T. C. GAZI UNIVERSITES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLAR ARASI L K LER ANAB L M DALI

BULGAR YONET M NDE AZINLIKLAR (18782004)

MASTER TEZ

Hazrlayan Aydzhan NEVREZOVA

Tez Danman Prof. Dr. Refet Y NAN

Ankara - 2006

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Aydzhan NEVREZOVA YA ait Bulgar Ynetiminde Aznlklar (18782004) adl alma, jrimiz tarafndan Uluslararas likiler Anabilim Dalnda YKSEK L SANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan

:.

ye

:.

ye

:.

NSZ Osmanl Ynetiminin Balkanlarda hkimiyetini kaybetmesi sonucunda TrkMslman halk katliam, bask ve zorlamalar neticesinde g etmek zorunda kalmtr. Bulgaristan dier Balkan lkeleri gibi byk ulusal devletler oluturma yolundayd. Bulgaristan milliyeti hedeflerinin takibinde bamsz bir devlet gibi ortaya kt ve okuluslu Osmanl mparatorluu Avrupa ktasndan neredeyse silindi. Balkanlar farkl byklkte ve younlukta kavuran savalar yznden bu Yarmadasndan Anadoluya ynelik gler hi kesilmeden devam etmitir. kinci Dnya Savan sona erdii zaman Balkan Yarmadann byk blm Sovyet hkimiyeti altna girdi. Sovyet Rusyann glgesi altnda Bulgaristanda balayan komnist rejim 1989a kadar canln devam etti. Souk Sava dneminin sona ermesiyle birlikte Dou ve Bat bloklar arasndaki ideolojik ayrm izgisi yava yava anlamn yitirdii gibi Bulgaristanda dier Balkan lkelerde olduu gibi demokrasi ve serbest piyasa ekonomisine doru dnm sreci yaanmaya baland. Demokratikleme ynndeki admlar sayesinde aznlklar zerindeki basklar azalma srecine girmitir. Souk Sava sonras dnyada esen demokratikleme ve zgrlk rzgrlar ve Bulgaristann AB yelii sreci, aznlklar lehine gerekleen uluslar aras gelimelerdir. Bu tezde Bulgaristan topraklar zerinde yzlerce yl sren Trk egemenlikten sonra Bulgaristann bamszln kazanmas sreci ile sonrasnda aznlklarn serveninin incelenmesi amalanmaktadr. Tezde, Trk egemenlii sonras Bulgaristan vatandalnda kalan aznlklarn durumlarnn ortaya konmas ve gnmze kadar geen srete ortaya kan gelimelerin incelenmesi hedeflenmektedir. Bu alma ile bamsz Bulgaristann uluslar aras antlamalara aykr politikalar ve bunlarn Bulgaristanda yaayan aznlklara etkilerinin ortaya konmas amalanmaktadr. Ayrca uluslararas konjonktrde meydana gelen deiiklerin incelenmesi amalanmaktadr.

Konun drt blmde ele alnmas uygun grlmtr. Giri Blmde Bulgaristan bamsz bir Prenslik kurulduu 1878 ylndan II. Dnya Savana kadar geen srete Bulgaristandaki Trk aznl ile ilgili gelien olaylarn incelendikten sonra, Birinci Blmde Souk Sava Dneminden 1989a kadar Bulgaristanda Trk- Mslman aznla uygulanan baskc ve asimilasyon politikas zerinde durulacaktr. kinci Blmde 1990dan gnmze kadar Bulgaristann gei dneminin aznlk politikasn ve Trk aznl temsil eden siyasi partisini incelendikten sonra nc Blmde Bulgaristanda Trk- Mslman aznlk gruplar teker teker alarak bugnk demografik, sosyal ve kltr durumlar incelenecektir. Aratrma Sonu Blmnde konunun Bulgaristan ve Bulgaristan Trkleri alarndan ele alnmasyla tamamlanacaktr. Tez hazrlanrken farkl ktphanelerin kaynaklarndan istifade edilmi. Makalelerin nemli bir ksm da nternet zerinden ulalmtr. Trke ve ngilizce kaynaklarn dnda, birka Bulgarca kaynaklar da yararlanlmtr.

Tezin konusu ile ilgili en ok akademik aratrmann Souk Savan sona ermesine kadar Trke dilinde yaynland, demokrasiye geile meydana gelen gelimeler zerinde yaynlanm almalarn ise yetersiz kald tespit edilmitir. Bu almam da bana yol gsteren ve tez dneminde dzeltmeleriyle tezimin bitirilmesinde yardm ve destek grdm tez danmanm Prof. Dr. Refet Yinana teekkr etmeyi bor ve vazife bilirim. Bununla birlikte yine de hatalarmz varsa bu tez konusuyla okuyucularmzdan af ve anlay beklediimi belirtmek gerek duyuyorum. ilgilenen

NDEK LER NSZ .................................................................................................................................i NDEK LERiii KISALTMALAR .................................................................................................................vi G R ....................................................................................................................................1 B R NC BLM SOUK SAVA DNEM 1. II. Dnya Savandan Sonra Bulgaristann Komnist Rejimi........................................9 2. Bulgaristandaki Trklerin Hukuki Durumu ...................................................................14 A.Bulgar Anayasalar erevesinde Trklerin Haklar...................................................14 B.Bulgaristann Taraf Olduu nsan Haklarna likin Uluslararas Antlamalar .........18 a. Milletleraras Antlamalar .....................................................................................18 b. nsan Haklarna likin Milletleraras Antlamas .................................................20 3. 1946 1980 Yllar Arasnda Trk Aznln Durumu ...................................................21 A.Gler ve Trkiye ile Yaplan kili Anlamalar ..........................................................22 B. Bulgaristann Trk Aznla Kar Asimilasyon (Eritme) Politikas.........................25 4. Yeniden Canlanma (sm deitirme) Prosedr (19841985) ......................................33

K NC BLM SOUK SAVA DNEM N N SONA ERMES 1.Bulgaristanda Rejim Deiiklii .................................................................................36 2. 198990 Yllarnda Bulgaristanda Etnik atmalar .................................................37 3. Bulgaristanda Aznlklarnn Hukuki Stats ............................................................42 A. 1991 Anayasas erevesinde Aznlk Haklar ......................................................42 B. Uluslararas Antlamalar erevesinde Bulgaristanda nsan ve Aznlk Haklarnn Korunmas ..........................................................................................................................55 4. Hak ve zgrlk Hareketi Partisi (HH) ..................................................................61 A. HHn Siyasi Performans (19902005) ............................................................62 B. Trk- Mslman Aznln HH ile ilikileri ........................................................73 C. HH Balamnda Trkiye-Bulgaristan likileri....................................................76 D. Bulgaristann Etnik Modeli (BEM) ......................................................................80

NC BLM BULGAR STANIN ENTEGRESYON POL T KASI VE AZINLIK SORUNU 1. Bulgaristann Entegrasyon ve Etnik Tolerans Politikas............................................83 2. Bugnk Bulgaristann Etnik-Aras likiler Probleminin Genel Karakteristii .......87 3. Bulgaristanda Aznlklarn Saysal Boyutlar.............................................................89 4. Bulgaristanda Aznlklarn Etnik Bilinci....................................................................94 A.Trk Etnik Bilinli Bulgaristan Vatandalar ..........................................................94 a.Trk Aznln Etnodemografik Karakteristii....................................................94 b. Trk Aznln Sosyal Durumu ..........................................................................96 B.Pomaklarn (Mslman) Etnik Bilinci.....................................................................97

a. Pomak Toplumunun Kimlik Sorunu...................................................................97 b. Pomak Toplumunun Etnodemografik Karakteristii .........................................99 c. Pomak Toplumunun Sosyal Durumu..................................................................100 C. Romanlar (ingeneler) ...........................................................................................101 a. Roman Toplumunun Ksa Tarihesi ...................................................................101 b. Roman Toplumunun Etnik Bilinci .....................................................................102 c. Roman Toplumunun Sosyal Durumu .................................................................105 d. Roman Toplumunun Eitim Durumu.................................................................107 e. Roman Toplumunun Politik Kurulular ve Temsilcileri ...................................108 5. Bulgaristanda Yaayan Dier Kk Etnik Gruplar .....................................................110 SONU ..............................................................................................................................113 KAYNAKA.....................................................................................................................121 ZET .................................................................................................................................142 ABSTRACT.......................................................................................................................144

KISALTMALAR

AB AG T AK BEM BKP BM BSDP BSP GHH HH MC NATO NGOs NDSV NS ODS ONS UDF UNESCO UtdDF

: Avrupa Birlii : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat : Avrupa Konseyi : Bulgar Etnik Modeli : Bulgaristan Komnist Partisi : Birlemi Milletler : Bulgar G Demokrat Partisi : Bulgaristan Sosyalist Partisi : Genlerin Hak ve zgrlk Hareketi : Hak ve zgrlk Hareketi : Milletler Cemiyeti : Kuzey Atlantik Antlama rgt : Hkmet D Kurulular : II. Siemon Milli Hareket Partisi : Milli Birlik : Birlemi Demokrat Gler : Milli G Birlii : Demokratik Gler Birlii : Birlemi Milletlerin Eitim, Bilim ve Kltr Kuruluu : Birleik Muhalif Gler

GR

1350 tarihlerinde Rumeliye ayak basan Trkler 1362de Edirnenin fethinden sonra bugn ki Bulgar topraklarna girmeye baladlar. 1364de Eski Zara (Stara Zagora) ve Filibe (Plovdiv), 1385te Sofyay ele geiren Trkler, 1396da Nibolu zaferinden sonra Bulgaristana tamamen hakim oldular.

