraRian ro gnaxanav, vai
Tu cud eqnav Wiris patronebsav, Tqvenav kac maxkaliTao-d imis patronebsav
guli stkivav. e Tof mamecio-d waediv Tu SazZlebav siarulsav. me iqav waolav
qistebsTanaod Tofs aRarvis gamavasreviebav. baÃuÃas sxva gza ar xqonda da
misca Tofi qists. qisti cota gzas gamoyva, mxari dauWira da ise gamoacila
goramdin. mere qisti qistebTan dabrunda da daWrili ymawvili wamovida. am
dRes iar, RamiT iar sveneb-svenebiTa-d meores dRes Satil mavid. aq soflis
aqim iyv guguai-d iman daaxviv naWrevebsa-d karga xnis wvalebidges maarCin,
xoloT mÃar ki gauxaibrd. imaTgan daWril RilRvelic iqav marC. baÃuÃa
mÃriT gaxaibrda-d daiwy tuCaT nikom martom siaruli saxanos, mamklavis
masaklavad. es saxanovlebmac icodesa-d yvelas Tav-Tavisad eSinod. bolos
SamauTvales nikos, rom Cven Tav dagvanebev, nu vis magvklavav; mamklaviv aq
gyavav, makalio-d Cvenav mdevrad ar gamagidgebiTav. nikomac manam iar, manam
mamklav ar Caigd ÃelCia-d ar makl.
nikom mamklav ro makl, maSin Suas riyeSi Caujd. is kac gamTxilebul iyva-d
isiTis gzisas davidod, ro tyeSi Camjdar kac imas veras daaklebd. saxanos
gverdze wyal Camaudisa-d did qvian riyei. im riyeze gavliT wavidod, sadac
wasvla undod gurovlis mamklavs. mivid RamiT nikoi-d soflis pirSi im
riyeSi Cajd. gamavid es qistica-d wasvlas apirobd, ro daadv liSan nikom
gulzeda-d Tof ro gavard, mkvdar daec. imis saxliskacebmac gaiges, nikoic
naxes, ro gaqceul tyeSi Savid, magrem arc Tof esriesa-d, arc uken gamaudges.
imaT icodes, ro es Tav TavSi gaibara-d Tu kidev kacs maxklevdes, iqav
SiS undoda-d ar SaarCendes gurovlebi. isic xo icodes, ro imedaiSvili
im kacm ubralod makl, jer Ãareb daxpara-d RilRoske gaulal, gzaSi
daewivnes, isen ar Tofevdesa-d iqav qurdm esriva-d makl kaci. esr wamavid
niko, jaregasac qistis sofelze dRisiT gadmaiara-d Ãma aRarvin gasc.
cotaxan icocxla-d nikoic isarTReles zvavm makl. nikos sicocxleSiac
saxels ulocevd xalxi-d saqebs jarze samReralis simRereebs eubnebodes.
es ro zvavm daliv, Tavis col etana-d erT Satilioni makl imaTTan, erT
Satilion qve gadaSC cocxali. imaTad naTqvams leqsSiac naÃsenebi nikos
siaruli qisteTSia-d imis saxelianoba qeba-didebiT as naÃsenebi am leqsSi:
332
zvavisgan daÃocilebi: niko, mzeqala da wiqa Satilioni
(iwereba nikos saxelobasTan dakavSirebiT)
oÃero isarTReleo, SageWirxleba wverio.
sru Tavze gaZes lemade, eg oÃrad gasaÃdelio.
Sena xar codviT savsei, sru ZiriT masaTxrelio.
mirgvliv naxvevTa mTa-wverTa saxel gaRmetda Senio.
netavin gÃvretdas tyviai, an gWridas Ãmlisa wverio.
im dros iWexe, oÃero, mTaT ro daadges mzenio.
orols lomiviT oSkacsa ra ufer dazdev ferio.
sxvebs mTebsTan daikvexnidi, samn ki mec davÃocenio.
ra cudni xqondes sawylebsa is orni dRe-Ramenio.
nikos ar sciva, wiqao, ufro brali maqv Senio.
zepir xar Tovlze damrCali, ÃeliT giWirav Ãelio.
daisveneben, wiqao, sanadironi kldenio.
bevrjel aTene martoma didi Ramei bnelio,bevrjel ki gewva mklavzeda Seni berdenka Wrelio.
sizmarSi ra geCvenebis, zatorze giZevs Ãelio.
maeli gaTenebasa, jiÃvebs Saukra wverio.
bevrjel dasTofe jiÃvebi, CamaawiTen kldenio.
magis met, aras giambob, leqsi ar miyors gZelio.
qve dagibnelda, nikoo, mzesaviT piriserio.
raad gaswire gamzdeli, deda naTia, berio.
raad gaswire lurjai, niavqariviT cxenio.
waxvedi saxeliani, sircxvil ar dagCa bevrio.
miTxos uxaris qistebsa, bevras mauva ferio.
Sen daglil iyo, nikoo, miTxoelT mTa da velio.
miTxos daxvidod soflada, Zalze ver gedga mterio.
soflispir maxkal mamklavi, wiTlad SaReben kldenio.
uxariT ÃevsurT Svilebsa, saqon SagvCebis Cvenio.
aqamdin xaliz ar xqonda, ucbad uWamda mgelio.
mkvdar xo niadeg mkvdaria, egeT und iyos mTelio.
bral-ki as, tuCais Svilo, ro gagilaRda mterio.
vinaR darCebis cocxali, nikoo, Seni ferio.
333
qisti andaruyo da kaloTanel martiais Svilni
Camawerina giorgi qibiSaurma, 70 wlisam, sof. axielSi, 1939 wels
qistis sofeli, qisturad `nelx~ da xevsuruli gamoTqmiT `neTxa~ yvela
qistis soflebze ufro axlos iyv arxotis soflebsTan. arxotivnebsa-d
neTxelebs miden-madenai-d stumar-maspinZlobaic yvelaze ÃSirad xqond
erTucsTana-d sisxl-qurdobaic amaT ufro meti xqond erTmanecSi, manam
sxva RilRvlebsa-d arxotivnebs.
neTxelni yvela RilRvlebze metad Raribad cxovrobdes, yvelaze mets
qurdobdesa-d yvelaze metad daundonic iyvnes. arxot Tu daundoi-d
Ralatian vin iyvis, neTxelT Rgavav Tqvian, sxod ki savaSkacoda-d samamacod
RilRos yvelaze win idges, am sofelSi isiT vaSkac ar gaizdebod, ro
sxvaze yoCaR ar yofiliyv.
am sofelSi erTi Zalian Tvalad tanadi-d mamaci saxelgaTqmuli vaSkaci
gaizard, andaruyo. andaruyos mamas fareSa eqvivna-d arxotivnebsTan arc es
iyv cuds ganwyobilebaSi. Svilic eseT gazard, ro arxot ÃSirad davidoda-d
arc aras xparevd arxotivnebs, xoloT bude-ÃevsureTiskesa-d mSaviske nu
damiSliTav qurdobasav _ tyod andaruyoi-d arxotav bewvs ar gavamrudebav.
arc sxvas vis mivscemav arxotisad Ralatis nebasav. amavdros orn Zmani
kaloTanas cxovrobdes axalgazdani: xirsilT martiais Svilni: kvirikai-d
giorgi. es axalgazdanic maSindelis kacis wesiT, RilRosac saxelgaTqmulni
iyvnesa-d ÃevsureTac puradobiT, guladobiT, qurdobaic SeeZliyv, kacis
makvlaic, megobrobai-d, mtrobaisa-d maSin vaSkacsac eseTaoba gauTqvemd
saxels. andaruyoi-d martiais Svilni male daRmegobrdes, erTmanecs,
jer ubralo miden-madena-i xqond erTada-d, memr qurdobasac Ãel mixyves.
martiaSvilT andaruyo aparviebd RilRvelT Ãar-cxensa-d martiais Svilni
andaruyos daxyvebodes saqurdlad bude-ÃevsureTa-d mSavs, iparevdes
cxenebs, miudioda-d yiddes RilRos. xalxi utyobd am ambavs, magrem SiSiT
verasvin eubnebod.
erTxan mSaviT daipares cxenebi-d RilRos galales. iq andaruyos
unda daeyida-d rasac fass aiRebd, memr unda gaeyv yvelas es cxenebis
nafasuri. andaruyom cxeneb dayid, magrem kaloTanelT mauSar razedama-d
daxuT (daxuTa: ar gadauxada) imaT wili cxenebis fasi. amaze karga magrad
Saimdurnesa-d bolos iqav daSoSmandes, xoloT kaloTanelT Zalian gulSi
ki CaeWr es ambavi-d fiqrobdes: Tu dro dagvCav, amas ar vapativebTav
andaruyosav; isr pirad ki viTam sru arcraiv, isr iyvnes.
334
erTxan andaruyo wavid baris RilRos, nasiries (nazrani qisturad). iq ori
gaTqmuli yaCaRi xyvand megobari, wamaiyvan iseebica-d wamavid kaloTaniske.
am sam yaCaRs garigebul xqond: unda gaeyolnes martiais Svilnic anda,
an cxvarze sad dascemiyvnesa-d an Ãaravanze, gamaelala-d unda pirdapir
nasiries gaelal, rasac maasxemdes. SuaRamis dro iyv, ro kaloTanas
mavidesa-d kvirikai-d giorgi gamaaRviZnes mZinrebi. kaloTanlebm RilRur
ena wmidad icodes, masuls stumrebs RilRurad xkiTxes mSvidoba-ambavi-d
Saiyvanes Sin. raic stumar-maspinZlobis wesi, masulebs kargad dauxvdes.
andaruyom qarTul icoda-d qarTulad uTxr martiais SvilT Tavis masvlis
mizezi. gamagvyeviTav Tqvenacav uTxr _ gamavlalaTav an cxvario-d an Ãar-
cxeniv, nasiries gavyidaTao-d gaviyoTav fasiv. es or kaciv nasirivlebi
arianav gaTqmuleb kacebio-d eseeb Sagviwyobenav Ãelsav. exla ki daRalulebi
orTav, Tqo andaruyoma-d xvalwuxr ki unda wavidaTav, ro Cven mosvla arvin
gaigasav. giorgim uTxr: `raic Sen gindav, yvela samsaxurs gagiwevav, exla
Tqven maisveneTav. giorgim cxvar dakl, gamaaRviZ stumrebi, axal Ãorcis
yaurma aWmiva-d daiwy Tenebaic. RilRvlebm tyeSi gasvlai Tqves maspinZlis
xaTriT, vaiTu aqav mavidav vinao-d gaigebenav Cvens aq yofasav. magrem giorgim
uTxr: Cems WerxoSi arvin Samavav. tyeSi ro gaxvidaTav, mzian dRei asao-d
qurdis kacisad ar vargav mzis naxvaiv. iqav am WerxoSi maiTmineTav (qistebm
icodes, ro saqurdlad rosac emzadebodes, erTs an or dRes mzes ar
Rnaxevdes. Tu dRisiT mzei naxav, Ramis sibneleSi kargad veRar xedavsav, Tu
mze ar naxav, kargad xedavsav, rac unda uCin Rame iyosav). meore dRes stumrebi
giorgis WerxoSi taxtebSi iwvesa-d eZin. arvin ar icod Tu eseeb aq iyvnes,
xoloT kvirikama-d giorgim Tavis SinSs WabukaT giorgis gaandves es saqmei-d
dRisiT esi davidod RilRvlebsTan. giorgima-d kvirikam Tavis SinSs isic
uTxres, ro saqurdlad gamagvyeviv. WabukaT giorgi qurd ar iyv, magrem exla
isic Sagulianda-d maemzad saqurdlad. am dRes giorgis WerxoSi eqvs qurdi
iyv, sami RilRveli-d sami kaloTaneli. bevris saubridge gadaswyvites, ro
piriqiT ÃevsureTis mTebSi nadgoms cxvars sad davecnaTao-d gamavlalaTav,
meores dResav mTidimTiv wasulebiv Corex gadaolTao-d iqamdinav arc
mdevar gamagvidgebisav. es dRe saubriT gaataresa-d ro daRamd, wamavides
eqvsniv saÃevsureTod. Samaiares kaloTanis ÃorÃi-d wyarosTav (adgili aris
kaloTanlebisa sazafxulo saZovari da aq mecxvareebi cxvars ayenebdnen) gzis
marjves nadgomi jlugais cxvris fara naxes (jluga iyo fSaveli mecxvare
sofel uZilaurTidan da am mTaSi qiriT ayenebda cxvars). jluga fSaveli
335
iyv gvarad Corxauli. sru wlisTaod aZlevd sabalaxes qiras kaloTanlebs,
gadmaudiod amaT mTaSi, zafxulobiT aZoebd cxvars. RilRvlebm ro es cxvris
farai naxes, sulm wazZliv aqiskesa-d kaloTanlebs uTxres: `raiR Sors dena
gvindav, ai, cxvariv aq dgasav. kaloTanelT uTxres: es cxvar-mecxvareiv Cvens
mTaSi dgasav, Cvend mabarebuliav jvarisadao-d kacisadav. Cvenav amaT ver
uRalatebTav. memr isiT patroni xyavav mag cxvarsav, jlugaiv, ro imas veras
vin waarTomsav usikvdilodav. bevr uSales kaloTanlebm, magrem andaruyom
gainiJ, ro aucilebliv aqiT unda gavlalav cxvario-d, Tu gindaTav, Tqven
damiSaleTao-d Tqvenac memcxvareebs mieSveleniTav. miolav, davibaliTebav,
rosac daeZinebisav, jlugasac Savxkonavav magis wyemsebsacao-d e cxvars qve
gavlalavTav Cvenav. ro veRara gaagones, kaloTanlebs andaruyosgan Zalian
ewyin eseTi Tavxedobai-d erTucs Cumad uTxres: `Tu amas es ganiJeba ar
SavananeTav, kaceb ar viqnebiTav. Cumadav jlugas uTxraTav amaT fiqri-od
iman Taod icisav. Tu jlugas gauWirdav, Cvenac imas miveSvelnaTav. Cvendao-d
Cvenis jvar-jvaris karisad mabarebuls qristians xalxs ki nu uRalatebTav.
amazedav am urjulos qurdebs nu gavamarjvebTav. andaruyom bevr aRaravis
aubna-d pirdapir mSavlebis binaiske wavid. amaT mtris SiSiT marÃe ZaRlebi
xyvand, ro imaT gaugod buzvic ar gaivlid. Taod jlugai-d wyemsebic aq
mTxilad iyvnes, raki kaloTanis mTas RilRo axlos xqonda-d masalodneli
iyv cxvarze dacemai-d cxvris galalvai. maSin ainal Tofi axal Samasuli
iyva-d jlugas sadam eyida-d dResa-d Rames ÃelCiiT ar iSorebd. RilRvel-
arxotivneb ro jlugais binaiske wavides, imis ZaRlebm maSiv gaugesa-d karga
Sors gzaze maegebnes yefiTa-d binaiske feÃis gadadgmis nebas aRar aZlevdes.
ZaRlebis Ãmaze jlugai-d imis wyemsebic wamavidesa-d mamaval kacebs
Soriaxlos mirgvliv Samaexvivnes. jlugam uZax: romnebi xarTav. RilRvleb
ar aSCqamdesa-d martiaT giorgim uZax: Cven orTav martiaiSvilniv, sxo
stumrebi gvtanavav, jlugao magvaSorev es ZaRlebiv. jlugam giorgis Ãma ro
icn, gaujavrd ZaRlebsa-d binaSi waiyvan stumrebi. RilRvlebis stumroba am
SuaRamis dros ar maewon ki jlugas, magrem ifiqr, stumariv mainc stumariav,
raic unda dro iyosa-d vinac unda iyosav, ginda qristianio-d ginda urjuloiv.
miiyvana Tu ara binaSi stumrebi, jlugam uZax erTs wyemss, saklav maayvaniv,
RilRvlebs daakvliv, raki iseni qristianis ÃeliT daklulis Ãorcs ar
Wamdes. memr wyemsmav gaatyava-d gaakeT Tavisebur yaurmai. aWmies stumrebs
axal cxvris Ãorci-d memr wyemsi Tavis adgilzedav wavid. sxo wyemseb arc
mavides binaze, RilRvlebm verc is gaiges, ramTven wyems iyv, an iaraR ra vis
xqonda-d an sad vin iyv Teoze.
336
pur ro Wames, RilRvlebm Cumad maisaubresa-d gadaswyvites, ro daeZinebisav,
jluga an daviWiraTao-d an mavklaTav (kaloTanelnic isr iWerdes Tavs,
viTam RilRvlebs uWerdes mÃarsa-d gaalalviebdes cxvars). wyemsebic, Tu
Zalzed vin Sagvidgav, davÃocaTao-d es faraiv naxevar mainc mavsxlitaTao-d
gavlalaTav. magrem es RilRvlebis azri kaloTanelebm jlugas gaandvesa-d
uTxres: Zalian mTxilad iyaviv, dacemas gipirobenao-d, rosac saWiro
iqnebisav, Cvenac Sen mageSvelebiTav. jlugam RilRvlebs erTad gauSal
nabadi-d samniv erTad daawvinn, arxotivnebs _ erTad. Taod ki gaiara-d calke
Samawv nabadSi gaxveuli. iqiT maipar kaloTanlebTan mucliT qanviTa-d uTxr:
cotai xnidgesav me magaTav gverdzeiT davxkravav Tofsao-d samTav erTad
davaÃvretiebav, xoloT Tqven mzas iyveniTao-d mameSveleniTav. kaloTanelnic
dasTanxmdes, micocd uCins RameSi jluga iq, sadac RilRvleb iwves, pirqv
dawolilm esriv erTad nawolebs RilRvlebs, orn ki daafarebivn erTucsa-d
gauar tyviam, mesames qve dascd maRla abrunvil tyviai. erT ki imaSiav darC
mkvdari-d andurayo daWril wamaxta-d gaiqca-d qarTulad iZax:L `ai dedas
gitri, moica~. gaqceuls andaruyosa-d im RilRvels, romenic cocxal darC,
gadeetannes kaloTanelni-d xanjreb dasces orTav. WabukaT giorgis Tavis
saxliskacis, mgelais Tofi xqond qarTuli, gaqceuls andaruyos es Tofi
TavSi daxkra-d orad gadatyd:
ras swyalobs mgelais Tofsa, namtvrevni gadadiana.
eesr Caaqcies andaruyoic, gaqceuls erT tyviaic kidev maaswvr jlugam,
TavSi esvriva-d laS-yban daamtvrevivn:
rai xkres andaruyosa, laSnCi ro gverdze Rbiana.
amnairad daÃoces RilRvlebi. es ambav isr erTbaSad maxÃd, ro wyemsebm verc
ki maaswvres Tofis Ãmaze binaSi masvla. miT umetes, ro jlugas wyemsebisad
naTqvami xqond, am Rames raic unda mamÃdariyv. gamTxilebulebic xyvandes,
rawams gaigonebTav Ãmasav, raisasav binaSiiTav, imav wams binaSi meediTavo-d
magveSveleniTav. wyemsebic esrac maiqcnes, Tofis Ãmaze maSiv daiqcnes,
binaSi mavidesa-d naxes, ro saqme gaTavebuli, sam qisti wevs mkvdari. axla
kaloTanelnica-d jlugaic iman daafiqrn, ro xalx gaigebsao-d stumreb
dauÃocavav, ityvianav. imas arvin daijerebsav, ro iseniv Taod apirobdesav
337
Ralatsao-d dacemasav, ro jlugas ar daeswvrav. mTis xalxSi sircxvil
iyv stumris makvla, ro stumris meRalates karSi aRar gamaevalod; Tan
kidev, mter gauCindebod. andaruyos av xalxi xyvand Zma-saxliskacebi, mama
fareSai-d eseni arc kaloTanelT SaarCendesa-d arc jlugas Tavis Wirs,
rosac gaigebdes. gadaswyvites, ro damalan ameebis daÃocva.
damalan raÃel? erT is iyv saSiS, ro Tofis Ãmas RamiT amRion memTeeb
gaigonebdesa-d imaT enaic ar daiWerd, etyodes RilRvlebs, meore is iyv
saWiro, ro isiT adgilas daemarx mkvdrebi, ro vervis gaeg. gadaswyvites
ro aitananana-d sanadiro kldeT ZirSi, qviSaSi daRmarxanada-d zed bevr
qviSa daaqanan. aitanes wyarosTav kldeT ZirSi. aq Zalian mbil qviSa
iyv. gauTxares qviSa, Caagdes samive mkvdari-d daaqanes zed qviSa. RamiT
mavides binaSia-d dilas maled miayar-maayares miwa am sisxlsac, sadac
iseeb daÃoces. memr cxvar gaavl-gamaavlies zeda-d SaRries nasisxlari.
romensac gzaze aavlies es mkvdrebi, amazedac meores dRes cxvar gaSales
kvalis Sasarevlad, ro an sisxl ar vis enaxa-d, an kvali. es yvela kargad
Saarevies cxvars. meores dRes jlugam or-sam saklav misc kaloTanelebsa-d
iseeb gamalales Sin, viTam cxvarze saklavebis sayidlad iyvnes wasulebi,
iyides saklavebi-d maasxes mTaSiiT. erT kvirae ro gavida-d andaruyo
aRar dabrund, Saswuxdes jalafni-d wamavid imis mama fareSa martiais
SvilTan ambis gasagod. fareSa pirdapir amasTan mavida-d uTxr: kaco
ra iqnav andaruyoiv, ro ori amxanigiT wamavidav TqvenTanao-d aRarcad
dabrundav. giorgim uTxr, ro aq arvin masulav, Tu masuliyvesav, aqav
xalxic Rnaxevdao-d, xo iciv, uCemodav arc wavidodesav, arc ÃevsureTao-d
arc mSavsav. albaT CemTan ar mavidesav, RamiT Saiaresav an mSavs iqnebianav
wasulebio-d an ÃevsureTav. fareSa ÃevsureTac wamavid, giorgic gamaxyv,
magrem ras gaigebdes ÃevsureT. fareSa eSmak kac iyv. megobrebic bevri
xyvand arxot. bevr iZiv, iwval, kacebic daayena-d bolos amRionT memTeebis
naTqvam gaig, rom ama da am Ramesav Tofis Ãma iyvav mSavlebis binaSiav.
es amRionT memTeebisagan gamaiTqva-d gaigones fareSais megobrebm; ameebm
fareSas uTxres. gamaiTqvav isic, ro Tofis Ãma ro iyvav, meores dResav
kaloTanelebmav im binaSiiTav saklaveb maasxesao-d amaze fareSam eWv
aiR, egen xo ar uRalatebdesav, naqurdalic ro daxuTav andaruyomav. es
ambav jlugamac gaig, ro eWv aiResao-d. erT Rames imaTac daadves jox
Tavis cxvarsa-d, wavides mSavis mTebSi. axla es gaiges RilRvlebm, ro
memcxvareebic gaiparao-d ufro daeWviandes, tyuilad ar wavidodav iseebiv,
Tu gulSi mizez arai xqondav. kaloTana samtrod saSiS alagSi iyva-d miT
338
eZnelebod Tqma, icodes ro masvenebas aRar miscemdes neTxelni-d imaT
makeTei. am masazrebiT andurayos mamklavebm jer Tavis mezoblebs gaandves:
iseniv Cven davÃoceniTav, am ambavs aRara daefarebisao-d Cven aq aRarvin
dagvayenebsav. e bina gaacaleTav RamiTav, memrav aviyarnaTao-d kaxeTs
wavidaTav. eseebi jer ar gamatydes, manam bina sxvas soflebSi ar gaitanes
axiela-d WimRas, memr uTxres fareSas: Cven ki ar viyveniTao-d meores
dilas saklavebis sayidlad misulebmav erT RilRveli vnaxeTav mkvdariv.
mSavlebis binazedav. andurayo ki ar iyvav iqav. vkiTxeTav memcxvareebsav,
ro es ra ambavi asav, imaT Tqvesav, ro binaze dagvecnesav guSinwuxrav. sam
kac mavkaliTao-d aiqav qviSaSi unda CavRmarxaTav, ro arvin gagvigasav.
or kac atanili goqvao-d esic iq unda avitanaTav. nu visTan ityviTav am
ambavsav, adgesao-d TiTo cxvar magvcesao-d arc Cven vambobdiTav imiTav.
memr uTxres, ro aima-d aim alagSiav qviSaSi iqnebianav. amaT esr gadaferes,
magrem vin daijerebd eseTs saubars. fareSamac gaiga-d sxvam xalxmac,
ro isen iyvnes. arafer ar uTxr fareSam imiT, ro gamTxildebianav ro
is Samatyonav, ro me magaT es gaugiv. mavid bevr RilRvlebi, amaTxares
mkvdrebi-d sakaceebiT RilRos waiRes.
manam RilRvelni imeebs daRmarxevdesa-d Suris saZebrad wamasavlad
maiclides, kaloTaneln adgesa-d gadaixiznnes piriqiT ÃevsureTiske.
iqiT kaxeT wavides, kaxeT iSoes gasaveleb tye asxabari-d iq dasaxldes,
qistauris marjves.
RilRvlebm ro mkvdreb daRmarxes, wamavides Suris saZebrada-d naxes
kaloTana sru daclil _ aq aRarc kaci asa-d aRarc saqoni. amis memr
gZeldebis RilRvel-arxotionT mesisxleoba. am ambavze kaloTanlebs bevr
leqseb uTxresa.
1.
wamavlen nasirivlebi, Samaiarnes gzanio,mauvlen andaruyosa, diCin, gviWirev mÃario.emzada andaruyoi, iwrod gabanda jRanio,ubes Caidva sudari, jalafT daswera jvario.
an miac iq unda mavkvda, an und mavlala cxvario.
kaloTanaSi mavides Tval-SuaRamis xanio.
wamaegebnes xirsilni, martiais Sviln Zmanio.
RilRurad xkiTxes ambavi, daiwyes saubario.
etyoda andaruyoi, mSavlebs sad udgas cxvario,
339
vidinaT andaruyoo, aRar as bevrni gzanio.
mSavlis binaze mavides, elven siwmidis canio.
giorgim andaruyosa ar misca omis xanio,ma kvirikais xanjarma, aisxa sisxlis cvario.
ÃorÃSiiT Rvedra gamadis, qibiSauri vario.
vin iyvav, vis gagÃm enai, ÃorÃSi dgas codo-bralio.
saleqsod gamamigzavnen terRulis jiÃvis rqanio,gavawyvna beRlis yoresa, SoriT embodan Tvalnio,me Tqvensa qebas ar mavSli, sadac dasxdebis jario.
2.
cda unda aegeTai, mand ro kravelan* cdiana:
oÃSamT win, oÃSamT ukena, sabakes sisxliT svriana.
giorgim kravlianama CaCnuri gaapriala;
kvirikam kaloTanelma aRara daagviana.
WabukaTama giorgimL sru civ-civ wamaiara.
ras swyalobs mgelais Tofsa, namtvrevni gadadiana.
mSavlis gazdilma jlugama, ainal gaaÃmiana.
orT erTucs afarebiebs, raiT dakvritna tyviama?
rai xkres andaruyosa, laSni ro gverdze Rbiana.
satyaven gaayrevivnes, tyavebze wilsa yriana,giorgi eubneboda, erTs tyavs Cemoba xqviana!
dedunas daukereniT, tyavT saÃeln ar gvibiana,wyarosTaviske gaswies, Ãarni uRelSi Rbiana.
wverisZir amaitannes, qviSaSi Rmarxevdiana.
eeg leqs gamagigzavnaT RuliT babilis niama.
kaloTanelni isr saCqarod gadaixiznnes, ro RilRvelT veRara maaswvres,
Suris saZieblad erTxanac veRar maaswvres masvla imaT aq yofas. esen ro
wavides, darC amaT sofeli nasoflarada-d mTa-baric ukacod. maSin fareSam
maulal kaci arxotionT, ro kaloTanis adgil-mamulSiav kacm ar gaiarasav,
sam kac gvaklavao-d magis gulisad aiyarav eg sofeliv, eg adgiliv kacis
TavebSi Cven gvekuTvnisav (mTielebSi mainc is wes iyv maSin, ro kacis mamklav
ro aiyrebod, imis adgil-mamuli maklulis mepatrones SCebod). Cvenav imaTav
* kravelani _ am Zmebs imitom ewodeboda, rom Zalian xuWuWi Tma hqonda orives, batknis matyliviT, batknis matyls kraveli qvian.
340
kaxeT veRarcaiT mivxyvebiTav, ai adgils daviWerTao-d vinac am adgils
Sagvecilebisav, mamklavic isiav Cveniv. imaze viZevTav Sursav _ es gaugo nu
geqnebisTav, amas winswrobiT imiT gicxadebTav, ro memr aRarvin sTqvaTav,
winav radar gviTxariTav, Tu adgils Ãels zdebdiTav.
kaloTanas axlos mesamZRvred esaxl sofel amRa. amRionTa-d kaloTa-
nelT mTa-bari erTucze xqond, ufro samTo sazafxulo adgileb iyv
erTucze gadabmulebi. amRivnebm uTxres: magaT adgil-mamuliv Cvens adgil-
mamulzed asav sruav. Cven aq ar SamagiSobTav, sam kacis Tav ki arao-d
Tunda samoc kacis Tav emarTasav Tqveniv kaloTanelTav. Cvenav zog fas
micemuli gvaqvav kaloTanelTadav, zogic unda mivsceTav adgil-mamulSiav.
marTladac amRivnebs zogs vis mTa-bari xqond nayidi kaloTanlebisgana-d
zogs visai. cal-calke komlebs cal-calke komlebisgan. fareSa xan kacs
ugzavnida, xan TviTon midioda da urCevda: Cemi Svilis andaruyos da
sxvebis sisxli aq asav daRvriliv. aqav tbai dgasav sisxlisav. modi, Tav
daanebeTav amasav, nuRar davRvriTav sisxlsav, me kaloTanelT vercaiT
mivxyvebiv. am mamulis daWeriT Tu mainc ar mamSordav sircxviliv, me
karSi gasavali maqvav daleuliv. me aq sacxovreblad xo ar maolav, an
is fasiv me momeciTav, rasac kaloTanelT aZlevTav, an ijara mameciTav,
mainc xo Tqven Ãelsayrel iqnebisao-d, Jjobav, ro am adgilis gulisad
sisxls nuRar davRvriTav. es ambavi amRivnebm kaloTanelebsac uTxres,
RilRvelniv an mamuls Txoulobenao-d an imis nafasursav, Tu ara, muqaras
gvTxovenav. amaze kaloTanlebm uTxres: imaTav Cvenav mamuls ar vaZlevTav,
wamavidanao-d magvklanav, Cvenac aisiTa sisxl gvidgasav, raÃelic sisxl
magaT edgav, Tu ara, isic sakmaoi asav, ro adgilSiiT aveyareniTao-d
qonebaic sru gagviqarwyldav. Tqven ro RilRvlebs ra miscaTav, tyuilad
CagivlisTav, manam fass ar magvcemTav, mamulSi ar gagavlevTav.
amaze didxans iyv saubari-d bZola. bolos amRivnebi kaloTanelT sru
gauswordes mamulebis fasSi, zogm mekomurm met iyida-d, zogm naklebi,
visac ramTveni SeeZliyv. erT amRion kaci, saxelad bewina, yvelaze ka
mcxovrebi iyv am sofelSi. saxeliani-d magar kaci Zalian iyv, ro is arc
RilRvels epoeboda-d arc Ãevsurs. aman arc SiS icoda-d SasaZleblobaic
xqonda-d miT ufro bevr iyid kaloTanlebis mamuli-d daiwy Ãvna-Tesva iq.
bolos bewinas SuRl mauvid fareSasTan, nu daxolav uTxr bewinam, nu ras
iTxovav Cvenganav, agerai Senao-d agerai kaloTanelniv, me mamulSi fas
mivecio-d CemTan ara gesaqmisav. gamward bolos fareSai-d damuqarebul
wavid.
