UNIVERZITET DEMAL BIJEDIMOSTAR

Snjeana Golubovi

BRITANSKI PARLAMENTARNI SISTEM

Seminarski rad

Predmet: Savremeni pravno politiki sistemi

Mentor: doc. dr. Rebeka Kotlo

Mostar, 01. 03. 2011.SADRAJ

UVOD...................................................................................................................31. NASTANAK PARLAMENTA1.1. Korijeni Parlamenta..................................................................................51.2. Magna Carta.............................................................................................61.3. Parlament uzor......................................................................................6

2. USPOSTAVLJANJE USTAVNE MONARHIJE I PARLAMENTARNE SUPREMATIJE2.1. Slavna revolucija i Bill of Rights................................................................8

3. ZLATNO DOBA PARLAMENTARIZMA3.1. Odnos Domova do XIX vijeka...................................................................93.2. Zakon o predstavnitvu iz 1832. godine................................................10

4. KABINETSKA VLADAVINA 4.1. Dom lordova...........................................................................................114.2. Kruna......................................................................................................124.3. Dom komuna..........................................................................................124.4. Suprematija parlamenta........................................................................134.5. Diktatura Kabineta.................................................................................14

ZAKLJUAK...........................................................................................................16LITERATURA.........................................................................................................17

UVOD

Engleski parlamentarizam je stara pravnopolitika institucija nastala kao izraz suprotstavljenih ekonomskih i politikih interesa. Najee prouavan i kopiran sistem u politikoj praktinoj i teorijskoj istoriji, engleski parlamentarizam je predstavljao model vladavine koji je sposoban da odrava stabilnost suprotstavljenih politikih inioca. Politiki pisci se slau da je Velika Britanija postavila temelje modernog predstavnikog sistema koji je vremenom postao osnov demokratskog, parlamentarnog sistema. Prvo uticajno izlaganje britanskog izbalansiranog ureenja potie od kralja arlsa I. Nalazei se pod velikim pritiskom zbog sukoba sa Parlamentom, arls I je 1642. godine predloio: Poto postoje tri vrste vladavine meu ljudima (apsolutna monarhija, aristokratija i demokratija), a sve tri imaju svojih prednosti i nedostataka, iskustvo i mudrost vaih predaka su oblikovali mjeavinu ovih kako bi ovom kraljevstvu dalo prednosti sve tri vrste, bez nedostataka ijedne od njih, sve dok postoji ravnatea izmeu sve tri vrste.[footnoteRef:1] Pretpostavlja se da vrlina britanskog sistema jeste u mjeavini ta tri oblika vladavine, gdje kralj zastupa monarhiju, Dom lordova aristokratiju a Dom komuna demokratiju. Svaki od ovih oblika vlasti trebao je da kontrolie druge, a sloboda da proizilazi iz sva tri. [1: Ros Harison, Demokratija, CLIO, Beograd, 2004., str. 90]

Dakle, ravnotea vlasti je trebala da titi slobodu jer je to bio primjer onoga to je arl Monteskje nazivao umjerenom vladavinom. Poto je vlast kontrolisala vlast, nije postojala opasnost po slobodu. Uzimajui britanski ustav kao model slobode, Monteskje je smatrao da kljunu ulogu ima razdvajanje vlasti: Kada su izvrna i zakonodavna vlast objedinjene u istoj osobi ili istom upravnom tijelu, slobode nema jer postoji bojazan da e taj monarh ili senat donositi tiranske zakone da bi ih izvravao na tiranski nain. Slobode nema ni kada sudska vlast nije odvojena od izvrne i zakonodavne vlasti. Ako bi bila spojena sa zakonodavnom vlau, vlast nad ivotom i slobodom graana bi bila samovoljna jer bi zakonodavac bio i sudija.[footnoteRef:2] [2: arl Monteskje, O duhu zakona I, Filip Vinji, Beograd, 1989., str. 176]

Dakle, u bogatoj institucionalnoj istoriji Velike Britanije iskristalisale su se bitne institucionalne poluge vlasti: Kruna, Parlament, Dom komuna, Dom lordova i Kabinet. Opteprihvaena oznaka parlamentarne demokratije Ujedinjenog Kraljevstva jeste da je koncentracija velikog dijela vlasti i suverenosti u predstavnikom tijelu, koje je institucionalizacija narodne volje i demokratije. Meutim, nakon izbornih reformi u XIX vijeku, znaajan broj politikih pisaca britanski sistem naziva diktaturom kabineta.Naime, tzv. Vestminsterski model parlamentarnog sistema karakterie simbioza izvrne i zakonodavne vlasti. Vlada proistie iz Parlamenta i odgovorna je Parlamentu. Ovakav sistem stvara odgovornu vladu koja e postojati onoliko dugo koliko ima povjerenje u Parlamentu. Zarad odranja ravnotee vlasti, i vlada ima mono oruje u svojim rukama. Naime, ona moe da raspusti Parlament. Meutim, kombinovanjem veinskog izbornog sistema, koji omoguava da u dvostranakom sistemu pobjednika stranka sastavi homogenu vladu, i hijerarhijske strukture partije i partijske discipline koja nalae sprovoenje odluka partijskog vrha koji je sad i vrh vlade, dolazi do dominacije izvrne vlasti Kabineta nad Parlamentom. Sve ovo je dalo povoda piscima da britanski parlamentarni sistem nazivaju diktaturom kabineta.Britanski sistem se odreuje kao unitarna, parlamentarno kabinetska, ustavno monarhistika, dvopartijska zapadna demokratija.