Bulgaristan fethi srasnda daha 11yydan beri Bulgaristana yerlemi olan Kuman (Kpak) Trkleri 14yydan itibaren Pomak Trkleri denmeye balamlardr.1 slamiyeti kabul ederek Osmanl fethine yardm

etmilerdir. Bu nedenle Bulgarca yardmc anlamna gelen pomaga sfat yaktrlm ve

Bylece Bulgaristan fetheden Osmanl Devleti bir asr boyunca Anadoludan Trkleri kitleler halinde g ettirerek Bulgaristana yerletirmi ve 16 yy. sonlarnda Bulgaristan adeta bir Trk lkesi halinde gelmiti.

Be asr boyunca Trk egemenliinde kalan Bulgaristanda 1835 ylndan itibaren isyanlar balam. Bulgarlar Yunanllar gibi bamszlk peinde komulardr. Osmanl Devletine kar bu isyanlar 1841de Nide, 1850de Vidinde, 1856de da Trnovada devam etmitir.

1871de Bulgar kilisesinin Fener Rum kilisesinden ayrlmas ile birlikte Bulgar milliyetilii daha da glenmi. Ruslarn Panslavist politikas ile Bulgarlar Osmanl

Refet Y NAN: Trk-Bulgar likileri, Uluslar aras Gvenlik Sorunlar ve Trkiye. Sekin Yaynlar, Ankara, 2002, s.241242. Baz Trk tarihelerin grlerine gre Pomaklarn kk 916da kuzey inden gelen Kuman veya Kpak Trklere kadar izlenebilir. Pomaklar ilk nce Ukraynaya gelip yerlemilerdir, sonradan 11 ve 12 yyda Romanyaya ve kuzey Bulgaristana doru inmeye balamlardr. Gnmzde Pomaklar Bulgaristann gney ve kuzey blgelerinde, Makedonyada, Kosovoda, kuzey Yunanistanda, Arnavutluk ve Trkiyede yaamaktadrlar. Bulgaristann Rodop blgesinde yaayan baz Pomaklara Ahriyanis deniliyor, mk Meri nehri ve Ege denizi arasnda Rodop dann bir ksmna Ahrida deniliyor. Osmanl idaresinde kendi kylerinde kalan ve kendi topraklarndan ayrlmak istemeyenlere Ahryan daclar deniliyormu. Onlar doduklar yerdeAhridada kalmay tercih etmitir. Makedonyada yaayan Pomaklara Torbe, Kosovo ve Arnavutluktakilerine Goran deniliyor. Torbe ismi Pomaklarn 4-5 defa din veya blge deiimi yaadklaryla ilgilidir. Bylece Trke kelimesi olan drt-be torbe kelimesine dnmtr. Goran ismi ise da kelimesinden tremitir. Srpada Gora kelimesi da anlamna geliyor. Bkz: mer TURAN: Pomaks, their Past and Present, Journal of Muslim Minority Affairs. Vol.19, No.1, 1999, p.6971. Ayrca Pomak hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz: A. Cevat EREN: Pomaklar, slam Ansiklopedisi. slam Alemi Tarih, Corafya, Etnografya ve Biyugrafya Lugati. Cilt:9, Maarif Basmevi, stanbul, 1960, s.572576.

1

Devletinden ayrlmaya tevik edilmitir. Nihayet 1877de 93 Harbi denilen Osmanl-Rus Harbi balam. Bu sava Trkler iin bir felaket olmutur.2

18771878

Trk-Rus

savan

balad

dneminde

Bulgaristanda

yaayan

Mslmanlarn says bir buuk milyondu. Edirne vilayetinde 432.303, Tuna vilayetinde ise 1.069.580 kii yayordu. Bu iki vilayetinin toplam Trk nfusu 1.501.883 idi. Bylece Mslmanlar Bulgar nfusunun %37 ini oluturuyorlard.1887 ylnda Bulgaristanda kalan Mslmanlar sadece %21 bir nfus oluuyordu. Bu sava sonunda yaklak 260.000 Mslman Trk yaamn kaybetti. Ancak Bulgaristanda yaayan Trklerin yurtlarndan tamamen sklp atlamamtr.3

Bir asr boyu ge zorlanmalarna ramen bugn halen Bulgaristanda yaayan 1 milyondan fazla Mslman mevcuttur. 18771878 Osmanl-Rus Sava sonunda Ruslarn destei ile Bulgarlar atalcaya kadar dayanm. Nihayet 3 Mart 1878de Ayastefanos (Yeilky) Antlamas imzalanarak Tuna vilayetinde bir Bulgaristan Prenslii kurulmutur. Yine bu antlama ile Srbistan, Romanya ve Karada Osmanl devletinden ayrlarak bamsz birer devlet olmulardr.

Ayastefanos antlamas ile Tuna dan Ege ye kadar uzanan byk bir Bulgaristan Prenslii kurulmutu. 18 Haziran 1878de Berlin Kongresiyle byk Bulgaristan Prenslii kltlerek Tuna ile Balkan dalar arasna ekilmi. Dou Rumeli ad verilen gney Bulgaristanda ise Hristiyan bir valilin ynetimde zerk bir eyalet oluturulmutur. Bu dou Rumeli eyaleti 1885te Bulgar Prensliine katlmtr.4

Berlin Antlamasyla Osmanl Devleti Bulgar Prensliine snrl bir bamszlk tanrken Trk aznln da hukuki statsn garanti altna almt. Bilal imirin verilerine

Refet Y NAN: a.g.m.,s.242-245. ; Vahdettin ENG N: Avrupann arka bahesi Balkanlar, Popler Tarih. Mart 2004, Say 43, s.34-36. 3 Justin Mc CARTHY: Bulgaria, Death and Exile.The ethnic cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922. The Darwin Press.Inc.Princeton, New Jersey, 1999, p.89-91. Bulgaristanda Osmanl dneminde ve sonrasnda Trk-Mslman nfusu iin bkz: Yusuf HALAOLU: Bulgaristan, slam Ansiklopedisi, Media Print Basm Ticaret A., Trkiye Diyanet Vakf, Cilt:6, stanbul, 1992, s.397-398. 4 Fahir H.ARMAOLU: Siyasi Tarih 1789-1960. Sevin Matbaas, II.Bask, Say.17,Ankara,1973, s.283-286. ; Mekure Ylmaz BRKL: Tarihi Seyri inde Bulgaristan Trklerin Durumu ve Trkiyenin Blge Trklerine Yonelik Politikalar, bilig-10 /Yaz99, s.63. Ayastefanos antlamas hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz: Abdrrahim DEDE: Balkanlarda Trk stiklal Hareketleri. Trk Dnya Yaynlar, stanbul, 1978, s.1314.