341
fareSas ro andaruyo maukles, meore Svil daSC kidev osi. osi maSin cota
iyva-d male wamaizard. gaig osim ro taniesav memcxvareeb gadmavidesao-d
cxvar-bina dadgav. andaruyos makvlaSi ro jluga iyv memcxvarei, amis
javri SWird osisa-d gadaswyvit jerav memcxvares mavklavav, imis javr
amaviyarao-d memrav kaloTanelT magivradav imaT mamul vinac daiWirav,
amRions vis mavxklavav. jluga fSavel memcxvare iyva-d tanies gudamayrel
memcxvareeb gadmasuliyvnes, magrem osi amas sru ar fiqrobd, vin iyva-d
sadaur iyv. xoloT memcxvare kac ki maekla-d sadauric unda yofiliyv. am
gudamayrel memcxvareebs andaruyos makvla arc ki xqond gagonili. wamavid
osi, erT amxanig sxo gamaiyol, maeparnes cxvris farasTan erTs gudamayrels
wyemssa-d makles TofiT. viTam memcxvareze iZies andaruyos Suri. wyems
ro makles, manam sxo wyemsebi mavidodes, cxvris fara upatronod darC,
magrem RilRvlebm Ãel ar axles, sircxvil iyv Suris saZebrad wasulis
kacis qurdobai. dabrund osii-d Sin misuls RilRvlebi saxels ulocevdes
wyemsis makvlaze.
es Suri ro iZiv, axla daiwy arxot siaruli samzirlada-d kaloTanlebis
magivrad amRivnebze sisxlis asaRebad. aq ki ufro imis makvla undod,
visaic javri SWird. ufro iZevd axvaT bewinas, raki fareSasTanac naSuRlar
iyva-d kaloTanelT mamulic imas eWir meti. bevrjel iyv osi samzirlad,
bevrjel Saxvd arxotion kac marjved masaklavSi, magrem jer ar undod
ubralo kacis makvla, marto bewinas emterebod. icod, ro bewinas Tu ver
maxklevda-d imisians sxvas vis maxklevd, isi neTxelT asayrelad gauÃdid
saqmesa-d imiT eSurebod jer amis maSorebas. ro wamavidod, isiTs alagSi
Causxis mzir, ro bewinas Tval arcaiT Seegd, Tore Zalian eSinod imisgan;
is Tu Casafrebas maaswrobd, azaralebd mzirT.
arxotivnebs, sofel amRivnebsa-d axiellebs erT samTo adgili xqond _ tanie.
tanies zafxulis Tibdesa-d zamTris saqon miudiod gasakvebavad. aq saxlebic
xqond sazamTroi. taniesac winav RilRvlebi mdgarana-d memr arxotivnebs
ZaliT dauWerav es adgili-d amazedac javr mazdiod RilRvlebs. osim icod,
rom zafxulis pirT arxotivnebi ÃSirad dadiodes tanies, zogi saxlebs miwas
ayrida-d tkepnid, ro zafxulis wyal ar Casuliyva-d xe-Wer ar dampaliyv. zogs
saqoni-d cxvar miud-maudiod, zog kidev Walas davidod Tavis sasaqmoze. sworad
am dros gazafxul wamavid osi samzirlada-d orn sxvan gamaiyoln. ors dRes
icadesa-d bewina ar Saxvd, iseni taniis kar isxdes tyeSia-d iqiT kargad Sors
Cind arxotiT masaval gza. Caiares sxo arxotivnebm, magrem osim ar aTofviv
iseeb. erTis kvirais sagZali xqond wamaRebuli-d is amxanigebs eubnebod: am
342
sagZlis gaTavebamdin qve maucadaTav bewinasao-d, Tu mainc ar mavidav, bolos
sxva kac mavklaTao-d memr wavidaTav Sinav.
mesame dRe gauTend Rilvlebsa-d mzemais xanT mavid axvaT bewinaic, erT
amxanig sxo etan _ ZiaT abaizZe. mziri maRlad isxd gzis TvaliT saWerlad.
aqiT Sor iyva-d ara daeklebod gzaze mamavals kacs. adgesa-d Camoirboles
maRliT. taniiskar taniis wylisgan gamaxramul beq iyva-d imas mausxdes,
arxotis wyalzeiT bewinai-d imis amxanig madiodes. arxotis wyalze mimaval
kaci taniiskar ÃidsTan cotas mindorze gava-d RilRvelT sworad am gziske
daikeTes sayuCeebi-d Casafrdes.
mavides bewinai-d abaizZeic am mindorze. RilRvlebi bewinas kargad
icnobdesa-d samTav imas daRliSnes Tofebi. abaizZes yur ar ugdes, bewinas
Tofic hqonda-d abaizZe uiaraRo iyv.
Tofeb ro gaiyara-d bewinas samive gascd, erT mirgvliv klde idv gzis
pirSia-d bewina im kldiske gaiqc Casasafreblad; ro gaig, tyviamav axlos
gamamiarav, me mTofvenav, mivida ki kldesTana-d meored gamaiyar Tofebi-d
bewinas gulze maxvd erT tyviai-d imaSiav makvd.
ZiaT abaizZe arxotis wylis piriske gadaxta-d maefar; aRar Cind is alagi,
sadac RilRvlebi isxdes. bewinaic ro aq gadamxtariyv, gadaSCebod, magrem
isi isiT uSiSar kac iyv, ro pirdapir iqiske gaiqc, saiTac Tof gamadiod,
am kldesTan Causafrdao-d memr ki vercaR erT wauvidod cocxal, Tu
amas sayuCSi mieswvr. RilRvelT ro gaiges, makvdav, daiqcnesa-d wavides
Wala-Wala rboliT. ZiaT abaizZe ki wavida-d arxot gatex Ãmai, daiqc
mdevar, magrem rasaR gamaSCebodes, isen maledav daiqcnesa-d gadavides
samSvidobos. es bewina im giorgaT Camamavlobis kac iyv, Cven ro TamarizZe,
mindiai-d sulxanaurT uSiSa davswereniT aq. exladac imaT Camamavloba
aiseTiv amayi-d mtrisad mimyol xalx iyv, rogorc iseeb iyvnes. memr bewina
amaT gvarSi yvelaze kai kac iyva-d mTels gvars Zalian uyvard. bewina
daasaflaves kia-d meoresav dRes wavides Suris saZebrad.
imis saxliskaceb wavides: badiaT ionai-d xomizura _ Zmani, sulxanaurT
uSiSa, or gareTul saxliskac gaxyv _ gajalaT gagai-d nislaurT ÃiClai.
xomizuras cametis wlis Svili xyvand, babua; amanac maindom samzirlad
wasvlai-d, ymawvili xarav, ar gaiyoles. ro mainc ar iSlid, imeebis wasvlis
dros babua Sin daamwyvdiesa-d gareTiiT gadmaukedes kari. iseeb ro wavides,
sakvmisas gamaZvra-d wavid imaT kvalzeda-d arxotis Walas daewiv. gaiyoles
isic.
343
neTxas sofelSi arcaiT as misavali, isiT Cdili aqv, ro iqiT wamasvla
Zneli as. amis gulisad, ro wamasvlaSi aRar daziandan, mzirebi Cavidesa-d
neTxis kar Ãidis TavSi fiWvianSi Casxdes. aq TvaliT uCind neTxiske
mimaval gzaic; SuRilRoTa-d neTxiT mamavals kacsav neTxis Walazedav
Rnaxevd. neTxelT icodes, ro es vali didxans ar SaSCeboda-d mTxilobdes.
uiaraRod SiniT karSiac arvin gamavidod. wasvla-masvlaic Znel iyv am
iwros Waleebzed, magrem, rosac aucilebel saqme ra eqnebod, rasaR
iqmodes, wamasvla undod. wamasasvleli marto erT gzai xqond, romenic
jer iwro neTxis Walas gamaivlid, memr neTxiskar Ãids gamaÃdeboda-d
dabrundebod SuRilRoske, aqac sru iwrod tyianeb Waleeb iyv. giorgaT
mziri RamiT mivida-d Casxdes fiWvnarSi, daikeTes sayuCebic. gaTenda Tu
ara-d orn RilRveln mavides neTxiT, RilRoske mimdinarni. mzirebm erTucs
uTxres, ro Ãids ro miuaxlovdebisav maSin vesrioTav. Tofeb yvelam
gadausxa-d daRliSnes; xomizuras uTxres, Sen gviTxridiv, ro yvelam erTad
davsxlitaTav Tofebiv. Tofebis dasxletis dro ro mavid, xomizuram Tqo:
`aha~ es niSani iyva-d amis gagonebaze RilRvlebisad daliSnebuleb Tofeb
yvelam dasxlit. Tofeb ro gaiyar, erT RilRveli siraRaT arsambeqi imaSiav
Caiqca-d meore RilRveli daWrili Ãidis ZirSi gadabrund totiTa-d Caimal.
waqceuls RilRvels kidev esries. adgesa-d wamavides piraRm.
es Tofis Ãma neTxas sofel gaigonesa-d gatyd Ãmai. saCqarod SaiaraRdesa-d
daiqc axalgazdoba samdevrod. yvelaze win gamaiqc fareSaiSvil osi. osi
gamaqceul mavida-d Ãidze unda gamasuliyv. ariqaTav, Tqves mzirebm, Ãidze
nu vis gamauSobTav, Tore gzas Sagvikvrenao-d dagvazaralebenav. manamdin
osi Ãidze SamaÃdeboda, esries aqiTac. ar maxvda kia-d tyviam ro axlos
gauar, gafrinda-d beqs maefar. maxyv sxo mdevarica-d Casafrdesa-d daiwyes
Tofs sreva. imaT Sor egon mzirebsTanamden, maRla daiwyes srevai-d tyviam
TavSi daiwy gadena. mzirebm erTucs uTxres, ro imaTav Sori Rgonavav, maRla
gvaÃlianav, ar gaiganav ro tyvia maRla gadadisav, Tore dagvazaralebenav.
raxan Tof gamavardasav, piraRm daviqcnaTav, viTam tyvia dabla madisav,
memr ufro maRla daiwyebenav srevasao-d veras dagvaklebenav. marTladac
esr maiqcnes: Tof ro gamavardis, piraRm daiqcniana-d tyviam ufro maRla
daiwy gadadenai. TiTo orolas eseniv kidev aÃlides, ro Ãidiske ar
wamavidanav. aseTi siaruliT SaÃdes ÃSirs fiWvianSia-d veRarc RilRvlebm
gaiges saiske wavides mzirni-d daanebes Tofis Ãlas Tavi. mzir ro arxot
mavid, TemebSiiTac daiwy ufros xalxm dena, saxelis masalocavad, Tavis
sofelSi xo ulocevdes; magrem xomizuraT babuas amiT gul ar xqond
344
najerebi. is fiqrobd, bewinasav Tu kide arvin Savswirev, ver mavisvenebav.
Tavis mÃriv kide RilRvlebi iyvnes dajavrebulebi-d isenic cdilobdes
axla kide imaTac maekl arxotion kaci-d eZiv Suri. oriv mÃare mzas iyv,
sadac vin Saxvdebod, nadiriviT maekl, magrem erTucis ambav ro icodes, ro
arc erTni maisvenebdes kacis mauklavada-d arc meoreni, imiT RilRvelebic
gamTxilebuleb iyvnesa-d arxotivnebic. arc erT xalx dadiodaR samtros
gzazeda-d arc meore. mTaica-d baric sru uqmad iyv damrCali, im mÃareze
sadac RilRvel-arxotionT an mTai xqond erTucis axlos, an bari-d an
sadac gza iyv erTuciske marjve misavali. am simTxiliT xuTi-eqvs welm
gaiar, ro vercaR RilRvelT vin maklesa-d verc arxotionT.
xomizuraT babua wamaaxalgazdavda-d nadirobadac daiwy siaruli,
magrem bewina raki Zalian uyvard, sru is iyv imis gulSi, kidev mavklav
sakuTradav RilRveliv. erT sxvis gvaris kaci xyvand babuas mezobeli,
babuÃurT TaTarai-d amasac RilRvelT javri SWird. TaTarais SinSisad am
karga xnis win, ZaugSiiT mimavlisad, gza Saekr RilRvlebsa-d cxen waerTv.
erTxan babuama-d TaTaram gadaswyvites: wavidaTav, jer RilRvel mavklaTav,
amaviyaraTav RilRvelT javriv, memr mavbrundaTav, terRas vinadiraTao-d
jiÃvis Ãorcic mavitanaTav. TaTaraic babuasaviT magar axalgazda iyva-d
kaadac aCniyv erTuci. Caidves sagZali-d wamavides: jer RilRvlebze
sanadiroda-d memr jiÃvebze. Caiares Walai-d Causxdes neTxiskar. dilas
mzemais xanT mavid erT RilRveli neTxeli. daaSales Tofebi-d makles.
mabrundesa-d tyedatye wamavides terRiske. es RilRvelic iqav bewinas
Saswires. neTxas gaiges, mdevar daiqc, magrem afaTvlul tye iyva-d veRar
gaiges saiske wavid mziri. babuai-d TaTara mividesa-d Samaudges terRis
Walas terRad sanadirod wasavlad. am dros erT neTxel RilRvel yofil
terRas sanadirod, saxelad Cargeza; mauklav jiÃvi, dauwyvav mZime bargi
jiÃvis tyav-Ãorcisai-d kldeTas ro veRar uzidav, pirdapir terRis Walas
gamazdgomiv bargiani. Tumc saSiS ki iyv es gza, magrem ageb arvin Samxvdesav,
albaT ifiqr.
Cargeza Zalian mZime bargiT mavidoda-d gzaze aRar xqond guli. TaTarai-d
babua caleeb midiodesa-d mTxilad aTvalierebdes Tavis gasaval gzas.
terRis iwro WalaSi maled maxkres Cergezas Tvali-d Causafrdes. sru
axlos ro mavid, esries Tofebi-d Cargezaic aq makles. arc iaraRs axles
Ãeli-d imis bargs xo ras Ãels axlebdes, Taod wamovides kidev, jixvebze
inadires terRasa-d Tavis maklulis jixvis Ãorcis bargeb maitanes Sin.
345
rosac arxotis jvarSi sayarymod verZ dakles, maSin mixvd xalxi,
ro amaTav saxel raim uqnavav. daiwy xalxm saxelis masalocad masvla.
zog ki imasac ambobd: eg ambavi sasixarulo ar asav, ramTvenic tyvia
RilRvels maxvdav, Tu met arav, imTven mainc magvxdebisav Cvenavac. aba
razedao-d romenzedav, ra sasargeblo an Cvendasao-d an imaTadav. ufro
bevr xalxs ki uxaroda-d ambobdes: axiav RilRvelis makvlaiv. ramTvenic
RilRvel makvdebisav, imTven Wir maSordebisav qveyanasav. sruerTiav, Tunda
mavklaTao-d Tunda arav, egeniv Cven mainc ar dagvindobenav, sadac vis
gagvewevianav, magvkvlenao-d azir Cvenac mavklaT maincav. saxelis mqnelebs
pativsac aZlevdes jarzeda-d leqsebsac umRerdes saqebs.
TaTarai da babua iyvnes qistebis mternia.neTxaSi sadam Cavides, aRar gawires mtveria.
cis quxiliviT amadis, erTucs uxmoben kldenia.
suleT Savida Cargezi, ar Saiyola feria.
ra Suaze SWris sawyalsa, gaglejili aqv welia.
marÃed aRonebs naWrevi, TvalebiT cremlis mRvrelia.
Zalian izideboda vercaiT gamamsvlelia.
veRarai qnes neTxelTa, dadga meore welia.
isr ki nuRarvin maxkvdebiT, ver gamaiRaT Ãelia.
am ambavze RilRvlebi Zalian gamwardesa-d daiwyes Suris saZebrad
siaruli. magrem arxotivneb isr Zalian gamTxilebuleb iyvnes, ro Tavis
soflebs bevrad aRar scildebodes. RilRvlebis masavalis gziske dawires
adgilebic, zogi sazafxuloi-d zog sazamTroi, isiT adgileb, ro TiTo
adgili TiTo sofels yvelaad Sainaxevd. mag.: terRa, bisna, TaTxeli,
amJoritei-d bevrad taniesac aRar dadiodes, saiTac sulT idgemdes
arxotionni. tanies Tu wavidodes, jer yaraulT waRlalevdes, gzebs
Saxkrevdes, saiTac RilRvlebis masaval iyv, memr muSa xalx wavidod
saTiblada-d yaraulebsac xalx uTibd. aisrav Tivis krefaSi iqceodesa-d
zamTris, rosac saqons CaRlalevdes, mTebze qve ar iyv gzai-d Walaze
ayenebdes yarauls. Tem-sofel uswordebod sayaraulo fass. taniis garda
sxvebs adgilebSi jiÃvebis met aRar dadiod. aisriv RilRvlebm daanebes
Tavis adgilebs Tavi, ufro Corexs. es adgili zafxulobiT sru mTis RilRos
Ãar-cxens inaxebda-d eexla sru Tav daRnebda-d jiÃvebm daisadgures aqac.
346
am simTxiliT karga xanm gaiara-d veRarcvin makl erTuci, Tumc oriv
mÃare ÃSirad ki dadiod erTsxvaze sanadirod.
kaloTanelT Saabes es saqme win-win andaruyos makvliTa-d exla am
andaruyos Svilnic dazardnes orni _ nali-d alberdi. andaruyo ro
makles, maSin Zalian cocoteeb darCesa-d exla wamaoSkacdes. marTalia,
osim bewinaic makl, tanies wyemsic makl, andaruyo uZebar aRar iyv, magrem
uncros Svil alberdi av kac gamavida-d ambobd, ro mamaSCem ro maklesav,
Cven obleb davrCiTao-d oblobaSia bevr tanjva gaviareTav. biZaSCem osim
ro kaceb daÃocav, imiTav Tavis gul maioxav. exla me gavizardev, Cemi ÃeliT
unda davRvarav arxotionT sisxliv, ro gul mavijerav.
alberdic ufro im xalxs iZevd, visac kaloTanelT adgil eWir. mamisCemis
sisxliv im adgilSi daiRvarao-d exla sxveb xyrianav Ãelsav im adgilsav.
orjel-samjer gzaic Saukr alberdm ZaugSi mimavals mgzavrs. undod, ro
amRion vin yofiliyva-d maekl. magrem amRioni am gzaze aravin davidod, qvec
dacvarc xalxi gzaSi Casafrebulm alberdm. arxotions kacs aRar uSobd.
bolos begar maiTxov, magrem ar misces.
gajavrebulm alberdm Sayar sami-oTxis kacisgan Samdgar mziri-d wamavid
erTis kvirais sagZliT, amTven xansav Samxvdebisav erT mainc vinao-d
mavxklavav. wamavidesa-d arxotionT adgilebSi, amJorites Sakres gza. aq
aivl-Caivlisav vinav menadire maincao-d mavxklavTav; Tu or-sams arav, erTs
mainc xo mavxklavTav. im azriT ki iyv alberd wamasul, ro erT mgzavrSi Tunda
xuT-eqvs kac Saxvedriyv, sru daÃocas apirobd. mamaSCems andaruyosao-d imis
amxanigebsac egr uyvesav, ro yvelan daÃocnesav, exlad miac aisr uzamav
arxotivnebsav. magrem aq marto erT kac Saxvd amRioni, mzevinaraT mindia.
mindia marto wamasuliyv sanadirod, is RilRos cxovrobd winav, bevr
xalx icnobda-d fiqrobd, me ar mamkvlenav. imiT davidod is marto am gzaze
briyvad. magrem alberdi nacnobobam ar daiWira-d gzaze mimavals mindias
daaSales Tofebi-d makles. mamaSCemiv qviSaSi daRmarxesao-d gvaZeviesav,
Tqo alberdm. es kaciv unda vaZevivav arxotionTav. daakr zurgze did qvai,
miitanesa-d sadac did gube iyv, wyalSi Caagdes. miitanesa-d kidev didideb
sipeb miasxes zeda-d wavides. axla alberds miuloces saxeli RilRvlebm.
mindia ro nadirobiT aRar dabrund, daiwyes jer Tavis saxliskacebm Zevai,
memr, ro mainc ar maiÃel, TemSia-d sofelSi raic axalgazdoba iyv, yvelam
Zeva daiwy, arcad gauSves dauZevi, raic sanadiroeb kldeebi, an sadgomeb
exebi sru daiaresa-d ver maÃeles. memr RilRosac daiwy mSvidobianm xalx
denai-d Zeva, visac mter ar xyvand iq, RilRvelTad visac daleul ara-i
347
xqond. daiwyes iq kiTxva: aq xo arcad masulav, an xo arvin iciTav, magrem
RilRvelT ro qvec scodniyv, ar etyodes. isiT atkaz icodes. budis
ÃevsureTac iZies, Satiliskesac, magrem daikarg kaci. mkiTxavebmac bevr
raim imkiTxaves, magrem arcara ameebis mkiTxaobiT gamavid. mkiTxaveb ufro
imas abralebdes, ro maganav Tavis rjuls uRalatav, RilRvelT rjulze
dadgav, iq icxovrao-d imiT mauvidav egiv. egiv isr daikargebisav, ro aRarc
sru maiÃelebisav, zog mkiTxav imas ambobd, ro RilRos asav cocxaliv.
visac ra maRgondebod, yvela imas ambobd.
mindia makles sTvlis dros enkeniis TveSi, Tu marianobis TveSi.
dazamTrebamdin mTel Tem-sofel iZevda-d, ro mainc ar maiÃel, daanebes
Tavi. zamTarm gaiar, gazafxul mavidad - amJorites wylis pirSi erT Ãel
maiÃel (ipovnes) mel-kvernaisagan gamaxruli. mesame-meoTxes dRes kidev gaRm
wylis pirSi feà maÃeles. amiT mixvdes, ro aq sadam asav makluliv; daiwyes
wyalSi Zevai-d zurgze qva dakruli mindiais gvam maÃeles. Ãel-feÃi velis
nadirs daeglija-d uÃelfeÃo maÃeles, Tav ki zedav eb. mkerdsav didideb
sipebi xqoniyvav dasxmulio-d imiT vera daeklav velis nadirsav. Tavsav qva
zdebiyvav. memr daZiesa-d makrifes, Tu sad kidev ra iyv velis nadirisgan
gawirul iogebi. wamaiResa-d daRmarxes.
kviraes daRamebada, vapireb leqsis Tqmasao.
amboben amJoritesa damdgarsa codo-bralsao.raad xklavT menadiresa, RilRvlebo, mindiasao?
RalatiT rad xklavT rjulZaRlno, iwros rad ukravT gzasao?
Tu maxklavT, ar daijerebT, wyals nu gaatanT mkvdarsao!
avnia arxotionni, ar SagarCenenT valsao.
aqeben ÃirClais Svilsa, granjas aqeben kasao.
saimedo xyav wvrilai, gaswavlisT Tofis Ãlasao.
Suris saZebrad wamavlen, magrad Caicmen jRansao.
Tof gadis neTxis CdilSia, qarafn aZleven bansao.
mindia ro daRmarxes, gaiges RilRosac, ro maiÃelao-d alberdm daubar:
mag kacis makvlaiv sxvas arvis daabralaTav, egiv me mavkaliv. mamaSCemiv ro
gvaZevieTav, miac imiT gaZevieTav eg kaciv, eg gaswordav eexladav, xoloT
Cven siobleio-d beCaoba kide gmarTebsTav Tqvenav. axla adgil daiWireTav,
sadac mamiCemis sisxl daiRvarav. Tqvenav magas nu SCiviTav, jer kide bevr
vali gmarTebsav Cvenio-d yvelas gadagaÃdevTav, manam ar magasvenebTav.
348
Taod ki alberdi isiTs alagSi dasaxld, ro imas arxotionni veRarcaiT
ras daaklebdes, arxotionT ki isi SiSis zars zdebd. arxotis Walas
veRarc ki dadiodes imis SiSiT.
mzevinaraT mindia ro makles, amas saxliskaceb daSCesa-d daiwyes Suris
saZebrad siaruli. is ki icodes, ro mamklavs ver maxÃelevdesa-d arc
dardobdes imas, xoloT RilRvel Saxvedriyva-d vinc unda yofiliyv,
sadauric unda yofiliyv, sru erT-iyv imaTad, xoloT RilRur talavrian
ki yofiliyv. daiwyes siarul, magrem ar Saxvd isiTs alagSi RilRvel, ro
maekl isi-d Taod aRar dazianebuliyvnes. karga ro mazafxulda, amavid
cxvar-wyemsi Corex. cxvari iyv barSiiT masuli aCarovlebisa. aq mindias
mamklavTa ki ara, sru arvin iyv mTis RilRveli, marto baris RilRvlebi
iyvnes eseebi.
berdiSvilebm wina dRes iWires dvirbiniT, sad vis binaze iyv ufro
marjve misavali-d wamasavali (aq marto erT bina ki ar iyv, ocamdin bina iyv
gaÃeiT-gamaÃeiTi). bolos erT bina SaarCies, romenic ufro saTaviske iyv
kldianis boloSi. gadaswyvites ro mag binaze davTofnaTao-d erT mainc
mavklaTav. Ramis ZaliT Cavidesa-d Casxdes im binais TavSi kldianSi. dilas
ro gaTend, wyemseb TeozeiT adgesa-d cecxlT mirgvliv Samaexvivnes binaSi.
am dros daSales Tofebi berdiSvilebm. erT kac aCaroel wyems qve maklesa,
meore wyems qve daWres targameli.
gatyd Ãma yvelas binaebze. axyares cxvari-d yvelam Walaiske Calal.
imaT egon laSqar dagvecao-d cxvars gaRlalvenav. imis SiSiT Calales
cxvari dabla. berdiSvileb ki adgesa-d wamavides wveriske. bineebzeiT
piraRm wasul mzir ro naxes, dauwyes Tofis Ãla RilRvlebm, mdevaric
gamaudg, magrem berdiSvilebi Tofis ÃliTav pasuxobdesa-d mdevars axlos
ar uSobdes. RilRvlebi jer ki ecadnes ro gza saiT gadaeWr mzirTan,
magrem Tofis ÃliT maRla amasaval aRar miscesa-d daanebes Tavi. wamovides
berdiSvilni. is aCaroel wyems iqav makvd. targamels feÃi xqond barkalSi
damtvreuli-d maarCines RilRvel soflis aqimebm, xoloT gaxaibrda ki,
koWli darC samudamod.
am ambavm RilRvleb Zalian gaamwar, Tu ra vis gimarTebsTav, _ SamauTvales
arxotivnebs, _ radar imas sTxovTav pasuxsav, Tu ara menadireeb Tqven ar
xarTao-d nadiriv Cvenav, ro sadac vis SagvxvdebiTav, gvÃocTav, Tu ara,
ras gvemarTlebiTav alalmarTals xalxsav, sadac vis gvnaxavTav. Tu ar
gaarCieTav xalxio-d eesr gaurCevlad kide vin maxkaliTav, icodaTav, ro
ufers saqmes dagmarTebTao-d Cven bral nu iqnebisav memrav.
349
am ambidges cotaad dawynard xalxi, saubaric ki xqond Sarigebaze.
RilRvleb ufro ambobdes: raad vÃocTav erTucsav, tyav araad
gamagvadgebisao-d Ãorciv maklulis kacisaiv. es sadauriav, ro pirdapir
nadiroba gaimarTav erTuczedao-d aRarc Tqven gaqvTav masvenebaio-d arc
Cvenav. davanebaTav Taviv erTucis Ãocasav. SavRrigdaTav, mkvdrebiv mkvdrebSi
gavRbaraTao-d, visaic met mkvdar gamavav, Tav-sisxl gadaviÃadaTav. memrav
Tqvenac masvenebiT icxovrebTao-d Cvenacav.
arxotivnebic iyvnes Sarigebis momÃre, magrem mainc ar endobodes erTucs.
bevrjel vqeniTav zaviv, Tqo zogm xalxm, magrem RilRvel-arxotionTav zaviv
bolos ar gauvidav. zavis CaSlas RilRvlebi arxotivnebs abralebdesa-d
arxotivnebi RilRvlebs, magrem bedeneb ki ar iyvnes, arc erT mÃare indobd
erTucsa-d arc meore, rosac ki dro daSCebod. eexla ki xalxi viTam
dawynard cotaad, miden-madenaic daiwyes erTad, visac erTucis sisxl ara
emarTa-d mSvidobian xalxad iTvlebod. ufro RilRvlebs araad SWirdebod
arxot masvlai, arxotivnebs ki ZaugSi wasaval gzaic RilRoze xqond.
RilRos cxvari xyvanda-d tyav-matylis sayidladac iq undod dena, marilic
daTexiT maxqond; iq RilRvlebi veZis marils aduRilebena-d arxotivnebsac
iqiT maxqond. arxot upuroba iyva-d simindic baris RilRvlebSiiT maxqond
sapalneebiT. isr ro arxotionTad aucilebel iyv RilRos wasvlai-d isen
sru araad gaivlides. ai, am saqmeebis gulisad arxotivnebm daiwyes RilRos
siaruli; an mavkvdao-d an mavitanav, raic ojaxSi mWirdebisav, eseTis
fiqriT dadiodes RilRos, ro met gza ar xqond. RilRvelnic raicaR
gaCumebuln iyvnesa-d arvis klevdes, amiT ufro gabriyvdesa-d maumates
siaruls arxotivnebm. xoloT, visac sisxl emarT, iseeb ki ar dadiodes.
Corex ro cxvar-binas daecnes, erT kac qve maklesa-d erT qve daWres. am
mzirT winamZRvar iyv berdediaT wvrilai, maSindels leqsSi naTqvamic as:
gveimedebis wvrilai, mangiaT alvis tania.
Tvals ucems welze naxvevi aboinais jaria.
es RilRvelTac kargad icodes, ro wvrila am mzirT winamZRvar iyv,
rogorc menadirei-d mterTan brZolaSiac gamacdili. Zalianac undod
RilRvlebs wvrilais ÃelCi Cagdeba, magrem arcaiT uÃerÃdebod. wvrilas
erTi ufros Zmai xyvand, gigia; winwin ki esic Zalian mTxilobd, magrem
ramTvenic dro gavida-d RiRvelT arvin makles, TanTan yvela gabriyvd,
dascild SiSi-d simTxileic. imaTan erTad gigiasac qood dascildes
350
RilRvelni. jer Walas daiwy siaruli, RilRvelebisagan saSiS adgilebSi,
saojaxod aojisgnis masatanlad. memr adga-d RilRosac wavid cxvris
tyavebis sayidlad. erT Tavis soflel xnier kacs gaxyv baÃaT uSiSas.
idines RilRvlebis sofelSia-d ivaWres tyavebi. gigiam RilRos Tavis
saxel damal. me axieleli orav uTxr, magrem RilRvelT ra eerevis, Tu
kacs erTxan Tval daxkres, memr is aRar dascildebis, Tunda oci wlidge
Saxvdas. berdediaT gigia malev nanax visam xyoniyva-d icnes iqav. wavidesa-d
imis mesisxleebs gaagebies: aqav wvrilais Zma mavidao-d, tyavebs vaWrobsav.
wamavid or kaci-d neTxiskar gza Saukres. RilRos imiT ar makles, ro
visTanac stumrad iyv misuli, maspinZeli ar miscemd imis makvlis nebas,
manam Sin ar wamavidod. Siniske ro gaistumrebd maspinZeli-d imis soflis
mijnas gascildebod, memr aRar iyv imis saqme, rac unda daRmarTviyva-d ai
am gigiasac imiT Saukres gza neTxiskar.
ivaWres tyavebi baÃaT uSiSama-d gigiam; aikides zurgzeda-d wamaiRes. gigias
Tofic xqonda-d uSiSa ki uiaraRo iyv. neTxiskar ro mavides, aq cota veli
asa-d misafareb aRaraisad aqv gzaze mimavals kacs. am velSi win uSiSa edga-d
ukan gigia maxyvebod. am dros gamaiyar Tofebi; gigias maxvda-d imav wams
makvd. gigia ro Caiqc, baÃaT uSiSa gzis iqiT gadaÃda-d tyis buCqT maefar.
RilRvlebm amas Tof ar esries, erT _ uiaraRobisa-d, meore, xnierobis gamo.
erTi wvril-maRali RilRvel mavid, Tav-pirze faSlaÃai xqond daxveuli.
uSiSaiske Tav ar maibrun, mivid gigiasTana-d Tof aRglija, waiR. meorem wylis
pirisas gaiar, arc iman maibrun Tavi uSiSaiske. iqiTi erTad Saiyarnesa-d
wynari bijiT wavides RilRoske. uSiSasTan ar undod pirisaxis gamoCena imiT,
ro gvicnobsav, magrem gaugo ra darCebod. bolos gaiges, ro erTi gajalaT
maklulis jernalis Svil iyva-d meore berdiSvilT ro Corex daWres, imis
saxliskaci. isen Taod ki isiTs alagSi cxovroben, ro iq arxotion kac
vercaiT miva-d veras daaklebs imaT.
iseni gigiais Tofs ar waiRebdes. maklulis Tofis waReba advilad ar
icodes, magrem aq ro uSiSa cocxal gawiresa-d ar esries, is aSinebd ro
gigiais Tofi imas ar aeR, mzirT ar gazdgomiyva-d ar daeziannes gzaze
mimdinarni.