1. NASTANAK PARLAMENTA

Dananje britanske ustanove se ne mogu posmatrati odvojeno od njihovog porijekla i razvoja kroz istoriju te se treba podsjetiti na velike razvojne dijelove vraajui se do korijena predstavnikog sistema. Britanska konstitucionalna, parlamentarna i politika istorija se najee dijeli na tri faze koje karakteriu promjene britanskog politikog sistema. Period od apsolutne monarhije do Slavne revolucije iz 1688. godine prva je faza. Druga faza traje do uspostavljanja ustavne monarhije, tanije od Bill of Rights iz 1689. godine do prvog reformskog zakona iz 1832. godine. Nakon toga nastaje trea faza kojom se otvaraju duboke reformske promjene.[footnoteRef:3] [3: Vuina Vasovi, Savremene demokratije I, Slubeni glasnik, Beograd, 2008, str. 313]

1.1. Korijeni parlamenta

Jo su kraljevi za vrijeme anglosaksonskog kraljevstva upravljali uz pomo Savjeta mudrih ljudi ili Vitenagomenta. U Vitenagomentu treba prepoznati zaetke kasnijeg modernog parlamenta u Ujedinjenom kraljevstvu. Savjet mudrih ljudi sastojao se od glavnih slubenika kraljevstva, vojnih zapovjednika i vlasnika zemlje. Sastajui se po kraljevom nahoenju, Savjet je donosio norme, odreivao poreze i obavljao poslove sudovanja. U mogunosti Savjeta da bira i opozove kralja se vidi zaetak konstitucionalne istorije Engleske.Nakon osvajanja Engleske od strane Normana 1066. godine u bici kod Hestingsa, Vilijam Osvaja intezivira proces feudalizacije zajedno sa procesom centralizacije vlasti. Kralj koncentrie svu vlast u svojim rukama ali i veliku zavisnost feudalaca ustanovivi da samo njemu, odnosno engleskom vladaru, baroni moraju da polau zakletvu. Meutim, ovakvo stanje nije odgovaralo baronima koji su se bunili protiv kralja. Iako su ove pobune uspjeno uguene, one predstavljaju korijene buduih sukobljavanja barona i Krune. U ovom periodu i dalje postoji Savjet mudrih ljudi koji se sada sastoji od krupnih zemljoposjednika i prelata i naziva se Veliki savjet.Ovo su svakako znaajni iskoraci koji pripremaju vrijeme parlamenta koje dolazi. Meutim, vrijeme proparlamentarnog i prokonstitucionalnog perioda najee se vezuje za 1215. godinu kada je engleski kralj Don Bez Zemlje donio Veliku povelju o slobodama (Magna Carta Libertatum).

1.2. Magna Carta

Prinuen da ratuje protiv Francuske, i to neuspjeno, Don Bez Zemlje, stalno poveavajui poreze i okrutnosti, dovodi do pobune u kojoj su uestvovali svi tada slobodni ljudi. U takvim okolnostima, bez mnogo izbora i novanih sredstava, kralj nevoljno nakon sukoba i pod britiskom barona donosi Veliku povelju o slobodama koja se smatra najstarijim ustavnim aktom Engleske.Magna Carta, iako donijeta iz praktinih razloga, je kroz istoriju postala simbol ogranienja vlasti i samovolje vladara pomou pravne norme, olienje garancija za prava i slobode ljudi ime su uvedene bitne promjene u politiki ivot Engleske. O tome rjeito svjedoi lan 39. Velike povelje: Nijedan slobodan ovjek nee biti ubijen ili zatvoren, ili lien svojih prava ili imovine, ili stavljen van prava ili prognan, ili na bilo koji nain lien svog poloaja, niti emo mi protiv njega upotrijebiti silu ili uputiti druge da to ine, osim na osnovu zakonite presude njemu jednakih ili prava zemlje.[footnoteRef:4]Na ovom mjestu, dakle, razdvojena je volja kralja od zakona i uvedena je ideja o suprematiji zakona koja ograniava kraljev suverenitet. Za razvoj parlamenta svakako je znaajno i naglaavanje saglasnosti podanika kao osnove dobre vladavine. Naime, kralj mora traiti odobrenje Velikog savjeta za odreivanje novih poreza. Veliki savjet se bavio i pitanjima finansija i suenja drugim baronima. Znaaj Velikog savjeta je upravo u tome to neprestano kontrolie kralja, a kao institucionalizovani oblik obezbjeuje potovanje mira i sloboda iz Povelje. [4: Sima Avramovi, Magna Carta Libertatum, Temelji moderne demokratije, IRO Nova Knjiga, Beograd, 1989.]

Magna Carta, da rezimiramo, unosi sljedee novine u politiki ivot Engleske: razdvajanje kraljeve volje od prava, naglaava se dominacija prava nad kraljem i uspostavlja se konstitucionalizacija britanske monarhije i monarh mora traiti institucionalizovanu saglasnost podanika oko valjanog sistema vladavine.