2

gre 13 Temmuz 1878de Bulgar Prenslii kurulduu corafyada 1876 ylnda 1.120.000 Trk ve 1.130.000 Bulgar yaamaktayd ve ilenebilen topraklarn %70i Trklerin elindeydi.18871878 g sonunda Trkler Bulgaristann byk bir ksmnda aznla drlmt. 1887 yl itibar ile Bulgaristandaki Trk nfusu 600.000 civarndayd. Bulgaristan Prensliin kurulmasndan 19121913 Balkan Savalarna kadar geen 25 yl boyunca Bulgaristandan Trkiyeye gler hi kesilmeden srmtr. 18861890 yllarnda 74.753 ve 18931902 yllar arasnda 70.603 kii Bulgaristandan Trkiyeye gmen gitmitir.5

187778 Trk-Rus Sava, Berlin Antlamasyla da hkme balad gibi, Osmanl devletinde mevcut olan oulcu dzen ile ok-dinli ve ok-etnikli yapya dayal toplumsal rgtlenme kavramn ykmt. Balkanlarda ortaya kan yeni bamsz devletleri, tek bir etnik yapya ve dile sahip ulusu yaratmay ve Panslavizmin Rusya tarafndan gelitirilen dar ideolojik ve rk eilimlerini yanstan bir ideolojiyi benimsediler.

Bulgaristan Prenslii 5 Ekim 1908de Krallk ilan ederek Osmanl Devletinden ayrlmtr. 19 Nisan 1909da stanbulda imzalanan bir protokolle Osmanl mparatorluu Bulgaristann baszln tanmtr. Bu protokol Trk-Mslman toplumunun din ve mezhep zgrln, medeni ve siyasal haklardan Bulgaristanda eit lde yararlanmasn hkme balamaktayd. Bylece bir kez daha bir protokol ile Bulgaristan Trklerinin Bulgarlarla eit haklara sahip olmas ile birlikte zel aznlk haklarn, eitim ve dini hrriyetlerini gvence ve teminat altna alyordu. Fakat Bulgar ynetimin bu yeni dneminde Trkler zerinde basklar devam ederek bir emperyalist politika uygulamaya balad. Yoksul olan Trk okullar yerel ve genel ynetimlerden hibir maddi destek almyordu. Amalar Trk ocuklarn eitimsiz ve cahil brakmakt.6

19121913 Balkan Savalar tpk 93 Harbi gibi Trkler iin bir felaket olmutur. Balkan Savalarnda 200 bin Trk can vermi ve 440 bin Trk Trkiyeye ge zorlanmtr.7

Bilal M R: Bulgaristan Trkleri. Trk Kltr, Ankara, Mart,1986, s.18. ; Bilal N. M R: Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl. VII Dizi-Sa.87,TTKB, Ankara, 1985, s.5053. 6 mer E. LTEM: Trk-Bulgar likileri 1983-1989, C.I, 1983-1985, ASAM, Ankara, 2001, s.59. ; Hazma EROLU: Bulgaristandaki Trk Aznln Sorunu, Bulgaristandaki Trk Varl. Ankara, 1987, s.2025. 7 Bilal. M R: Bulgaristan Trkleri ve G.... a.g.m., s.53-54.

5

Balkan savalardan sonra Bulgaristan, Gney Dobrucay Romanyaya brakmt ve Osmanl mparatorluundan ounluu Mslmanlarn yaad Rodoplar tekrar kendi topraklarna katmt. 29 Eyll 1913te stanbulda imzalanan bar antlamasnda Osmanl Devleti toprak kaybna uramakla beraber daha nceki antlamalarda olduu gibi Trk aznln hak ve hrriyetleri gvence altna alnmtr. Bu antlama ile Bulgaristanda yaayan Trk aznln okullar, vakflar, cemaat, mftlkleri, din, dil ve rf konusunda hak ve menfaatlere sahip olmulardr.8

I. Dnya Savanda Trkiye ve Bulgaristan askeri birlikler Ruslara kar savamtr. Yenilen Bulgaristan ile Mttefik kuvvetler arasnda 27 Kasm 1919da Neuilly Bar Antlamas imzaland. Bu antlamayla Bulgaristan Milletler Cemiyetinin (MC) aznlklar ile ilgili esaslarna uymay kabul etmitir. Bu antlamann 9 Maddesi Bulgaristandaki aznlklarla ilgilidir. Bulgaristan bu blmdeki hkmlerin anayasa deerinde olduunu ve Bulgar Anayasasnn, kanunlarnn ve resmi kararlarn aznlklarn korunmasyla ilgili maddelere aykr olmayacan kabul etmitir. Bulgaristan bu ikili ve milletleraras antlamalar imzalamasna ramen hi birisine uymayarak Trklere kar yok etme politikasna devam etti. I Dnya Savandan sonra revizyonist Bulgaristan ve anti-revizyonist Balkan lkeleri arasnda atma srerken, i sorunlar, ekonomik yetersizlikler ve faist diktatrlk devam ediyordu.9

Trkiyede Milli mcadelenin balad srasnda Bulgaristanda 192023 yllar arasnda Aleksandr Stambolyskinin bakanlndaki ifti Partisi ynetime gelmitir. Her trl milliyeti harekete kar bir politika izleyen Stambolyski Trk aznln tamamna yakn ksmnn ifti olduunu (%80nin) dikkate alarak, Trk aznlk haklarn korumutur. Bu partiye en byk destek veren kyller olduu iin tarmla uraan Trklere de kltr alannda baz haklar tannm ve Bulgar Meclisindeki Trk milletvekillerinin says arttrlmtr. Bulgaristan Hkmetinin Trk aznla kar aka tutum deitirmesinin bir baka nedeni ise Trklerin I. Dnya Savanda Bulgarlarla birlikte kahramanca savam olmalardr.10Hamza EROLU: a.g.m., s.29. Neuilly Antlamas iin bkz: brahim KAM L: Bulgaristandaki Trklerin Stats. Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1989, s.63. ; Bilal M R: Bulgaristan Trk Aznln Ahdi Durumu, Trk Kltr. Nisan, 1985, s.247. 10 ifti Parti ynetimi iin bkz: mer LTEM: a.g.e., s.63. ; Belan TOROL: 112 Yllk G (1878-1989). Boazii niversitesi Matbaas, stanbul, 1989, s.18. ; Bilal M R: Bulgaristan Trkleri ve G..... a.g.m., s.85.9 8

Neuilly Bar Antlamasnn aznlk haklarnn korunmas konusundaki hkmlerin Bulgar ynetimi tarafndan uygulanmas, zellikle Bulgaristan Trklerinin eitimini olumlu etkilemitir. 1909 ylnda alnan Trk retmen okulun almas karar 1918 ylnda uygulanmtr. Bu dnemde mft vekili yetitiren Medrese-i Nvvab Okulu umnuda almtr. 1921de yeni Milli Eitim yasas ile Trk okullarnn says 1.712ye ulam, Bulgarca eitim yapma zorunluluu kalkm ve devlet destei salanmtr.11

Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn Bulgaristan Trkleri cokuyla karlad. Rodop blgesindeki Trkler dier blgelerdeki Trklerle birleip gl ve rgtl bir aznlk oluturdular. Bu ortam sayesinde 31 Ekim- 3 Kasm 1920 tarihleri arasnda Sofyada Bulgaristan Trklerinin Birinci Milli Kongresi toplanarak bata okullar, dini kurumlar ve vakflar olmak zere Trkleri ilgilendiren tm konular grlm ve kararlar alnd. Alnan kararlar Bulgar Hkmeti tarafndan icra edilmedi.12

Bulgaristandaki Trklerin stats konusunda Trkiye ile Bulgaristan arasnda imzalanan temel anlama 1925te Trk Bulgar Dostluk Antlamasdr. Bu antlamann Neuilly protokolne gre Trkiyede Bulgarlarla Lozan Bar Antlamasnn Bulgar aznlklara uygulanacak hkmleri ngrrken, Bulgaristandaki Mslman aznlklarn da 1919 Neuilly Antlamasndaki aznlklarn korunmasna ilikin hkmlerin tamamndan yararlanmalar kabul edilmitir.

ifti hkmeti iktidarda kald yl iinde Mslman okullar iin ayran devlet yardm 5 kat daha ykseldi. Bu dnemde unmoda Medrese-i Nvvab okulu ald ve Mslman retmenlerinin ilk kongresi gerekleti. Bunun sonucunda Bulgaristan Muallimin-i slamiye Cemiyeti kuruldu. 1920li yllarda ve zellikle Kemal Atatrkn devriminden sonra Bulgaristanda baka Mslman kltr cemiyetler de kuruldu. 1926da btn Trk kltr ve spor kurulular Turan adl cemiyette birletiler. Bu cemiyet Atatrk yanlsyd.1930 yllarn banda Alp Arslan ve Boz Kurt gibi dier milliyeti kurulular kuruldu. Bulgar hkmeti bu kurulular tehlikeli grd iin 1934te yasaklad.Bunlarn yerine devletin destekledii Bulgaristanda Mslman dinin korunmas iin ittifak kuruldu. Bu ittifak Atatrk devriminin etkileri Bulgaristanda yaylmasna karyd ve Arap alfabenin kullanlmasn yanayd. Bylece Trklerin kltr faaliyetlerinden uzak kalmas ve din eitiminin arkl verilmesini hedefleniyordu. Bkz: Valeri STOYANOV: Turskoto Naselenie v Blgaria Mejdu Polusite na Etnieskata Politika. (Bulgaristanda etnik politikann kutuplar arasnda Trk aznl), Lik, Sofya, 1998, p.7384. 11 BRKL: a.g.m., s.65. ; Hayriye Sleymanolu YEN SOY: Bulgaristan Trklerinin Eitim ve Kltr Tarihinden Sayfalar, Yeni Trkiye. S.16, 1994, s.1781. AyrcaTrklerin eitim ve okullarn says iin bkz: Hseyin MEM OLU: Bulgaristan ve Bulgaristan Trk Aznlk Sorunu, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn). T.T.K.B, Ankara, 1992, s.119. 12 Hseyin MEM OLU: Bulgaristan Trklerinin Milli Kongresi, Belleten, Nisan 1990, s.309.