RilRvleb ro wavides, mivid uSiSai, gigia pirqv waqceul iyv. Samaawvina-d
Samaxur zed yarwikai. Taod wamavid arxota-d iq gaagebiv: neTxiskarav
RilRvelTav gigia maklesav. meemzad xalxi, wamavidesa-d maitanes sakaciT.
gigia ro makles, maSin aRarc gigiais Zma wvrila iyv cocxal, arc sxo
axloela vin daSC mtrisad mimyoli. or ymawvil darC: ÃirClaT bewinai-d
351
babut-T bewina. eseeb keeb ymawvileb ki iyvnes, magrem jer iaraRis atanisa-d
mtrisad miyolis dros ar iyvnes. imis gulisad, ro axloel arvin iyv
mZebneli, gareTulebm saxliskacebm daiwyes Suris saZebrad siaruli. Surs
iZevdes, magrem is ki ar icodes, ro mamklav arcaiT Saxvdeboda; oRond
RilRvel Saxvedriyv, sxvas aras dazdevdes, vinc unda yofiliyv, maxklevdes.
erTs sofels SaÃali xqvian terRis wveris gadabrunviT. am sofelSi kai
mcxovreb xalxic iyva-d pur-marilianic, Tan alal-marTali-d udanaSaulo
xalx iyv, ro Tavisobas arc mama-papas rai xqond imaTas arxotionTad
daleuli (danaSauli). Taod exlandeleb xo did pativismcemleb iyvnes
arxotivnebisad. nametnavad baigulisSvilni. es RilRveln samn Zman iyvnes _
mahamaT, murwali-d isa. amaT bevr cxvari xyvand, zamTris mindorSi daudiod,
zafxulis arxotivnebis mTebs qiraobdes: terRas, CxataTa-d TaTels. am
mTebSi idg am samis Zmis cxvari-d. imaT binaze stumrad misuls arxotions
kacs isr ar gauSobdes, ro pativsacemlad saklav ar daekl. nametnavad
berdiSvilebi xvdebodes, Suris saZebrad RilRoske mimdinar mamdinrebi-d
misulebs yvelas pativs scemdes. arxotivnebic amaT araiT awuxebdes, piriqiT,
kargad eqceodesa-d ka ganwyobileba-i xqond.
berdiSvilebm RilRos idines Suris saZebrad, magrem ver miaxwies iqamdin,
sadac saWiro iyv, arcad vin Saxvd marjves alagebSi. bolos am gvarSiiT
or axalgazda wavid Suris saZebrad, babutai-d gigi. amaTac jer sxva-sxva
gzeb iyaraules, ro sxva RilRvel vin meekl. bolos ro vera gaawyves,
wamavidesa-d saTibSi namyofi baigulT isa makles. wamavidesa-d sofelSi
maitanes ambavi: RilRvel mavxkaliTao-d ulocevd xalx saxels. bolos ro
gaiges isa mauklavav, uTxres Tavisebm: raad maxkaliTav Cven pativismcemel
isaiv. nislaurT abikam leqsic uTxr babutasa-d gigis, Tavis Zmasa-d SinSs:
samzir wavides vaJebi, midian maRlis mTisasa;
mivides, Tvali daavles saTibes SaÃalisasa.
saTibSi namyofs Tof daxkres baiguliSvils isasa.
vinac gaWmevdaT dumasa, raadaR xklevdiT imasa.
esr makles RilRveli-d CaiTval naZebnad gigiai. memr wamaizardnes
gigiais axloelni, bewina-bewinanic. axla amaT daiwyes kidev siaruli
RilRos Suris saZebrad. gigiaiv gareTulebm saxliskacebm iZebnesao-d
axla Cven ro davizardeniTav, Cven unda amaviyaraTav mtris javriv. iseni,
mimdinarni arxotis Walas, daÃocn turturis mzirm (es dawerilia: patalais
352
makvlidge bevris wlebidges patalais saxliskacm turturm maasx mziri,
arxotis Walas Casxdesa-d mzirad mimdinarn bewina-bewinani daÃocnes).
amaTac aRarvin daSC Sinaur mZebneli. gareTuleb ki darCes.
baigulT isais Zmas mahamads feà maSWresa-d gacalfeÃavd. cxvari iqav
bevri xyvanda-d Rondebod zafxulis ro ka alag aRarcad xqond sasaZovre.
arxotionTanac zav aeSal, Zma mauklesa-d veRarc amaT mTebSi maudiod
cxvari. bolos ro gauWird, gadaswyvit arxot wamasvlai-d arxotionTa-d
Tqma: cxvar damayenebieTav mTaSiav, Zmis Tavs gapativebTav, ar magklavTav. me
ramTvenic unda mavklav, exla Cem Zma aRar gacocxldebisav. amis saTqmelad
wamavid mTaTas calfeà kaci, ori joxiTa-d erT sxo gamaiyol RilRveli.
es isiTs dros wamavid, ro arxot maSin dReoba iyv, aTengenai, aTengenas
amRionT „zeTukoba“ icodes. zeTuka maRal mTai as RilRvlebis masavals
gzazed. aq erT salocavi xyvanda-d welSi erTxan adiodes erTianad sofeli
amRai, sworad am aTengenas. aq winas dRes yaraulebis walalva icodes,
ro daeTvalier iqaoba, mter arcad vin iyosav. sayaraulod wasul iyv or
axalgazrda _ baTakaT giorgii-d babuta. naxes, ro or RilRvel amRis
pirdapir amRiske miv, erTi ori joxiT miv im cud Rada-Rude savalzeda-d erT
feÃiT miv. wamavidesa-d TofiT daÃocnes orniv. arc imas gauwies angariSi, es
ufeÃo kaciv samtrod mamaval ar iqnebisav.
es meore Zmaic alal-marTal makles baiguliSvili. darC marto erT
muwali-d aRarc vin mauklav memr imaT samagieroi.
ÃaduelT Ãaravnis gareka RilRvelTagan
miambo beJita qeraulma, 50 wlisam,
sofel ukenxaduSi, 1936 wels
Ãadu sofeli ÃevsureTis saTaveSi as. aq winavac bevrjel dascemion
RilRvelebi-d gadaulalav saqoni. taniis mTis ZirSi cxovrobena-d taniisas
Zalian marjvei-as amaT saqonis galalva RilRvelebisad. erTxan daecnes
RamiTa-d mTaSi nadgom Ãaravani galales ormocamden Ãari.
meÃaravnem gatex Ãma sofelSi. Ãaduelni amav Rames maemzadnesa-d wavides
mdevrad. erT stumrad masul axalgazda iyv xoSaraulT lagazai. isic
ÃaduelTan erTad wavid mdevarSi. gzaze win-win tanies daewivnesa-d
RilRvlebm ro naxes gvewevianav, lartanis gorzeiT dauwyes Tofvai.
Ãadulebi ar aÃlides Tofebs, imiT ro Sor iyva-d iq ara daeklebod aqiT.
353
tyvia-wamals zogevdes lartanis gorzeiT ro Tofevdes, Ãaduvleb cota
xans maefarnes nasoflar saxlebsTan, ro gaiges ro wavidesav RilRvlebiv,
gaxyves Ãaduelnic kvalzed. bisnis kuroze ro gadavides, iq kidev Tofes
erTuci Ãaduvlebma-d RilRvlebm. aqiTac wavidesa-d gadavides Corex.
Ãareb win midioda-d uken yaraul rCebod, esen ukrevdes gzasa-d Tofevdes
Ãaduvlebs. Corex ro gadavides, daRamd kidec. ÃaduelT aq arc gza icodesa-d
veRarc Ãarebis kvals igebdes. darCes Corex veli-vel, CoÃianebi, naoflar-
daRalul xalxi. aq maRlis mTispiri asa-d Zalian Saawuxn sicivem.
rogorc iqnebod, gaaTenes es gril Rame, dilas Cavides Corex, pirdapir
RilRvelT cxvar-binaze. aq Ãarebis kvalic airiv, raki zed cxvar galales
RilRvlebm. Ãaduvlebm uTxres: exladav es kvalic Tqven agvirieTao-d, Tu
ar gvaswavliTav Cveneb Ãareb saiske wavidav, Cvenav Tqvens iqiT gza ar goqvav.
Tqven RnaxeTao-d Ãel SauwyviTav. icodaTav, ro an daviÃocebiTao-d an Tqvens
cxvars gavRlalavTav, Tu aqiTav sxvakan ar gagvarTviTav kvaliv. karga xans
bZolidges uTxres qistebm, ro ai dabla ro Ãidiav, iq naxeTav kvaliv, iqneba
Cven ver vnaxeTao-d imaze galalesav (naxviT naxes, puric aWmies, magrem ar
ambobdes). wavides, gasinjes kvali _ wyals gauyrav Ãarebi-d piraRm auyenebav,
iq erTs mTas gadaivlisa-d Rul-Cxoregos WalaSi Cav. gaulalav RilRvlebs
Ãarebi-d Rul-Cxoregoske gadasulan. gaxyves Ãaduelnic kvalzed. gadavides
Cxoregos WalaSi. am dros sofelSiiT saqon iyv gamasuli-d airiv Ãarebis kvali
imaT saqonis kvalSi. mivides soflis pirSi Cxoregosa-d maikiTxes Tav-Tav
xalxi. uTxres ro Cveneb Ãarebiv Tqvens WalaSi mavidav, an dagviÃeleTav, Tu
ara da Cvenac gavwydebiTao-d arc Tqvens sofels gavswiravTav dauzianebsav.
Cxoregovlebm Taviseburi wesiT iuares: aq ra undav Tqvens Ãaravansav. bolos
wavides RilRvlebi-d mamasaxlisi maiyvanes.
RilRur xaduvlebm ar icodesa-d qarTuli Cxoregovlebm. RilRvelT
mamasaxliss rusul scodniyva-d ÃaduelTac xyvand erTi rusulis enis
mcodne beJitai. Saibnes beJitai-d RilRvelT mamasaxlisi. RilRveli
eubnebod, ro Tqvenav tyuilad Tavs gvaxvevTav Tqvens Ãarebsav. aq vin
maRlalevdav. beJita kidev eubnebod: wamamyevio-d gaCvenebav Cvenebis Ãarebis
Camanavalis kvalsav aim mTazeiTav. bolos beJitam uTxr, ro gamagvyeviTav
kacebio-d davZioTav am Tqvens WalaSiav. icod ro WalaSi ro Camavid kvali,
Zalian axali iyv, Sors aRar iyvnes. daeweodes ro saqonis kvals ar SaeSal
Ãeli-d arcaR imTven dro iyv, ro aqiT kidev sad Sors yofiliyv wasuli.
beJita ar maeSva-d gaiyol mamasaxlisica-d sxvebic Cxoregos WalaSi.
RilRvlebs wasvla ar ewada-d feÃtex midiodes, magrem beJita gamWriax kac
354
iyv, mainc ar eSobod unda davZioTav es Waleebiv. cota ki Savides tyeSia-d
naxes, ro ÃaduelT Ãaravani erTs cotas velSi wevs.
raki daiÃel, gamalales Ãarebi-d maasxes Cxoregos. qurdebi ÃaduvlebsTan
ki ar mividesa-d kac maulales, ro erT Ãar gagviwiranav feÃis qiraSiav,
maS tyuilad unda Caiarasao Cvenm amTven wvalebamav? (es RilRvelT wesi
iyo). CvenSiav qurdebs aras uwirvenav, uTxres Ãaduvlebm. es Ãarebio-d
Cvenc ro gvawvalnesav, Tu sad samarTaliav, esic qurdebm unda zRanav, Cven
raiR unda mivscaTav qurdebsav.
bevri bZolidges Ãaduvlebm wamaasxes Tavis Ãaravani Walaze.
goStikaurTas gamavidesa-d iqiT daubrundes arxotis wyals arxotiske.
es daRalul Ãarebi, adidebul arxotis wyali-d rogorc iqnebod codo-
WiriT maaxwies arxotamdin meores dRes SuadReSi. dReobaic xqond am dros
arxota-d am daRalul xalxs ludiT kargad gaumaspinZldes. Tan saxelsa-d
gamarjvebasac ulocevdes. mdevrad wasvlis meoTxes dRes Tavis Ãaravan
milales sofelSi Ãaduvlebm mSvidobianad.
am gamarjvebisad erT karg Ãari xyvand sanebis jvarisad SaTqmuli
sofels, Svidi-rva sawyvis lud aduRes. es Ãaric daklesa-d erT dRes
idReobes. karga saxeladac gauvid ÃaduelT, RilRomde miyolai-d Ãarebisa
iqav malalva iqiT. bevr cxvar-saqon gaulalav RilRvelTa-d esr guldagul
vervin gaxyoliv mdevari, rogorc Ãaduelni. maSindels ÃaduelT mgzavrobas
mdevrobaSi gviambobs beJita Tavis leqsSi; bolos ki isr gamaxyav, ro viTam
am leqsis mTqmeli beJita xaibar iyva-d ÃaduelT ro saxmToi qnes, esic iq
daxpatiJes, rogorc sawyal kaci. marTla ki beJitais gamWriaxobiT ufro
dabrund ÃaduelT Ãarebi.
mÃariR miWire, fanduro, mavavlaT leqsis fargali,raic fargalSi ar mava, sxvaswlamdin iyos damrCali.
gadageria patroni, mirgvliv ubrunavs mTa-bari.
sam dRe alagze davlie, ver vnaxe kacis WaWani.
mTaSiiT CamamiCinda tred mgalobeli-d marTali.
gamavegebe gzaSia, ÃeliT mivarTvi staqani.
tredo, miambe ambavi, Seni Tavs gadanayari!
saiT-ra wamasuli xar, visgan xar gamanagzavni?
arcad Sagxvdesa gzaSia ÃaduelT axalgazdani?
qistebs Ãaravan wausxam, mdevar as uken gamdgari.
tredma Tqva, Samameyarnes svilisferani granjani,
355
saCqarod gadaiares gadakvarTulni kalTani.
me wamamlales Ãadusa, xar marTlis ambvis wamtani.
ufrosebs gagvigebie, ar gagvicudan jvar-kari!
meTemes daubaridi, Tu yana darCas samkali!
Cven aqiT ar davbrundebiT, Zmurad fici gvaq naqnari.
sikvdils vinebebT Ãelzeda, wil ki ar vis goqv nayari.
erT gvtanav xoSarauli, sagZalTa Sorad gamtani,cdai jilagad maudis, sagZalTa Sorad gamtani.
kvali ÃmeltbaTke wavida, Ãarebis gadanafSari.
ÃmeltbaT kidurze dagrovdes Ãaduelebi Tavkani,piri ukiTxes erTucsa, rogor viÃmaraT abjari,pirdapir wasvla irCies, rad gvinda satol-safari,winwin nasoflar magvTofnes, mTaze yriliyvnes ZaRlani,lartanis gorze xqoniyva Samayorvili fargali,maledamc daTavdebian saÃaris aRma-CaRmani,meore bisnis CdilCia, qist-arxotionT sayari.
Svidoc Tof CamagvaÃales, ara gvesries catkari
(ara bevri gvesroles, arc magdeni)
Cvenebs ymawvilebs ukvirda, autyda sicil-xaxani
Cven magiT ar davbrundebiT, cotan orT, gana laSqari.
exla CvenTaniT iyureT vintovkeebis nayari.
ÃaduelT Tofeb datyvrebis, ludiskldeT udga zanzari.
terRas kviroben RilRvelni, ra ambavia mamÃdari?zed bneli Rame dagveca, veRar gavigiT gza-kvali.
spiCkaiT vSinjeT gorebi, aq ar as gadmanayari?
perangiana xalxi orT mtris qveyanaSi mamrCali.
sicive marÃed gvawuxebs, arcaR puri goqv sagZali.
TeTrad Tendebis Ramei, kbilebs gaaqvis kankali.
egre maudis mdevarTa, gana orT qalis mayarni.
meore dila gaTenda, vaÃseneT RmerTi maRali,SauTqves sanebis jvarsa Ãari, ganTura batkani.
gviSvele, sanebis jvaro, dagvWirda mzirT winamZRvari!
cxadad CavediT Corexa, RilRvlebis bina sad ari.aqiT Cven, iqiT RilRvlebma, erTucs uÃseneT mamkvdari.
gZelma, urjulos enama Samagviqciva magari:
aq Tqvenebs Ãarebs ra unda? Tqveni tyuilad tantali!
356
dabla WalaSi daZieT, Ãids an as gamanayari!
tyuilad ambobT RilRvlebo, WexiT ar madis avdari.
maswyinda Cveneburebsa magaT qoTi da yayani.
suyvelas maumarjvebav ÃelT Tofi, welze xanjari;
erTmanecs eubnebian, magas daxkari-d makali!
zogi CayareT wyalSia, zog Rorebulad dakali!
ÃelCi liurleb uWerav, rusulad xqvian nagani.
ufrosebs elodebian, berni magvivlen jaÃnani,SumiTxos daucveTian daviTferulni vadani.
arada wasvlas veCqariT, erT mTa kidev goqv damrCali.
memre ki aiq gadaolT, sadac ro Sua CaCani.
Rul-CxoregoSi Cavides Sua dRe iyva damdgari.
imTven urjulo mavida, ar iyva gadasaTvali.
Tan maxyva mamasaxlisi, qisti gazdili sasali.
bevrais saubarSia yel gaSra, dadges laS-ybani.
exalizebis patronsa tyve ZaliT gamasayvani.
Zalma daÃela Ãarebi Rulis WalaCi Samdgari.
dabrundes nasaxelarni, mauxarian mTa-gzani.
saxels ulocven ufrosni, emadrivlebis qal-zali.
Ãaris patronebm aduRes ludi Svidi-rva nayari.
mec aiq damipatijes, xaibari or sawyali.
beJitaT babua
Camawerina bewika giorgasZe wiklaurma, 69 wlisam,
sof. amRaSi 1941 wels
beJitaT babua amRion iyva-d Zalian saxelgaTqmul axalgazrda iyv. raiTac
ki SaiZlebis ro oSkac saxelian iyos, is yvelanairad ka iyv. RilRvlebs
babuais javr-i SWirda-d erTxan nadirobiT mamavals gza Saukres isiTs
alagSi, ro Casasafrebi arcad xqond. babuais papas, ÃirClaT martias, bevr
RilRvlebi xyoniv naÃocebi-d is sisxl damrCal iyv. exla babuais makvla
undod im valzeda-d imiT Saukres gzai. winwin masuls ro Tofeb daaÃales,
ver daxkres, raÃelac esries yvela tyvieb gascd. aRarcad safar iyva-d
saWiro gaÃd gamaqcevai safrisake. gamaiqc babua Casasafreblada-d daaÃales
RilRvlebm kidev tyviai. ocdaeqvs esriesa-d gaacdines, ocdameSvide mklavSi
357
daxkresa-d daamtvries mklavi. Tof ki wamaiR meore ÃeliTa-d arc waiqc, iqav
wamavid. ro gadmaefar gorze, wamavides RilRvlebic, netar rai qnaev. babuas
bevr sisxl gamauvida-d dasustd. jer ki iara-d memr gzis TavSi SaÃda-d
fiWvis xesTan Samawv, ro siarul aRar SeeZliyv. RilRvlebm sisxl ro
naxes, jer ki gamaxyves karga gzas, ro davaTavaTav. fiWvs ro miuaxlovdes,
sadac babua iyv, kval daxkarges. sad wauvid babua, veRar gaiges. babuas
Rone ar xqondaR, magrem Tu zed mavidesav, xanjris imed iqav xqond _ erTs
mainc mavxklav. magrem RilRvlebm Tqves davanebaTav Taviv, is TavisTavad
makvdebisav. mibrundesa-d wavides. babua RilRvlebsac xedavda-d naubaric
mizdiod, magrem mklavi raki damtvreuli xqond, Tofs veRar iÃmarebda-d Tu
axlos mividodes ki, sikvdilamdin Zal-Rones undod gamaCenai-d bZola.
RilRvleb ro dabrundesa-d wavides, babua didxans iyv aq. arcaraiT
Ãeli xqond Sasaxvevi. adg memra-d wamavid. sveneb-svenebiT iara-d maaxwiv
Sin. erT or Tves ki Zalian cudad iyva-d memr ÃevsureTis soflis aqimebis
daÃmarebiT maSC Ãeli, RilRvlebis javr ki Zalian gulSi CaeWr. sadac
Ãma gatydebod, yvelkan win is garbod mtriske, ro agebad saiT Savxvdav
RilRvlebsao-d javr amaviyarav. erTxan neTxel RilRvleb wavides arxot
saqurdlad. RamiT mividesa-d amRionT ÃaravanSiiT cxeneb daipares sami.
amRionT meÃaravneT maSin gaiges, rosac cxenebi daWerilebi xyvanda-d
daiqcnes kidec cxenebiT. meÃaravneni jer ki daedevnnes, Tofebic esries,
magram am uCins RameSi cxenians xalxs ras gamaSCebodes. Ãaravans maSin
or kac edg, erT kac iqav ÃaravansTan darCa-d, meore kac gamaiqca-d amRis-
Tav mTazeiT, saxeldobr bagaTiT, or Tof dacal. es liSani xqond: Tu
Ãaravans vin gaRlalevd, maSin Ãmis gasatexlad or Tof unda daecal.
sofelSi Camasvlamdin bevr gza iyva-d manam iqiT aq kac Camavidod, bevr
dro undod; Tofis Ãmas sofelSi erT mainc vin gaigonebda-d, gastexd
Ãmas: bagaTiTav or Tof gamavardao-d Ãaravans sadam daecnesav. es xalxm
icod, romnis gzisasac gaRlalevdes aqiT wasxmuls Ãaravans. Ãmis gatexaze
saCqarod maemzadebodesa-d sofelSiiT iaraRis amtani yvela mdevarSi wavid
samokloebis gzebisas, ro qurdebisad win maeswvr.
meÃaravnenic esr maiqcnes, bagaTiT dacales or Tofi. amRivnebm gaigones.
vinac gaigon, iman ÃmamaRlad iZax sofelSi: Ãaravanze sadam daecnesav.
Caicves feÃebs samdevrod damzadebul jRnebi-d daiqc xalxi samdevrod.
arxotis Wala Caiares, taniiskars Saubrundesa-d zogi taniiske wavid; sam
axalgazrda ki pirdapir saÃaris Reliske wavid ̀ narRvevT gorisas“ (es Zalian
mokle gza iyo). beJitaT, babua, babuÃurT TaTarai-d baÃaT giorgi. sxvebi
358
tanies mivides, naxes ro cxenebis kvali oSanikis Relezed gadmamÃdara-d
gamauvlav nasoflari. gamascilebion, mdevars veRar Sauswvrava-d wasulan
lartanis gorisas, saÃaris Reliske.
aba, rasaR uzamTav, wasulanav, Tqvesa-d wamavides Siniske yvelani. am
sam kacm aiar narRvevT gori (erT-erTi maRali goris saxelia, romelic
dabla Walidan iwyeba da saÃaris Relemdin adis, sadac qistebi naqurdals
aucilebliv am mTaze gadaatarebdnen. adre verc avidodnen radgan jer
oSanikis mTa unda gadaevloT, Cavidodnen tanieSi, WalaSi da aqedan iwyeboda
Zalian maRali asasvleli mTa. es iyo saÃaris wveri). narRvevTgorisas Zalian
mokle asavlad iTvlebod saÃaris Relemdin, magrem sakmao maRali mTa ki
iyv. mzemaeT es axalgazdebi SaÃdes saÃaris ReleSia-d naxes, ro eexladaRa
gamauvlav cxenebs, nam gaubertyava-d sru axal kvali as. gairboles mTai,
Caxenes, ro qveTke axlos Caudis cxenebi iwros yureSi. aq Zalian cud
Casavali cxenebisada-d codva-WiriT miudis, sxo gza qve ar as aq. am yureze
unda Caavliona-d am gzas sicudis gamo „saÃCuani“ xqvian. naxes Tu ar qurdebi,
gadausxes Tofebi, win beJitaT babuais Tof gavarda-d erT RilRvel maSiv
pirqv daefSvnit. gaiyar meoreebis Tofebica-d meore RilRvelic Caikec.
babuais nasrevi mÃarSi maxvedriyva-d gulze gaRvardniyv. meorisad feÃ
gaeÃvrit saorcxalze. mesamemac gaaneb cxenebs Tavi. cxeneb SamamTxva-d
mTaze SamaÃd. maiWiresa-d daabes. cocxal RilRvelm koWla RilRvelic
gadaiTriva-d kldeSi Casafrdes qven. mkvdar ki aq darC. Caiares mkvdarsTana-d
beJitaT babuais amxanigT uTxres mkvdars RilRvels: „uncrosimc xarav
beJitaT babuaisaiv, ro SarSav mÃar mastexeTav“. beJitaT babuam sicil
daiwy. cocxali orav gana mkvdariv, ras mwiravTav am RilRvelsav.
naxes ro feÃgaÃvretils RilRvels jRan wauyrava-d gausresav sisxliani.
sxo ara wamaiRes, es sisxlian jRan Saabes cxens yelzeda-d wamavides.
nasrevma babuaisam tyviam gaiRa Zvalio,amxanign Camaxviodes: babuaisdamc xario,axla Tqven WameT, RilRvlebo, SarS ro mastexeT mÃario.
babuas ecinebian, ganTura viyav mkvdario.
dabrundesa-d wamaiyvanes cxenebi, sam cxen yofiliyv maparuli. sam kacs
TiTo cxen wamaeyvan. cxeneb narRvevTgorisas ver Camaivlida-d taniisas
daSWird wamasvla. tanies nasoflar Cavidesa-d iqiT cxenebiT amRas mavides,
erTs cxens sisxlian jRaneb yelzed. am dros amRas sabekurSi dReoba iyva-d
359
erTiana amRionn iq iyvnes. pirdapir sabekuriskar mavides cxenebiT. amRionT
ro masulebi naxes, gamaegeb mTel xalxi, xkiTxes ambavi-d mauloces saxeli.
cxenebis patronebm maiyvanes saklavi-d am samis oSkacis samwyalobnod
dakles jvarSi. amRionT Cxut daudves pativad ludiani-d umRerdes saqebs
simRerebs. memrac bevr simRereeb uTxres, romnebsac eexladac iqav mReroben
jarze.
RilRoT wamavlen qurdebi, Zals aÃseneben xTisasa.
amRis Ãaravans maxqadan, madian ugzos gzisasa.
SituT daparvas amboben narCevis cxenebisasa.
gauges meÃaravneTa, yaraulT Ãar-cxenisaTa.
Ãels uSlis Ramis sibnele, ver xedven Tofis liSansa.
amRas wamasvlas amboben, amand gatexas Ãmisasa.
samni saÃares wavides, sxveb midis Walaisasa.
Tvalis Sagdebas amboben, Siniske wasulT mzirTada.
saÃaris maRal Tofi Wexs, Camatexnas Rgav cisasa.
eg beJitaTa babua vefxvsa Rgav salis kldisasa.
daxkivis, gayurebiebT Ãmas Cemis Ãirimisasa.
ar SagarCendiT RilRvelno, SarS Cemd matexas mÃrisasa.
eg babuÃurTa TaTara rkinas Rgav foladisasa.
CamaRvedrida saxelsa, ÃelT magcemT Tqvenis Wkvisasa!
kaeb myon amxanigebi, ar dagiferebT sxvisasa!
Se siraRais gazdilo, totiT gaTxreven qviSasa!
asTemurais gazdilo, gimtvreven gulis ficarsa!
dabrundes nasaxelarni, cxeneb maudis gzisasa.
amRas mavides soflada, saxels ulocven cdisasa.
TaTiaT babos cxvris galalva RilRvelTagan
miambo da Camawerina giorgi jabuSanurma,
s. axielSi, 56 wlisam, 1939 wels
Cven aq bevrkan vTqviT ro tanies arxotionni zafxulis Tibevdes. iq
arvin ar cxovrobs zamTramdin. raki es adgili RilRvelT axlos asa-d
saSiSi RilRvelTagan kacis masaklavad. rosac Tiben, maSinac yaraul udgas
RilRvelT masavals gzazed. zafxulis Tivas daamzadebdesa-d zamTris
360
aWmevdesa cxvar-saqons. saxlebic sazamTrod Tbilebi xqond dakeTebulebi.
TaTiaT ionais SvilT, babosa-d mixiels bevr cxvar xyvanda-d tanies
daudiod. sxo ro arvin wasuliyv, isen mainc wavidodes zamTris, imiT, ro
iq zafxulis arai Zovda-d sazamTro saZovrad keeb balaxebi rCebod. erTxan
or-sam kvaml sxo iyv tanies Casuli-d ionais SvilT xyvand iq cxvari. es
zamTari iseT mSraloiT wavid, ro Tovl sul arcru masul. exla welwadn
iyvnesa-d arcru naxul Tovlis simsi.
welwadSi babo axiel iyv wamasuli-d mixiel edg cxvars. sworad am Rames
mivides RilRvelebi-d dauwyes kars Reba. undod ro cxvar gamaeyara-d
gaelal; magram mixielm gaiga-d gamavid karSi, imas RilRvleb ar egonnesa-d
lanZRva deewy: vin iyveniTav, vin miRebdiTav karsav. am ambavSi, ra Tqma und,
ro RilRvelni maimalebodes.
mixiels gauÃd sagonad, ro vin aRebsav egiv am karsao-d aRar daeZin
gonobaSi. RilRvelT ki ro egon, exla ki daeZinebodav, iqav mauÃdes karT.
mixiels ar eZin, iqav gaugava-d gamavard karSi wirva-ginebiT _ romeni xarav.
es Rame esr gaiar. meores dilas mixiel male wavid axiela-d uamb babos
guSinwuxrandel ambavi. babom veW (eWvi) aiR, ro egeniv qurdeb iqnebianav.
menadirei-d meTofe kacic iyv esi-d gaujavrd mixiels: radar Tof daxkariv
karTav, rosac aRebdesav, karisad ganavardn tyviaiv kacsac maxvdebodav. imaTav
winmZRol vin eqnebodav aqaurio-d RilRvel qurdeb iqnebodesav. memr uTxr:
Sen ar iciv, mters raÃel undav daxvedraiv. Sen aq iyavio-d wuxrav me waolav
taniesa-d iq mavidasav visac undao-d raÃelic wavav, e kacn gaigebenav. am
dRes dReobaSi iyv, lud–arayic sva-d sawuxrod aisx Tof–iaraRi, wavid tanies.
mimavalm, sofelSi daiwy Zaxil, ro guSin wuxrav mixielisadav kar visam
uRavav, egeebiv RilRvleb iqnebodesao-d aqaur vin eqnebodav winamZRvariv.
mixielm ar icisav, mtrisad daxvedra raÃel undav. eexlad babo mivav iqav. me
viciv, raic undav, visac Tav maswonsav, eexlad mavidasav iqav.
babom amis ZaxiliT gaiar sofeli-d mivid tanies. gzaze jRann daunagabrdes,
wuxr aSaln jRanni, erT jRan ki gabanda-d isiT Zil daec, ro veRarcraÃel
ver SazZl Zilis gamTxobai. memr ifiqr: cota xan CaviZinebav, jerav maleiav,
aq arvin mavav. maledav gamaviRviZebao-d am jRansac maSin gavRbandavav.
skamze wamawva-d daiZin. am dros mivides RilRvlebi, Caxenes sakomSiiTa-d
naxes cecxlis cotas sinaTleze babo skamzed as wamawolili-d xvrinavs.
gaaRes RilRvlebm karebi-d Savides, gamauSves cxvari. cxvar manam karSi
ar gamavid, erT kac babos edg yaraulad, Tu gamaeRviZav, Tof davxkraTav.
magrem babos isr yinCad eZin, ro vercra ver gaig. gamalales cxvari,
361
gamauqeCesa-d wamavides Wala-Wala. gza mSrali iyv, wyal cotai–d arcram
ar SauSal xeli. gaTenebisad cxvari neTxas maasxes. babos karga magra
eZin, ro gamaeRviZ, gamaxena-d nax kareb mReebi, aRarc cxvari, gamouyrava-d
gaulalav. erT sxva axalgazda iyv iq kidev, gaagebiv babom imasaca-d gaudges
RamiT mdevrad baboi-d CaCuri (babos metsaxelad kanjarua erqva).
babov, ra giyves RilRvelTa, cxvris fara gagilalesa?
mTxlad dagiResa karebi, arc kedi daaCqamesa,gzaSi ras daeweodi, ver gagigavis maleda,CaCurma, kanjaruama ar maucades mTvaresa.
mdevrad wasuleb vaJebi bnels gaivlian Ramesa,arxotis Walas Cadian, Cadian, Caaxanesa;neTxas Cavides soflada, ar dagviandes, maleda.
majligaisas Savides, naduRar fafa Wamesa.
manam gamavlen karSia, RilRvlebm cxvar maafaresa.
dagibaliTnes, vaJebo, magistumrebenT caleTa.
arxotis Wala RamiT Caiares daqceulT, magrem cxvars veRar daewivnes.
xoloT neTxas bevriT ki ar miaswvr cxvarm. mixyves kvalsa–d neTxas mivides
mzemaeT (mzis amosvlis dros). cxvar sofels cotaad gacilebul iyv. Tu
gadaxyoliyvnes, iqav daxÃelevdes. misulebs meegeb mTeli sofeli, kaci
diaci, dauwyes mSvidoba-ambvis kiTxvai-d gaubes Taviseburad bevr saubari.
am sofels yvelas nanaxv ki xyvand, ro cxvar aq iyv misuli, kvalic aq
miiRes, magrem RilRvlebi mainc uars eubnebodes, aq cxvar ar masulav.
wameediTav, uTxr majligam, _ puri WameTav. jer ki iuares, magrem Zalian
Sioda-d gaxyves Sin. memr gamaolTao-d davzZevTav cxvarsav, ifiqres.
majligasTan ro Savides, maSin daxkides safafe wyali, Zalian gaagZeles
imis duReba. ar daugzes did cecxli qvabsa-d male ar aduRes fafa.
axla WamaSi gaubes saubari-d daagvianes. esen ro aq isxden, RilRvlebm
am dros daadves cxvars joxi-d gadaRupes iqiT. memr gamavides CaCuri-d
baboi; veRarc kval gaigesa-d veRarc cxvar daÃeles. gamaeSv RilRvlebs
Tavis soflis cxvari, gaelal zed imaT cxvris kvalzeda-d imiT Sauries
kvalica-d daikarg mTel cxvris fara.