1.3. Parlament uzor

Navedeno je da prvu kariku u nastanku parlamenta ini prenormanski Savjet mudrih ljudi. Na njega se nadovezuje Veliki savjet kao skup svjetovne vlastele krupnih zemljoposjednika i duhovne vlastele visokog svetenstva, koje je kralj sazivao u pojedinim situacijama.U Magna Carti Veliki savjet ( Magna Concilium) je na izvjestan nain instituciolizovan a vremenom se pretvara u parlament.[footnoteRef:5] Meutim, institucija parlamenta je svoj pravi oblik dobila tek 1295. godine u tzv. Parlamentu uzoru, a u XIV vijeku, sa bikemeralizmom, svoju konanu unutranju strukturu. [5: Miroslav Svirevi, Svitanje demokratije u Vestminsteru, Zadubina Andrejevi, Beograd, 2001., str. 11]

Nakon Dona Bez Zemlje, na vlast dolazi Henri III koji odbija da sazove Veliki savjet i konsultuje barone prilikom donoenja bitnih odluka. Nepotovanjem obaveza iz Magna Carte, monarh na sebe navlai gnijev barona koji uz pomo ritera i graana diu pobunu razbijajui kraljevu vojsku.Voa tog pokreta, Simon de Monfor, 14. 12. 1264. godine saziva Veliki savjet po prvi put u istoriji bez prethodnog odobrenja kralja. Ono to ini presedan jeste to to su, pored veleposjednika i svetenstva, na savjetovanje pozvani i po dva ritera iz svake grofovije i po dva graanina iz svakog grada. Nain izbora ovih posljednjih varirao je od mjesta do mjesta, sa korienjem elemenata demokratskog odluivanja u mnogim sluajevima. Veliki savjet se sastao 20. 01. 1265. godine u Vestminster Hali. Smatra se da je ovaj dogaaj oznaio nastanak prvog engleskog parlamenta. Sa proirenom stalekom osnovom, Parlament sada predstavlja srednjevijekovno feudalno drutvo, dok je pozivanje graana i ritera u Parlament poznato kao pozivanje Obinih graana ( the Commons).U ovim poecima, u engleskom Parlamentu su zajedno zasjedali i donosili odluke predstavnici plemstva, svetenstva i graanstva. Dakle, tek u XIV vijeku on dobija svoju konanu unutranju strukturu i to u obliku bikameralizma kada se poinje dijeliti na Dom lordova (svetenstvo i plemstvo) i Dom komuna (Dom narodnog predstavnitva). To je, dakle, uvod u podjelu pripadnika parlamenta u dva Vijea koji zasjedaju odvojeno u crkvenoj kui Vestminsterske opatije.Dom lordova vodi svoje porijeklo od sastava Velikog savjeta u kom su zasjedali pripadnici visoke aristokratije i svetenstva, dok je sam izbor u Dom lordova nedemokratskog karaktera. Krajem XIII i poetkom XIV vijeka u Domu lordova su zasjedali plemii koje bi monarh pozvao, da bi kasnije monarh stekao pravo da daruje nasljedno perstvo koje ini pravo na lanstvo u Domu lordova. Na taj nain Dom lordova postaje glavno uporite kralja. Osim ovih svetovnih lordova i nasljednih perova, Dom lordova ine pripadnici svetenstva Duhovni lordovi, a kasnije i Pravni lordovi najbolji strunjaci iz oblasti pravosudja.Dom narodnog predstavnitva ine predstavnici grofovija i gradova. Od 1351. godine Dom komuna ima svoje stalno sjedite, a od 1377. Samostalno bira svog spikera ija je funkcija u poetku bila da saoptava monarhu, u ime Donjeg doma, sve elje i zahtjeve ove parlamentarne kue. Za razliku od Doma lordova, Dom komuna ima predstavniki karakter, obrazuje se izbornim putem. Tek sa velikim izbornim reformama u XIX vijeku, proirivanjem socijalne osnove birakog tijela i preraspodjelom mandata, Dom komuna dobija demokratski legitimitet. Dakle, to tog doba, Dom komuna sainjavali su povlaeni drutveni redovi, a kruna i plemstvo kontrolisali su ovaj Dom.