Dostluk Antlamas ile ayn tarihte Trk-Bulgar

kamet Szlemesi de

imzalanmtr. Bu szleme ile Bulgaristandaki Trklerin Anavatan Trkiyeye serbest gleri ilk kez bir dzene balanmtr. Buna gre Bulgar makamlar Trklerin glerine, tanabilir mallarn ve hayvanlarn Trkiyeye getirmelerine ve tanmaz mallarn serbeste elden karmalarna engel olmayacaklard.13

1928 Kasmnda Trkiyede yeni alfabe ile eitim yaplmas kararnn alnmas Bulgaristandaki Trkler tarafndan da benimsenmiti. Bylece Bulgaristan Trk okullarnda 19281929 ders ylndan itibaren yeni Latin harfleri ile retime balanmtr.14 Ancak Bulgaristana faist bir ynetimin gelmesi 1930lu yllarda Trkler zerine basklar tekrar artm ve 1928de kullanlmaya balanm olan yeni Latin yazs yasaklanm ve birok Trk Okulu kapatlmtr. 1946da ise bu okullar devletletirildi ve eitim dili Bulgarca yaplmaya baland.15

1923te ifti hkmeti devrildi ve yerine 1944e kadar faist bir idare geti. 1920 ve 1930larda Bulgaristan birok Avrupa lkeler gibi ok milliyeti olmutu. Anavatan Savunma (Rodna Zatita) gibi faist kurulular, btn etnik aznlklara kar mcadele ediyordu ve iddetli bir monari yaratmay hedefliyordu. niversite rencileri arasnda grlen bu tr kurulular Bulgarlarn dnda hibir rkn Bulgaristanda yaamaya hakk olmadn ne srdler. Ortaya attklar Bulgaristan Bulgarlarndr slogan ile tekrar Trklere ynelik basklar artmtr. 1930 sonras faist ynetimin amac Trkleri cahil brakmakt. Okullarda verilen bilgilerin en basit seviyede tutularak dini eitime arlk verilmesi hedeflenmiti.16 Bulgar faizmi Bulgaristan Trklerini okulsuz, gazetesiz, derneksiz ve ekonomik bakmdan gsz bir duruma drd.17 Bulgaristanda Zveno ve Ulusal Toplumsal Hareket18 ad altnda rgtlenen faist siyasal hareketler 1934 ylnda Bulgaristanda birok kyn adlarn deitirdi. Yarm yl iinde 1.900 kyn Trk isimleri Bulgarca ismi ile deitirildi. Ayn ylnda Halk Cephesi seimleri kazanmasna ramen 19 Mays 1934te faist bir askeri darbe

M R: Bulgaristan Trk Aznln Ahdi Durumu. a.g.m., s. 249. M R: Bulgaristan Trkleri a.g.e., s. 134. 15 BRKL: a.g.m., s. 67. Trkiye ve Bulgaristan arasnda youn diplomatik etkinlikler sonucunda Bulgaristan 1938de Arap alfabeyi, Latin alfabesiyle deitirdi. Bkz: Our Society is ll from Racism, in: http://www.middleeastrinfo.org/forum/viewtopic.php?p=61588 16 Yaar YCEL: Bulgaristandaki Trk ve slam Aznlna Bask, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. T.T.K. yaynlar, XXV. Dizi, Sa. 3, Cilt II, Say 201den ayr basm, Ankara, 1988, s.9 17 Hseyin MEM OLU: Bulgaristan ve Bulgaristan Trk Aznlk Sorunu. T.T.K.B., Ankara, 1992, s. 120-121. 18 Akin FIRAT: ki Sava Aras Dnemde Balkanlar, Balkanlar. stanbul, 1993, s. 114.14

13

ile hkmet devrilmitir. Bu dnemde Bulgaristan revizyonist politikay uygulamaya koyduu iin btn komularyla toprak sorunlar olmutur. Bulgarlar Dobruca, Makedonya ve Bat Trakyay almak istedikleri iin II. Dnya Savanda Bulgaristan Almanya safnda savaa katlmtr.

Bu dnemde yaplan glerinde Rodna Zatita (Anavatan Savunma) ve Trakya ad altnda kurulan silahl Bulgar rgtlerinin byk etkisi olmutur. 1934 ylnda Bulgaristanda Trk aznln nfusu 618.268 kii idi. 1940 ylnda Trklerin yksek doum oran nedeniyle Trk nfusun says yaklak 640.000e ykseldi.19

9 ubat 1934 tarihinde Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda Balkan Antant imza edildi. Bu Antanta revizyonist bir politika izleyen Bulgaristann katlmas salanamamtr.20

kinci Dnya Savanda Bulgaristan Almanyann yannda girmesiyle Trkiye snrlarnda nlemler almtr. Trkiye bu nlemler Bulgaristana kar olmadn aklamak amacyla 17 ubat 1941de iki lke birbirlerine saldrmamay taahht ettikleri bir bildiri imzalamlardr. Almanya savata mttefikler karsnda yenilince Bulgaristan tarafszln ilan ederek mttefik devletlerle anlama imzalamak istemitir. Almanyann Balkanlardan ekilmesi zerinde ve bu antlama gereklemeyince Sovyetler Birlii 5 Eyll 1944te Bulgaristana sava ilan etmi ve Sovyetler ksa zamanda btn lkeyi igal etmitir. Kadrolar komnistlerin oluturduu Vatan Cephesi lkenin ynetimini ele geirmitir.21

B R NC BLM M R: Bulgaristan Trkleri . a.g.e., s. 207-208. Y NAN: a.g.m., s. 261-262. ; Sibel TURAN: A Historical Perspective for Turkey-Bulgaria Relations in Terms of Balkan Dimension. Paradigma, Sofia, 2005, s.68. Bulgar hkmeti Yugoslavya, Yunanistan ve Romanyadan eski topraklarn geri alnabileceini umarak Faist talya ve Hitler Almanyasyla yaknlk tesis etti ve bu yzden 1934teki Balkan Paktna giremedi. 21 Y NAN: a.g.m., s. 263.20 19

SOUK SAVA DNEM

1. II Dnya Savandan Sonra Bulgaristann Komnist Rejimi

16 Mart 1941de Bulgaristana Hitlerin ordular girmiti ve 1944e kadar faist bir ynetim srmt. 5 Eyll 1944te Sovyet Kzl Ordusu Tunay geerek Hitler rejimine son verdi. 28 Ekim 1944te Moskova ile Sofya arasnda Moskova Mzakeresi imzalanarak Bulgaristan Marksist-Leninist ideolojinin hkimiyeti altna girdi. Eyll 1946da

Bulgaristanda krallk dt ve Halk Cumhuriyeti ilan edilerek komnist rejimle ynetilmeye balad.22 Bylece Trkiye ve Bulgaristan arasnda ilikiler Sovyetler Birliinin bu lkeyi igal etmesiyle daha da gerginleti.

kinci Dnya Sava ve sonrasndaki olaylar zellikle Yunanistan ve Trkiyenin dndaki Balkan lkelerinde komnist rejimlerin kurulmas, Balkanlardaki Sovyet nfusunu arttrmt. Bu dnemde Bulgaristann uygulad politikalar Moskovann karlar dorultusunda gelimitir. Sovyet Rusya, Bulgaristana aznlklar konusunda izlenecek komnist yaklamlarnda da rehber olmutur. Bulgar Komnist rejimin Trk aznlkla ilgili en nemli politikas Bulgar Sosyalist Devleti ile btnlemi tek bir ulusun yaratlmasidi. Birlemi bir Bulgaristan Sosyalist Devleti kurulmas iin lkedeki bir milyon Trk kastl bir biimde asimile edilmeliydi.