362
kaga narozauli
miambo g. jabuSanurma, 56 wlisam, s. axielSi, 1939 wels
kagaic Zalian menadirei-d TofosnobiT saxelgaTqmul kac iyv arxot. erT
gZel Tof-i xqond erajibi. qarTul Tof iyva-d gansakuTrebul raim jiS
Tof iyv. ors srevas wamals iyrid, oris tyviisoden tyvia undoda-d sigZiTac
ors TofT udrid. kaga Taodac Zalian tanian kac iyv, ro yvelas ukvird:
amsidido kaciv sanadiro kldeebSi raÃel davav. saqmes bevrad ar akeTebd,
sru sanadiros kldeSi ijda-d xocd jixvebs. kagas vaJ qve ar xyvanda-d,
xuT-eqvs qali xyvand. xandixan kagam qaleb waiyvanis nanadirevis masatanad,
raic arxot wes ar iyv, diacis sanadiroSi siaruli. maitananav _ Tqvis kagam,
maklulis jixvis Ãorc maincav xo unda Wamanavo-d ra undav.
eseT usaqmur kac raki iyv kaga, saqonis saWmeli sru niade uTavdebodis (sru
niade: mudam). imis gulisad tanies Tibdisa-d aTibiebdis qalebsac. xandixan
Zalian mtrianoba iyvisa-d kagais met tanies vervin wavidis saTiblad. is
ki taniesac Tibda-d, raxan iqac gauTavdis, gazafxulis pirT amJoritesac
Calalis saqoni (amJorite: es aris is adgili, sadac zafxulobiT dadis.
RilRvlebis samZRvarTan Zalian axloa da saSiSi aris imaTgan. gazafxulis
xanze ki Zalian gaWirvebulma xalxma icoda Zroxebis Careka, radgan aq
Zveli balaxic iyo da axalic adre modioda, radgan bari adgili iyo). erT
wels kagas taniesac xqond naTibi-d erTs dRes amJoritesac eTiba-d Saenax
Tiva sagazafxulod. zamTris tanies Calala-d iq dakveb saqoni, welwdidges
amJorites Calala-d iq aZoebd. saqonis sayureblad xo kagais qaleb iyvnes
aqa-d dRisiT xan bunags akeTebd cacxvis xisasa-d xan sanadirod davidod.
erTxan kagais qalebi sajeros misatanad wavides axielad kaga marto darC
saqonTan. aq Zalian saSiS ki iyv RilRvelTgan saqonis gasalalavad, magrem
kaga Zalian mZimei-d uSiSar kac iyva-d ar mTxilobd Zalian. erTs wuxras
kaga dawolil iyva-d cecxlic damqrali xqond; daZinebul ki ar xqond, ro
karT vinam dauwy bZola gasaReblad. kagam sru ar ifiqr, Tu eseeb RilRvleb
iqnebodesa-d uZax nawolm: romeni xarav, ras ebZviv ma karTav. kagais Ãma
ro gaigones, daiqcnes RilRvlebi. gaqceulebis feÃis Ãma kagamac gaigon.
gamavid karSi, gamaxena-d arcad vinaR iyv aq. maSin mixvd kaga, ro eseeb
RilRvlebi iqneboda-d arcaR dauZinebav yaraulobas. mTel Rames eRviZa-d
javr mazdiod Tavis Tavze, raad uZaxeo-d davamTxilev, exladav RilRvel
meqnebodav maklulio-d saxelian viqnebodiv, ro ar meZaxav. meores Rames
cecxl ki male gaaqr kagama-d ar daiZin ki maled, yaraulobd SuaRamemdin;
363
arc RilRvleb mivides, raki icodes ro gamTxilebuli asavo-d yaraulobas
daiwyebsav. imaT icodes yarauls rasac dros zZinava-d sworad im dros
mivides, ro kaga Zils veRar maRreviyva-d dazZinebiyv. gaaRes RilRvlebm kari,
gamauyares saqoni-d galales. kagas maledav gamaeRviZ, gadaxen saqonTa-d
ar ibadebis WaWani. kagam Tqo: amagiT icianav, Ziliv oSkacis qmariav. maavl
Tofs Ãeli-d gamaudg RilRvlebs. vercara bevr gza imaT geevl, maledav
wamaewiva-d nax, ro miudis saqoni. esriv kagam, tyvia RilRvlebsTan ar
mivid, raki liSan ar Cind. isenic gzadagza Tofevdes, magrem kagam manam
mizdiva-d aÃal Tof, manam ar daiqcnesa-d ar dawires kagais saqoni. amalal
kagam Tavis saqoni-d RilRveln calen gauSvn. tyvia ki arc imaT maxvda-d
arc kagas, raki Tofebs ver RliSnebdes sibneliT erTucs.
mikvirxar, Walas mTibelo, ram magacdina Wkviani!
dagbevrebiva saqoni, aRar gikveben Tivani.
CaRlalen amJoritesa, bari–as saTibiani.
„Tu Tiva gamiTavdebis, sanekroia tyiani~.
dagZinebiyva, kagao, viTam jiÃvi xar rqiani;
gamagiyares saqoni, gamaxyev borotiani.
bralia erajibisad, liSan ar Cinda tiali;
suleTSi ar SaaCina urjulo, dolbandiani.
meSvidmete ro esrie, RilRvlebm gaiRes griali.
bevrkan ki xyrian, kagao, mag erajibis tyviani.
daawirvien Zroxani, gauSven piroflianni.
saleqsod gamamitane, raisac gvqonda piroba,Tore aiseTs leqss getyvi, RamiT mZinaric stiroda.
RilRvel–arxotionT yriloba zavze
Camawerina giorgi jabuSanurma,
56 wlisam, sof. axielSi, 1939 wels
RilRvel _ arxotionT bevrjel xqond saubari Sarigebaze. bevrjel
zavic uqnav, erT–ors wels ki gagZelebul zavi-d iqav aSlil. an sisxls
vin aiRebd, an maiparevd ras vina-d daiSlebod zavic. erTxan gagaT giorga
ro tanies dadg RilRvelT nafarexlebSi, maSin RilRvleb axmterdes _
Cvens alagSi rad dazdegiv. giorgim daibar es RilRvlebi, Sasarigeblad
364
Ãar daukl, uduR Ãorci-d kargad dauxvd. WamaSi erT RilRvelm uTxr
gagaT giorgas: es Ãaris Ãorciv manam yelSi gvidgasav, ki gvaÃsonsao-d ka
gulic goqvav Senzedav. lukma ro yels Cascildebisav ki, dagvcildebisao-d
Cvenao-d Tqvenav, aiseTeebiv viqnebiTav. Cvens SuaSiav sisxlis tbai dgasav
gauSrobeliv. marTladac Ãaris dakvlis meores wels RilRvlebm daxkres
Tofi-d tanies makles gagaT giorga.
eseTi Cveni-d RilRvelT Sarigeba, magrem erTxan kidev cades zavis qna. erT
RilRveli neTxeli xnier kac davidod RilRvel-arxotionT Sasarigeblad.
am kacs majliga eqvivna-d kackiTxul kac iyv RilRos. majligam bevr iara-d
bolos daiTanxm RilRvlebica-d arxotivnebic rjulze. piroba dadv, ro
RilRvelnica-d arxotionnic unda Sayriliyvnes terRiskar RilRvel-
arxotionT sasworos alagSi, samZRvris axlos. RilRvelTa-d arxotionT
unda aerCiv rjulis kacebi RilRvelebica-d arxotivnebic. rjulis kacebi
iqnebodes ufro xnieri-d macodar xalxi. memr wils uyridesa-d visac winwin
ergebod Civili, RilRvelTa Tu arxotionT, winwin is mÃare iCivlebd.
Civilis neba yvelas xqond, magrem saCivarSi saerTo saqme unda eCivl.
marto Tavis sakuTar saqmeze arvis aCivlebdes. Tu sakuTars saqmeze vis
deewy Civili, me is mamikaliTav, me is mazaraleTav, am saubrisad bolos
saerTo saqmeic unda maeyol.
erTs daliSnuls dRes daiwy madena RilRvel xalxmaca-d arxotivnebmac.
terRiskar erT cota veli asa-d erTs mÃareze RilRvelT daagzes cecxlebi,
meoreze arxotionT. imTven xalx iyv, ro sru sami-oTxkan egz cecxli.
giorgobis Tve iyv maSina-d mTebSi agrilebul iyv. aq fiWvis xeebis nalewi
xyrava-d isiT cecxleb daagzes, ro ali cas midiod. sru gatyerebul iyv
terRis kari RamiTac.
xalxi-d kacSuakac ro mavid, RilRvlebmaca-d arxotivnebmac cxvrebiv,
Txeb maasxes. qvabebic maitanes, daÃoces saklavebi, aduRes Ãorci-d
erTucs xpatijebdes Ãorcis saWmelad. RilRvelni qristianis ÃeliT
daklulis saklavis Ãorcs ar Wamdesa-d imis gulisad, ro RilRvlebiv
unda davxpatijav, arxotivnebm Tavis saklavebic RilRvlebs daaÃocies.
Ãorcm ro iduR, axalgazdeeb sru feÃze idga-d xnier xalx qve dasxesa-d
maarTves puri. xnierm xalxm ro puri Wam, memr axalgazdeebmac Wames puri.
memr dasxd kacSuakaci-d gaimarT Civili.
winwin RilRvelT erg Civili-d WegaisSvil mavid kacSuakacsTan
sasaubrod (kacSuakacsTan marto maCivar kac mavidod, sxo xalx Sors
iyv imaTaniT). WegaiSvilm daiwy saubari ZvelisZvel mam-papaT ambeebiT,
365
vin vis mauklav, memr samagiero sisxl vis auRava-d vin damrCal uZebari.
vis mauklav mamklavi-d, vis alal-marTali, udanaSaulo kaci. ros qnil
zavi-d vis auSlav memr es zavi. bolos iangariS erTimeoris ÃeliT maklul
arxotivnebi-d RilRvel met gamaiyvan mamkvdari arxotion mkvdrebze. zavis
aSlaic arxotivnebs maaxviv Tavzeda-d damnaSavis magivrad udanaSaulos
kacis makvla xo arxotivnebisgan met gamaiyvan. iseTis kacis makvla, ro
mamklavis gvareul mainc ar yofiliyos, eeseTa RilRvlebisgan cota maÃel.
bolos Tavisav Civils daumat, ro arxotion xalxmav ro kvamlzeda sam–sam
cxvari zRasav, maSin Zliv gaswordebisav RilRvel-arxotionT saqmeiv, Tu
ara da xalxis gul ar gaiwmindebisao-d es zaviv iqav CaiSlebisav. zavs ro
viqTav, Tu es piroba Sasruldebisav, maSin windic unda mivscaTav erTucsav
(windi: warmomadgeneli, romelic erTi arxotioni RilRos icxovrebda da
erTi RilRveli arxot, es kacebi iqnebodnen Zlieri gvaridan da es gvari
iyo pasuxismgebeli, arxotioni RilRvelT winaSe da RilRveli arxotionT
winaSe raime uweso saqmis moxdomisaTvis). memrav es windio-d amis gvari
iqnebianav pasuxismgebliv meore mÃaris xalxTanav; Tu ara, ara gamavav am
Cveni saubriTav.
mivida WegaiSvili, ZaRliviT iRerRebisa;
sakvirla magrad iCivla: Ãari ro Ãarsa xvdebisa.
WegaiSvilm ro saCivar gaaTav, axla arxotion ufros kac gamavid saCivrad.
filipe (ficxela) narozauli. arc es iyv WegaiSvilze nakleb maubar,
magrem WegaiSvilm zog ambvebi isiTi Tqo, ro ficxelas saTqmeli Sasaqcev
aRarai xqond. ufro alal-marTalis xalxis Ãocaze arxotionTgan. xoloT
ficxelam Zvel ambavi iCivl, ro RilRvelniv laSqrad gvecemodesav. marto
erTs Ramesav samoc mauklavav amRionio-d exla imaT Camomavloba ramTven
gvaklavav. Cvengan ki arav, RilRvelTgan gvergebisav sam–sam cxvario-d
meticav. karSi gamasaval aRar goqvav Tqvenganav, an ras gagiÃdebiTav
samoc kvamliv amTvens RilRvelsav. Zalmamreobas xÃmarobTao-d raÃelac
gwadisTav, isr abrunebTav saqmesav, kari gaqvTav Cvendav Sakruliv.
filipe narozauli wiTels gveliviT Sqendisa.
memr ficxelais Civilze majliga gamavida-d iman iCivl: marTaliav, Cven
mama-papaniv laSqrad ecemodesav, magrem bevr xeir arc Taod daeyarav im
366
laSqarsav. erTxanav juTiT gadmayrils laSqars gaSWresav axielis Zirav
Taviv, dabaliTebiT iaraRayrils xalxsav. meored: welwadSi ro daecnesav
amRasav, is laSqaric sru gauwyvetav sicivesao-d arxotivnebsav. RilRvelT
ramTven Camamavloba gvaklavav imaTaiv. WegaiSvilmav sam-sam cxvariv tyuilad
Tqoev, Cven met zarali goqvav RilRvelTav arxotionTganav kaciTacao-d
saqoniTacav.
majliga daiTreboda, yornis sul ar gaZRebisa;sru Cven ver vaWmevT RilRvlebsa, viTasac maSivdebisa.
majligais Civilidges maraizZeT ToTa gamavid arxotioni-d aman iCivl.
amanac Tavis saCivris bolos Tqo, ro majliga ro Civisav, arxotionTav
RilRvlis laSqar azaralesav orjelav, erTi xkiTxeTav majligasav, is
laSqariv Cven davibareTaev, Tu Taod mavidav Cven gasanadgurebladav. is
laSqariv Cven mama-papaT ki ar azaralesav, Cven mam-papanicaod ZalmamreobiTav
Cvenav RilRvelTagan orTav am dReSiav, ro arc gza sad goqvao-d, arc
masvenebaiv, Tore magaT kvalad ro sxo xalxi cxovrobdasav, ZaugSi
sasiarulo gza mainc Tavisufal gveqnebodav. eexla qve ar gviSobenav
gzazedav. rac arxot xalx dasaxlebulav, Cven magaTgan orTav daCagrulniv,
Tore axla kacic met gveqnebodao-d saqonicav. Cvengan ergebis ki arav,
imaTgan gvergebisav saqonis macemaiv, Tu es rigian rjul iqnebisav.
eseTi saubriT bevr gamavid RilRvelica-d arxotionic. yvelam Tav–Tavisa
iCivla-d Suakacebic yurobdes. mwerlad ijd siskaraT ioneuri, axieleli,
rasac vin iCivlebda-d is qve swerd yvelas qaRaldSi.
siskaraT ivaneuri rusulad rasam swerdisa.
aq ro rjul iyva-d saCivar gaÃurebuli, erT sTvlis Rame TeTrad
gaTenda-d meores dilas amRiT babuÃurT TaTara mavid SaiaraRebuli. iman
Tqo ro Cveni-d RilRvelT Sarigebaiv ubraloi asav, tyuilad swvalobTav,
Cvena-d egen ver SavrigdebiTav; aqav fareSaisSvil iqnebisav masuliv, Tqven
gaRrideTav rogorao-d me is unda mavklav, Tore magas ÃelCi veRaros
Cavigdebao-d Zalian javri mWirsav magisaiv.
fareSaiSvili axvaT bewinais mamklavic iyva-d sxodac bevris ufris
Camdeni arxot. amis javri yvela arxotions SWird. es TaTaraic ki ar
uyvard RilRvlebs, esic iyv oris RilRvlis makvlaSi natanebi-d Zalian
367
magar mtreb iyvnes eseebi erTmanecisebi. TaTara ar gauSves, uTxres: kaco
xo xedav ramTven urjuloi asav masuliv; eseebiv feÃiT ar gagviSobenav
arc erTsav, aq Tof ar dascalao-d es xalx daaRupvivav. am saubarze
TaTara cota xans ki dadga-d memr gaipar fiWvianebSi, iqiT fareSais Svilis
saTofavad. naxes ro TaTara aRarcad as, gaiqcnes, daZiesa-d fiWvianSi
maÃeles, memr kide gaujavrdes, es xalx ar daaRupvivao-d wamaiyvanes iqav
xalxSi. am dros fareSaiSvilic RilRvel xalxSi ijda-d dvirbiniT sru
pirSeRm Samaxedevd arxotion xalxs.
gaRmidan fareSaT osi dvirbiniT icqirebisa,am dros TaTara mavida, aivsa jibgirebiTa.
vabrunebT, aRar brundebis, gaRmiske izidebisa.
ÃelCi berdenka uWerav, ar viciT, ra iqnebisa.
viZieT, veRar mavÃeleT, fiWvis ZirebSi Zvrebisa.
am dros aqve iyvnen Tavis sakuTars saqmeze mafiqral xalxic, romnebic
marto Tavis sakuTar saqmeze fiqrobdes, aras ajavrebd saerTo saqme. zogs
sayid rai xqond, zogs gasayidi, zogs naqurdlis gacvla undod. eseTeb
iyvnes ufro qurdebi. mag: kviriwmidelT bewinaiSvilT babuasad bewikas
cxeni xyvand kaxeTiT maparuli-d RilRvlebSi wamaeyvan gasacvlelad.
avaWrides am cxens RilRvlebs, xan ucvlides, xan arbolebdes, rogor
rbola icisav. xan RilRvel Sajdis zed dasacdelad, xan bewinais Sviln
Sasxdiana-d arbolebdian rig-rigobiT. awonebdes cxens RilRvlebs, ageb
rogor gavscvalaTav naqurdalze maincav, ro kaxeTav gzai xqondasav,
RilRos ufro araad davdiTao-d aqaur naqurdals cxens viyoniebTav.
SuaSi bewinaSvili maparuls cxensa scemdisa;
xandixan gaaqcivian, Ãril kargad gaiTvlebisa,erT Zma ro daiRalebis, meore gadajdebisa.
magoden inabarSia kaxeTura ki kvdebisa.
magaT mter aras ajavrebs, Tu saiT gaicvlebisa.
am erTm Ramem gaiara-d Civil Zliv maTavd. meores dRes axla rjulis
kacebis saubari-d bZola iyv. RilRvelni maiTxovdes kacis Tav-sisxls,
ramTvensac mets kacs angariSobdes arxotionTgan makluls. arxotion
rjulis¬kacebi qve ar sTanxmdebodes amaSi, didis saubridge, arxotionT
gasaReb gadaswyvites RilRvelT sasargeblod _ kvamlze sam-sam cxvari.
368
rjulis wesi as, ro garjulvils maSiv ar gamaucxadeben. mtrebsav, an
erTs ar maewonebisao-d an meoresav. saubar maxÃdebisao-d iSuRlebenav.
rosac mtrebi Sin-Sin wavl-wamavlen, narjulavs maSin gamaucxadebena-d,
Tu romenim ar daJjerdebis narjulavs, maSin erTucs mainc veRarcaiT ras
etyviana-d ar iSuRleben, ro memr rjulis kaceb ar gaÃdan SuRlis mizezi.
exladac RilRvel-arxotionT rjulis kacebm aq ar gamaacxades
narjulavi. erTucs uTxres, ro Tav-Tavis sofelSi gamavacxadaTao-d Tu
arxotionniv yabuls gaÃdesav, SagatyobiebTav, Tu yabuls ar gaÃdesav,
aRarvin maolTao-d imiT gaigebTav.
es narjulavi aq vervin gaig, gamaemSvidobnes erTucsa-d wavid-wamavides.
RilRvelT rjulis kacebm RilRos gamaucxades narjulavi-d RilRvelT
ar daiwunes rjulis naTqvam, raki xalxi Taodac amas Txoulobd.
arxotionT rjulis kacebm ro gamaacxades ki, arxotivnebi Zalian nawyeneb
darCes, erTs Tikans ar mivscemav RilRvelTav, sams cxvars ki arav, TiToiTo
arxotionm Tqvis. sabolood Caiar ubralod amTven xalxis wvalebam, ver
SasTanxmdes RilRvel-arxotivnebi-d darCes Saurigeblad.
am rjulSi damswrom nislaurT mindiam leqsic Tqo am rjulze:
davje, gonoba daviwyi, xania leqsis beWdvisa.
naTqvam leqs ianvarSia niadeg ar mascdebisa.
gavRmarTe daviTTeuli, Tu wina gamitydebisa,RilRvlebsa-d arxotivnebsa leqsebs vin eubnebisa.
kidev gamasTqoms mercxali, rosac ki daiTvrebisa.
dRisTaod dava majliga, yornis sul ar gaZRebisa,Cven xo ver vaWmevT, neTxelno, viTasac magSivdebisTa.
wavediT kacSuakaci, iq ro terRis kars vetyviTa,bevri mavida RilRvlebi, cax-cax gaxqonda ybebisa (ybebi: wverebi),sam-samkan cecxli davagziT, Txebic davÃoceT, cxvrebica.
giorgiobis Ramei sru TeTrad gaTendebisa.
RilRveli WegaisSvili ZaRliviT iRerRebisa,sakvirla magrad iCivla, Ãari ro Ãarsa xvdebisa,ficxela narozauli wiTels gveliviT Sqendisa.
siskaraT ivaneuri rusulad rasam swerdisa.
sam-sam cxvar gadauwyvetav, mimcem vin iyva erTisa,me ki Savs Tikans ar vaZlev, zogeb mkvdarT iwirebisa.
gaRmidan fareSaSvili dvirbiniT icqirebisa,
369
axla TaTara mavida, aivsa jibgirebiTa.
vabrunebT, aRar brundebis, gaRmisken izidebisa.
ÃelCi berdenka uWerav, ar viciT, ra iqnebisa.
viZieT, veRar mavÃeliT, fiWvis ZirebSi Zvrebisa.
SuaSi bewinaSvili maparuls cxensa scemdesa.
xandixan gaaqcivian, Ãril kargad daiTvlebisa.
erT Zma ro daiRalebis, meore gadajdebisa,magodens anabarSia kaxeTura ki kvdebisa.
magaT mter aras ajavrebs, Tu saiT gaicvlebisa.
gamagrdiT, arxotivnebo, gatexiT ra iqnebisa.vinac makvdebis, davRmarxaT, sxo kide gaizdebisa,Ãma Sorad gagivardebisT, mter magiT daSindebisa.
abeCav, arxotivnebo, magars pirze ki zdgebiTa!
Walaze qavi givlevavT, qori ver gadaxtebisa,Siga sxav meTofeebi, berdenkaebi tyvrebisa.Tu sad mavida laSqari, sru mzoriT aivsebisa.
mivsweraT ÃemwifianTa, Tofebic gvinda, Ãmlebica.
sisxlis wyalm unda waiRas Ãidebica da gzebica.
oJo, dadegiT RilRvelno, Tor kidev itirebdiTa,gazafxulindel dagcildaT, sofel aavsiT mkvdrebiTa,magis mets aRar giambobT, eg Tqvenis gamarjvebisa.
eesr arxot ro dabrundesa-d narjulavis gamacxadebaze uar ro Tqo
xalxm, ra Tqma und es RilRvelTac gaigesa-d Zalian nawyeneb darCes.
aRarcaR Taod dadiodesa-d arc arxotivnebs aZlevdes masvenebas. samzirlad
siarulic daiwy Wiris patronebm, raki Sarigeba ar maxÃd.
370
xoxora
Camawerina bewika wiklaurma giorgis Zem,
s. amRa, 69 wlisam, 1941 wels
xoxora iyv mSavel memcxvarei sofel uZilaurTaSi mcxovrebi. es
fSavSiaca-d ÃevsureTac Zalian saxelian kac iyv. imis cxvar-binas bevrjel
dascemion SiraqSi TaTrebi, qistebi mTaSi, saZovrebze, magrem vervis
ra wauRav Wiris meti imis binazeiT. xoxoram erTxan tanies gadalal
Tavis cxvris farebi zafxulSi. aq arxotivnebisgan iqirav mTai-d aZoebd.
RilRvelT SiSiT aq cxvar vervis gadaudiod, xoxoram ki SiS sru ar
icoda-d imiT gadadiod tanies. cxvars daayenebd binaSia-d RamiT gavidod
Taoda-d cxvarsTaniT Sors Casafrdeboda-d yaraulobd mTels Rames.
erTs Rames xoxoram SaliSn, ro mter sadam iyv imis cxvarsTan axlos
masuli. ZaRlebi etanebodesa-d aWmevdesa-d aCumebdes. xoxoram iqisken mai-
marjv Tofi, sadac ZaRlebi xyefd. am dros gamaCind SambebSiiT oTx kaci-d
wavid cxvriske. rosac erTad SaquCdes maubrun xoxoram Tofi uCins RameSi,
Tof ki miuWir iqiskesa-d dasxlit. Tof ro gavard, gaxyves RilRvlis
kivilnic. es RilRvel sasikvdilod daiWra-d amxanigebm ar gawires,
Sausxdes mÃars, aiyvanesa-d maRla TbilwyalT sabinaoSi gawires.
meores dilas sisxlis kvals axyvesa-d cxvris saTaveSi maÃeles mkvdari.
wamawoliliyvao-d mkvdarsac isr daSComiyvav Tvalebiv, ro iqav cxvars
Camaxedebvdav. amis memr ki axyara-d gadalal xoxoramac cxvari, Tore
RilRvelni masvenebas ar miscemdes.
RilRveli baTiri
Camawerina baiWaur ciskaraulma,
58 wlisam, sof. axielSi 1939 wels
baTiri saxelgaTqmul qurdi-d yaCaR RilRvel iyv. xan qurdobda-d
ZaldaZalac itacebd Ãar-cxens. xoloT arxvatiT ar aparviebdes imis
megobrebi RilRvlebi, arxotionTebic nacnob megobreb raki iyvnes. erTxan
wamavid saqurdlad baTiri-d neTxel fareSa, gamaxyves orn sxvani. baTira
jer ki eubn amxanigebs, arxotionT Ãar-cxeneb daviparaTav. amxanigeb ar
dasTanxmdes, wavidaTao-d piriqiTiT daviparaTav, Tore arxotivnebiv axlos
arianao-d ar SagvarCenenav.
371
rogorcaR iqnebod, gaabedviesa-d waiyvanes piriqiT ÃevsureTiske
saqurdlad. piriqiT or-samkan mivides Ãaravanzeda-d yvelkan gauges, bolos
yvelas soflebSi Ãma gautyd: qurdebi arianav gadmasulebio-d mTxilad
iyveniTav. yvelkan gamTxild xalxi-d veRarcad ver gaimarjves. dabrundesa-d
wamavides saRilRood. taniis Relisas gadmaÃdes, taniis Ãorà gaiaresa-d,
nasoflar Camavides. aqiT or gza midis, erTi mTisas _ saÃaris Relisasa-d
meore Walaisas. am dros gazafxuli iyva-d arxotion xalx Walaze dadiod
samuSaod, zog muSs xyrid, zogi marÃilis feÃebsad, sxvas aojisgans
amzadebd. manam wylis adideba iqnebod, manamdin eSurebodes aojisgnis
damzadebasa-d waRebasac. es neTxel RilRvlebmac icodesa-d baTirs uTxres:
mTaTas wavidaTav, Tore Walaze arxotivneb iqnebianao-d ar gagviSobenav. ra
gaSinebsTav, uTxr baTirm _ xevsursav, Wiais mWamelsav, ÃeliT dagiWerTav
(RilRvlebi gasajavreblad Wiais mWamels eZaxoden xevsurs). ver daiWerTav
xeliTav _ uTxres, Tof-iaraRi aqvav Tanao-d, ar dagveWeriebisav ÃeliTav.
baTiram uTxr: eexl mTas ar audgebiv gadasavladav, Tunda gzaze sikvdil
vicodav. wamavid baTiri-d gamaxyves sxvebic Walaisas. taniisWala CaRm cerad
as Camasavali, oRroCoRro, kldiani. Camaxyves am gzas daRamebidges. asurSi
(adgilis saxelia) ro Camavides, fareSam uTxr: aqav kvamlis suli dgasav,
gzaze sadam visam ugzavav cecxliv.
sipianaÃid ro Camaiares, iq naxes ro exSi ceclx visam ugzava-d xalxi
damdgari. RilRvlebm Tqves, wylis pirze gaviaraTav, gavscildaTav.
mibrundesa-d wamavides wylispiriske. aq taniiT mdinare Camadis, romenic
taniiskar asas uerTdebis, gamaiares am mdinaris pirzed sworad im dros,
ro arxotivnebi, vinac aq idges, amaTa vinam erT-erTi wyalze gavliliyv
wylis Sasasmelada-d. gamavlil RilRvlebs Tval maxkid. RilRvlebm ki ver
naxes isi. imaT ro gaiares, mavida-d amxanigebs uTxr: mterm gaiarav. wamaxtes
yvelani-d gamaudges ukan. ro daiqcnes, win funCaT daviTi gamauZRv. tyeSi
ro gadmavid, wamaewiv RilRvlebs. RilRvlebs imaT saubar gaegona-d sxvebi
qve daqceuliyvnasa, baTiri gzaSi Camjdariyv. daviT ro misuliyv, daesxlit
daviTiske Tofi-d ali zed aexviv. manam Tofis cecxl gaTavdebod, geeriv
daviTis Tofis cecxli RilRvlis Tofis cecxlSi. daviTis nasrevi RilRvels
mÃars maxvedriyva-d daemtvriv. am dros masuliyv mamukaT diaic. RilRvel
pirgaRm wavid daWrili-d esriv diamac. es zurgSi maxvd RilRvelsa-d
marjvenas mÃarze jibais masras gamaRvard. gadaxt sxveb RilRvlebi gzis
marcxniv tyeSi, daWrilic Tan gadaiyoles, arxotivnebm es veRar gaiges,
372
pirdapir gzaze marbodes. RilRvlebm baTir wylis marjves erTs tyis
bolqvSi Casvesa-d garSemo qve SamauRobes faTvlianiT tyis wowkebiT. Tavad
qve wavides, arxotav xma gatydebisao-d Cvenac dagvÃocenav. arxotivnebi zogebi
iqav wavides Tavis binaSia-d erTm arxot gatex Ãma: mter iyvav aqao-d Tofva
magviÃdav. daiqc xalxi-d, mavides sagaTeneblod sipianaÃid. RilRvlebis
mTofavebmac uambes, eemaSiav eesr vTofeTav. naxes erTs bolqvSi, ro tyis
toteb raim as Cakafuli, Cawyobili bolqvSi. mivides, Saxenesa-d naxes, ro
daWril RilRveli wevs Sig. RilRvelm ro nax misuli xalxi, Tavze CoÃa
maixviv. xalxm ro es kaci nax, miubrunes Tofebi-d daaSales. meor-mesames
dRes mavides RilRvelni-d waiRes Tavis mkvdari. mkvdris waRebis dros wes
ar as kidev Tofvai, mavlena-d Tavisuflad waiReben Tavis mkvdars. ra Tqma
und, ro arxotionni ar gaisvenebdes RilRvlebisgan, aucilebliv samagieros
miiRebdes _ erTs mainc arxotionsac maxklevdes samagierod.
amboben, Tu ar tyuian, tanies Wexas cisasa,mqised maqcevas amboben im funCaT daviTisasa.
cecxli gavida cecxlSia, qists umtvrevs gulis ficarsa,RilRvel mauklav, amboben, mamukaT diaisada.
guldagul misvlas amboben im mWedelT badaisasa.