2. USPOSTAVLJANJE USTAVNE MONARHIJE I PARLAMENTARNE SUPREMATIJE

2.1. Slavna revolucija i Bill of Rights

Druga faza izgradnje britanskog politikog sistema poinje od Slavne revolucije iz 1688. godine i traje do prvog Zakona o narodnom predstavnitvu iz 1832. godine. Ona se karakterie uspostavljanjem ustavne monarhije i suprematijom Parlamenta u odnosu na kralja.Sa dolaskom kralja Dejmsa II na vlast, koji je raspustio Parlament, dolazi do izraenog apsolutizma. Pored ove osnovne karakteristike njegove vladavine, on se okrenuo i prokatolikoj politici. Rjeenje je pronaeno u tome to je kruna ponuena njegovoj kerki Meri i njenom muu Vilijemu Oranskom. Meutim, uslov za dobijanje krune bio je da prije krunisanja prihvate znaajna ogranienja vlasti koja su formulisana u dokumentu Bill of Rights.Slavna revolucija oznaava konanu pobjedu Parlamenta jer kralj od tog periodu vlada na osnovu parlamentarne odluke: Vilijem i Meri dobijaju krunu od Parlamenta a ne po boanskom pravu. Time Parlament stie suverenost ozakonivi promjenu kralja.Dakle, da bi stupili na tron Meri i Vilijem su bili prinueni prihvatiti Bill of Rights. Prema ovom aktu kralj vie nije mogao samostalno da donosi zakone: da je nezakonito tobonje kraljevo pravo da, bez pristanka Parlamenta, suspendira pravo ili izvrenje prava. Kralj mora da vlada na osnovu zakona: da je nezakonito kraljevo tobonje ovlatenje da izuzima od prava ili izvrenja prava. Bill of Rights zabranjuje prikupljanje poreza bez odobrenja Parlamenta. Izbori za Parlament moraju biti biti slobodni i mora postojati sloboda govora i rasprave u Parlamentu. Pismena izjava, kako pie u Bill of Rights, koju su donijeli duhovni i svjetovni lordovi i komune okupljeni u Vestminsteru konano je uspostavila ustavnu monarhiju i parlamentarno ogranienje/kontrolu vlasti monarha.Znai, krajem XVII vijeka, u Engleskoj je uspostavljena ustavnost. Kralj je ubudue mogao vladati samo u granicama zakona, a zakone je mogao propisivati samo u saglasnosti sa Parlamenom. Vrhovna vlast je tako podijeljena izmeu Parlamenta i monarha i zato se Engleska, iako nije imala pisanog ustava, naziva ustavnom monarhijom.[footnoteRef:6] [6: Slobodan Jovanovi, Primeri politike sociologije, BIGZ, Beograd, 1990., str. 17]

3. ZLATNO DOBA PARLAMENTARIZMA

3.1. Odnos domova do XIX vijeka

Od jasnog konstituisanja Doma lordova i Doma komuna u XIV vijeku do demokratskih reformi i XIX vijeku odnosi meu Domovima su se radikalno promijenili. Nekoliko je inilaca koji su uticali na to da Dom komuna postane vaniji inilac od Doma lordova koji vremenom gubi svoj uticaj u politici. inioci se mogu klasifikovati u pravno politike, socioloke ( vezane za industrijalizaciju drutva i migraciju stanovnitva) i uticaje javnog miljenja.Pravno politike inioce ine: pravni kapacitet Domova i njihov nain konstituisanja. Kada je rije o pravnom kapacitetu Doma komuna, ve poetkom XIV vijeka ona postaje formalni inilac prilikom donoenja pravnih akata. To je postigao zahvaljujui svoja dva prava: pravo na odobravanje poreza koje razrezuje Kruna i pravo na podnoenje peticija. Sazivanje Doma komuna sredinom XIV vijeka postaje obaveza za sve Parlamente. Kada je rije o pravnom kapacitetu, znaajno je i napomenuti da je za vrijeme godine Dobrog parlamenta (1376. godine), pod vladavinom Edvarda III, Dom komuna skinuo sa vlasti nekoliko kraljevih ministara, da bi ovu praksu nastavio i tokom vladavine sljedeeg monarha, Riarda II. Donji dom je tada sve ozbiljnije istupao u namjeri da Kruna konsultuje Parlament ne samo za pitanje poreza ve i javnih trokova kralja.I pored svih opstrukcija, politiki poloaj i znaaj prevagnuli su u korist Doma komuna, da bi itav vijek nakon Velike revolucije kontrola Doma komuna postala odluujui inilac. Meutim, uporedo sa ovom praksom, razvija se i praksa po kojoj aristokratija i Kruna kontroliu sastav Doma komuna.Kada je u pitanju nain konstituisanja parlamentarnih kua, politiki inilac koji e u vijeku izbornih reformi uticati na to da Dom komuna postane vaniji inilac, Dom lordova je zadrao od poetka neizborni, odnosno nedemokratski karakter u kome su zasjedali pripadnici aristokratije i visokog svetenstva. Dom komuna, suprottno, uvijek je imao predstavniki karakter, od svog nastanka on se obrazuje izbornim putem. Ovaj njegov karakter, izraz makar ograniene narodne volje, sigurno je uticao na njegov politiki znaaj, mada je u skladu sa tadanjim vremenom predstavljao samo povlaene redove novih graanskih slojeva. Nastanak javnog miljenja, trei inilac nadmoi Doma komuna u Parlamentu, uslovljen ekspanzijom urnalizma i kritike tampe udara snaan peat razvoju odnosa izmeu Domova. Putem tampe, putem zborova, putem peticija, slobodno graanstvo, koje je vezano za Donji dom, moglo je, izraavanjem svog miljenja o javnim poslovima, uticati na njihov tok.