Faist ynetim Trk ocuklar cahil brakmay amalarken, komnistler fakirlerin ve proletaryann hkmeti olacakt. Zengin snfn mallar elinden alnp fakirlere datlacakt. Leninin izmi olduu kolektif yoldan gidilecekti.23 1944te Bulgaristandaki hkmet komnistlerin eline geince dmen Moskovann elindeydi. Her ey Moskovadan idare ediliyor ve Bulgar bayrann iki tarafnda mutlaka iki Sovyet bayra aslyordu. Moskovann uzaktan ve yakndan kumandal kukla rejimi 45 yl yaayabildi. 1989da sadece Bulgaristan deil, Sovyetlere bal tm sosyalist devletler kt.

22

Ahmet erif EREFL : Trk Doduk, Trk ldk. T.C. Kltr Bakanl Yaynlar / 1208, Trk Dnya Edebiyat Dizisi /11, Ankara, 2002, s. 13. 23 Lenin 1924te yaamna veda ederek yerini Yosif Visarionovi Stalin almt. Bkz. EREFL : a.g.e., s.35.

1944 komnist rejimi aznlk statsndeki Trk halkn yzde 90n olumlu karlad24. Bulgar komnist hkmeti, Trk aznla sorunlarn zleceine dair byk mitler vermitir. nceki yneticiler Trk aznla yaplan basklarn ktlemek amacyla yaplan propagandalar Trk aznln komnizme inandrlmasna allmtr. Aznlklara eitlik, milli sorunlarn zmlenecei sz verilmiti. Bu balamda Trkler de yeni kurulan Vatan Cephesi25 iinde rgtlenmilerdi. 1952 ylnda 400 Trk Bulgaristan Komnist Partisine (BKP) ve Vatan Cephesine yeydi. 1961de ise bu politika younlam ve Vatan Cephesinin kurulularnda 113.872 Trk yer alyordu. BKP ise 16.031 Trk yesine sahipti. Ayn zamanda 15.454 Trk Vatan Cephesinde ve komsomol komitelerinde deiik rtbelerde yer alyordu.

Bu dnemde Pomaklardan 80.387 kii Bulgar gibi kayt edilmitir. ileri Bakanln verilerine gre Hasky (Haskovo) sancanda 28.814 Pomak, Filibe sancanda 27.306 Pomak, Blagoevgrat sancanda 22.000 ve Plevne sancanda 2.257 Pomak yaadn ve bunlarn yarsndan fazlas Trk bilince sahip olduunu gstermiti. Bylece 18 Nisan 1953te politbro, Pomaklarn Trk gibi kayt edilmemesi kararn almtr.

Hem faistler hem de komnistler insanlar kleletirmek, dnyaya egemen olmak peindeydi. Totaliter rejimin yneticileri Milli Trk Aznl denilmesine kar kmt. Onlar Trk Ahalisi olarak yazlmas ve konuulmasn istiyordu. Osmanl bu topraklardan ekildikten sonra Bulgaristandaki Trkler pek ak gn grmediler. Prenslik, arlk, Faistler, Komnistler hep Trk halkna ikenceler ektirdi.

Bulgaristanda Trk sorunun zm iin Stalinin milli politikas erevesinde aranyordu. Stalin an bitmesiyle aznlk politikas da dnm noktas geirdi. Bylece Trkler yava fakat daha kapsaml bir ekilde Bulgar millete birletirme yntemlerine maruz kaldlar. Lenine gre komnist rejiminin egemenlii altnda milletler ayn dili konuan tek bir evrensel millette birleeceklerdi. 1929da Stalin burjuvaziden farkl yeni tip sosyalist milletten ve daha sonra Hruov da Sovyetlerde tek Rus dili konuan bir milletten sz

a.g.e., s. 59. Vatan Cephesi iin bkz: Raymond DETREZ: Historical Dictionary of Bulgaria. European Historical Dictionaries No: 16. The Scarecrow Press, Inc. Lanham, London, 1997, s. 362.25

24

ediyorlard. Todor Jivkov da milli sorunlarda yeni Sovyet grlerini uygulamaya koyacakt.26

Komnist rejiminde siyasetle dnya ikiye blnmt: sosyalist ve kapitalist. Kapitalist yazarlardan eser basmak yasakt ve Bat basn kmseniyordu. Gazete sayfalarndaki yazlarn % 40 Sovyetler Birliinin baarsna, tecrbesine, ilerleyiine ayrlyordu. Tek partili bir lke olan Bulgaristann milletvekilleri merkezden atanyordu. Halk onlar formal olarak seiyordu.27 Ad sosyalist, uygulamas rk bir rejiminin siyasal amac Trk dinini ykmak, milli manevi deerlerini ortadan kaldrmak, tarihsiz, bilgisiz brakarak onlarn bir millet olarak varlklarn silmekti. Szde bu halk idaresi, Trk halknn milli, dini, kltrel haklarn anayasa gereince gvence altna alacakt.

II Dnya Savandan sonra iktidara gelen komnist rejimi Bulgar kylerinde olduu gibi Trk kylerinde de yeni okullar, ktphaneler ve kltr salonlar kurmaya balad. Fakat btn bunlar komnist ideolojisi ve Sovyetlerin sosyalist modeli erevesinde yaplyordu. Ancak Trkleri Bulgarlatrma amac tayan bu gibi olaylar Trk dn biimini deitiremediler. Bulgaristann ilk komnist Babakan Georgi Dimitrovun direktifi dorultusunda 1946 ylnda Bulgar komnist hkmeti Trk aznln nce Bulgar ounluu iinde entegre, sonra asimile edilme yollar izildi.27 Eyll 1946da Bulgar Meclisi Trk aznlk okullarnn devletletirilmesi ile ilgili bir karar kabul etti.28

1956da iktidara gelen Todor Jivkov da asimilasyon politikasna yeni hz verdi. Jivkovun asimilasyon politikasnn esas hatlar 1958, 1964, 1969 BKP kararlaryla belirlendi. Trkleri eritme politikas 1958de Politbronun ald ok sk kararn29 amac aznl dilde, dinde kltrde ve bir btn olarak ounluu iinde erimesidir. Beraberleme kampanyas iki milleti birbirleriyle kaynatrarak bir btn oluturma siyasetiydi. Bu kampanya Trklerle Bulgarlar yaknlatracana uzaklatrmt. Bunu ne Bulgar halk ne de Trk halk istiyordu. Bunu isteyen partinin politikasyd. Bulgar ve Trk okullarnn birletirilmesi 1953te balad ve 1959da tamamlanarak Bulgaristandaki Trk okullarna son verildi.

26 27

Valeri STOYANOV: a.g.e., s.121-125. EREFL : a.g.e., s. 74-75. 28 MEM OLU: Bulgaristan ve Bulgaristan Trk. a.g.m., s.124. 29 a.g.m., s. 124. ; Bilal N. M R: The Turkish Minority in Bulgaria:History and Culture,International Journey of Turkish Studies. Vol 4, No.2, 1989, p.164.