RilRvel-arxotionT korRani da gaga baliauri
Camawerina kaga narozaulma,
80 wlisam, s. axielSi, 1925 wels
RilRvel-arxotionT adgilebs xqond yvelkan TvalsaCino samZRvari,
garda arxotis Walisa. Saonis RilRoske iyv samZRvari _ Sibus mTa, SaÃal-
iskesa-d amRa-bifieliske _ terRis wveri. Corexiske _ bisnis wveri; arxotis
Walais samZRvarze bZola iyv. Sibus mTa dasavleTiske iyv arxvatiT, bisnis
wveri amasavleTiskesa-d terRis wveri CdiloeTiske. samÃreTis mÃareze bude
ÃevsureTi iyv. sxvakan arc gzai xqond. ÃevsureTiske ki sami-oTx gadasavalic
iyv mTazed. RilRoske wasaval ki es oTx gza iyv aq dasaxelebuli. mTebze
sadao ara iyv, erTs gverdze RilRvelT adgil iyv wveramdina-d meoreze
arxotionTai. wveri yofd Tavis adgils. xoloT RilRvelni arxotis Walas
miiwevdes arxotiske, miaRwevdes korRansac.
erTxan RilRvlebm daqrTames Ãemwifis meÃeleebi-d maasxdes RilRvel
arxotionT adgilis gasamijnavad arxotis Walas. arxotionni ambobdes,
373
ro Cven adgiliv ojaxis saTibeTaniT asao-d korRanic iq CavdgaTav. rosac
RilRvlebm Ãelisuflebis xalx maiyvanes, am dros bevr RilRvel maxyv.
wamavidesa-d pirdapir terRis kar, daiwyes miwis Txra korRnis Casadgmelad.
am dros daibares arxot Tavgziani-d mesaubre kaci baliaurT gagai-d sami
oTx sxo kaci.
terRiskar ro Txra daiwyes korRnis gasakeTeblad, baliaurT gaga ar
aZlevd amis nebas, es adgiliv ojaxis saTibeTanamdin Cveniav, aq ra undav
korRansav. xan korRnis gamkeTeblebs miRvardisa-d dausrivis ToÃ-barebi, xan
Ãelisuflebis warmomadgenlebis karavSi Savardis yviriliT: nu akeTebTav
aqav korRansav, Tore maviyonav arxotioTao-d sisxlis wyals gavavlevav
aqav. gaga ro karavSi Savardis, maxkidian mÃars Ãeli-d gamaiyvanian iqav
gareTi. mainc ro marto gagas amodens xalxTan ar gaudiod bZolai, arxot
walal gagam kaci, SauTval arxotionT: yvela SaiaraRdiTao-d CameediTav
Cqaradav, ro maxolTav yvela sayuCs mausxeiTav, xoloT Cems Tqmamdinav Tof
arvin gascalaTav. manam Tqven maxolTav, me ar gavakeTebiebav korRansav.
walalulm kacm es yvela ambavi kargad miitan arxot. xalxm ro gagais
danabareb gaig, maSiv maemzadnesa-d wamavides SaiaraRebulebi. yvela wamavid,
ro ymawvilebisa-d bebrebis meti sofelSi qudian kac aRar darC. arxotis
Wala sru mdevrulad Caiares, terRiskar ro mavid xalxi, yvelam sayuC
gaikeTa-d Camausxdes Tofebs. gagam ro nax arxotion xalxi Camasuli-d
Casafrebuli, mivida-d Ãelisuflebis kacebs uTxr: agerai, gaxeneTaev, ro
arxotion xalx Camavidao-d Tofebi aqvav garmasxmuliv. eexla, Tu cud saqme
maxÃdav, Tqven iqnebiTav mizezio-d uWirvlebsav arc Tqven gagiSobenTav, isr
gabrazebul xalxiav masuliv. ai, me gicxadebTao-d Cem bral nuRar asav,
exlad raic maxÃdebisav, Tu aqiT waiRebTav am mijnasao-d iq ar gaakeTebTav,
sadac Cveni-d RilRvelT samZRvariav. am xalxma-d RilRvlebm ro es
arxotivnebi Casafrebulebi-d iaraRSi Camsxdrebi naxes, aiRes barg-binai-d
waiRes pirgaRm. RilRvlebic Tan gaxyv. aisxes Tof-iaraR arxotivnebmaca-d
Sori-axlo Tan gaxyves. mekorRne xalxm or-samkan kidev daapires korRnis
gakeTebai-d Camausxdian arxotivnebic Tofebs. adgian iqava-d kidev gaRm
wavidian. eesr Caxyves arxotionni-d bolos ojaxis saTibeT Cavides, aq
misces neba korRnis gakeTebisa. mekorRneebmac amaTxares miwa, Caayares
naÃSiri, erT mina Caagdes Sig (boTli), memr aages kacis simaRle cixia
zeda-d am dRidge dawesd RilRvel-arxotionT sazRvari ojaxis saTibeT.
arxotivnebm ki baliaurT gagas arxotis jvarSi samwyalobnelo Cxut
daudges adgilis daWerisada-d gamagrebisad. yvelas dReobaSi erT Cxut
374
aavsian ludiTa-d daamwyalobnis jer xucesm gagai-d memr yvelam erTad.
anTebul sanTliTa-d ludian TasiT Camaavlivian gagais sadRegrZelo-
samwyalobneli.
ara marto am korRnis gadaweva gaakeT arxotionT gulisad gagam; is ro
mcodne kac iyv, arxotionni bevrs raSiam irCevdesa-d aubnebdes sasoflo
saqmeebze. adgilebze, sadac ra vis gauÃdebod sabZollad arxotionTan,
xo gaga sru arxotionT kvalad iyv maubari-d iseT saubar icod, ro arc
gauSobd saqmes, isr ro ar gaemarjv.
taniezed ro iyv bZola-saubari, maSinac pirvel maubar gaga iyva-d memr
sxvebic eSvelebodes. arxotionT erT adgili xqond „tanie“. Zalian mdidar
balax madiod aq. zafxulis Tibdesa-d zamTris saqons inaxevdes. am adgilze
jer RilRvleb gadmaedavnesa-d memr Ãevsurebi Ãadus mcxovreblebi. yvela
am saCivrebSi gaga iyv ÃelmZRvaneli. RilRvlebi ambobdes, ro tanieiv Cven
gveWirav, Semdegs samZRvrebSi maqceuliv: mzis amosaÃediT sazRvrebdav
isarT Rele, dasavleTiT kaloTanis mTai-d fatexis Rele. samxreT mÃareze
sazRvrebd taniis Relei-d amis gadaRm Ãevsurebi cxovrobdes Ãaduvlebi,
CrdiloeTis mÃares iyv arwivis maRali.
am adgils edavebodes RilRvlebi sof. xamxas mcxovreblebi. erT-erT
saCivarSi am soflis RilRvlebi, saxeldobr: marzi, mazikoi-d Cimirza
masostoi amtkicebdes, ro am adgilSiav Cven winaparni cxovrobdesav. es
adgiliv Cven gvekuTvnisav. bolos dros cxovrobdav Cvenis gvaris kaciv
saxelad belxi. belxis sikvdilisdgesav imis Svil darCav im adgilebSiav,
saxelad bubentiv. bubentmav iqav cixeic aiSenao-d wisqvilicav, didxans
cxovrobdav. is mamaSvilniv sikvdilamdin iq cxovrobdesav taniesav. xoloT
sikvdilidges aRar dawirnesav iqao-d Cveneburis wesis gulisadav maasvenesav
Tavis sasaflaozedav, xoloT bubentis deda ki makvdav taniesao-d iqav
daRmarxesav. Tunda imis saflavs gaCvenebTav, ambobd RilRveli. isic
ro makvdav, imis memr cxovrobdav sxo Cvenis gvaris kaciv uruSiv. memr
uruSis Svil urusxaniv. sru bolos cxovrobdav baxkuzariv. memrav mauÃdav
aurzauriv arxotivnebsTanao-d daanebesav Taviv am adgilsav. memrav Cven
gvTxovav aq dadgomaiv amRas mcxovrebmav giorgamao-d Cvenis nebarTviT
dasaxldav, xoloT mamulis Rala unda meecav. erTs wels ki magvc is
Ralai-d memr ki Ralazedac uar gviTxr. Ralas ro aRar gvaZlevdav, memrav
dasajesav Cven winaprebmao-d maklesav Ralis ar macemazedav. memrav imis
cxvar-saqonic sru RilRos gamalalesav. meore kacic kidev maklesav
amRioniv tanies siarulzedav. amis memr aRar sargeblovdesav amRivnebiv
375
taniiTav. ramTvenisam wlidgesav ZaliT Savidesav arxotivnebiv taniesao-d
daiwyesav cxovrebaiv.
RilRvleb eseTs ambvebs bevrs rasam Ciodesa-d viTam amtkicebdes yvelas,
magrem gagam ro iCivl, maiyvan isiT Zvel ambvebi taniezed, ro daamtkic is,
ro arxotionT ekuTvnod taniei-d ara RilRvlebs, dainarCom amanav, e. i.
gagam, tanie arxotionT sasargeblod.
RilRvelTan ro gaimarjvesa-d daiWires tanie, axla Ãevsureb garmeedavnes,
Ãaduvlebi, tanieiv Cven gvekuTvnisav. Ãaduvleb imas umtkicebdes, ro
RilRvelT dadgomamdinav Cven vmdgarobdiTav taniesav. memrav Cven Ãadus
gadmovsulorTao-d taniesav RilRvel dagviyenebavav RaliTav. RilRveliv
Ralas gvaZlevdav Cvenav, taniisasav. amaze saCivarSi RilRvlebic daimowmes,
Ralas vaZlevdiTav Ãaduvlebsav. amaze imowmebdes neTxas mcxovreblebs,
esenic aseTnairad emowmebodes, RilRvlebis mowmoba ÃaduelebisaTvis
aseTi iyo: „neba darTviTa ukanxadoSi mcxovreb xevsurebisa, me vcxovrobdi
eqvs wels tanies xeobaSi da, rac xans me iq viyavi, im mamulis Ralasa da
qiras vaZlevdi ukanxaduelebsa, agreTve sabalaxesac iseni iRebdnen xolme,
xolo mas aqeT xuTi an eqvsi weli iqneba, rac ukanxaduelebis sityviT
aviyare da gadavsaxldi Cemsave uwindels sofels neTxaSia.
raic vaCvene, simarTliT aris: aSuyo gazaSvili.
eseve ukanÃaduelebi ambobdes, ro Cvenav neTxelebic gvedgav taniesav,
xamxlebicav. iseni asaxelebdes ai am kacebs: sofel neTxas mcxovreblebs:
aSuyo RaziSvili, alimirza beqoboloTaSvili, modi daqirovi, asliga
maTievi, feda nalbabaSvili daqirovi, fareSa zaurovi, dola goStikauri.
xamxis soflelebi: orasxa uSarovi da aslama ToTievi. erT-erT saCivarSi
aseTnair xerxs xmarobdes Ãaduvleb, ro amTven RilRvleb daimowmes. am
saCivarSi TiTqmis Ãaduvleb gamarjvebuleb darCes, memr wavid gajavrebuli
gaga qalaqSi saCivrada-d ori sxo kac gaiyol. mTels erTs Tves darC
qalaqSi saCivarSia-d maitan bZaneba, ro tanie arxotionT unda daSComiyv.
magrem arxotionT sanebis jvaris SiSiT aRar daiWires, raki Ãaduvlebm
taniis naxevar nawili sanebis jvars Saswires imis SiSiT, ro arxotionni
wagvarTmenav. memr naxevar daiWires arxotivnebma-d ÃaduelT nawilsac ki
Taod iWerdes. Ãels xyrides, xoloT sanebis jvars aZlevdes adgilis
qiras.
erTxan aRar misces arxotivnebm qirai-d ÃaduelT Tivebs Sauyares
cecxli-d dawves. amaze gauÃd ÃaduelTa-d arxotionT SuRli-d Wra-
376
Wriloba. bolos iqav SaRrigdesa-d daamSvides saqme, xoloT adgilis qira
ki sru mixqond sanebis jvarSi.
amis garda RilRvlebi kidev davobdes: arxotav Cvenebi mampapebi mdgaranao-d
es adgili Cven gvekuTvnisav. winwinav Ralas viRebdiTav adgilisasao-d
memrav magvispesav Ralis Zlevaiv. amaze RilRvelT Zalic gabedesa-d
Txoulobdes Ralas. magrem gagais meTaurobiT arxotivnebm RilRvlebs
piriqiT masTxoes zogierT soflebs mamulebis qirai, e. i. naRaluri. Cvenav
winavav RilRos vmdgarorTav, uTxres, amRasao-d maRal-bifielSiav (amRa
qistis sofelsac hqvian erT-erTs da arxotSic aris sofeli amRa). Tamar-
mefisobasav Cven mam-papan gaqristianebulanav iqav, iCivles arxotivnebm.
amaze aiTvalwunesav mahmadian qistebmav isenio-d Tamar-mefis sikvdilidges
veRar damdgaranav iqao-d wamasulanav, SamaerTebionav sxo arxotivnebsav.
is adgilebiv egr damrCalao-d RilRvleb dasaxlebulanav. memrav Cvenav
im adgilis Ralasac viRebdiTav. amav dros erTi ZunZuli (saxelia kacisa)
cxovrobd axiel, RilRveln ro amas daobdes, ro arxotis adgilebiv Cven
gvekuTvnisav. es ZunZuli amaze Zalian brazobd. wavida-d sofel baaserelT
wisqvileb daamtvriv, Tqvenav arxvats ki arao-d am adgilebsac wagarTomTav,
es wisqvilebiv Cvens wyalze gibrunavsTav, es wyaliv Cvens mTas gamazdisav.
amgvarad adgilebzeda-d samZRvrebze did davidaraba iyva-d bolos
Sinaur Sarigeba maaÃdines RilRvel-arxotionT. windic misces erTucsa-d
karga xans damSvidebulad icxovres. windad RilRos micemul iyv camet-
ToTxmetis wlis ymawvili odinaT garsia. erTi imisav swori RilRveli iyv
arxot windad masuli. windas iqaca-d arxotac Zalian kargad uvlides, erT-
erT ojaxs miabarebdesa-d sasmel-saWmels xalx uzidevd. odinaT garsia iq
didxans iyva-d, RilRurs wmidad ambobd, rogorc RilRveli. bolos mamam
wamaiyvan, rosac dacolSvilebis dros mavid.
zavi ki qnes RilRvel-arxotionT, magrem adgilebsa-d Ralas ki mainc
iqav sTxovdes erTucs. zavma-d windis micemam erTucisad iqamdin miiyvan
mSvidobianoba, ro erTucs aRar Ãocdes, xoloT adgilebze saubari kidev
gZeldebod.
barkanxievis gvaris xalxm, xamxis sazogadoebisam, malales kidev ori
ufros kaci-d maiTxoes arxotis or sofeli-d imaT mTa-bari. es kacebi
iyvnes: baxmaT baTaevi-d axsak paragulovi. am orT Tqves: arxotis oris
soflis miwawyaliv upatronod yofilasav, Cven papa xaSilga barkanxievi
Tavgzian kaci yofilasa-d wasul saqarTvelos ÃemwifesTan ereklesTana-d
377
uTxovav: es or upatrono adgil gviboZev, ro davsaxldaTav. erekles es ori
sasoflo alagi-d imis mTa-bari WimRai-d kaloTana uboZebav xaSil-gaisada-d
sigelic miucav. memr Cven mam-papaT iq ucxovrebav. raki Zalian mTa alagi
iyv, ar maswonebiv es alagi-d gadmasaxlebulan iqav RilRos. memr masvlion
piriqiTel Ãevsurebi Cvenebs saTxovrad, ro am Tqvenebs alagebSiav Cven
dagvayeneniTav, sofel kaloTanas dadgoma uTxovav zeisteCoel Ãevsursa-d
bloel Ãevsurs WimRas dadgoma uTxovav. Cven mam-papaT uTqom, ro Cven mainc iq
ar vcxovrobTao-d mivaqiravaTav am Ãevsurebsav es alagiv. mauTxovav Cvenebs
kvamlze TiTo cxvari, vinc aq dasaxldebisav, kvamlze TiTo cxvar gvaZliosav.
dasTanxmdebion es Ãevsurebica-d uZlevav ee nelobamdin kvamlze TiTo
cxvari. erTxan ar gadagviÃadesa-d maemzad Cven xalxi ZaliT wamasaReblad,
gaiges kaloTanelTa-d erT saklavic magvgvares _ gvapativeTav, ro gadaÃda
dagigvianeTao-d gadasaÃdelic male gadagviÃades. amis garda, am xarjis
amkrefs aZlevdes kidev TiTo jams erbosa-d TiTos satans feÃis qiras. visac
cxvar ar xyvand, sam abaz TeTrs (fuls) gvaZlevdes. an aT idayvs (wyrTa) Wrels
grexils. am adgilis sigelebi maSin dagvewv, ro winwin rusoba Samavid. maSin
win-win ro iseeb Cvens sofelSi Samavides, erTi priStavi-d erTi mRdeli
daÃocnes Cvenebm. amaze Samasul rusis jari-d Cveneb saxlebi sacxovrebliT
sru gadauwov. ai is sigelebic maSin dawul, romnebic ereklesgan xqoniv
naboZebi. magrem begars sigelebis dawvidgesac sru gvaZlevdes.
eseTis magaliTebis mayvaniT Txoulobdes RilRvelni kidev am arxotis
adgilebs, magrem WimRivnebi piriqiT Savanis ÃorÃsa-d Sibus edavebodes,
eg adgiliv Cven gvWerivao-d Cven gvekuTvnisav. Tqvenebisganav Ralasac
vRebulobdiTao-d raki bevrni xarTav, eexladav ZaliT iWerTav Cvens
adgilsav. eseT saubar sru gauTaveblad xqond RilRvel-arxotivnebs.
rosac zav aiSlebod, xo niadega-d, zavze rosac iyvnes, maSinac kidev ar
isvenebdes.
marto RilRveleb ki ar edavebodes arxotionT adgilebs, bolos
arxotivnebm Taodac daiwyes erTmanecSi bZola adgilebze. amRion-axielelni
rosac arxotis Walazeda-d tanieze davobdes, maSin WimRivnebi monawileobas
ar Rebulobdes. magrem, rosac daiWires es adgilebi, maSin WimRivnebmac
daiwyes aq siaruli. SeSis, aojisgnis mzadeba. amRion-axielelni ki
uSlidesa-d eubnebodes: rosac Cven vibZodiTav am adgilis gulisadav, Tqven
maSin gasvenebiT isxeiTav, feÃdawvdilniv. eexlad mza adgil maindomeTav
muqTadav. Cven sisxliTa ÃmliT daviWireTav adgiliv, eexlad nuRar dazdiTav.
378
amaze SuRli-d Wra-Wrilobaic bevrjel iyv. bevrjel akidebuls jorebsac
mauÃades SeSai-d caleeb gamauSvnes WimRivnebi. amRai-d axiela oriv sofel
isiTs alagSi as ro Walaiske mimdinarT WimRionT am soflebze und gavla.
amRion-axielelnic imiT eTamamebodes, ro am soflebs qve araad xqond
sadeni WimRiske. bolos ro mainc ar aZlevdes Walas siarulis nebasav,
maSin WimRionT TiToobiT Txova daiwyes: welsav me mameciTav nebaiv, ro
vzidnav WalaiTav zeÃmel SeSaiv. amis gulisad saklavic miRgvariana-d
Saexvewnian arxotis jvarSi. am xalxmac neba miscnisa-d sargeblobdian
erTs wels. zog Tavxed kaci erTi wlidgesac ar anebebda-d amaze SuRl
madiod. Ciraxis nebas ki aZlevdes, rasac kaci WimRaiT zurgiT maitand. am
Walas siarulze bevrjel leqssac eubnebodes WimRivnebs.
1.
daicadeT guguano, damacaleT, acaleTa,Walas aRar CamogiSobT, ar magaWrevT sataresa.
SeSas ar magataniebT, muSi Cem[. . ] es axyareTa.
2.
ra kai zamTar dagvidga, xalxi sru Walas disao,zogeb daxkazmavs cxenebsa, zog xalx qveiTad zisao.
zogeb dazdgemda yondebsa, zogeb cecxls Sauyrisao.
zogeb ki iqav aqroben, netar vinara Jjisao.
uTurgaT daviTs gaeqra, ma nikapais Svilsao.
uTxariT eravnelebsa, gza xkveTan Walaisao.
kldis ZirSi Satolebulno, Suq genatrebisT mzisao.
rad SCiviT oziosTana, gza gvinda Walaisao.
SeRmaT aduas eCivla, ma ortvinais Svilsao.
ra ggulavT, dedas gitirebT, gamavla gindaT gzisao,jorebs magiÃdiT SeSasa, patrons gagigebT Zirsao.
qoWniR dazdgeniT berdasa, mag mindiais Svilsao;
SiSvelze arcad mividas, sqlad daakeceT Zirsao.
beTan dazidneT safqavi, Zali aÃseneT xTisao.
meleqses Tu ras ikiTxavT, naÃSiraulis Svilsao,kiser aravin mastexas, ar CamaxaraT Zirsao.
am leqsebze SuRli-d Wra-Wrilobac maxÃd, magrem WimRivnebi Walas mainc
ar gauSves. WimRivnebs saÃnav-saTibi bevri eWir Tavis soflis marjves, xoloT
tye ar xqonda-d SeSis zidvai SWirdebod amRion-axielelT adgilSiiTa-d
379
es awuxebd. saTib mTeb xqond bevri. WiSveli xqvian, did adgili tafad
ro mTels sofels xkmarobdes, eseTi WiSveli xqonda-d naxevarsac ver
Tibdes. imaT memijned iyvnes axielelni-d sru ar xqond saTib mTai. axiel
sxo gvareb ukacurad iyvnesa-d ciskaraulebis gvar iyv kacriel gvari.
ciskarauleb gadaekidnes WimRionT im WiSvelze, romenic axieliske axlos
iyv: eg WiSvelic Cveniav, Tqvenav ZaliT giWeravTav. bolos ficze midg
saqmei, ciskarauleb daemzades, ro arxotis jvarSi davificavTav, ro eg
mTa Cven yofilav, magrem WimRivnebs jvari Zalian aSinebda-d aRar daafices.
jvariv damficavsao-d damficviebsav orsav erTfera-d uwyrebisao-d, Tu ki
jvar gagviwyrebisav, radaR gvindav adgiliv. adgesa-d daanebes WiSveli,
bolos axiel ciskaraulebis gvars imTven saTibi xqond, ro ver Tibdes
verc naxevars, sxva gvaris xalx imaTgan qiraobd saTibes.
axla saÃnavs miwaze gauÃd sasaubrod axielelTa-d WimRivnebs, imaT
axieliske SoriT eWir WiSvelis gorzeiT, didis bZoliT es adgilic daiWires
axiellebm namercxalaebamdin. xoloT Zalian tarocs (taroci: TvalTvali)
ki edges erTucis cxvar-saqonsa-d ar utevdes Tav-Tavis adgilSi.
amRion-axielelTac xqond bZola adgilze. amRionni axielamdin
gadmadiodes Walaze. es Wala Cveniav. TaTxelis gorsac koromaTanamdin
Tavisobdes. soflis pirdapir mzis amasaÃediske sabaTauromdin gadmadiodes,
orjel-samjer sofelic daemzad erTucSi misasvlelada-d saSuRlarad,
magrem ufrosebis kacebis CareviT iqav damSviddes, xan erTucs saqons
kudebs uWrides adgilSi gadasuls, xan saqon gamalaliana-d maemzadis meore
sofeli Tavs dasacemlad, magrem ufrosebm kacebm ar gauSviana-d Sarigeba
maaÃdinian iqav. bolos arxotis jvaris xucesm Samauar droSaiTa-d iman
daawes samZRvrebi-d jvaris xaTriT aRar gadadiodes erTsxvis mijnaze.
tanie orad xqond gayofili amRion axielelT. calke amRivnebis saTibeeb
iyva-d calke axiellebisa. erTsxvas Tu TxoviT gaaTibiebdes, Tore isr ar
gadadiodes erTsxvis adgilSi.
380
TaTxelionni
Camawerina bewika giorgasZe wiklaurma, 69 wlisam, s. amRaSi, 1941 w.
TaTxelionni erT sofel iyv amRisa-d axielis SuaSi, sxod arvis aÃsons
es xalxi vin iyv, xoloT aq saflaveb maiÃel ÃvnaSia-d ameebs etyobod, ro
qristianulad pirwaRm iyv namarxi. TaTxelionT adgili calke eWira-d imaT
SiSiT imaT adgilSi mgzavric ver dadiod. amRion-WimRionTa-d axielelT
TaTxelionT soflis boloze erTucSi sadeni-d imaT SiSiT gawires es
gzai. Walaze siarulis kvalad, Cdilzeda-d oRro-CoRro savalze gaiRes
gzai-d imaze diod xalxi. eexladac kargad etyobis is nagzevi, romenzedac
TaTxelionT SiSiT dadiodes. saqons xo arc axielelTas SeeZliyv imaT
adgilSi feÃis gadadgmai-d, arc amRionTas. Tu maaswrobdes waiyvandes
Sina-d aRarc daubrunebdes patrons. an vin mividoda imaTTan SiSiT.
amRionn ufro axlos cxovrobdes imaTana-d bolos amRivnebs isr
gauWires saqme, ro gadaswyvites dacemai-d an Tavis Tavis gawyveta an
imaTai. erTi xuTi-eqvsi dRis yana iyv amRas xTisad gawiruli yvelas
mamulebzed kas alagSi. amas saerTod Ãnevdesa-d saxmTos muSaobdes
soflis samwyalobnelod. sofelm ro TaTxelionT daleva gadaswyvit,
maSin Tqves: vinac TaTxelion siskaras maxklavsav, ees „ufalT yanani“-v
imas xqondanav. TaTxelion siskara yvelaze metad amay kac iyva-d is aSinebd
xalxs, ro ÃmliT SuRlSiav imas veras davaklebTav. amRionT naubari xqond
erTucSi TaTxelionT dalevai-d jer waulales kaci: dagvanebeTav Taviv,
nu gvawuxebTav, Tore sru ver magiTmenTav. es kaci xnier iyv, romenic
walalesa-d amRionT egon TaTxelionniv ufrosobis xaTrs Saunaxvenao-d
aras etyvianav, aras awyenenav amasav. magrem TaTxelionT am berikacis
naubar arc sru iyures, daiWires es berikaci, Sarval waxyaresa-d Ãaris
galo Saudves tanSi (galo: mxris an fexis Zvali). Ãelebi zurgSi daukones
magrad, ro galo ver maeSora-d aisiTa misuliyv amRas. marTladac es kac
Ãeldakonvil wavida-d raÃelic TaTxelionT gauSves, aisiTa mivid amRas
sofelSi. am ber kacs galo maaSores, tanT Caacvesa-d, meemzadnes amRionnic
TaTxelionTan dasacemlad. diacebmac uTxres, ro eexla ki Tu egen ar
gaswyviteniTav, Cven veRar vityviT, ro qudianeb qmrebi gvyovav.
SaiaraRdes amRionni-d wamavides. erT amRion Zalian magar axalgazda iyv.
uTurgiaTai-d kargad SaiaraRebulic iyv. rogorc amboben, isi TaTrebis
CamomavlobaSiiT unda yofiliyv. TaTreb ro mdgaran winav, memr wasulana-d
381
imaT kac damrCal erTi, imaze gaSenebulan uTurgiani, rogorc Taod amboben
Wolikaurnic.
TaTxelionT sofels ro miuaxlovdes, Cveulebrivad iZaxes: TaTxelionno,
karSia gameediT, Sin xarTa (TaTxelionni aseTs Zaxebas yvelas avalebdes,
vinac imaT soflis axlos gaivlid. Tu iZaxebd, gamavidodes kia-d raki
ar gaipar, SaiZlebis mSvidobiT gaeSv, Tu ar iZaxebd gamvlel kaci-d
gaparviT gaivlid, vai imis dRes, Tu Rnaxevdes, gaudgebodes, mieweodesa-d
sasikvdilod daSWrides). TaTxelionT ro Zaxil gaigones, jer siskara
gamavid. imas egon Cveulebrivi mgzavri-d mainc gasagod gamavid, vin asav.
siskara ro gamavid, gadaxt es uTurgiaTaica-d sca ÃmliT TavSi. siskara
briyvad iyva-d CaCqan ar exur. uTurgiaTam Ãmal isr magrad daxkr, ro
Tav orad gauxeTq. daecnes sxvebsac amRionni-d daÃoces ymawvilebianad.
siskarais col ki ar maklesa-d amRas ro TaTreb iyvnes, erT-erTm iman
waiyvan, raki lamaz iyva-d ver gaimetes masaklavad. gawyvites TaTxelionni-d
Taodav daRmarxnes. qonebaic wamaiRes imaTai-d gaiyves amRionTa-d mamulic
sofelze gayves. „ufalT yanan“ ki uTurgiaTas misces siskarais makvlaze.
eexladac iqav arian is yanani. uTurgiaTa ki aRarvin asa-d sxvebm iyides
imaT mamuli, jRunaT mixeelas uWerav eexlad. nasaxlareb ki iqav as imaTebi
TaTxelis bolos. sasaflaoic calke xqoniv imaT Tavis soflis boloSi.
sxvaT arxotionT axiel xqond sasaflao yvelas erTad. kaloTanelT
ki gamauyvav bolos calke imiT, ro mkvdar wamauRav zamTris axieliske,
dascemiv zvavi-d es mkvdris wamamRebi xalx sru dauxocav. memr sanebis
jvaris droSaiT Samauvlava-d dauwesebav erTs alagSi Tavis sasaflao.
TaTxelionT ki calke raad xqond sasaflao, is aravin icis. an raad iyvnes
isiTn amayn, ro Tavis soflis midamos arvis gauSobdes Tu ar iZaxebdes:
„TaTxelionno, karSia gameediTav“. es Zaxeba xalxSi isr as iqav damrCal, ro
imaT nasoflarsTan ro gaivlis diac-ymawvili, iqav iZaxeben imav sityvebs,
rasac imaTobas eZaxdes. Tu es ar uZaxeTav, ician ymawvilebm: TaTxelionn
gamagvetanebianao-d daviÃelTebiTav. kacebsav winav ki daSComiv es Zaxili
Cveulebada-d, eexla ki diac-ymawvilebis meti amas aRarvin iZaxebs. imaT
tyeic marjves xqond TaTxelis CdilSi, saTibic iqav xqond. saÃnavi: samTod
TaTxelis mzispirze xqonda-d sabaro saÃnav Tavis soflis boloze xqond,
sasaZovre TaTxelis gorze isr mawyobilsa-d calke gamaWrils alagSi
isxdes, ro sxvaT arxotionTan saerTo arcra ar xqonda-d arcraad mividodes
imaTan. rogorc gadmacemiT ician, mdidrebic yofilan.