3.2. Zakon o predstavnitvu iz 1832. godine

Industrijska revolucija XVIII vijeka dovodi do nagle migracije stanovnitva iz sela u gradove gdje su se u velikim fabrikama mogli lake zaposliti. Gradsko stanovnitvo uveavalo se neprekidno, a sa njima i novi gradovi. Uz velike zemljoposjedine naglom industrijalizacijom, raala se nova klasa bogataa graanskog reda. Industrijski radnici su njima predstavljali opasnost imajui u vidu primjere Francuske revolucije. Meutim, i pored svega, Dom komuna, narodni predstavnik, ostaje dijelom inferioran zbog zastarjelog srednjevjekovnog izbornog sistema. Pokret za promjene srednjevjekovnog izbornog sistema postao je snaan poetkom XIX vijeka. Njegovu socijalnu okosnicu inio je radniki pokret nezadovoljam stanjem radnitva, koji je vremenom dobio svoj isto politiki cilj: reforma izbornog sistema. Radnitvo je smatralo da se parlament izmetnuo u skroz gospodsku skuptinu koje se ne tie patnja sirotinje. Ekonomski osnaena buroazija se posle radnitva poela zagrijavati za reformu Parlamenta. Naime, protiv ekonomske krize koja je najvie pogodila upravo buroaziju, Parlament nije umio da se bori. Prema miljenju buroazije, dranje Parlamenta objanjava se time to u njemu glavnu rije vode samo zemljovlasnici-aristokratija, a ne i predstavnici novih industrijskih centara. Sve se ovo, prema njima, moglo promijeniti samo promjenom strukture Doma komuna. I ovim zapoinje trea faza istorije britanskog politikog sistema, sada i razvoja parlamentarne demokratije. Donoenjem Zakona o narodnom predstavnitvu 1832. godine, proiruje se socijalna osnova vlasti i politike irenjem birakog prava i preraspodjelom parlamentarnih sjedita. Dom komuna dobija karakter stvarne predstavnike institucije sa znaajnim politikim kapacitetom koji je crpio iz svog demokratskog legitimiteta. Meutim, proces snaenja Doma komuna nad Domom lordova ovdje nije zaustavljen ve hvata svoj zalet u buduim reformama iz 1867. I 1884. godine da bi dosegao svoj vrhunac u Kembel-Banermanovoj rezoluciji iz 1907. godine i Zakona o parlamentu iz 1911. godine koji je nedvosmisleno potvrdio prevlast predstavnike kue nad aristokratskom.Glavni ciljevi ovog zakona jesu da se ukinu truli gradovi koji se prodaju kandidatu koji da vie, i da novi industrijski gradovi dobiju izborno pravo i obezbjede predstavnitvo u Domu komuna. Takoe, cilj je proirenje birakog prava engleskih graana i ublaavanja cenzitarnog reima. Obzirom da je i dalje predvien cenz za pravo glasa svakoj mukoj osobi, reforma nije ustanovila opte pravo glasa. Meutim, odnos kralja prema Domu komuna znaajno se promijenio. Naime, nakon ovog zakona, utvrdio se obiaj da se za ministra uzimaju predstavnici parlamentarne veine Doma komuna bez obzira da li je njihova linost ili politika povoljna monarhu.

4. KABINETSKA VLADAVINA

Naa vladavina vie nije vladavina Parlamenta; ona je postala vladavina Kabineta; a kau da se u ovom pogledu otilo i dalje, tako da sada imamo vladavinu Prvog Ministra u Kabinetu, sa vrlo malom razlikom od autokratija u koje su se demokratije u prolosti izmetale...Lawson Walton, Donji dom, 1. Jula 1904.Lako je uoiti da je britanski parlamentarni sistem imao bogatu i interesantnu institucionalnu istoriju. U tom razvoju su se jasno iskristalisale bitne institucionalne poluge politikog sistema: Parlament, Dom komuna, Dom lordova, Kruna i Kabinet. Da bismo britanski parlamentarizam shvatili, neophodno je da, pored ve sprovedenih istorijskih analiza, ispitamo kako su se navedene politike institucije dalje razvijale.Parlament se, da ponovimo sastoji iz tri dijela: monarh, Dom lordova i Dom komuna. Trolani parlament se danas rijetko sastaje i vie je ceremonijalnog karaktera.