1948den itibaren Bulgaristan lkesinde sosyalizm ve hatta Sovyetletirme srecini balatt. Reform faaliyetlerinin odak noktas ekonomiydi. 1948de Dimitrov hkmeti tarm sektrn kooperatifletirme giriimde bulundu. Bulgaristan 1949da COMECON un yesi oldu ve 1958de kooperatifletirme tamamland. Kooperatifletirme yntemi birok kiinin kylerden ehirlere tanmasna neden oldu. ehirlere g hareketleri kastlyd. nk kooperatifletirme prosedr yeni sanayi karlarda igc salanmas iin gereken yeni kentsel proletaryasn yaratmay hedefliyordu.30

Bulgaristann Sovyetletirilmesi, tarmn kooperatifletirilmesi, Trk zel okullarnn devletletirilmesi ve ateist politikann yrtlmesi Mslman toplumunun geleneksel hayatnda dnm noktas oluturdu. Ayrca Trkiye ve Bulgaristan farkl bloklarda yer almalar sonucunda Trk aznl Souk Savan arpmalar arasnda kald ve iki lke arasnda ikili ilikilerinde ciddi problemlere dnt.31

Komnist rejimde Trk aznln maddi durumlar iyileti. Fakat milli ve manevi durumlar ktleti kimliksizletiler. Komnistler nce az verip, verdiklerini birden almak iin bir dnem yaand. Bu devir 1955ten 1970lere kadar srmt. Trkler arasnda okuma alkanl yarattlar. Onlarda Trklk uyand ve daha ok Trk oldular. Komnistlerin hi houna gitmedii bu gelimeler karsnda hkmet nlem alma yollarn dnd. rnein 1971de Bulgaristann yeni Anayasas ve partinin yeni program kabul edildi. Yeni Anayasa Bulgaristan ii snf tarafndan ynetilen sosyalist bir devlet olduunu ilan etmiti. Partinin grevi bilimsel-teknoloji devrimin uygulanmasyla olgun sosyalizmin ina edilmesiydi. Olgun sosyalizm btnlemi sosyalist toplum erevesinde gelitirme programn etnik bir terim gibi yorumlanabilir. lk komnist dneminde asimilasyon yntemi kk etnik gruplara uygulanmt: Pomak, ingene ve Makedon etnik gruplara. 1960da ingene dilinde btn kitaplar ortadan kaldrld. 1960 yln sonuna doru btn Trke gazete ve makaleler yasakland. 1965 nfus saymlarnda Makedon kategorisi kaldrld. 1970 yl banda Pomaklara kar kuvvetli isim deitirme kampanyalar balatld. Gorbaov Sovyetler Birliin lideri olduundan etkilenen Todor Jivkovun rejimi de asimilasyon politikasna hz verdi.32

30 31

R.J.CRAMPTON: The Balkans since the Second World War . Longman, London, 2002, p.168169. STOYANOV: a.g.e., s.94-95. 32 R.J.CRAMPTON: a.g.e., s. 174-178.

2. Bulgaristandaki Trklerin Hukuki Durumu

A. Bulgar Anayasalar erevesinde Trklerin Haklar Bulgaristan fiilen 1878 Berlin Antlamasyla bamszln kazand. Tek milletli bir Bulgar devleti yaratma gayretiyle Trklerin erimesi iin almtr. Bulgaristan birok ikili ve ok tarafl antlamalar imzalam ve kendisini insan hak ve hrriyetlerine sayg gsteren bir devlet olarak tantmaya almtr. Bunu kantlamak iin kendi Anayasalarna bu konularla ilgili maddeler koymutur.

Bulgaristan Berlin Kongresinde lkesindeki aznlklarla ilgili hkmleri kabul etmitir. Osmanlya vergi verme ballklarndan kurtulmas iin bir anayasa hazrlanmas gerekiyordu. Bulgaristan 16 Nisan 1879da Trnova ehrinde ilk Bulgar Anayasasn kabul edip Bulgaristan snrlar ierisinde kalan aznlklara siyasi ve medeni haklardan baka kltrel ve dini haklar da tanmtr.33

1879da

kabul

edilen

ilk

Bulgar

Anayasas,

1831

Belika

Anayasasnn

prensiplerinden bir alntsyd. Bulgaristann benimsemi olduu bu model Avrupa modeliydi ve Trk-Rus savandan sonra gelen Rus modelinden farklyd. Bu anayasa, Bulgaristan Osmanl mparatorluunun mirasndan kurtulmay ve adalatrmay amalyordu.34

II. Dnya Sava srasnda Ruslar, Bulgarlar Almanlardan kurtaracaklar bahanesiyle, lkeye girip rejim deiiklii ile ikinci anayasa yaplmtr. Yeni sosyalist rejimin btn halkn kabul ettirilmesi iin Trklerle de iyi geinmek durumunda kalmtr. Sovyet ve Yugoslav anayasalar rnek alnarak, 4 Aralk 1947de Bulgaristann ikinci anayasas kabul edildi. Milliyet, din, dil ve mal fark gzetmeksizin vatandalarn yasalar nnde eit olduu, hibir imtiyaz tannmad hususlar Anayasann 71. Maddesini oluturuyordu. Vicdan zgrl adna 78.maddeyi getirildi ve vatandalara dini trenlerini yapma serbestlii saland.1947 Dimitrov Anayasasnn 79. Maddesi getirildi ve ulusal aznlklar Bulgar dili mecbur okumalar gerektirdii gibi kendi ana dilinde okumay ve ulusal kltrn gelitirme hakkna sahip oldular. Ulusal demokratik rejimin artlar altnda din devletten ayrld ve btn okular devletin kontrol altna girdi. 1948de Trk okullar, 1949da ise camiler ve dier

33 34

KAM L: a.g.e., s. 82. Antoniy TODOROV: Politieskiya Jivot v Blgaria 19902005. (Bulgaristann politik hayat 19902005). ztok-Zapat, Sofya, 2005,s.23.

Mslman kurulular devletin ynetiminde geti.35 22 Mays 1955 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanan ve yrrle koyan yeni tzn 84.Maddesi Bulgaristan Halk Cumhuriyetinde yaayan Mslman Trkler, dini liderlerini cami encmen bakanlar vastasyla seer diyordu. Fakat 9 Eyll 1944 tarihinden sonra parti kimi isterse onu mft setirir ve yaptrrd.

1944e kadar devam eden eriat Mahkemeleri, sadece dini deil, halkn ailevi ve mali ilerine de bakyordu.1944 ylndan sonra 45 yl iinde BKP ve onlarn kontrolndeki resmi idareler, Trk halkna ksa bir sre iin toleransl davrand. Hatta onlar Trk Etnik Aznlk olarak kabul etti. Ancak 1958 ylnda bu tez parti tarafndan tehlikeli olarak grld. Bu dnemde Bulgar hkmetine byk endie veren bir sorun ortaya kmt: Pomak, ingene ve Tatar etnik gruplar kendilerini Trk kimlii ile belirlemekteydi.

Resmi belgelerde asimilasyon kelimesi hibir zaman kullanlmamtr. Bu kavramn yerine etnik birletirme, sosyalist yaam yoluyla ingene, Trk ve dier aznlklarn entegrasyonlar gibi deyimler kullanlmtr.

nceki anayasada olduu gibi bunda da aznlklarla ilgili hkmler sadece gstermecikti. Trklere kar izlenen erime politikas gittike artyordu. Trk okullar ile Bulgar okullar birletiriliyordu. Bulgarlarn ounlukta bulunduu blgelere Trk yerleimi balamt. Bunun amac kltr asimilesi idi.36 1947 Bulgaristan Anayasasnn 79. Maddesi37, ulusal aznl tanyarak kendi ana dillerinde eitim grme hakk veriyordu. Ancak 1946da Trk okullar devletletirilerek Bulgaristann okul sistemine dahil edildi. Bulgarca zorunlu olarak okutulmaya baland ve ateist ierikli dersler veriliyordu. Zorunlu okuma yasasnn kabul edilmesiyle btn Trk ocuklar zorunlu olarak okula gitmeliydi. 1922 ylnda Bulgaristanda Trklere ait toplam 1712 okul varken 1944 ylnda toplam Trk okullarn says 424e indi.38 Giderek dini konular arka planda braklarak ne ateizm propagandas geti. Trk okullarnda 1946/1947 eitim ylna kadar eitilen din dersleri yasak edildi. Camide ibadetlerini yapanlar, oru tutanlar,STOYANOV: a.g.e., s.99-100. Ali EM NOV: Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria. book series N.6, Hurts&Company, London, 1997, p.8384. 37 Ali EM NOV: The Turks Of Bulgaria (19451983), Trkish Legacy in the Balkans. Yeni Turkiye Publications, Ankara, 2002, p. 586. 38 LTEM: a.g.e., s. 70-71.36 35

erkek ocuklarn snnet ettirenler takip edilmeye baland. 1949da Byk Millet Meclisi Diyanet Kanunu kabul etti ve lkede din kurumlarnn tinsel, mali vs. konular devletin kontrol altna alnmaya baland.

Yine 1947 anayasasnn 35. Maddesi 1. fkrasnda Bulgaristan Halk Cumhuriyetinin btn vatandalar kanunlar nnde eit olduklar belirlenmitir. Fakat eit grmedii Trk toplumunun en kutsal hakk olan isim koyma hakkn zorla elinden almtr. Yeni doan ocuklara Bulgar ismi konmad takdirde nfus czdan verilmiyordu. Bulgar Devletinin vatanda olan Trk milletinin rk ve dini zelliinden kaynaklanan ayrm nedeniyle en zor ilerde altrlmaktayd.