382
is ar egona siskaras, Tu mteri maereoda,Tavis TaTxeli, mzispiri SigiSig aereoda,winiTi nadgom sufrai Tu sisxlSi gaereoda, amagis samklav-safuÃars patron Tu daSWirdeboda.
flas-fardags WerSi naqonsa qandara gautydeboda,siskaras coli, lamazi, saTaTred gauÃdeboda.
amRas maSin, Zvelad, or gvaris xalx yofil Zrieli (Zrieli: bevri,
mZlavri gvari): uTurgiani-d axalani. sxvis gvaris xalxi cota yofil.
am ors gvars araad vin ugdav, raic swadinebiv is ukeTebav. sadac mamul
maswonebiv, iq mamul dauWerav. ufro axalan yofilan amayni, uTurgian
isr Zalian amayn ar yofilan. amav dros iyv berdiSvilT gvarisa erT
ymawvili-d deda xyoniv. isen raki ukacurn yofilan, mamul bevr xqoniv
mam-papaTa damrCali. erTxan am berdiSvilT ymawvilsa-d imis dedas sasuq
uTrevav Tavis mamulze. es ymawvil imTven yofil, ro jinis gadaqcevac
ki SazZlebiv sasuqiT savsisa Tavis mamulSi. deda auvsebd am jins, es
ymawvili gaRlalevd ÃarTa-d gaitand mamulSi, iq gadaaqcevd jins, memr
iqav maasxemd ÃarT, eesr eSvelebod dedas.
am dros erT axalaT gvaris kac-i Ãnevd yanas adgilobriv „saeSmavruis
CdilSi“. nax ro es ymawvil aTrevs sasuqsa-d erTs alagSi am axalaT kacis
mamulzed as Ãarebis gamasavali. rosac am ymawvilm Ãareb maasx am axalaT
mamulSi, mivid es kaci, jini Tavis mamulSi waaqciva-d dacal, calen Ãarn
miabrunna-d gaalalvivn ymawvils. es ymawvili tiriliT mivid dedasTan.
dedam uTxr: aba, ra uyoTav, Svilo, Cven vin kaci-patroni gvyovav. niadeg
imas gvizmenav, raic vis swadisav. nu ra uTxridiv, Tore aramc magklanao-d
daviRupebiv. sami-oTxjeramc waaqciosav eg jinio-d memr Sascxvendebisav, Tavs
daganebebsav; an etyvisav vinav, ro codoi asav, nu awuxebav diac-ymawvilsav.
meored galal Ãarebi am ymawvilma-d es axalaT kaci iqav gamauvid gzaSia-d
gadacal jini Tavis mamulSi. masamedac ro esrav gaakeTa-d am ymawvilm
SalanZR tiriliT, Sen rogor Tu mlanZRavav, am kacm daiWir es ymawvili,
waiyvana-d sadac Ãnevd, Tavis naÃnavSi kvalSi Cadvad CaRmarx cocxali.
am dros erTi uTurgiaT gvaris kaci aqav axlos tyeSi SeSas SWrid. es
kaci tyeSiiT yvelas xedevd, im jinis Tavis mamulSi waqcevasaca-d eexladac
nax, ro ymawvili cocxal daRmarx. eexla ki veRar maiTmin, SaRbrald
es ymawvili-d gamaiqc. mavida-d uTxr axalaTas: Sen ras SCadiv, dResav
jer sasuq aRar daanebev Tavis mamulSi gasatanadao-d eexladav cocxal
383
daRmarxev, axlos ar maxvidav, Tore erTucs davÃocTav me da Senav. mivid
es kaci-d iqav cocxal amaTxar es ymawvili-d gamauSv Siniske. axalaTaic
maerid erTucis daÃocasa-d aRara uTxr uTurgiaTas. is iqav tyeSi wavid
samuSaod.
orbelni
miambo da Camawerina bewika giorgasZe wiklaurma, 69 wlisam, 1941 w.
arxotisa-d kaloTanis wyal ro iyrebian, amas xqvian „orwyalTana“.
orwyalTanais pirdapir maRla kldeSi, mzis amasaÃediske mÃares iqav as
nasaxlarebi. am alags simirgvliv isiTni kldeni xvevian, ro yoran ver
daekarebis, xoloT erT gzai as misavali. ityvis kac, ro es kldenicao-d
es gzaicav ÃelT rasam gaukeTebavav simagris gulisadav. aq mtrianobaSi
dasaxlebul xalxi-d Sasavals karTan yaraul zdgomiv. sxvakniT arcaiT
ar iyv kacis misavali-d arc SiS undod. didid nasaxlar ki aras, cocota
nasaxlari, xoloT msxvilisa-d magris qvisgan gakeTebuli. aq raic gza
midis, cxvar ki Tavisuflad dadis aqa-d zgelfeà saqon albaT arc xyvand. im
kldeSi exladac ician: soflis cxvars gauSoben, gamasavals gzaSi wyemseb
dasxdebis, cxvar mTels dRes Zovs, wasaval qve arcad aqva-d wuxr iqav iq
mauva, wamaasxmen Sin cxvars. orbelni Taodac amayn xalxni yofilana-d
mteric bevri xyoniv. bolos mters ro Sauwuxebian, amdgarana-d wasulan
imereTSia-d iq dasaxlebulan. eexladac im alags orbeulTa-i xqvian, imaT
nasaxlerebs orbelT nasaxlarebi. imaT saxelianobasa-d kaobas jerac iqav
ambobs xalxi-d imaT wasvlidges erT simRereic as imaTad naTqvami-d amas
arxotivnebi eexladac umReren erTucs:
adges, wavides orbelni, imereT wyalsa gaÃdesa,imas ki veravin ityvis: ver iyvnes, imiT waÃdesa.
384
TaTrebis dasaxleba axielSi
Camawerina giorgi jabuSanurma, 52 wlisam, sof. axielSi 1935 wels
winandlebis saubriT viciT, ro axiel winwin TaTrebi mdgaran. saiT
masulana-d aq raad dasaxlebulan, is arvin icis, xoloT is ki namdvilad
ician, ro aq winwin TaTrebi mdgara-d isen ro wasulan, or kac damrCal
imaTai, erTs qvivnebula alia, meores baÃa. exla imaT Camomavlobas iqav
imaT saxels eubnebian „aliani”, „baÃani”. TaTreb aqiT imiT ayrilan, ro
zamTris sidides SauSinebian. maSin axielis pirdapir did tye yofila-d,
irmeb scodniv am tyeSi. exladac am adgils sairmei xqvian. gazafxul
zedvelais ruvisas exladac didm zvavm icis masvla, ro xandixan mamulebs
daiWersad masaÃnav darCebis, raki Tovli Suas zafxulamdin ar gadnebis.
maSinac, rosac aq TaTrebi idges, erTs zafxul did zvav masula-d irmis
Ãbo mautanav mkvdari. unaxav TaTrebs irmis Ãboi-d erTucisad uTqom:
gazafxul masulavo-d Cven ver gagvigavav; aserai, irems Ãbo xyonivav.
xafxul masulasa-d ayrilana-d wamasulan, xoloT erT koWla yofila-d
ar ician, raadaR darC.
aliai-d baÃa ki damrCalan aq. amaT nasaxlarebi-d nadgomi bevrkan as axielis
midamoebSi. exladac imaT Camomavlobis xalxi Ãels zdebs am adgilebsa-d
vis aZleven maÃvna-maTibis nebas. imaT nasaxlkralebi sakakbiais goris bolos
Ãovl-karac etyobis, ruCuasac, cixeebTaca-d axielac xo exlac cxovroben
sofelSi. rogorc etyobis, cixeebT ufro didxans nacxovrisi imaTgan. iq
nasaxlarebic iqav etyobis, Ãel-safqavaebic iqav xyrav iq. cocota wisqvil
xqoniva-d ÃeliT ubrunebav erTuczed. aisr ufqava-d is uWamav. dabla
wyal ki as sawisqvilo, magrem iseni mtris SiSiT ver Camdinaran wyalze.
Ãelsafqavaebi Cveulebrivs wisqvils Rgav. xoloT zeTas wisqvils erTkan
napiriskes aqv CaÃvretili, Cxiris CasaCreli. imaSi Caugdebdes Cxirsa-d
imiT Samaabrunebdes sazeos wisqvils saqveozeda-d daafqvevdes. magrem
Zalian cocoteeb qveb iyva-d cudad xorxnid. ro gacriliyv ki sacers ara
gauvidoda-d albaT gaucrels acxobdes, ro maSin arc pur xqoniyv sakmao,
ufro balaxeuloba uWamav zafxulis bevri-d nadiris Ãorc xqoniv gauTao.
cixeebT, nasaxlarebSi sxodasxo nivTeulobaic iÃelebis. erTxan oqros
verZic maÃel TaTiaT babom. saflavebic xqonivas aqa-d, sxodasxonair
samkauleb amaCind. aq nasamWedlovrebi Zalian bevri, damwvar qvai-d samWedlos
xarjic bevri xyrav. aq erTs kacs aliaT uSiSas samalavic meeÃel. qvab iyvav
oqro-vercxliT savseio-d Sigav yviTel Ãbo iwvav oqrosferiv. uSiSas uÃnav
385
aq yanai-d saÃnisis wver gaedvav rasamav, davayeneniv Ãarniio-d Cavxenev. didiv
salude qvab idgav. saÃnisis wveriv imis yurSatSi gazdebiyvav. avxÃadev sipio-d
Cavxenev. sru oqro-vercxliT amatenil iyvav is qvabio-d, oqrosfer Ãbo iyvav
zedav, anabriv eSmak iyvav Ãbos saxiTav. SavSindio-d gon amÃdiyvav. gonT ro
mavediv, miac qven viyavio-d Ãarebicav. aviareo-d bevr RorR mivayarev. uSiSam
arvis aswavl es qvevri, an qvabi. Tavis Svils gigols aswavla-d amaRebis
neba arc imas misc. eSmaki xpatronobsao-d daiÃelTebiv. gigolm icoda-d
arcvis iman aswavl, romens alagSi as. aqav ro TaTreb masulanav, bevr oqro-
vercxl xqonivav, ro ayrilanav, miwaSi daumalavav, ro klov waviRebTao-d,
klov aq veRarvin masulasao-d damrCalav imaT simdidreiv. cixeebTav bevrkan
dgasav qocoiv, icodianad, eSmaki xyavav dapatronebulio-d imis SiSiT ver
vin Txrid. eSmakebiv cuds gvizamsav, Tore ro maeZiv, ki maiÃelebod qocoi.
TaTrebi cixeebTiT verc wisqvilebisad Camadiodes WalaSi, arc wyali xqond
axlos, am adgilSiiT karga Sors maSorebiT gamadiod Zalian cota wyaro.
aq saqonisad laTba edga-d kacisad ojaxSi saWiro wyalic iqiT maxqond.
am wyaros eexladac TaTarT wyliani xqvian. saÃnav-saTesi aqv kia-d bevr ki
arai aqv cixeebT axlomaxlos. meore nacxovrisi as imaTa ruCuas. aq jvarnic
xqonion imaT, exladac iqav as nadarbasali-d TaTarT jvarani xqvian. axielT
naxevar verszed as daSorebuli es TaTarT jvarani, soflis mzis amasaÃediske
mÃares. iqav TaTrebs raxan dReoba-i xqondisav, fandurze mReraiv sofelSi
madiodisav _ icodian winaT. axielac mdgaran sofelSia-d iqac oqro-vercxl
Caudgam qvabiT miwaSi. imaT nadgomSi guguaT baiWaurs uTxrav saxlis libui-d
iq amaSCeniv erT salude qvabi oqroTa-d vercxliT savsei. amasacav zed ewvav
yviTel Ãboio-d Samamabobinnav Tvalniv. isiv eSmak anabriv iyvav, gon amÃdao-d
gonT ro mavediv, memr mivayarev miwaio-d saxlis libuiv win garmavsviv, icodis
baiWaurm. is qoco jerac iq as damrCali, eSmakebis SiSiT veRarvis amauTxrav.
ai es TaTrebi eseT mdidreb yofilana-d saiT masulan ki arvin icis. xoloT
im ors kacze gamravldes: baÃani-d aliani. saerTo gvar ki jabuSanuri aqv
TaTrebis CamamavalT. sxva arxotionT yvelas erTad aqv sasaflao nakurTxi
Tamar mefisgana-d, im dros isen raki TaTreb yofilan, Tamar mefes neba ar
miucav, ro imaT mkvdar qristianebis mkvdrebsTan daemarx. imaT calke mauzom
miwai-d exlac jabuSanurT sasaflao-i xqvian. xoloT ro gaqristianebulan,
memr erTi kaci arxotis jvars Tavis xucesad auyvanava-d mas aqeT imaT gvaris
kaci aucileblad as arxotis jvaris xucesi. erT kacs, ro an daberdebsa-d
an makvdebis, arxotis jvari meores maamizezebsa-d miiyons xucesad. imaT
386
gvarSiiT iyv aliaT mgela xucesi-d Ãelzed maudiod arxotis jvari-d pirad
eubnebod. xalxsac Zalian swamda-d wmida kacad iyv CaTvlili. sicocxliT
andrezad gawir mgelam, ro aq dammarxidiTav, raxan mavkvdav. soflis pirdapir
erT cota miedani as, furTokiai xqviana-d iq daasaxel Tavis saflavi. ro
makvd, iq daasaflavesa-d imis gvari welSi erTxan dReobas Cadis mgela-is
saflavze. erTs saklavs klavsa-d lud miaqv. xalxsac awevena-d erTs dRes
dReoboben. imis Svil axalaic xuces iyv. axalais Svili qoria, qoriais Svil
giorgi, eesr gadadis xucesoba imaT gvarSi. axielelTad ician jabuSanurT:
Cveniav axielaiv, Tqvenav Cven amanaTad xarTav masulniv danarCen gvarebiv,
winwin damdgarniv Cven orTao-d adgil-wyalic sru Cven yofiliyvav maSinav.
Cvengan macemuli gaqvTav, raic adgil-mamuli gaqvTav egicav.
didis xnis damdgarni axiel jabuSanurn. magrem imaT gvari araadam
gamravlebul, cotani arian Zalian. xoloT av xalxni arian, mtrisad
mimyolni-d magarni xalxni. sxva gvarebi gvian masulebi axiel, magrem iseeb
ufro gamravlebulana-d exla Zriel gvarebi. adgil-mamuli navaWri aqv
xalxs, zogi jabuSanurTgana-d zogi Taod danayesa-d aqcies saÃnav-saTib
miwebad. erT qvitkiric udgas baÃaT, samTvliani. am qvitkirs iyenebdes
mtris dacemis dros, aq xizan Savidoda-d iaraRian xalxi qvitkirSiiT
Tofebs aÃlid mters. aliaTac xqoniv qvitkiri, is ki ara, imTven yofila.
baÃaT qvitkir ki saxelgaTqmul yofil simagriT.
facxveras baÃincaursa Sazverva swadis mTisao, axielis Zir Camasvla, Jereba droSaisao.
gatexa gautexlisa im baÃaT qav-cixisao.
gamayvanai-d wayvana qalisa ganZaisao,gamatanai-d watana jigraulais Ãmlisao.
mSavlebic kide maxqaddes baÃaT qvitkirsa-d amzadebdes laSqars
dasacemlad baÃaT qavcixeze, magrem aluda iyv baÃaTa maSin ka meomari-d
axla iman daubar facxveras:
laSqariT dagveÃsen facxvero, erTxan gamuZveR mzirTao;
dagxvdebis baÃaisSvili circlovan wveris Zirsao,sxo amxanigeb ar undan, imed aqv qasaisao.
Samagewevis mdevari, SavqviSas, wveris Zirsao.
387
magdevdas TaTriseuli, Wexa gegonas cisao.
gaÃlidas marTal-marTalsa, Tavs geSlebodas qviSao.
radar garmaxol, mSavelo, raad miasuqeb nadirsa?
Tofi maqv avis pirisa, Tund terRas xkiTxe nadirTa,alud or kurdRelaisZe, mwares gimzadeb sadilsa.
aseT gaTqmul iyv baÃaT qav-cixei-d mteric maxqadd im dros, magrem
patronebic keebi xyvandesa-d veras aklebd mteri.
yinvarT gamavla axiel
miambo xizana narozaulma, 55 wlisam, sof. axielSi, 1939 wels
axiela sofeli erTs migverdlebuls adgilzed as. exlad Zvel saxleb
maRlad gverdalSi as. winav yinvarT SiSiT WalaSi saxleb ar yofil,
memr nelad TandaTanobiT Caunacvlebav saxlebi-d Cautanav WalaSi. maSin
ki, rosac yinvarT gamaiares, saxleb maRlad yofil. axielas marcxenas
gverdzed erT ganier Ãeobai aqv. iq erT wyalic Camadis „aragvis wyala“. es
aragvis wyala sanadiros mTebSiiT iwyobis. winwin yinvarT ZirSiiT gamadis.
es Ãeoba saTaveSi samad iyrebis: erTi „berauli“ Ãeoba, meore „Camagis“
Ãeobai-d, masame „Zvelnasoflaris“ Ãeoba. boloSi yvela erTdebisa-d
„neTxiCos“ Ãeoba-i xqvian. aq naTqvams samsav Ãeobas mudmiv yinvrebi aqv
saTaveSi. zamTar-zafxul aq sru as yinvrebi mTis ododeni, gawolili, zogi
gverdals kldeebze gakruli-d, zogi miedanzed. erTi sityviT, yinulis
mTebi. zafxuls rosac sicxe, dareb dadgebis, dnebis yinvari, es aragvis
wyala isr adiddebis, ro sru maamtvrevs neTxiCos Walas, es Wala Zalian
daxrili as (daqanebuli) TavisTavada-d memr, qva-kldiani. aragvis wyala ro
adiddebis, isiT-isiT kldes maagorebs, ro axiel RamiT Zils ar aZinebs imis
rax-ruxi. xandixan am yinvrebsac sqdebis pirebi-d madis wyali, yinvari-d,
qva-klde erTsxvaSi areul, ro Sav buqvi adis maRla alaRebulis wylisa.
sadac is yinvrebi as, jiÃveb icis bevri-d im dros arxotivnebi iqiT irCendes
Tavs, jixvis ÃorciT. imaT es yinvrebic daTvalierebuli xqonda-d Zvel
nasoflaris yinvar isiTs alagSi iyv gadmawolili, ro advilad wamavidod.
Tan imasac ambobdian, ro mag yinvarT ZirSiav mTisoden gvelaSap-i wevsav.
is Tu wamavidav, amag yinvarTav zurgze Tan wamaiRebsao-d gaRlewsav am
Ãeobasav. menadireebm Tqvian: kaci ro axlos mividasav, sru Cxar-Cxur
gamadisav SigiTav, gveleSapio-d eSmakebiv sru rasam aCxarCxurebenav, ro
388
yurTÃma ar Camavardebisav. imasac xedevdes menadireeb, ro yinvar maÃsnil
iyv, saiTac win iyv Zvel nasoflari gadmawolili. saSiS iyv gamasaqanavada-d
memr, neTxiCos Wala raki daxril iyv, raiR daiWerd am mTisodens yinvars,
Tan gveleSapi-d Zalian saSiS iyv am yinvarT gamavla. ai, amis simTxiliT
Zvel axiellebi maRlad agebdes saxlebs, ro gveleSapsa-d yinvars ar
daezian saxlebi. gveleSap ro gamaivlisav, Tqvian winaT, Taviv yinvarTaze
win eqnebisav gamayofiliv, yinvarn ki zurgze eqnebianav Sasxmulniv, sadac
saxlT Rnaxavsav, pirs gaxkravsao-d saxlsav, Sig namyofs kacsao-d saqonsav,
erT lukmad CasTqamsav yvelasav.
bolos marTla meeÃsn es yinvari-d wamavid did uzarmazar goris odeni. is
ro mTaSiiT gamaemarT, isiT Weqa-quxil astyd, ro mTebs sru zanzar gaxqond.
ra Tqma und, ro axielac gaiges, yinvarn wamavidesav. gveleSapiv saxlebs
SaSWamsav. amis SiSiT xalx gamaiyar saxlebSiiTa-d ufro maRliske wavid.
kacebi zeTze neTxiCoske wamavides, gveleSaps vRnaxavTav. diac-ymawvil ki
daSinebuli dasamalavs alags iZevd. yinvari, wyali, miwa didis goris odnad
mavidod neTxiCos Walaze, ro Sav buqvi cas gadiod. xalx maRla iyv, magrem
mainc kidev saSiS iyv sazarel imis naxvai. maRliT kldeebs dauwyes goreba,
ro yinvarn mavides. „gveleSapmav did klde raic naxisav, CaTqisav“ _ Tqvian,
wylisao-d yinvris buqvSi gamayofili xqondav yinvarT ZirSiav Tavio-d aisr
mividodav. isr wiodav mimavaliv, ro imis wivilisgan iZrodav are-mareiv.
ro gauvlav, isr gaulewav jer neTxiCoi-d memr arxotis Waleeb, ro erT
wlamdin gasaval aRar yofil. dazamTrebamdin arcaR dawmidebul neTxiCos
Walaze wyali. axiel ki saxleb raki maRla idg, ver Saswdomiv iqamdin. exla
sadac as saxlebi agebuli, iq ki sru naoÃar damrCal. exla saxleb ki as
agebul, magrem saSiS ki as iqav yinvarTagan. raki masalodneli didis yinvris
maxeTqai-d gamaqanva. wasuls wlebSiac wamasuliyv berauliT yinvari-d miwis
zvavi. saxlT ododen yinvari zog sad eyar neTxiCos Walazeda-d zog sad.
wyalic alaRebul mavid, ro sofel cotaiT gadaSC waRebas. kvamlze sam-sam
cxvar gaiResa-d jabirebiT gaamagrebies soflis gverdi, magrem Tu yinvar
wamavid ki, jabireb ver daiWers.
389
gelikas Cavardna yinvarSi
erT axieleli, saxelad gelika, Zalian ka menadire iyv. Zalian bevrs
jixvebs Ãocd, ro imis ban-kari rqebiT savse iyva-d ramTven an jvarSi
xqond Sawiruli. axlo-maxlo sanadiroebis garda, Sors sanadiroebSiac
davidod isi. erTxan erTi amxanagiT wavid sanadirod taniiske. aq erTs
alags „Tbilwyalni“ xqviana-d bevr nadir icis. gelikai-d imis amxanigi
pirdapir TbilwyalT wavides. aq zed wverzeiT gadmawolilni yinvarni,
dablad erTi Zalian did miedani, tafa-d, am yinvarT bolo am tafSi uZes.
yinvarT erTke mÃares arwivis maRali aqv, meoreze isarT Rele, arwivis-
maRliT RilRoske gadaÃdebisa-d isarT ReliT guros gadaÃdebis gzai.
imiT xqvian isarT Reles or saxeli: isarTRelei-d guros mTa. menadireebi
arwivismaRliske gverdzed xyvandes yinvarTad aqiT iWerdes (iWerdes:
aTvalierebdnen) kldeebSi nadirs. aqiT naxes ro yinvarT isarT Reliske
gverdze nadirT sawolebSi jiÃvebi wevs (nadirT sawoli: jixvebs yvelgan
kldeebSi aqvs daCemebuli sawoli adgilebi da dRisiT mudam iq mivlen
da dawvebian. SerCeuli aqvs iseTi adgilebi, sadac monadire advilad ver
miepareba axlos. yvela sawolebSi aris iseTi maRlobebi, sadac rogorc
yarauli, ase wvebian TiTo-orola jixvi da am maRlobidan aTvaliereben
mtris misasvlel gzas. yvelaze adre isini gaigeben monadiris miaxlovebas.
erTi fexze wamoxtoma am yarauli jixvisa sakmarisia, rom yvela iq mwoliare
jixvebi wamovardebian da gaqceviT uSvelen Tavs). jiÃvebi RamiT saZovrad
Camadiana-d dilas maled sawolebiske wavlen. menadireebm Tu dilas naxes
nawol jiÃvebi, wuxr Saukvren gzasa-d, balaxiske mamdinars Tofven, Tu
wuxr naxesa-d Tofvis dro aRar as, maSin dilas Saukvren gzas sawoliske
mimdinars nadirsa-d iq Tofven. gza kargad ician, romenzec Camaivlian, an
aivlian sawoliske nadirni.
gelikama-d imis amxanigm naxes wuxr, sawolSiiT CamaiSal nadiri-d, wavid
dabla saZovrad (jixvebi sadac wvebian, iq balaxi ar aris, radgan iq Zalian
maRali mTebia da balaxi aRar modis. iq aris sufTa kldeebi da qviSebi
ubalaxo. amitom jiÃvebi saRamoobiT dabla modian balaxis saZovrad). am
dros aRarcaiT iyv gasaval, ro gza Saekr Camamdinaris nadirisad. gasaval
iyv miedani, yinvarTaze sxvakan qve ar iyv gzai. gamavlebs menadireebs Rnaxevd
nadiri-d damTxvebod. isiT yaTlaR gasaval iyv yinvar, ro yvelkniT kargad
Cind imaze gavlil kaci-d imiT ver uwuxries nadirsa-d dilamdin maicades.
dilasav amamdinars CaukraTav gzaiv, gadaswyvites. im Rames aq darCes exSia-d
390
dilas manam nadiri balaxSiiT piraRm dabrundebod (menadireebma dabrunvis
dro icodes) wavides menadirenic gzis Sasakravad. gelikas am yinvarze winavac
geevla-d icod, ro alag-alag daÃsnil iyv es yinvari, xandixan daxeTqileb
qarbuqvisgan pirwambul iyvis. gelikam argniT gauSinjavad ar gaiaris zed.
exladac win gelika edga-d Sinjevd argniT gasavals gzas. erTkan didad
yofiliyv gaxeTqil yinvari-d zed gambul Tovlic mieyin, isr ro argani
magarze maxvd, rogorc sxvas yinvarzed. sxod qve ara etyoboda-d gelika
Cveulebrivad mividoda-d erTiraod Catyd es yinvari-d Cavard gelika Sig.
amxanigi uken mixyveboda-d erTiraod win nadgom kaci TvalSiiT daxkarg.
yinvris Catexa ki gaigona-d SaSinebuls mainc eSmakebisgan mamÃdar ambav
raim egona-d didxan gonze ver mavid. memr mivid axlosa-d nax, ro yinvari
Catexili, Cavardnili gelika. jer qve veRara gaig ra eqna-d, memr ro gonze
mavid, daiwy CaZaxili: „gelikao”! jer ki arad, memr iqiTac yviriliviT raim
gaigon. daRond eexla es kaci-d aRar icis rai qnas, arxot wavidasa-d isiT
Sori, ro xalxi meores dResac ver mav. memr maRgond ro guros wavidao-d
iqiT miviyvanav xalxiv, Wapnebic mavitanaTao-d iqneba rogor amaviyvanaTav.
raic bargi xqond aq dayara-d perangiana wavid guroske. gadaiar isarT
Relei-d gZel sadilobisad guros gatex Ãma: gelikaiv yinvarSi Cavardao,
mameSveleniTav. guroeln saCqarod maemzadnesa-d wamavid mTel soflis
xalxi. wamaiRes Wapnebi (Wapani: Zroxis tyavisgan dawnuli Tokis msgavsi,
romelic Zalian magaria da xmaroben magrad Sasakravi saqmisaTvis, an mZime
raimes gasaTrevlad, rom saWiro iyos gamZle raimeTi Sekvra). guroelni
yinvarze mavides mzegadenis xanT. daiwyes Cayvirili-d nelad iqiTac gaigones
yviriliviT raim Ãma. gadaabes erTucs Svidi-rva Wapani-d boloze qva maabesa,
CauSves yinvarSi gelikasTan. ro Cavid es qvai, bevr Rone aRar xqond gelikas,
magrem gaig ra ambavic asa-d maikrif Zal-Ronei, maixviv welze Wapani-d
gainaskv magrad, ro aRar gaÃsniliyv. memr Caswiv magrad Wapansa-d gaagebiv,
eexla aswieTav. gurovlebm amaswiesa-d amaiyvanes cocxal-mkvdari. fer ki
cocxlisa aRar amaxyva-d suls ki iqcevd kidev. gurovlebm aswiesa-d mSralze
gaiyvanes. dauges yarwikebi, zedac yarwikeeb daxuresa-d daawvines. gonT
mavid, saubaric daiwy. ro Cavvardiv, aqiT Cabrunvils TovlSi avixvievo-d
magra aras veÃlebodiv. sadac davdegiv, arc iq daveciv magradav, raki winav
Tovl CamiZRvao-d is damdgariyvao-d imaze daveciv. razedac me davdegiv, is
alagiv gaxeTqils yinvarsav boZiviT gaÃiduli xqondao-d kacis dasadgom
miedan iyvav. axla Tof raÃelam gaiÃidao-d ar viciv, raÃel maxÃdav Cem iq
391
dadgomaiv. me sadac viyaviv, imis dablad vin icis, sadamdin Cavvardebodiv, Tu
iqiT gadavvardniliyaviv. ZirSiiT Cxar-Cxurio-d qoT amadiodav eSmakebisaiv.
mCeCeln sadam xyvandesav eSmakebsao-d saorcxlebisaio-d CeCis Ãmaic
mamdiodisav. xandixanav: gelikao _ miZaxianao-d ameedinisav siciliv. anabriv
icodianav ro meSinodav. sabeliv Tu male ar CamageSvaTav, bevr gon ki aRar
mqondav, male mavkvdebodiv. sabel ro gavigiv CamauSviTav, isiT gamixardav,
ro uWirveliviT davrCiv. ro wamamiyvaneTav, Wyivil-kivil dadgav eSmakebisaiv:
gelika wavidav, gelika waiyvanesav. me ki goruls jvars SamavzZaxneo-d Cum
dailivav, ro goruls jvarsav Ãar SamauTqviv sameSvlodav (goruli jvari
qavTar-oCiaurT salocavi iyo sakuTrad da es gelika qavTarT gvaris kaci
iyo da iTvleboda gorulis jvaris ymad. Tavis ymebs goruli jvari amisTana
SemTxvevebSi viTomc sxvebze metad exmareboda) gelika ro cotaad magonda-d
maRonivrd, wamaiyvanes gurovlebma-d tanies sabosloebSi Camaiyvanes. meores
dilas gelika kargad adg. isi-d imis amxanigi taniis Walaisas arxot wamavides.
gelikam Sin masulm SaTqmul Ãaric dakl gorul jvarSi, magrem erT wlamdin
mainc avadobd, veRarc nadirobad davidod, gverdebsac itkivebda-d gulsac,
arc feri xqond kai.
sindiurisZe
Camawerina berdia wiklaurma, 30 wlisam, s. roSkaSi, 1939 wels.
sindiurisZe gaTqmul menadire yofil. imis davliln iyvnes arxotisa-d
mTasiqiTis sanadironi. Sibusad Ãdesac bevrjel uvlavisa-d unadirebavis.
roSkis ÃorÃSi as erTi Zalian maRlad ayudebuli kldis mTai. zogs
gverdebze am kldes zamTar-zafxul gauSroblad Tovli aqva-d zogze
mSral as. es kldeni isr arian ayudebuln, rogorc kacm ÃeliT raim
gaakeTas. im simaRlei es mTa, ro mTis wverze sru gamaulevlad Samaxveuli
nislebi. am kldeSi erT gzai aqv jiÃvebs, sxod iq kac ver miekarebis.
cotas gzas ki SaiZlebis Saxyvas jiÃvT kac, maRlamdin ki gzas ver iqs. Tu
menadire ar Saawuxebs jiÃvTac uWirs iq asvlai. am kldeT jer ubalaxon
qviSani xqon bolozed, memr kide dablad saZovar mTebic iwyobis. aqav am
kldeT ZirSi „abudelauri” xqvian adgilsa-d erTi cota tbaic dgas. am
tbas xqvian „abudelauris tba” (am tbaze Tqmulebaic as, iÃsarsav tbaSi dev
mauklavao-d sxo aseTebi). ai am kldeT xqvian „Wiuxni”. WiuxSi ufro didid
jiÃv gadmavidod gvelis mTiT. WiuxT bolo veli aqv, ro jiÃvebi mimavals
392
kacs sru xedvena-d maRla ro Sadgebian, kac veRar Saxyvebis am miukarebels
kldes, ver gaivlis.
sindiurisZemac am jiÃvebis muqarazed bevrjel iar aq. bevrjel Rameic
aTen, magrem ar iqn, vercaiT ver miuvid isr, ro eTof jiÃvebi. miaxloebas
mudam igebdesa-d gaurbodes. bolos gajavrebulm gadaswyvit ro kldeSi
gavxyvav, razedac egen gaivlianav, wriapianiv miac gavivliv. daikr feÃze
magreb wriapebi-d dilas uyaraul, nax ro jiÃvebs iqav gaugav sindiurisZis
misvlai-d daqceulan. im siSoreze naxn, ro iq Tof arcaiT daswvdebod.
adga-d gaxyv kvalze. SaÃd iqamdin, sadac jiÃvn iwves. miepara-d nax, ro
Teqvsmet jiÃvi wevs erTs gorazed. daaTvaliera-d romenic jiÃvi Jjobd imas
esriv. is jiÃvi cotaad gadmagorda-d kldes maedv. sxveb jiÃveb ecnes erTs
qarafians kldesa-d sxvas mÃarze meeqcnes mTas. sindiurisZem jiÃvi sadac
makl, aRarcaiT eqn gasaval, veRarcaR CaRm wamavid eseTs kldeSi. kaci aRm
aivlisa-d CaRm Camasvla uWirs, Tvalic SauSinda-d gulic sindiurisZesa
CaRm feà veRar Camadg. Tavisuneburad piraRm wavida-d SaÃd WiuxT wverze.
wverzeiT veRarcaiske ver qna CuCuni-d iq gaiyina-d makvd. xalxm bevr iwval
asasvlelad, sindiurisZis Camasatanad, magrem veRarcaiT ver miekarnes.
bolos xalx ambobd, ro imis Zvalniv qarm gadayarnav qvad naqcevniv, WiuxT
wverzeiTav juTis mTaSiav. iq erT mudmiv yinvariv qviSians alagSia-d erTi
did kldei Cins saxlis odeni. xalxi imas eZaxis „sindiurisZis ZvalT“
eg kldeiv sindiurisZis Zvalniav qvad naqcevniod juTiske gadayrilniv
qarisaganav. dResac iqav as iq is klde.
am kldis mTas xqvian Wauxni, Wiuxni. zog erTs ambobs, zog meores. am
mTis wvers xqvian Wiuxis wveri, Wauxis kuWula, sindiurisZis maRali.
ar eSobian Rurbelni maRals Wauxis wversao.