4.1.Dom lordovaDom lordova je Gornji dom Parlamenta i najvia pravosudna ustanova kraljevstva. Njemu se upuuju sve albe na presude apelacionog sudstva u graanskim sporovima i u krivinim sluajevima.I danas je Dom lordova u sutini aristokratsko vijee. Najvei broj lanova ovog Doma dolazio je naslijeem iz redova aristokratije. Pored ovih svjetovnih lordova i naslijeenih perova, Dom lordova ine i pravni lordovi.Zakonodavna vlast Doma lordova je do 1911. godine bila formalno ista kao i Doma komuna, a do reformskih zakona su mogli i postaviti pitanje odgovornosti Vlade. Meutim, nakon 1850. godine, Vlada vie ne daje ostavku u sluaju poraza u Domu lordova.Nakon Zakona o parlamentu, apsolutni veto nad legislacijom zamjenjen je suspenzivnim vetom, a oblast u kojoj Gornji dom nema nikakve vlasti su zakoni u vezi sa budetom i nocem oznaeni kao takvi. U sluaju sumnje, to odreuje Spiker Donjeg doma: kad ih on usvoji, ovi zakoni dobijaju kraljevsku sankciju.Zahtjevi za radikalnom transformacijom, pa ak i za ukidanjem, Doma lordova su u novije vrijeme sve ei. Novi laburisti ne ele da ukinu Dom lordova. Reforma bi se, po njima, sastojala u tome da ovaj Dom ine samo nenasljedni lordovi. 1999. Dom lordova ja prihvatio zakonski prijedlog laburistikog Kabineta Tonija Blera o ukidanju nasljednih lordova. U toku zakonodavni postupak za uvoennje nove kategorije perova, tzv. narodnih perova, biranih po regijama. Time bi ovaj Dom, pored aristokratskog karaktera dobio i demokratsku notu.Nema sumnje da se radi o najradikalnijoj reformi Doma lordova koji je vijekovima odolijevao korjenitim promjenama. O tome svjedoe i rijei ser Stretklajda, voe konzervativnih lordova, sa rasprave o nasljednim perovima u Domu lordova: Dugo poglavlje istorije je veeras zavreno. Pria je ispriana. Prolost je iza nas. Staklo je razbijeno i ne moe se obnoviti. Prvi ministar je uzeo no i napravio duboku ranu na licu istorije. Ali prolost nije poenta. Poenta je budunost. Budunost ove kue. Budunost naeg Parlamenta.[footnoteRef:7] [7: Miroslav Svirevi, Svitanje demokratije u Vestminsteru, Zadubina Andrejevi, Beograd, 2001., str. 70]

4.2. KrunaKruna je najstarija britanska ustanova od koje potiu sve druge, bile one parlamentarne, sudske ili izvrne. Kruna je i omoguila brzi preobraaj parlamentarnih ustanova u dravne organe. vrsta monarhijska priroda od samog poetka britanske drave omoguila je da se izbjegne stvaranje posebnih drava. U ovoj integrativnoj funkciji drave treba i danas prepoznati njenu znaajnu ulogu. Meutim, od nekadanjeg apsolutnog suverena, Kruna je pretvorena u instituciju koja savjetuje i opominje.Ranije je reeno da Slavna revolucija iz 1688. godine pretvara kralja u prvog dostojanstvenika Krune u Parlamentu. Zajedno sa Bill of Rights, obezbjeuju Parlamentu suprematiju nad Krunom, poto kralj sada vlada na osnovu parlamentarnih odluka. On je podreen pravu i zakonima i ne raspolae konkretnom zakonodavnom vlau.Dananja funkcija Krune je da proglaava odluke koje su donijete u Kabinetu, da bi tek nakon toga postali zakoni i uli u zbornik zakona. Dakle, svi zakoni zahtjevaju potvrivanje Krune, a ta potvrda nije uskraena jo od kraljice Ane 1707. godine. Kruna je zadrala prava koja obuhvataju sljedee nadlenosti: imenovanje ministara, nekih sudija, mnogobrojnih inovnika; dodjeljivanje plemikih titula i odlikovanja; vrhovnu komandu oruanih snaga; pravo sazivanja i rasputanja Parlamenta; sankcionisanje i objavljivanje zakona; pravo pomilovanja; pravo objavljivanja rata, sklapanja ugovora ili priznavanja drava.Pitanje stvarnog korienja prava Krune je danas izgubilo svaki znaaj. Sve ove nadlenosti obavlja Kabinet na svoju odgovornost.

4.3. Dom komunalanovi Donjeg doma (Doma komuna) se biraju svakih pet godina veinskim sistemom poimenino u jednom krugu. Kada je u pitanju teritorijalni okvir, sistem pretpostavlja da ima onoliko izbornih okruga koliko ima mjesta u Parlamentu. Godinja zasjedanja Doma komuna traju od oktobra do jula. Sjednice Doma se odravaju u Vestminsterskoj palati u kojoj su poslanici veinske partije smjeteni na jednoj strani, a manjinske na drugoj strani. U prvim klupama sjede najvii partijski i vladini funkcioneri koji su ujedno i poslanici.Donjim domom predjedava spiker (govornik). Dobio je ime po tome to je prenosio poruke Donjeg doma monarhu. Spikera biraju poslanici Donjeg doma prostom veinom na poetku rada svakog novog Parlamenta, a njegov izbor potvruje kraljica. Institucija spikera je primjer depolitizovanog i nepristrasnog predjednitva. Spiker obino bude ponovo izabran ak iako se parlamentarna veina promijenila. Spiker ne uestvuje u raspravama, a glasa uglavnom kada je jednak broj glasova na obe strane prilikom odluivanja.Da bi se zatitili od beskorisnih i opstruktivnih rasprava, parlamentarnom procedurom su predviena zatitna sredstva kao to su giljotina : odnosno ogranienje vremena rasprave i postupak kengur: pravo spikera da odluuje o kojim se amandmanima na zakonski prijedlog moe raspravljati. Sam postupak glasanja je liberalan. Moe biti usmenim izjanjavanjem za ili protiv, ustajanjem ili sjedei na mjestu ili prolaenjem kroz jedan od dva hodnika koji se nalaze iza spikerovih lea. Hodnikom koji se nalazi s desne strane spikera prolaze oni koji su za, a s lijeve strane spikera oni koji su protiv. Donji dom ima sljedee funkcije: da donosi zakone, izglasava budet, debatuje o kljunim politikim pitanjima i konstituie i kontrolie Vladu. Vladu formira partija koja ima veinu u Donjem domu, a ef stranke ujedno je i Prvi ministar, odnosno mandatar Vlade. Jasno je da, u dvopartijskom sistemu (Konzervativci i Laburisti), izbor lanova Parlamenta postaje posredan izbor Vlade. Dvopartijski sistem na ovaj nain olakava izbor nacionalne izvrne vlasti, to se smatra demokratskim. Obezbeuje se stabilnost i efikasnost Vlade.