Ayn Anayasann 40/2. Maddesinde her vatandan serbeste meslek seme hakk vardr deniliyor olmasna ramen Trk aznl genelde fabrikalarda, tarlalarda ii olarak almaktayd.

Anayasann 53/1. Maddesinde vatandalarn ibadette bulunabilir denmesine ramen Bulgaristandaki Trk aznln ibadet yerleri tamamen kapatlmtr.39

Btn bunlar kendi anayasasnn ilkelerini ineyen insan hak ve hrriyetlerine gereken saygy gsteremeyen, ikili ve ok tarafl siyasi antlamalarn hkmlerine uymayan bir komnist devleti gndeme getirmektedir.

Tatar, Pomak ve Mslman ingene aileleri kendi ocuklarn Trk okullara gnderiyordu. Bunun sonucunda bu ocuklar sosyal, kltrel ve dilsel olarak Trk toplumu ile birlemiti. Bunu fark eden totaliter rejimi 5 Nisan 1962de BKP Politbronun kararyla bu aznlk gruplarn birbirleriyle temaslarna son verme nlemleri ald.40

Artk toplu ulusal aznlklar tanmayan 1971 tarihli Bulgar Anayasasnn 45/7. Maddesinde Bulgar asll olmayan vatandalar zorunlu Bulgar dili reniminden baka, kendi dillerini de renme haklarna sahiptirler hkm mevcuttur. Ayn anayasann 53/1. Maddesinde vatandalar vicdan ve mezhep zgrlne sahiptir ve din ibadetlerini yerine

39

brahim EFEND OLU: Bulgaristanda Trkler, Bulgaristanda Trkler Semineri. Ankara, Nisan 1985, s. 17. ; KAM L: a.g.e., s.85-89. 40 EM NOV: a.g,m., s. 587.

getirebilir denmektedir. Vicdan zgrln ve dini ibadet serbestsini teminat altna alan bu hkm de uygulamada srekli olarak inenmekteydi.

1971 Anayasas ulusal aznlk kavram kaldrarak bunun yerine Bulgar asll olmayan vatanda kavram kullanmtr. 1947 ve 1971 Anayasalar din temelli politik partilerin kurulmasn yasaklamtr. 1971 Anayasa sonucunda ubat 1974te Birlemi Bulgar Sosyalist Millet terimi resmi olarak ilan edildi. 1977de ise Bulgaristann trde olduunu kabul edildi. 41

Doklad na Republika Blgaria sglasno l.25, al.1 ot Ramkovata Konvenziya za zatita na nazionalnite malzinstva. Odobren s reenie N.91 na MS ot 14. 02. 2003,Sofia,2003, s.78.[Ulusal aznlklarn korunmas iin ereve Antlamann madde.25, fkra 1e gre Bulgaristan Cumhuriyetinin Raporu) ; V. MOUTAFCH EVA: The Turk in Relations of Compatibility and ncompatibility Between Christiens and Muslim in Bulgaria. Sofya, 1995, p.31.

41

B. Bulgaristann Taraf Olduu nsan Haklarna likin Uluslararas Antlamalar

a. Milletleraras Antlamalar Bulgaristanla Trkiye arasnda, Bulgaristanda yaayan Trk aznln ilgilendiren milletleraras iki ve ok tarafl antlamalar mevcuttur. Bulgaristan Trklerinin aznlk stats tanyan milletleraras antlamalardan ilki 13 Temmuz 1878 Berlin Antlamas ile Bulgar devletin yeni snrlar izildi ve Bulgaristan topraklarnda kalan Trklerin statleri hak ve menfaatleri ilk olarak ortaya konuldu. Berlin Antlamann 5. Maddesi Bulgaristandaki aznlklarn hak ve hrriyetleri ile ilgili temel ilkeleri ortaya koyuyordu ve ilk fkrasna gre din ve mezhep ayrl gzetilmeksizin ayr din ve mezhepten olanlarn tpk etnik Bulgarlar gibi medeni ve siyasi haklardan yararlanaca ngrmektedir. Osmanl Devleti Bulgar Prensliine snrl bir bamszlk tanrken, Trk aznln da hukuki statsn garanti altna alm bulunmaktadr.

18781908 yllar arasnda Bulgaristan, Padiaha bal ve vergi veren bir prenslik iken, 1908de bamszln ilan etti ve krallk oldu. Bulgar Krall ile Osmanl hkmeti arasnda 19 Nisan 1909da stanbulda imza edilen Protokol ve buna ek bir Szleme ile

Bulgaristanda bulunan Trklerin durumu tekrar akla kavuturulmutur.

19121913 Balkan Savalar sonunda 29 Eyll 1913te stanbulda iki devlet arasnda Bar Antlamas imzalayarak Bulgaristandaki Trklerin aznlk haklar ve zgrlkleri gvence altna alnd. Bu antlama ile Trk-Mslman aznl Bulgaristanda okullar, vakflar, cemaat tekilatlanmalar, mftlkler, dil, din, rf ve adet konusunda hak ve menfaatlere sahip olmulard.

I Dnya Sava sonunda imzalanan bar antlamalarnda da aznlklarn korunmalar ile ilgili birok blmlere yer verildi. rnein Bulgar Hkmetin imzalad 27 Kasm 1919 Neuilly Antlamasnda Trk aznln btn milli haklarn gvence altna alnd. Bu antlamann 54. Maddesinde Trk aznln Bulgarlarn yararland btn haklardan yararlanacaklar hkmn koydu.42

Hamza EROLU: Trk nklap Tarihi. Sava Yaynlar, 1.Bask, Ankara, 1990, s.7186. ; M R: The Turkihs Minority in Bulgaria . a.g.m., s.164-165.

42

Trkiyede saltanat yerine Cumhuriyetin kurulmasyla iki lke Bulgaristandaki Trk aznln durumunu ile yaplan antlamalar yenilediler. Bylece Trkiye ve Bulgaristan arasnda 18 Ekim 1925te Dostluk Antlamas ile bir Protokol ve iskn anlamasndan oluan ekler imzaland. Dostluk Antlamann 1 Maddesi ile her iki lke yakn ilikiler kurup, dostluk ve bar kurmay taahht ediyordu.43

Trkiyenin taraf olmad 10 ubat 1947 tarihli Paris Antlamas, I Dnya Savana son veren antlamalardan biridir. Buna gre Bulgarlar rk, dil, din, cinsiyet fark gzetmeksizin tm vatandalarna temel hak ve zgrlklerden yararlanmalarn salayacak tedbirler alacaklardr.

1965 ylnda Trkiye-Bulgaristan ticaret anlamas, 1966da ise Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi imzalanmtr. 1966 ylnda Trkiye ile Bulgaristann imzalad Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesi ile Milletleraras planda rk, dil, din, renk ve cinsiyet fark gzetmeden btn insan haklar teminat altna alnmaktadr.

23 Mart 1968 G Antlamas yakn akrabalar 1952ye kadar Trkiyeye g etmi Trk asll Bulgar vatandalar birletirmek amacyla yaplmtr. 14 Austos 1969da yrrle giren Yakn Akraba G Antlamas Trklerin aznlk haklar yeniden teminat altna alnmtr.

1975te Trkiye ile Bulgaristan arasnda iyi komuluk ve ibirlii esaslarn belirleyen bir Deklarasyonda btn insan haklarna ve temel hrriyetlere saygy vurgulamtr.

11 Temmuz 1979da imzalanan Trkiye Bulgaristan Vize Antlamasnn 8. Maddesi, akraba ziyaretlerini dzenlemektedir.44

b. nsan Haklarna likin Milletleraras Antlamalar I Dnya Sava sonras dnemi lkeler arasnda ikili ve ok tarafl siyasi antlamalar aznlklar ve aznlklarn korunmas ile ilgilidir. Ancak Birlemi Milletler Sistemi kinci Dnya Savandan sonra giderek yaygnlk kazanmasyla aznlklar sorunu yerine insan43 44

Hseyin MEM OLU: Bulgaristan ve Bulgaristan Trk Aznlk .. a.g.e., s.115-117. TOROL: a.g.e., s.74-75.

haklar kavram kullanmay balamtr. Bu durumda Bulgaristan Trkleri ikili ve ok tarafl antlamalar sayesinde hem aznlk statsnden hem de insan haklarndan faydalanmak durumundadr.