Wauxis kuWulazeda sindiurisZe wevsao.
jiÃvebis muqarazeda Rames aTenebs bnelsao.
netar SamdgarT jiÃvT rai qnes, an im vefxvs ra iWersao?
jiÃvni Civian damdgarni, veRar SaudiT kldesao.
Cvens gardasavals sartyelSi vefxvi mwkliani wevsao.
jiÃveb ro kldeebs SasCivis, kldeebi kalmis wversao,kalami daswers qaRaldsa, ambavs gviambobs Zvelsao.
SibuT mauva ambavi, wyali maitans persao,kacs ikvlevs sindiurisZe, naÃocis CamamTvlelsao, Teqvsmet jiÃvSiiT narCevsa, kldeSiiT Camamwvdelsao.
393
dadumda Tofi maJari, kldeebSi aRar Jersao.
daisveneben jiÃvebi, vinaR Saukravs wversao,amag simReris maTqvami jvarT ÃorÃis wverze wevsao.
winav aZlevdes pativsa kais simReris mTqmelsao.
aexlad pativs aZleven win yanwis gadamsmelsao.
Sin awevdian stumarsa, Ãels gaxkidebdes Ãelsao.
eexlad qalebs etyvian: `waed, wamaol Tqvensao~.
leqs martom qve ar davTvale, uTxar fanduris yelsao.
xalx imTvens cdil iq asvlasa-d sindiurisZis ZvalT Camatanas, ro
klde weraqviTac kidev ukibav. eexladac etyobis iq nakibavi, magrem ras
SaaÃdendes imsimaRleT kldeT. mainc vercaiT asulan. sindiurisZeze sxveb
leqsebic gamigonav (ambobs mTxrobeli), magrem me ver vici. vis an gvarisa
iyv sindiurisZe, arc is vici, xoloT is ki ician, ro is Ãevsur iyv.
xogais mindi
Camawerina lela baliaurma, 65 wlisam, sof. SuafxoSi, 1940 wels
xogais mindi arxotion iyv sof. amRioni. ka axalgazda iyv menadirei-d
mtrisad mimyoli. winav ÃevsurT lekis laSqars udenav, uWerav tyveebi,
mizdeniva-d zog sad uyidava-d zog sad.
erTxan arxotac masul lekis laSqari-d mauWerav tyveebi, sxvebs tyveebsTan
erTad xogais mindiic daiWiresa-d waiyvanes lekeTSi. mindi jer iq xyvanda,
memr waiyvanesa-d kacis mWamlebSi gayides. kacis mWamlebs sxo tyveebic bevri
xyvand. gaasuqebdes tyvesad daxklevdesa-d Wamdes: kacs Sublzedac Zabs
gadaaxvevdesa-d mklavebzedac. memr sru xinkals aWmevdesa-d xinklis wvens
axvretiebdes, ro Zalian gasuqebuliyva-d daekl. rosac imTven gasuqdebod,
ro Sublzeda-d mklavebze gadaxveul Zabi Sig Caimalebod ÃorcSi, memr
feÃebiT Camaxkidebdes titvels WerSi, iqi-aqaTi saorcxlis kbilTaviT
rkinebi iyv dakeTebulebi. erTke gaaqanebdes, erTi gverdiT ecemod mwvetebs
rkinebs, meoreke gaqanebuli meores gverdiT ecemoda-d dazdiod sisxli.
manamdin aqanebdes, manam sisxl sru ar gamaSreboda-d memr daxklavdesa-d
Wamdes.
mindias Zabeb maaxvies Sublzedaca-d mklavebzedac, magrem mindia
eSmakobd, ro ar gasuqebuliyv. Tan saWmelsac iklebda. erTm tyved namyofm
qalm uTxr, ro ai me gavsuqdio-d damkvlenav maledav. Sen ecadev ro ar
394
gasuqdav, axalgazrda kaci xarao-d codoi xarav. me maSin ar vicodiv, raÃel
mavqceuliyaviv, nacar ro meWamav, ar gavsuqdebodiv. eexlad dagvianebuliR
asav, aRara meSvelebisav. Sen daiswavlev: purs ro SWamav, memrav cota nacar
SaSWamidivo-d, aRar gasuqdebiv, iqneb gadaSCav. mindiam es daiswavla-d puris
Wamamde udumliv nacar SaWamis, ro arvis geeg. ar gasuqd mindiai-d ukvird
imis patronsac: es radar suqdebisav. xan scemd _ Senav eSmakobav rasamav,
magram cemiT Zalad xo ver gaasuqebdes.
ro mainc ar suqdebod, dauwyes mindias samuSaoze vlevai. daxyvand
saTibze, samkalzeda-d sxva samuSaoebzedac, rosac im ojaxSi muSaobdes.
erTxan waiyvanes gvelebis dasaWerad, daiWires bevri gvelebi, maasxes
dudruyeebiT Sin. am gvelebSi erTi sisxliviT wiTel gvel eriv. Sin ro
mavides, daÃoces es gvelebi saduReblada-d saWmelad. es wiTel gvel ro
dakles, isr Sainaxes, ro mindiam ver gaig, sad waiRes, sisxli raic gamauvid
sru eniT alokes, or-sam wveT sisxli miwaze Cavarda-d iseeb ro karSi
gavides, mindiam alok es sisxli. es ro alok, gaÃd cudad, ro veRarcad
ver isvenebd, sadac daugebdes logins ocis Tqmis xanT ver gazZlebda-d
sxvas loginze undod gadasvlai. memr erT diac Samavid imis maspinZelsTana-d
uTxr, ro es kaciv mecxres logins manam ar gamaicvlisav, manamden ver
maisvenebsav. mecxres loginsac ro gamaicvlisav, memr gaÃdebisav kargadav.
gaÃd mindi TanTan cudada-d ucval loginebi maspinZelm. marTla ro mecxres
loginze gadavid, maSin daeZina-d meore dRemde eZin. ro gamaeRviZ mindis,
iRliis ZirebSi orsav gverdze reebim xqond Camakidebuli sakaltis parkis
odnad. mindias dana-i xqonda-d jer erT iRliis Zir gaiWra, memr meore.
rogorc nacrian park gaWrasa-d nacar garmaiSalas, eegr garmaiSal iRliis
ZirebSiiT tili. gvelis sisxl ro alok, imisgan sru iRliis ZirSi Sayriliyv
is tili, raic kacs ÃorcTaSi aqv (xevsurebs iseTi warmodgena hqonda:
viTomc tili adamians xorcSi hqonda, rogorc bacilebi da visac gareT
daexveoda, viTomc iqidan iyo gamoyofili da gareT gamosuli raime mizezis
gamo, ufro gulis simwuxares abralebden, maSin gamoiyofa da gareT
gamovao). gadmayar mindiama-d gadmafxik sru. mindiam Tqvis: `simZimeiv kacsav
tilisgan xqonivav. is ro mamSordav, isr davmzubuqdiv, ro qar mitacebdav,
Tu qvebs ar Cavisxemdiv ubeSiav. es til ro mamSordav, davmzubuqdiv
kidecao-d naubaric yvelaisa mamedinav: qvisa, xisa, wylisa, balaxTai. erTi
sityviT qveyanaze rac ki as, mindim yvelais naubar gaigon. ganaev, usvindisoo,
gaipareod SaRlokev im gvelis sisxliv, uTxr Tavis maspinZlis colm –ara
undav, gamaiyenev maincao-d ar gagcemav. mindi ro damzubuqd, isiT muÃl
395
meec, ro gaqceul cxras mTas gadaivlida-d daRalvas ar gaigebd. exla
gamaparvaze daiwy fiqri. sofelSiiT ro wamavidod, aq erTs Ãidze undod
gamasvlai-d mindiam ar icod, Tu am Ãidze nacars yrides, imiT ro, Tu iq
tyve gaiparebod, gaigebdes kvals, am Ãidze ganaval iyva Tu ar. kval
daaCndebod nacarze. arc gza icod mindiam, romel gziT unda wamasuliyv.
orjel gamaipar wamasavlad, orjelav gauges Ãidze kvali, daiWiresa-d
maiyvanes iqav. memr erTs leks SaRbralda-d Cumad uTxr mindis: `gzasav me
gaswavliv, xoloT aravin gaigosav, Tore miac mamkvlenao-d Senacav. xval
gadaxvidiv uTxra-d emag Senis maspinZlis karSi daJjdidiv. me maolav
SenTanao-d zurg iqiske davdgebiv, saiskesac Sen gzaiav, Tore ro piriqiske
davdgav, gamigebenav. imiT gaigebav Sens wasaval gzasav, ro me zurgiv iqiske
meqnebisav. Ãidze ro mixolav, pirukuRm gaxÃdidiv, ro iqav nacari xyravao-d
Sen kvaliv isr daaCndasav, viTam iqiT vinam gamamÃdarav. memrav iq aRar vin
gamagidgebisao-d Senav qve waxolav. iseeb aq dagiwyebenav Zevasav, xoloT
qar icisao-d ubeSi Caisxidiv, qarm ar gagitacasav. iqav erTiv nacrian mTa
dagxvdebisao-d pirdapir waxvidiv, iq cidamtkavela kacebi cxovrobenao-d
isen gaswavlianav gzasav. es dRe ro daRamd, mindi Cumad maemzad gasaparavad
(xogais mindi ufro swori saxelia, magra zogni mindiasac eZaxian). ro
daRamd, ivaÃSmesa-d dawves dasaZineblad, adga-d gaipar Cumad. Ãidzed ro
mivid, pirukuRm gaiar. Ãids ro gascilda wavid mTiske, sadac lekm aswavl.
aqac gza-gza nacari iyv nayari kvalis gasageblad, magram mindim sadac
nacar iyv dayrili, im gzaze aRar gaiaris, iar eesrad, gamascild lekis
mTebsa-d (pirukuRmao-d wasulav. mabrundes ÃidsTaniTa-d im mÃariske,
daiwyes Zeva) samSvidobos gavid. mindia mTebze ro mividod, Zalian qar
iyva-d ro ar gaetac, ubeebSi qvebs isxemd. isiT damzubuqebuli-d muÃlian
iyv, ro aRmeebSiac sru rboliT davidoda-d daRalvas ver igebd. bolod
erT mTaze mivid. sru nacrisa iyv es mTa. feÃn Sig midiodes muÃlamdin. aq
raxan qarm daRbernis, nacris buqvi nisliviT gawvis mTebze. iar eesr codo-
WiriTa-d bolos cidamtkavelebis sofelSi mavid. cidamtkavelebs saxlebic
Tavis SaSadrad cocoteebi xqond. xogais mindi ro naxes misuli, yvelan
magrovdes. imasTan dauwyes saubari: sdauri xarav? saiT maxolav? sad
mixolav? mindiamac uTxr ro miav tyvei orav gamaparuliv. Sin wasvla mindao-d
gza ar viciv. gzasav Cven gaswavlidiTav _ uTxres cidamtkavelebma _ magremao
ar gvcalianav, dRezRamav frinvelT laSqar unda dagvecasao-d om gveqnebisav.
bevr frinvel mavao-d Cven imaT ras gauZlebTav, gagvanadgurebenav. oRond
Tqven gza maswavleTav, uTxr mindiama-d mag laSqarsav me magaSorebTav, isr
396
amavswyvetav, ro manam miwa-wyalniav, imaT Tqven axlo veRar gaiaranav. gauxard
cidamtkavela kacebsa-d uTxres: eexladav gazafxuli asao-d Cvenav mainc
Tqvenke mÃares gvindav wamasvlaiv. erT kacsav Sen gamagayolebTav, romenic
amRas gaCenil, gazdili asav. imanav gzaic kargad icisao-d Tavis sofelSi
mSvidobiT migiyonsav, xoloT eexladav am mZime laSqrisgan dagviÃseniv
(mindis gvelis sisxlis Salokis memr yvelais naubar mizdioda-d Taodac
icod yvelais enaze saubari). mindim im dRes daimzad mSvild-isari-d maemzad
frinvlis laSqris saÃoclad. ro daRamd, mTel soflis cidamtkaveleebm
erTad maiyares Tavi-d elodebodes laSqris masvlas. mindiaic amaTan iyv. ro
daRamd, astyd mÃrebis barty-burtyi, stvena, kivili, yrantali, ro iqaoba
sru daiZr. cidamtkavelaebi mindis mirgvliv Samaexvivnesa-d mindim daiwy
frinvelebis Ãoca isriT, frinvelebm naxes ro cidamtkavelebsTan erT did
kac masula-d isriT Ãocs. jer ki SaibZolnes frinvelni cidamtkavelebsTan
misavlala-d bZo-lis gasamarTavad, magrem mSvildisrians kacs veRar
miekarnesa-d vinac cocxal gadaSC, uken dabrund. cidamtkaveleebi isr
gadaSCes, ro wylian jamic ki arvis waxqceviv. mindim ro eseeb gadaarCin, memr
uTxres: Senav did sikeTe gviyavio-d eexla gadagiÃdiTav sikeTesav, kacs
gagayolebTav. maiyvanes erT calTvali cida-mtkavelai-d uTxres: ai es kaciv
amRas gaCenil-gazdiliao-d es gagyvebisav iqamdenav. memr am cidamtkavelam
uTxr: `ver micnobaev miav?~ `ver gicnobav~ _ uTxr mindim. `me osi orav, uTxr
cidamtkavelam, ro amRasav yoreze vijediv, ymawvilebm gadamiareTao-d Sen
mesrieniv qvaniv. TvalSi mamaxvedrenio-d ai es Tvaliv Sengan maqvav
gamaTxriliv. mindias gaukvird amRasav cidamtkavels ra undodao-d an me
qva ros vesriev. me es xalxiv aqamdin ar minaxavav; magrem maSin cidamtkavelam
uTxr: Cvenav memTabere xalxi orTav. zafxulobiTav Tqvens mÃareze
mavdiorTao-d zamTars aq orTav. iqiske ro wamaolTav, Suas gzaSi erT mTai
dgasav. im mTamdin ai eeseTeeb kacebi orTao-d im mTas ro gamavscdebiTav,
guguteebad viqceviTav (guguta: guguli). Tqvens qveyanaSi guguteebi orTav.
aqiske rom wamaolTav sTvelTav, maSin im mTis gamacilebidgesav iqav eseTa
kacebad viqceviTao-d aqav eesr vcxovrobTav. marTaliav, Sen Tval
gamamTxarev, magrem exlad did sikeTe gviyaviv, me gamagyvebiv. meores dRisad
maemzadnesa-d wamavides mindii-d calTval cidamtkavela. rva mTa
gadmaiaresa-d mecxres mTaze ro SamaÃdes, maSin uTxr cidamtkavelam: eexlad
am mTas ro gavscildebiTav, me kac veRar viqnebiv. aqiTav gugutaad viqcevio-d
win gagiZRvebiv. gadmascdes am mTasa-d marTlad gugutaad iqc. gamauZRv
iqiT wina-d wamavides. esr iares karga xansa-d bolos `marToyanisgor~
397
maiyvana-d iqiT gaaneb Tavi (marToyanis gori adgilis saxeli. es adgili
amRas ekuTnisa-d ori versiT as daSorebuli sofels). mindi Sin mavid
amRas. meegeb xalxi-d ulocevdes tyveobiT mSvidobianad dabrunebas. Tan
ukvird xalxs mindiais gamacvla, ro sru aRar Rgvand imas, raic winav iyv.
mindiam yvela uamb xalxs Tavis Tavgadasavali. uTxr isic, ro eexla yvelais
naubar mizdis, qva-xeTaic, miwa-wyalTaica-d yvelaisa. daiwy mindiam amRas
cxovrebai sxvanairad, raic winav iyv. winav mindia mtris sisxlis smiT ver
gaZReboda-d eexla kacis kvla ki ara, jinWvelasaca-d balaxebsac yvelas
feÃs aridebd, yvela ebralebod. tyeSi wavidis SeSis masaWrelad, an
aojisgnis rais gasakeTebad, magrem vercra ver gaakeTisa-d caleiv dabrundis.
mosaWrelad rasTanac mividis, yvela exvewebod me nu mamWriv, gavizdebio-d
gamagadgebiv raadav. an etyod me eemad gamagadgebio-d me eemadav. saTibze
ro wavidod, ver masTibd, yvela balax exvewebod, ara me nu mamWrio-d ara
miav. me eemis wamali orao-d me eemisaiv. verc gaivlid balaxianSi, yvela
imas exvewebod nu wamaqcevav, nu gamTelavav, codoi orav. gzaze mimavalic
daRonebiT davidod, miwaze mcocavebi yvela exvewebod, feÃs nu damadgam,
nu gamWyletav. samkalSi ki kargad mkid, ro erTs TavTavs ar gaswirevd.
yvela TavTavebi imas exvewebodes, me nu gamwiravav, ara miav. Tovl
mamaswrobsao-d zamTrisav karSi davrCebiv. sxvis yanaSiac ro gaevl, mTel
dRe iq dauRamdebod; dauwyebdes TavTveb xvewnas _ aq dagvwirav patronmao-d
zamTar magvaswrobsav, agviRiv, codoi orTav. nadiris makvlas xo sxvebsac
uSlid, sicocxleiv jer qva-xes uxarisav, raad unda maxklaTav, ras
emarTlebiTav.
mindim Tqvis: umrecxlom (orsuli) diacmav velze ar unda daiZinasav, Tore
gvel emterebisav. ymawviliv sxvadasxvanairiasav mucelSiav Casaxuliv. isiv
ro nawilian iyosav, mZinars diacsav gvel Sauvav mucelSiao-d ymawvilsav
nawils amaaclisav. umrecxlos diacsav Tu gveliv uken gamaudgao-d
gaeqcav, Tunda araumrecxlosav, gzadagza yvela aswavlisav gvelsav, qva-xe,
balaxio-d dedamiwaiv _ eemaze gaiarav. xoloT Tu wyalSi gavardav gaqceul
kaciv, is wyal Cavlil iqnebisao axal wyal etyvisav me ar minaxavav, ar
viciv, me eexlad maolav. maSin gvelic veRar gaigebsav, gavidaev wyalSiav Tu
arao-d daanebebsav Tavsav (nawiliani: ymawvili ibadebao, amboben xevsurebi,
sxvanairio. beWebs Sua raRac patara adgilze iseT raRac aqvs xorcSi, rom Rame
Suqs uSvebso. aseTi kacebi bavSvobaSive ixocebian da Tu rogorme gaizarda,
araCveulebrivad kargi unda gamovideso. Tvalad-tanad da yvelafriT, rac
ki SeiZleba adamianis sikargeSi iTvlebodes. mxolod aseTi bavSvis gazrda
398
iSviaTia, misi nawilianoba dedis garda ar unda icodes aravino. imas unda
ecvas ori perangi, rom Suqma gareT ar gaetanos, ar unda ibanos tani xalxSi.
saxalxod Coxac ki ar unda gaixados, Torem Tu vinmem gaugo da daunaxa
mxrebSi nawili, mere aRar icocxlebs, gaxdeba avad da mokvdebao. Tu veravin
gaugo nawilianoba ki, yvelaferSi iRbliani iqnebao. amitom xevsurebi Zalian
karg kacze ityvian: Zalian kargia da albaT nawilianio). mindi sxvasac bevrs
rasam ambobd eseTebsa-d ijd sru usaqmurad. bolos mindis erTm memcxvarem
gaug yvela es ambavi, gaityuv velzed. wamaxkr kiserSi Comaxi-d pirisas raim
wamaagdebiv nigvzis odeni (kaklis toli). maavl memcxvarem Ãeli-d Taod
SaWam. darC mindi aiseTaiv kaci, raÃelic tyved wayvanamdin iyva-d memcxvare
aisiT iqn, raÃelac mindi iyv. yvela mizdiod axla imas. qva-xeT naubarica-d
miwa-wyalTaic. es memcxvare wavida-d gadaixizn aqiT, mindi Sin darC amRas.
daiwy mindim nadirobadac iqav siaruli-d Suris saZebradac, rogorc arxotis
wylis RilRos Ãocd RilRvlebs, aisrav miTxosac daiwy siaruli-d saxelis
gulisad kacebis Ãoca. memr mindiasac maukles miTxovlebm saxliskaci-d
gauÃd Suri saZebrad. bolos gauZRv mzirs miTxoske, sami-oTxni gaiyolnad
wavid TereTegos (qistis sofelia). erTi ka Zmobili xyvand mindis-aldisZe.
amxanigebs uTxr mindim, ro Cems ZmobilsTan wavidaTav TereTegosao-d is
gvetyvisav, rogor maviqcnaTao-d raÃel ufro gavimarjvebTav. TereTegosTav
ro mivides, mauvid isiT did wvima, ro cas pir mastyd. Tan uCin Rame iyv,
wavides TereTegoske, magrem gza eeriv uCinSi, erTs sofelSiiT ZaRlis yefa
mazdioda-d iqiske wavides. mivides sofelSia-d erTs cixis karSi uZaxes
maspinZels. es cixe sworad aldizZis cixes Rgvanda-d. mindim Ramis sibnelisgan
kargad veRar gaig. aldisZeobiT uzaxes, magrem aldisZe ar gamadg. gamavid
am qvitkirSiiT aRaCa, sofelic TereTego ki ar yofil, mizu yofil. aRaCam
stumreb Sin Saiyvan. ro Savides, icnes mindi, gaiges ro eexladac samzirlad
masul iyv. winavac bevrjel uzaralebav miTxosaca-d sxvas RilRosac xalxi.
erT gaTqmul kaci bazdeTaic xyvand makluli, sworad imaT makeTe, visTanac
eexlad mivides. icnes mindi, magrem mainc kargad dauxvdes. ara Saatyobies,
gicaniTao-d mtrebic orTav Senebiv. im Rames pur aWmiesa-d dasaZineblad
yvelani cixeSi Saiyvannes. iaraRebi xo misulebs, mTis wesiT, maspinZlisad
xqond Cabarebuli-d maspinZelm sxvas saxlSi Sainax. eseebi cixeSi daawvin
uiaraRod (cixe: koSki, simagre). ro dawves, aRaCam qvitkiris kari gareTiiT
gadmaiked, Taod erT axalgazda bazdeT gagzavna-d daabar: xogais mindi
daviWireTav Tavis amxanigebiTav. Tu val vis migidevsTav, eexla meediTao-d
399
ÃelT gvyonav. eexlad amaviyaraTav amaT javriv. Taod wavida-d Tavis sofels
gaagebiv. xogais mindi daviWirev samzirlad masuliv. oTx kac sxoi stanavav.
qvitkirSi myonav damwyvdeulniv. xvalav bazdeTiTac mavav xalxiv, kaci myavav
walalulio-d Tqvenac maxolTav, iaraRic ayrili aqvav.
bazdeT walalul kaci mivid im kacis ZmasTan, vinac mindias iq xyvand
winav makluli. imis ZmaT erTs baTaÃa eqvivna-d meores sulxava. am ambvis
gagonebam, ro mindiiv daWeriliav, Zalian gaaxarn es Zman. esen bevrjel
uZRvebodes mzirs mindis masaklavad, magrem vercaiT Caigdes ÃelCi. exla
raki ÃelCi Cagdebul iyv, amaiyrides javrsa-d iZevdes imaze Surs. gavides
es Zmani, sxvas xalxsac gaagebies: miTxosav mindi dauWeravav.
maemzad es xalxi-d wamavid. meores dRes sadilobisad cxenebiT mizus
mavides. mizuel xalxmac Tav maiyaresa-d Samaertynes simirgvliv cixes.
xaZais xabirikao, yvela gagiwyras jvario,dandobiT daaÃocien arxot narCevni ymanio.
(aRaCas mamas erqva xaZa da xabirika aris misi gvari. mTielTa wesiT am
leqsSi gakicxulia dandobiT da RalatiT daxocineba stumrebisa).
cixes ro Samaexvivnen, gaig mindim, ro gviRalatav maspinZelmav, magrem
rasaR iqmodes, ro uiaraRoeb iyvnes. xoloT cixis zeTvalSi aÃdes. am
mzirT erTi Zalian mqise axalgazda etan, kvirika jabuSanuri. kvirikam
uTxr amxanigebs, ro modi davxtaTav am cixis CardaxSiiTav, raic magvivav,
magvivav, sru erTiav xo mainc dagvÃocenav. aqiT gaxtoma vis gaugonav
uTxres amxanigebm. me gavxtebiv, Tqo kvirikam. daiyarn jRanni, dabandn
iwroda-d Caicvn magrad. cixes qistebi jarad Samaxveulebi xyvanda-d am
dros gadmaxt kvirikaic cixis CardaxSiiT. dabla ro daec, SaxkrT xalxi,
es rogor gamaxtav iqiTav. air-gairivnesa-d manam gonze mavidodes, gadaxt
kvirikai-d soflis gverdze tyeSi Savard. jer ki gamaudgesa-d daanebes
Tavi, raki mindi ÃelCi xyvand.
gabanda jabuSanurma cixis CardaxSi jRannio,amandiT gamaufrinda, daxiva RilRvlis jario.
wamavid kvirikai-d arxot mSvidobiT mavid. maitan ambavi, raic dRe adgiv
mindisad imis amxanigebs. kvirika ro gaiqc, Savides qistebic cixeSia-d
400
tyveebs xeleb daukonesa-d gamaiyvannes xalxSi. eseeb ro gamaiyvanes,
miTxoelTa diac-ymawvilic kidev madiod mindis sanaxavad. mindiam xalxs
maspinZelze uTxr: ai, am rjulwawymedilmav, stumris meRalatem aRaCam
miRalatao-d eexlad uiaraRoi vdgeorav. mameciTav Cemeb iaraRebio-d memr
mnaxidiTav, raÃel mindii orav. Tu oSkacebi xarTav, miac iaraReb mameciTao-d
gamavcadaTav erTuciv. aaba, RilRvleb ras Ãels gauÃsnidesa-d iaraRebs
miscemdes. gaiyvanes, daayenes jildaada-d dauwyes Tofebis Ãlai. mindiiv
Tofis tyviis qarm waabrunisav pir sxvaskesav. mabrundisav mindiio-d iqav
pirxalxiske dadgisav, mtersav zurgs ar vanaxvevav, pir-waRm mavkvdebiv. eesr
dauÃocian oTxni. mindi, ikura, aka, erTic mindis Zma iyv, romnis saxelic
arvis aÃsons kargad. jabuSanur yofil mexuTei-d is qve gamaxqceviv. aRarvin
icis iseni qisteT daRmarxesa Tu maitanes mkvdrebi arxot.
xogais mindi marTla iyo da es misi mokvlac ase moxda. jabuSanuris
gamoqcevac. aq rac xogais mindis cxovrebidan daiwera, xalxs jerac
sinamdviled miaCnia.
arxvatiT mziri gavida, RalatiT gaxyva jvario,xogais mindi gauZRva, gaabertyiva namio.
eSmakimc daiwyevlebis, albaT uqciva mÃario,daeca mona avdari, gadaerivnes gzanio.
gadusxdes TereTegosa, as SuaRamis xanio:
mindim Tqo: soflad CavidaT, Zmobil myav fic-naWamio.
mizus miudges cixeTa, `Zmobilo, Sina xario?~
qavs gareT gamaagebes qemxiT nakeri tyavio.
axyares iaraRebi mindias saomario.
Sayarnes simagreCia, gamaujares kario.
mindi Zmas eubneboda: `Zmav, rad gatexiT xario?
akasTan, akurasTana Cvenc dagveTmobis Tavio.
me TereTego megona, Sig aldisZei Ãario,aq mizu tialebula, aRaCa qistis qalio.
kaci walales bazdeTa, Tqvenac gviWireT mÃario!
mindi CavigdiT Ãelada, miTxoelT niav-Rvario.
cxenT Sasxdes bazdelT Svilebi, maxqrian rogorc qario.
win-win mavides bazdeTiT baTaà sulxava Zmanio,lurjama baTaÃaisam maRla maiRa Tavio,aivsa gaTenebisad mizusa cixis kario.
401
gabanda jabuSanurma cixis CardaxSi jRanio,cixis zeTas TvliT gamaxta, daxiva RilRvlis jario.
kvirikav jabuSanuro, didxans cocxalimc xario!
waed-waiRi ambavi, mindis adgiyva Zalio.
gagvacnobieT mindii, Cveni-d Tqven meomario.
gamaiyvanes mindii, rogorc nakurTxi Ãario,Ãeln dauÃsneniT mindisa, ÃelSakrulisad bralio.
ÃelCi misceniT abjarni, mindim dacadas Tavio!
abjarn Tu ver maiÃmarna, ZaRlebs gadugdiT mkvdario!
ar daijeres qistebma, RabaÃad Sadges mkvdario.
xogais mindi kvdeboda, mze wiTdeboda, cxreboda,maskvlaveb Camadioda, mTvareic ukuRm dgeboda.
caze mdinari frinveli Tbe-boloT ixoSeboda.
xogais mindis dedasa, mze idga, aRar sTbeboda.
cxeni mindisa tiali, lurja totebze dgeboda~.
Toma baliauris mkvlelobis Sesaxeb
lela sulxanis as. baliauri, s. Suafxo, 15. VII. 52 w.
(xelnaweris fragmenti)
Toma ro makles, Cven rig ar gviyenes, marto miwaTSasamsvlelo saklav
dakles, bewika (mkvlelis mama) ambobsav _ rigs ar uyenebav.
rigis yeneba isi, ro kaceb mavlen. maiyvanen erT asamtexlo saklavs (jer
is unda diklas, manam ar daxkvlen, kaceb veras iamboben). erT cxvar da erT
mesamis kuret saxlSi rCebian. mamklavis Zma maklulis Zmas rigs uyenebs
erTis saklaviT. SinSic SinSs uyenebs rigs. samis rigisa und sru. Zmai da
SinS erTnairad uyeneben rigs, kaceb dis, magram Wiris patron rigs ar
daiyenebs advilad.