4.4. Suprematija ParlamentaOpteprihvaena oznaka engleske parlamentarne demokratije jeste da podrava ideju i praksu koncentracije velikog dijela vlasti i suverenosti u predstavnikom domu Parlamenta: Domu komuna ili Donjem domu. Ujedinjeno Kraljevstvo, iako nema pisanog ustava, esto se oznaava kao ustavna monarhija. injenica da Ujedinjeno Kraljevstvo nema pisani ustav prouzrokovala je razliite odgovore na pitanje da li ono uopte ima ustav. U prvu grupu spadaju pisci koji smatraju da ako se ustav ne moe pokazati u vidljivoj formi onda i ne postoji. Tokvil spada u ovu grupu pisaca dodajui da engleski ustav ne postoji zbog toga to engleski parlament putem zakona moe da mijenja ono to se smatra ustavnim sadrajem. Suprotno ovima, nalaze se pisci koji smatraju da Ujedinjeno Kraljevstvo ima ustav i da je to jedan od najstarijih ustava na svijetu. Tanije ustavni sistem, prema ovima, sastoji se od naslaga pravila starog, obiajnog ili pisanog prava i konvencija. Na osnovu ovih normi, izvlae se po konstitucionalistima dva principa: jedan je vladavina prava, a drugi suprematija Parlamenta. Meutim, nemali broj pisaca se pita: ako se pod suverenou Parlamenta podrazumjeva neograniena i iskljuiva zakonodavna vlast, ta znai u tim uslovima vladavina prava, odnosno da li je uopte mogue da postoji i vladavina prava i suverenost Parlamenta. Vidjeli smo da izvojevana suprematija Parlamenta u praksi, naroito nakon izbornih reformi i Zakona o parlamentu iz 1911., znai da nijedan organ vlasti ne moe nadjaati ili derogirati zakon koji je proao kroz Parlament, to e rei da ima neogranienu i iskljuivu zakonodavnu vlast. Prema uvenim rijeima De Lolme, Parlament moe da uini sve osim da pretvori enu u mukarca i mukarca u enu. Najupadljiviji istorijski primjer, koji je ve naveden, je rjeenje pitanje naslijea Krune: od Slavne revolucije (1688. godine) kralj je na prestolu na osnovu titule koju mu daje Parlament i njegovo pravo da vlada je ishod zakona donijetog u Parlamentu. Drugi presedan parlamentarne suverenosti nalazi se u izglasavanju zakona iz 1716. godine . Zakon izglasan u Parlamentu izabranom na tri godine promijenio je trajanje istog parlamenta na sedam godina kako bi se izbjegli izbori. I u novije vreme nita ne spreava Parlament da produi svoje postojanje i prako zakonskog roka, to je i uinjeno u vreme dva svjetska rata. Dakle, obiljeje suverenosti Parlamenta je da nema nijednog zakona koji Parlament ne moe izmjeniti ili ukinuti tj., prema Tokvilovoj formulaciji, Parlament moe putem zakona da mijenja ono to bi se moglo smatrati ustavnim sadrajem, odnosno da je Parlament istovremeno zakonodavna i ustavna skuptina. Dakle, u uslovima nepostojanja pisanog ustava kao vieg prava, na osnovu kojeg bi sudovi mogli ispitivati ustavnost redovnih zakona, Parlamentu ostaje suverena vlast u tumaenju i reviziji ustava. Ve Sidni Lo navodi pojedine lanove Doma komuna koji podiu svoje glasove opomene jer: Nema suda pred kojim bi se zakoni mogli pregledati i kritikovati.

4.5. Diktatura KabinetaDonji dom ne kontrolie vie Vladu; Vlada kontrolie Donji dom. Sidni Lo Prije nego to je Sidni Lo obratio panju na odnos izmeu Kabineta i Parlamenta, pokazujui da se tokom vremena sredite politike moi sve vie prenosilo sa Parlamenta na Kabinet, engleski istoriar Don Sili rekao je : Ministar je, istina, izabran Donjim domom, ali je izabran da vlada a ne da slui; Skuptina ne upravlja njime, nego ga ovlauje da upravlja njome. Parlamentarna veina u Donjem domu ostaje stranakom disciplinom vezana za Kabinet. Zahvaljujui dvopartijskom sistemu, engleska Vlada se oslanja samo na jednu stranku, a na elu Vlade stoji isti ovjek koji je i na elu stranke. Pod takvim okolnostima sasvim je prirodno da je Parlament na neki nain podreen Kabinetu. Kabinet dri stvarnu vlast i predstavlja kamen temeljac britanskog sistema vladavine. Ovo se objanjava time to Kabinet ima svu vlast Krune, vostvo parlamentarne veine i demokratski legitimitet. Dvopartijski sistem udruen s veinskim nainom glasanja vodi do izbora veine poslanika jedne partije, koji zahvaljujui strogoj partijskoj disciplini podravaju Kabinet. Prvi ministar bira lanove Kabineta, monarh je duan da povjeri mandat za sastav Vlade lideru partije koja je dobila veinu na izborima. Uvrivanjem parlamentarnog naela u vijeku izbornih reformi, Kruna vodi rauna o postojanju veine u Donjem domu i tei da obrazovanje Vlade povjeri efu veine, odnosno kralj se uzdrava da povjeri sastav Vlade linosti koja ne uiva povjerenje veinske stranke i nije na njenom elu. Time je obrazovana ustavna konvencija da kralj za Prvog ministra imenuje efa veinske stranke, izbor, dakle, zavisi u sutini od birakog tijela koje jednoj od stranaka obezbjeuje veinu u Donjem domu. Raspolaganja budetskim sredstvima, zakonodavnom funkcijom, kadrovskom moi da postavlja i smjenjuje ministre predstavlja izvor moi premijera. Najvanije uporite prvog lidera je njegova funkcija efa partije. Stroga partijska disciplina omoguuje partijsku kontrolu. Sve ovo govori o nadmoi Kabineta, a daljnje insistiranje na suprematiji Parlamenta izgleda anahrono i dalo je povoda da se o engleskom sistemu vie govori kao o diktaturi Kabineta nego o parlamentarnoj demokratiji.

ZAKLJUAK

Meutim, ovakva zakljuivanja suvie su pojednostavljena. Kabinet i premijer, da bi uspostavili funkcije moraju da obezbjede podrku veine u Parlamentu. Strog sistem politikog kadriranja, pod budnim okom javnosti, partijama namee izbor sposobnih linosti koje e osvojiti glasove biraa. Ministri su i individualno i kolektivno odgovorni u parlamentarnoj (odgovornoj) Vladi . Zadatak je parlamenta da vodi nadzor nad Vladom. Parlament moe izglasati nepovjerenje Vladi i tada treba oekivati i ostavku Vlade, ali to za sobom moe da povue rasputanje Donjeg doma i raspisivanje novih izbora. Meutim, ovdje mo Kabineta nije neograniena jer ulogu konanog sudije igra birako tijelo. S ovim savremenim shvatanjima slau se i klasini pisci poput Sidnija Loa koji pie: Stvarni politiki suveren i neogranieni gospodar nad sudbinom kabineta jaste Birako tijelo. Sidni Lo na istom mjestu podsjea da su u XVIII vijeku Ministarstva odlazila s vlasti zato to su gubila povjerenje Krune; u velikim parlamentarnim periodima XIX veka ona su padala zato to su gubila povjerenje Donjeg doma, a pod demokratskim irenjem prava glasa, Vlade svoj otpust dobijaju od biraa. Odgovornost Kabineta pred Parlamentom zbog jednostranake veine u Donjem domu nestaje. Engleske Vlade ne padaju u Parlamentu, ali to ne znai da gubljenjem odgovornosti pred Parlamentom nestaje i odgovornost uopte. Umjesto odgovornosti pred Parlamentom nastaje odgovornost pred narodom, i ako vlade rijetko padaju pred Parlamentom one padaju dosta esto na izborima. Javno mnijenje je u engleskom parlamentarizmu nadmonije od Krune i Parlamenta. To je javno mnijenje koje svoju volju iskazuje na izborima. Tamo gdje nema probuenog javnog mnijenja, ili gdje javnog mnijenja ima ali nema slobodnih izbora, parlamentarizam, ma koliko pravljen po engleskom uzoru, pretvara se, prije ili poslije, bilo u lini reim bilo u stranaku oligarhiju. To najbolje pokazuje, koliko je u engleskom politikom sistemu javno mnijenje vaan inilac: ono upravo dri cio sistem. Engleski parlamentarizam najpotpunija je i najdosljednije izvedena stranaka Vlada koja u stvari za svoje pravilno funkcionisanje pretpostvlja jedno vanstranako javno mnienje. Britanski sistem poiva na slobodnom graaninu koji misli svojom glavom i s vremena na vreme mijenja svoje miljenje. Da zakljuimo rijeima Sidnija Loa: Stvarno ogranienje veine u Donjem domu predstavlja saznanje da suveren bira koji je slobodni graanin moe na izborima lako pozvati drugu stranku na vlast.

LITERATURA

1. Avramovi S., Magna Carta Libertatum, Temelji moderne demokratije, IRO Nova Knjiga, Beograd, 1989.

2. Harison R., Demokratija, CLIO, Beograd, 2004.

3. Jovanovi S., Primeri politike sociologije, BIGZ, Beograd, 1990.

4. Monteskje ., O duhu zakona I, Filip Vinji, Beograd, 1989.

5. Sadikovi ., Savremeni pravno politiki sistemi, Pravni fakultet, Sarajevo 2004.

6. Svirevi M., Svitanje demokratije u Vestminsteru, Zadubina Andrejevi, Beograd, 2001.

7. Vasovi V., Savremene demokratije I, Slubeni glasnik, Beograd, 2008.

9