Cven ar gvilalevdes kacebs, - imaad ro arvin gvyvand. memr gigita iyv iq
(siZe s. juTidan), iman Tqva, ro dRes Ramav rig TuklaR (me mgonia) maaqvav
amRionTav. memr vaxtang mavid (moklulis biZaSvili). Tqva ro rig maaqvav
dResav. saubar meedin karCiiTa, mWedelT mindia Samavid, meedin Cqam sxvebisaic.
ToTia (mWedelT mindias Zma) iyv (axieleli, oCiauri). jRunaT mixiel (amRioni,
WolikaurTa) wameelal. imis mama xomizuraT babuais, _ Cemis saxliskacis
maklul iyva-d egiv mamklavT qaliao-d mixiels ar gaajavebsav. me mixiels
402
uTxari, _ nu miwyenav ro saubar daviwyav. ar maqvav imis droiv. gaved karSi,
iqiTi dgas erT cxvari, erT kureti, erTis Zroxisa spilenZis qvabi. is Tomais
rigi. sxva saklaveb kidev Zma-Sinsebisai. kacebi kidev axiellebi-d amRivnebi.
gamaved mia-d mindias uTxari _ nuras miamobav, or kvirae Tavdebisao-d kac
ar gvinaxavav masuliv, me ar aviRebav rigsav, gameediod Sin weediv. _ ar
magvitevaev Sinav lelao _ miTxr mindiam. Sameediv _ uTxar imas, sxvebisad
ki ara miTqom. Savedi-d davjedi. memr SamabRund muÃlis jvriT stefani,
ToTiai, jRunaT mixieli, maiyvanes asamtexlo saklavi. unda daekl. ar
daxklav _ uTxar TaTaraT babuas, Tore sakvirvels viqav. axla vaxtangmac
uTxr. davezid stefans saklavzed. _ gauSviv Tore gavibrunebao-d erTs egeTs
ki Samagdebav (Semosdo, Semohkra) ro sisxl daasxav! Sen gnaxasav kacmav, Sen
Suakacobaiv~! amadg TuTi (maklulis biZaSvili qali) gamaRglij ai saklavi-d
ezoSi garmaatyer. gajavrd ToTiai _ raad isrevTav. memr jRunaT mixielm
dagviwy saubari. uTxar ro dagvaneb Taviv, ar mwadisav SenTan saubariv.
gexvewebiv, ar gebralebiaev, kac maklesav, Tof daxkresav. iaraR ro deekrav
_ vityodiv mauÃdav. iman daliSnebul Tof daxkrav.
mamiÃades qudebi, Samamexvewnes. gamavyaren. memr Samavid toruai (jabuSanuri.
jvaris xelosani). gviTxr _ daiyeneTav, mataniliav, mamkvdariav kaciv. Tu ras
iqmenav baliaurniv, iqmenao-d, Tu ara, rigis aryenebiT ara iqnebisav. viyeneT
memr. vaxtangmac Tqva. Samaiyvanes saklavi, qazdarSi (iataki) maSWres Tavi-d
gaisries. memr Zmis rigi, memr SinSis rigi (saklavebis dakvlaSi aras ityvian,
uCumrad rasam daiubneben sulisad). samiv qazdarSi daikl. cxvari-d kuret
cocxaln gauSveni. ai Zroxis qvab iyva-d, qve Savinaxi. Zalad ician Tavis
maWra saklavisad. Ãelosan maSWris an Suakacebi.
Toma ro makvd, tanies saboslos marCes bewikani. isen saxlCi ar unda
masuliyvnes, TemCi unda wasuliyvnes. mamklavi-d imis wil ar unda yofiliyvnes
Sin, sxveb ki. isen sru masuliyvnes Sin. ar gveridebodes ukacurobiT. memr
uTxar vaxtangs _ Sen Cautanev ukenav e rigiv toruasac. wuxr Cautan TuTim,
Caavliv kureti-d cxvari. eeg amRionT ro rig gadmauyaresav. mavides kacebi-d
gaiRes rig jurumiT. rig Tu gadmayares, is aRar dabrundebis ujurumod.
dramai xqvian. rig saklaviT maiResa-d maayoles kidev erTi cxvar jurums,
sru or saklav maayoles. iseeb daÃoces. avitaneT is rig iqav.
memr berdiSvilT iTxoves _ mkvdar gvatirebieTav. Toma diswulic iyv
imaTai-d wesic as. mavides diacebi, maiyvanes saklavi. maistel (amRioni
wiklauri) maxyv, ÃelSi saklav eWir. Cven talavar gamaviRiTa-d itires.
403
memr amRionT akliyv (rigTan erTad arbiTic unda maetanaT) arbiTi. isen
gigitas abralebdes (mearbiTe isi, vinac enas gaRrevs, vis enazec maxÃdebis
SuRli). CvenTanav, _ ambobdes amRionni, _ mearbiTes ver maxÃelvenav. me
miTxres axielelT Cumad, ro gigitasav vaJeb ro ar xyvandasav, maSi iqnebisav
mearbiTeiv. gigitaiv wilCadebul makeTeiav, vaJebi xyavav, isiv arbiTs ar
gaitansav. erTad gaivlidesav niadegav gigitaio-d Tomaiv.
gigita mearbiTe iqnebod, ro vaJeb ar xyvaniyv. 5 Zroxas gadaiÃdid.
arbiTs ar gadaiÃdis mogvare, diswuli, mamidaSvili-mearbiTe CaCaurT gigia
(amRioni) iyv, imis enaze maxÃd. iman gaiR arbiTi-d Cven magvitanes baliaurT
(gigitaisad berdiSvilT unda meeTxov bewikais sikvdilSi).
lados deda babuas eZaxda. gavwireT babuais (Tomas biZaSvili) masvlamde.
bewikas (mkvlelis mama) xqond naTqvami _ makvdasav Tu makvdebisav, ZaRl
Caadnasav. egic gavwireT. axla germanias (amRioni) eTqv, ro i kac maxkaliTav,
Senac eemaCi dagawvenTao Tomasac ZaRl Caadnasav _ eTqv imisadac imeebs.
giorgas geegon (giorga axieleli, jabuSanuri). memr damtkicd egi. magaze
gaiRes 5 Zroxa sameeneo. zogs ra vis xqond naTqvami, zogs ra vis. zogs
namRerali xqond, zogs naTamaSari. imaT sru saklaveb unda daÃocan.
axla akian Seebnes nislaurT ÃirClas (mkvlelis axlobeli). me uTxari
ro aq nu mavlenav. Ãarebs nu Saambenav. ÃirClas mainc CeeTriv Tiva neTxiCoT.
404
le q s i ko n i
aTegreba, aTegrebuli _ amoCemeba, amoCemebuli adgili (cxovelis mier)
aibrunebs _ aRma arekavs, zemoTken miabrunebs
alvania//almania _ gansakuTrebiT mZime WrilobisaTvis an mkvlelobis
safasurad aRebuli rCeuli drama (3-5 Zroxis raodenobiT)
amavbaSad _ amdroulad
amlaTi _ swrafi, ucebi
amlaTad _ swrafad, uceb
ande _ alRo, varaudi
aojisgani//avajisgani _ yoveldRiuri moxmarebis xis nivTebi
apareki _ abreki. agreTve aparekad wasvla
argani _ xeljoxi, sabjeni joxi, sanadiro joxi
aro _ ara
asamtexlo _ Suakacebis mier saklaviT xvewna Wiris patronisTvis rigis
yenebaze saubris dasawyebadY
aSurdeba _ SeiZulebs, mtrobas Caidebs gulSi
aCqameba _ xmis gamocema; laparaki
awevs _ awvevs, miipatiJebs
aWkvavdebis _ axmiandeba
axali, axlebi –Maxalgazrda, axalgazrdebi
aÃva _ nguSebis, RilRvlebis erT-erTi Temi
birkoli _ marcxi, ubedureba
bisna _ mTa arxotSi
buCa _ kaJiani Tofi
gaveda _ gavlena
gavediani _ gavleniani
gaTavTavadeba _ gacalkeveba
gaTavwvereba _ gaamayeba, gaTavxedeba
gaiCuCebis _ odnav gainZreva
galo _ Rruiani Zvali
gamCveneoba –sxvisTvis saCveneblad ramis keTeba
ganT(a) _ gana
gainiJebs _ daiJinebs
gaJekauri _ fanduri
gargineT _ garguneT
gardi-gaRme _ gardi-gardmo
405
gareTuli _ Soreuli, gare
gareTuli saxliskaci _ Soreuli biZaSvili, gare biZaSvili
gasuli _ yaCaRi, tyeSi mosiarule
gateva _ gaSveba
gaZeeba _ gvaris gaTaveba, amowyveta
gaÃeiT-gamaÃeiTi _ gaRma-gamoRma
geja _ aryis saxdeli mowyobiloba- danadgaris nawili
gza-gzaT _ gzadagza
glis _ nayavs, sress, amsxvrevs
goza _ mSvildis saxeluris marjvena da marcxena mxare
grdemi _ grdemli
gudanuri (igive tyav-saRamo) _ cxvris matyliani tyavebisagan Sekerili
sabani
gulÃadara _ lekebis epiTeti
gurguali _ quxili, grgvinva, griali
gurguri _ griali, grgvinva, quxili
gZelsadiloba _ gviani sadilobis dro, drosgadacilebuli sadiloba
dabaliTeba, dabaliTebiT _ mindoba, motyuilebiT, RalatiT miyvana an TavisTan, an safaridan gamoyvana da dazianeba
dagzeba _ anTeba, gaCaReba (cecxlisa)
daeteveba, daetieba _ Seutevs, ieriSs miitans
darili (daadarilebs) _ xelsayreli momentis gamoyeneba, dros SerCeva da
RalatiT vinmesTvis zianis miyeneba
dazemva _ saubari, Tqma, gamocxadeba (jvarT enaze)
dailanima _ daapira wasvla
daleva _ 1. gafuWeba, waxdena 2. mospoba, ganadgureba
damarjveba _ gaioleba
damkacreba _ micvalebuls rom Tvalebs dauxuWaven, xelebs gulze
dauwyoben, muxlebs gausworeben, pirsac moukumaven da daawvenen gulaRma
damkleveba _ daCagvra
datiebuli _ datevebuli, ieriSze gadasuli
dauazrebs _ yuraRebiT Sexedavs, daakvirdeba
daRvedravs _ 1. daimuqreba, daikvexebs. 2.gakicxavs, usayvedurebs. 3. daabarebs
dawiruli _ datovebuli
daxuTavs _ ar gadauxdis vals
daÃerdebian _ gaCerdebian
dideba _ xatisTvis Sesawiravis Sewirvisas saTqmeli locva
diCini _ rCeuli, amayi, Tavkaci, ampartavani
406
drama _ sisxlis sazRauri
dudruya, dudura _ naxvretiani msxvili Rero mcenarisa an xisTvis gauWrelad
gaZrobili qerqi
dusurbani, dusulbani _ muslimi
ezraxebis, zraxevs _ xmas scems, elaparakeba
ekaldama _ akldama
elda _ swrafi
elqeSi _ swrafi
eravnelebi _ ase eZaxian sof. WimRis mcxovreblebs
erawi _ patara qvabi
exi _ gamoqvabuli kldeSi
vezna _ Tofiswamlis WurWeli, saidanac sapiriswamleSi da masraSi
yridnen wamals
veRaros _ Zalian gvian, droze veRar
veSagi, veSagni _ meTvalyure, mzveravebi, romlebic aTvaliereben qistebis
mosasvlel gzebs, an laSqari xom ar movidoda an mziri xom ar iyo gamosuli
zubuqi _ msubuqi
Tavi ekida _ sisxli emarTa
Tav-kani _ ufro kargebi
TavÃmelad _ ufandurod, uakompanimentod
Tamaqo _ Tambaqo
Tao _ TviTon, Tavad
Taopirad _ TviTon, damoukideblad
TeTri oqroT gaulesavs _ roca vinme vinmes daWris da Semdeg inaniebs danaSauls, ityvis, TeTri oqroT gavulesavo, e.i. vercxliT avunazRaureb zaralso
Tbe _ frTa
Tbe-borbali _ wisqvilis borbali da misi frTebi
Teleba (eTelebian) _ dasajdomad momzadeuli frinvelis triali haerSi
Tem-Temi _ sxvadasxva Temi
TvalwamierTi _ Tvalis erTi daxamxameba
Tuluxi _ spilenZis WurWeli, Cveulebriv, maRalyeliani
iaRSi _ naTelSi, wminda sulebTan
imi(T) _ mitom
inauRlebs, inauRlis _ naRvlebs, idardebs
407
iogisTaod Zebna _ Tormeti kacis mokvla sisxlis safasurad
iSobari _ uneblie
iSobrad –uneblied
iWers _ 1. uyurebs, ucqeris 2. arqmevs, eZaxiska _ kargi
kacrieli _ visac Tavis gvarSi bevri mamakaci hyavs, gvarZlieri
kvamli _ komli
kibirWi _ igivea, rac kinWuxi _ Sverili kldis bilikze
klov _ sxva dros
korami _ niadagidan amozrdili klde
koSi _ givea, rac sakargymo
kula _ oTxkuTxedi qvis sveti
kuro –borcvi
legluga _ ruxi, lega
leglugani _ ruxi, lega, nacrisfertansacmliani
leSi _ rbili xorci
ligana, ligani –mTebze da sanadiroebze agebuli patara koSki gzis gasagnebad
lotoni _ mglebis xrova
loÃiani _ WuWyiani
magar _ agreTve
magiÃelavT _ mogiZebniT
magrem _ magram
mamklav-mamkvdroba _ mosisxleoba
mama (mamebi) _ axlo biZaSvilebi, erTi gvaris ganStoeba,erTi winapridan
momdinare, mogvareebi.
manZila _ kargi vaJkacis epiTeti; didi, zrdadasrulebuli da xvnaSi gawvrTnili
xari
maJari _ erTgvari kaJiani Tofi
maraxvliani _ WirxliT dafaruli
masmuri _ axalgazrda, Tasis dalevas rom SeZlebs, daaxloebiT 14 wlisa da zeviT
maRal, maRali _ mwvervali, Tavi
maRal-dabali _ Zlieri da susti
maWyivis _ WixviniT modis
mebekuri _ sabekurSi momsaxure, sabekuris mcveli.
mezRvne _ xatSi salocavad misuli
meTave _ mosisxle
mekvleoba Rame _ axalwlis Rame
408
memjobiaze _ daswrebaze, jobnaze
mesxni gaebnes mTvaresa _ mTvare dabnelda
mewvere _ yaraulebi yvelgan, sadac gadasasvleli da gzis Sesakravi adgilebi
iyo mTebze, e.i. mewvere hqvian mTebis yarauls
mzegadena _ saRamo xani
mzemamswvral eSma _ crurwmeniT, Tu eSmakma mzis amosvlamde ver
moaswro damalva,sadac mze moaswrebs, iq darCeba
mzeqceva –Mmzis moqceva
mziri Casafrebuli da mowinaaRmdegis momlodine mteri, erTi an ramdenime kaci
mTvralxuSti _ namTvralevi, mTvral-fxizeli
miTxo _ mTiel CeCenTa Temi
miyola _ vinmes Suris saZebnelad siaruli
moxiblva _ mowamvla, moSxamva
mravalani // mrevalani erT-erTi Tanavarskvlavedi, xomli varskvlavebis
muSi _ cacxvis qerqi, romlisganac amzadeben Tokebs
myoli _ mayari
mwkalze brunavs _ saomrad emzadeba
mZRvari _ mijna, zRvari or yanas Soris
naTozi _ namsxvrevi, nafleTi
namrgali _ nargunebi, rac vinmes ergo, Sexvda
narevni _ pirebi, vinc micvalebuls uTeven Rames da gvams apatiosneben
nauReli _ naRveli
naWapni _ nawnavi
naWrevi _ Wriloba
naxevarTxan _ naxevar dros; xSirad
nelad _ gvian
nelobamdin, nelobamden _ gvian dromde
niadeg _ raRa Tqma unda, cxadia
piriseri _ pirisaxe
Jamis wirva _ ludis kurTxeva xatSi
Jamis-sawiri//Jamsawiri _ sami qada, romelTac Jamis wirvis dros adideben
Jers _ JRers
ragandi _ rac ginda, yvelaferi; rac unda
raiT _ vai Tu, safiqrebelia, rom…
rigis yeneba _ mkvlelisgan moklulis ojaxisTvis misayvani saklavis dakvla
409
rqajangiani _ 1. yoCi, verZi 2. beberi jxvis epiTeti 3. kargi vaJkacis epiTeti
saadimod _ sanadimod, salaRobod, drois gaasatareblad
saardaraod gaxdoma _ sadavod, sakamaTod gaxdoma
sabekuri _ xatis (jvaris) adgili (sof. axielSi)
sabeli _ Toki
sadaravdro _ gvalvis an didi wvimiaobis dros dasaklavi saklavi
sadiaco _ xevsuri qalis kaba
saduRari _ ludis masala, qeri da misTanani
saduRroba _ ludis xarSva
sakargymo _ bude xevsureTSi, sayarymo - arxotSi: saxelis qnis Semdeg jvarSi
daklavdnen xars an kurets; vaJkacis gansakuTrebuli damsaxurebisaTvis misacemi
jildo
samani _ raime mijnis niSani, Cveulebriv, maRali qva
samezRvneo ludi _ mezRvneTaTvis gankuTvnili ludi
samekvlao/samekvleo _ 1. specialuri namcxvari, romelsac mekvles
Seagebeben karebSi. 2. mekvlesTvis gankuTvnili
sameSvlo _ visame saSvelad xatisTvis Sewiruli saklavi
samwyalobno, samwyalobneli _ RmerTis(xatis) wyalobis mimRebi
sanapiro _ miwuri saxlis banis pirze dawyobili Txeli, `sipi~ qvebi, sangali _ qvebisagan SemoRobili safari, saidanac Tofs isvrian
sasali _ wvrili da maRali, werweti
sasanTle _ mekvlesTvis gamomcxvari sawiri, erTi mozrdili da erTi
patara qada
sasudarmamkvdro _ sisxlis gadasaxadi, erTi dRis saxnavi miwa, romelic mkvlels
moklulis ojaxisTvis unda mieca
saukenmamkvdro _ mosisxleTa Soris bolos moklulis WirisufalisaTvis
mkvlels Serigebis dros unda gadaaexada 5 Zroxis safasuri;
sukenmamkvdro ganzrax mkvlelobisTvis dawesebuli damatebiTi gadasaxadi iyo
sauÃmro _ gamaxeibrebeli; sauÃmro naWrevi _ gamaxeibrebeli Wriloba
safaTvle _ safaTvle naWrevi, msubuqi Wriloba, romelzedac kacma SeiZleba
foToli miikras da ise, Seuxvevlad ganikurnos
safarvels dazdebs _ uCinars gaxdis
safuÃari _ xelTaTmani
saqnari _ micvalebulis xarjebi, qelexi
saqCero _ gasametebeli, dasaTmobi
sacxad _ cxadad, yvelas gasagebad
sawolo, sawolni _ miudgomeli adgili, sadac jixvebi dRisiT wvanan
sawyavi _ sawyao
410
sayeli _ uReltexili, gzajvaredini
sayuCi _ Casasafrebeli adgili, safari, samziri
saxvieli _ Sesaxvevi
saxliskaci _ biZaSvili
saÃsari _ tyvis an sxva risame gamosaxsneli fasi
sisvi _ mwvane
sTva _ rTva
sisxltigri _ bevri sisxli
sruac _ sulac ki, Tuki
stamboli _ Zveli, erTgvari kaJiani Tofi
sulwuxi _ 1. mosawyeni, uferuli 2. ficxi, swrafi
taroci _ TvalTvali, Sesaferisi drois SerCeva
tafi _ tafobi
toti _ xali, tori
tyav-saRamo _ qveSagebi, dasageb-dasaxuri
uTauri _ ugergilo,visac saqmis gakeTebis Tavi ar aqvs
uklooba _ ubedureba, saxifaTo saqme
ursa _ calpira, ara sakeci dana. is tyavis qarqaSSi aris Cagebuli da xevsurebi
welze SebmiT atareben. iyeneben sameurneo daniSnulebiTac da xandaxan SuRlSiac,roca sxva iaraRi ar SerCebodaT xelSi
uCanga (Sat.), muCanga (arxoti) _ xeze dauWkdeven (naWdevs gaakeTeben) da pirobas
dadeben, Tu es avadmyofi morCeba, an sxva rame saTxovari Tu aqvs da es Sesrul-
deba, erTs saklavs miuyvanen, romel jvarsac uCangas daudebdnen.
uCini, uCinCi _ bneli, bnelSi
uWuravs _ Wors, saZraxis saqmes ugonebs, eWvobs
ujero _ jiuti, urCi
faragi _ moqarguli gulispiri
faSlaÃa yabalaxi
feÃiTi _ Rirebulebis aRmniSvneli cocxali saqoneli, Zroxa
fuduloba _ pranWva, koxtaoba
qadeba _ Sepireba
qavi _ maRali galavani, sadac kaci ver gadava da Sig moTavsebulia qviTkiris
simagre
qavis-kari _ ezo-midamo
qazdari _ ataki
qeCi _ vaci, romelic faras miuZRvis win
411
qinTi _ tiki
qiCila _ TavSali, leCaqi
qCereba, qCeroba _ gamometeba
RamisTeva _ xatis msaxurTa mowveva saxlSi da maTi pativiscema
Rajia _ cerze wamosacmeli CxubSi saxmari kbilebiani iaraRi
RvedriT _ daqadebiT, TavmomwoneobiT, kvexniTRondebis _ wuxs; eZebs
yaTlaRi _ utyeo, ukldeo adgili; veliani tyeSi
yami _ SiSi, ridi
yarwika _ Salisagan moqsovili da mere moTelili usaxeloebo mosasxami, sawvi-mari, romelsac mTieli xalxi nabdis magier xmarobda da satareblad msubuqi iyo
yinvari _ yinuli
yinCi _ kargi, mosawoni
yondi _ daWrili da erTmaneTze dawyobili SeSa
yofilam _ Turme
yura _ 1. uyuro 2. Tofiswamlis dasayreli adgili Zveleburi Tofis Caxmaxze
yureba _ 1. smena 2. movla, yurisgdeba, mixedva
SamTxveba _ dafrTxeba
Sari _ tvinsa da Tavis qalas Sorisi
Saris boZi _ tvinis magari garsis TanaSezrdili nawili sagitalur nakerTan
SaSari –xmlis wveri
SigiSi[g] –erTmaneTSi
Sin misvla _ arayis mitana da mterTan saxlSi misvla. Sin misvla kargavs xuT
Zroxa dramas. aris SemTxveva: an gadaixados xuTi Zroxa an aryiT Sin miuvides, bevri ar kadrulobs Sin misvlas. mas Sin xvewnac qvian. Sin ar vexvewebi da
dramas gadavixdio. umravlesoba ase fiqrobs da Sin misvlis magier ixdian xuT
Zroxa dramas
StroSaroSi aris _ gaurkvevel, bundovan mdgomareobaSi aris
Surmaqneoba–mtroba da siZulvili
CaacveTs _ zedized Caartyams
Caes _ Casvlisas
Careqi _ erT kilogramamde (960 grami)
Cawyula _ masra, romelSic erTi gasrola Tofis wamali winaswar aris Cayrili, awyuli
Cdili _ tyiT dafaruli ferdobi, romelsac mze iSviaTad uyurebs; adgili, romelsac mze iSviaTad adgas
412
Cximi _ Tavis qalis zeda da qveda Zvals Sua mdebare Rrublis nivTiereba_
diploe (San.)
Cxuti _ 1. momcro kasri ludisTvis. 2. erTfuTiani sawyao (marcvleulis)
cale _ carieli, marto, Tavisufali.
cda _ brZola
ceri _ damreci
civciv wamaivlis _ swrafad wamoxteba
cixia _ vinmes dawyevlis niSnad agebuli patara koSki
clangi _ piris mtexeli, Ralatiani
clangiani _ daundobeli; gamcemi
cqamla, gaicqamlebis _ ubaraqo, ubaraqod gaTavdeba
Zagari _ jagari
weva // wveva _ mipatiJeba
weviT _ miwveviT,mipatiJebiT
welwadi _ axali weli
welwaddila _ axali wlis dila
welwadwuxra _ axali wlis saRamo
wera _ erTad agebuli sami werila
werila _ oTxkuTxedad agebuli 21 Zna
wingarda _ boslis bani dabla, romelic Werxos aqvs dafarebuli
winidges _ adridanve, odiTganve
winwin _ pirvelad, jer, windawin
wirva _ 1. micvalebulis lanZRva
wuxra _ saRamo
wuxr _ saRamoze, mimwuxrisas
wuxrixan _ saRamoxans, Sebindebisas
Wikad _ mWidrod, viwrod, magrad
Wkde _ Wde, naWdevi
Wkdeva _ xeze naWdevis gakeTeba xatisTvis micemuli aRTqmis Sesrulebis niSnad
xecro(ni) _ gava
xvadi _ kargi cxenis epiTetia
xvalwuxr _ xval saRamos
xilifa _ mSvildis Casadebi
xizani –ojaxi, col-Svili
413
xlaTva, xlarTva –Mxelis SeSla, dabrkoleba
xucoba, ixuca _ saRvTismsaxuro teqstis Tqma xucesis mier Sesawiravis Sesrule-
bis dros
Ãali qumeli
Ãaravani –saialaRe mTaze gaSvebuli xarebi da berwi saqoneli
ÃeliTi _ nivTierad gamoxatuli saqonlis (Zroxis) Rirebuleba (mag. spilenZiT, vercxliT, puriT, erboTi da sxv.)
Ãvafi –CaRrmavebuli adgili, ormo
Ãmeli pativi –erTi abazi vercxlis fuli msubuqi WrilobisaTvis, SeiZleba sxva
ramec yofiliyo.
ÃorÃi _ xeobis saTave
Ãrili _ wvrili, wminda mtveri
jalafi _ 1. ojaxis wevrebi; 2. coli
jari _ xalxis Tavyriloba
jvaris Secodeba _ jvari gamwyralia adamianze, mas kargi angelozi aRar
patronobs da jvari Tu eSmaki raRaca cud saqmes Caadeninebs.
jvaris Ãelkaci _ jvaris msaxuri, mowmidari kaci, romelic mkiTxaobs kidec
jvarSi Sejdoma _ mkvleli an sxva mZime danaSaulis Camdeni Rame mividoda daza-
ralebulis sofelSi, erT xars an mozvers miiyvanda, daabamda xatis karze, Tvi-
Ton xatis SenobaSi Sevidoda da cecxls gaaCaRebda. soflidan rom dainaxavdnen, mividodnen da Suamavlad miegzavnebodnen dazaralebulTan. es iyo xatis saxeliT
patiebis Txovna, rasac dazaralebuli xSirad angariSs uwevda.
jorja _ kisris Zvali
jurumi _ jarima
jurums uboms _ jarimas akisrebs
jRani _ fexsacmeli; bandulebi
416
s a r C e v i
mokle biografiuli cnobebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Rirseuli mtrobis viwro bilikebze (amiran arabuli). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Sesavali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
monadireni _ adua da gigita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14lelas mokvla iSobrad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21uTurgiT TaTaraisagan berdiaT jurÃais mokvla iSobrad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25mamklav-mamkvdroba axielSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37mamklav-mamkvdroba sofel WimRaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45ciskaraulebis da TeTraulebis mamklav-mamkvdroba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47uZvelesi drois mamklav-mamkvdroba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53abaisgan gigis mokvla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56jabuSanurTa da gajalaT Tav-meTaveoba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59mamklav-mamkvdroba SuqiaurTa da mamukaurTa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61giorgaTa da WolikaurT mamklav-mamkvdroba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63arxotis jvarSi RilRvel–arxotivnebis SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68RilRvel andaruyos da misi ori amxanagis daxoca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71jRunaT mixielisagan Tavis Zmis gamixardis mokvla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76aludaurisagan Tavis Zmis babos mokvla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78SinSis sisxlze Tavis Svilis mokvla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80miambo da Camawerina manve TaTikaT imedam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82miambo da Camawerina imeda TaTikasZe gogoWurma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83Satilivnebi, mangiani da mucuvlebi, daiaurni, maTi Tav-sisxli . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Camawerina imeda TaTikasZe gogoWurma, qacuaurT mamisam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92guroel-SatilionT SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94babukT naTelizZe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101kinwani da CodarT mamuka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109aduas mokvla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112aduais mkvlelis mokvla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113kinwaT giorgisagan damwvaraT xTisos mokvla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114SiSiasagan koxioT yudiais mokvla mamulis Taobaze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118uWkuani da kokoni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120vaJunaT leguas da mgelaT nadirasagan erTimeoris daxoca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125xaraT da oCiaurT SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Ãara-oCiaurT SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134baiWaurisa da garsiais SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138uTurgaT daviTisa da abikaT gigias SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140bloel-winÃaduelT SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142koWlaT berdiaisa da TaTaraT babuais SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150koWlaT berdiaisa da ÃuTlaT giorgais SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155arabul-WinWaraulT SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157baTuraisa da imedas SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
417
xTisos da levanis SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168gejuras da ToTias SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169miambo isev ToTia gogoWurma sof. guroSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171miambo ToTia badiasZe gogoWurma sofel guroSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174guroel gejuraisa da oCiaur gigiais SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175oCiaur garsiais da mangiaT aparekais SuRli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177dolaT da damwvarT brZola, dolaT wasvla aparekad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181gaga da RilRvelni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183miTxos dalaSqvra Ãevsurebisagan. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194RilRvelT laSqari juTas da arxots. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202RilRvlis laSqris dacema fxitus cxvarze, saÃaris-maRal arxotivnebis
daweva mdevrad da brZola erTi-meoresTan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 aÃvaT laSqari, SiSnia (igive mindia) balaxurizZisagan arxot
momavali aÃvaT laSqris dabruneba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220lekis laSqari kistan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224lekis laSqari RulSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228RilRvelT laSqari saÃevsureTod gagais ZoZis meTaurobiT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232xevsurT laSqari oseTSi da moxeveebSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234TuS-fSavel-xevsurTagan miTxos dalaSqvra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238fSavlis laSqari SatilSi garas meTaurobiT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248RilRvelT laSqris dacema amRaze da axielze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252maganZuris laSqari arxotSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268qistis laSqris dacema TuSebis da fSavlebis cxvarze bagis meTaurobiT. . . . . 274qistis laSqris wamosvla saÃevsureTod, TuSeTs mimaval karatis
jvarionTa Sexvedra borblis mTaze da brZola fSavelTa daxmarebiT. . . . . . . . 281giorgani, maTi monadireoba da qistebTan mosisxleoba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283kvirikaT kukua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289kukua da jurÃa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290ÃirClaT martia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292gulbaaTis mokvla oCiaurTagan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294TaTara oCiauri da TorRva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296ÃirClaT mindia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299uSiSa oCiauri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301RilRvelTagan cecxlSi dawva arxotivnebisa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303RilRvlebSi rom aseTi saxeloba iyo, baiWaurma magaliTisaTvis
Camawerina Semdegi ambavi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306patala da babuÃuri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306patalas sisxlis aReba turturisagan 70 wlis Semdeg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310mangiaT bewika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314gajalaT uSiSas mokvla RilRvelTagan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316aliaT gagas mokvla RilRvelTagan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320aliaT axala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321gabuurT aludauri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323ulakaurni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
418
guroelT xarebis daparva qistebisgan da misi ambebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328qisti andaruyo da kaloTanel martiais Svilni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333ÃaduelT Ãaravnis gareka RilRvelTagan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352beJitaT babua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356TaTiaT babos cxvris galalva RilRvelTagan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359kaga narozauli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362RilRvel–arxotionT yriloba zavze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363xoxora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370RilRveli baTiri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370RilRvel-arxotionT korRani da gaga baliauri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372TaTxelionni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380orbelni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383TaTrebis dasaxleba axielSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384yinvarT gamavla axiel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387gelikas Cavardna yinvarSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389sindiurisZe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391xogais mindi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393Toma baliauris mkvlelobis Sesaxeb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401leqsikoni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404xevsureTis sqematuri ruka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415sarCevi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416