Bulgaristan 25 Haziran 1945te Birlemi Milletler nsan Haklar Beyannamesini imzalamtr. Ancak Bulgaristanda kinci Dnya Savandan sonra iktidara gelen komnist rejim 12 Ekim 1946da kartt bir yasa ile Trklere ait okullar ile cami okullarna ait vakflar kamulatrmtr. Bu yasa ile Bulgaristan Trklerinin eitimine ilk darbe vurulmu oldu.

1948 nsan Haklar Evrensel Beyannamesine Bulgaristan imza koyarak, rk, din, dil ve milliyet fark gzetmeksizin btn insani haklar teminat altna alnmtr.

Bulgaristan Jenosit Szlemesini Temmuz 1950den itibaren taraf olmu. Bu Szlemeye gre bir etnik, dini veya milli bir grubu imha etmek maksadyla ilenen fiillerin su olduu belirtilmitir. Bulgaristandaki Trklere yaplan zorla din, dil, isim deitirme uygulamalar ile bu grubun haklar imha etmek demektir.

Medeni ve Siyasi Haklara ilikin Milletleraras Szlemeye taraf olan Bulgaristan aznlklar iin bir hkm yer alm bu Szlemenin 27. Maddesinde aznlklarn kendi kltr, din ve dillerini kullanma hakkndan yoksun braklmayacaklardr. Bulgaristan nsan Haklar Evrensel Beyannamesine imza atm ve bu Beyannamenin 7. Maddesinde herkesin kanunlar nnde eit olduunu ve ayrmclktan korunmas gerektiini vurgulanmaktadr. Fakat Bulgaristandaki Trkler ikinci snf vatanda saylyordu ve devlet tarafndan ezilmekte ve asimile edilmekteydi.

Helsinki Nihai Senedi 1 Austos 1975te 35 devlet tarafndan Helsinkide imzaland. Avrupada gvenlik ve ibirliini salamay amalayan bu senedin Bulgaristann da imzalamasyla Devletler Hukuku ve Milletleraras ilikilerde geerli olan ve imzaladklar antlamalara uymak, sadk kalmak ve szlerini tutmak kurallarna uymayarak Helsinki Bildirisindeki hkmlerine ihlal edilmesi demektir. Bu antlama ile dnce, din, vicdan ve

inan hrriyeti dahil olmak zere, temel insan haklar ve hrriyetleri teminat altna alnmtr.45

BM Genel Kurulu 25 Nisan 1949 tarihli karar ile insan haklar ve aznlklarn korunmas ile ilgili sorunlar milletleraras bir sorun olduunu dile getirildi. Bulgaristanda Trk aznl sorununda, bu konum benim i meselemdir diyemez ve Trkiyenin milletleraras iki tarafl antlamalara taraf olduu iin Bulgaristandaki Trk aznln korunmas sorunu ele alp ve hukuki istee bulunmasna tam yetkiye sahiptir.46

3. 19461980 Yllar Arasnda Trk Aznln Durumu 1946 ylnda Bulgaristanda oylama ile krallk kaldrld ve cumhuriyet ilan edildi. 27 Ekim 1946da yaplan seimleri Georgi Dimitrov liderliindeki Komnist Parti kazand. 4 Aralk 1947de komnizm esaslarna dayal ve aznlk haklarna yer veren yeni anayasa kabul edildi. Dimitrov Anayasas olarak da adlandrlan yeni anayasada aznlklara eit haklarn tannaca hkm konmu, bylece grnte Trklere dier aznlklar gibi btn haklarnn tanlayaca ifade edilmitir. Bu anayasa uluslar aras antlamalara da gayet uygun gibi grnyordu. Ancak uygulamada tam tersi yaplarak yeniden Trklerin haklar gasp edilerek yine bask rejimi uygulanmaya baland.

A. Gler ve Trkiye ile Yaplan kili Anlamalar Trklerin Bulgaristandan Trkiyeye ilk glerinin 1878 Trk-Rus Savan takiben balamtr. O gnden itibaren bu g, ya Bulgar tarafn ya Trk tarafn veya her ikisinin snrlarn kapatmalaryla zaman zaman duraklama yaanmsa da, Bulgaristanda oluan btn deiik rejimlerde bu g devam etmitir. Bunun nedeni, Bulgar Prensliinin kurulduu gnden itibaren btn idarelerin, Trklere ynelik bir bask unsurunu daima kullanm olmasdr.

Bulgar ynetiminin adil ve insancl grnen anayasasna ramen Trkler zerinde yapt basklar sonucu Trkler arasnda Trkiyeye g arzusu uyandrmtr. Yaplan45 46

KAM L: a.g.e., s.63-79. ; TOROL: 112 Yllk G , a.g.e., s.75. Hamza EROLU: Milletleraras Hukuk Asndan Bulgaristandaki Trk Aznl Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl. VII Dizi-Sa.87,TTKB, Ankara, 1985, s.1530.

bavurular sonucu Trk hkmeti 31 Mays 1947de Balkanlardan g almay kabul etmitir. zellikle 1949da NATOnun kurulmas ile birlikte Trkiyenin NATOya girme abas karsnda Bulgaristan kendi vatanda olan Trkleri ge zorlayacakt. Nitekim Bulgar hkmeti 10 Austos 1950 tarihinde Trkiyeye bir nota vererek 250.000 Bulgaristan Trknn ay iinde Trkiyeye gmen olarak alnmasn istemitir. 1925 tarihli TrkBulgar ikamet szlemesinde yer alan istee bal glere engel olunamayaca hkmn bahane ederek 250.000 Trkn ay iinde Trkiyeye kabul edilmesini istedi. Ama Batya yaklaan Trkiyeyi ekonomik ve siyasi adan g durumunda drmekti.47

Gmenlerle ilgili Bulgaristan Trkiyeye toplam alt nota gndermitir. Bulgarlar, Trk gmenler arasnda vizesiz baz ingeneleri de gndermesiyle Trkiye 7 Ekim 1950de snr kapsn kapatmak zorunda kald. Aralkta Trk-Bulgar snr tekrar alarak 1950-51de 20 binden fazla gmen Trkiyeye snd. Bulgaristan yine istenmeyen kiileri (ingeneleri) snra ymt ve Trkiye 8 Kasm 1951de ikinci kez Trk-Bulgar snrn kapatt. Bu defa da Bulgaristan Trkiyeye g yasaklad.48

1 Aralk 1956da yaplan Bulgar genel nfus saymnda, Bulgaristanda 656.025 Trk, 197.865 ingene, 5.993 Tatar bulunduu bildirilmiti.49 Daha nceki Bulgar istatistiklerinden farkl olarak, yeni Bulgar ynetimi Mslman nfusunu gstermemekte ve Pomaklar Bulgar olarak sayd.50 1956 nfus saymlarnda Pirin blgesinde yaayan Makedon toplumuna da yeni nfus czdan kartarak Bulgar gibi sayld.

1950de balayan ve 1953e kadar devam eden g srasnda Trklerin byk bir ksm Trkiyeye g etmi ancak onlarn yaknlar ve akrabalar g durdurulduu iin

LTEM: a.g.e., s.74. ; Oral SANDER: Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945-1965), Sevin Matbaas, Ankara, 1969, s.70. 48 Bilal M R: Bulgaristan Trkleri zerine Aratrmalar ve Belgeler. Byk Gn Sona Ermesi (1950 1951), Trk Kltr. 275. Say, Ankara, Mart 1986, s.154. 49 Bilal M R: Bulgaristan Trkleri . a.g.e., s. 139. 50 Bulgar tarihilerinin iddialarna gre Pomaklar Osmanl-Trk hkimiyetinde slamlatrlm Slav Bulgardr. Oysa Rodop blgesinde slamiyet Osmanl Trk hkimiyetinden yz yllar nce yaylmtr. Kuman Trkleri Dou Avrupa zerinden Balkanlara zellikle Trakya, Rodop ve Pirin ile Vardar Makedonyasna girileri 9 ve 10u yzyllardadr. 10 ve 11. yzylda Balkanlarda mutlak bir Kuman-Trk hkimiyeti vard. Mslman Trklerin Dedeaa, Kavala ile Selanik deniz zerinden Bat Trakya, Rodop, Ege Makedonyasyla ve Pirin Makedonyasna ilk giri tarihi 1065te olmutur. Ayn yllarda 5560 bin Konya yresinden Yoruk-Trkmen ayn yrelere deniz yoluyla Bizans yneticiler tarafndan gnderilip iskan edilmilerdir. Bkz: Rodop-Bulgaristan Trkleri Tarihten Siliniyor mu?, Rodop-Tuna Trkleri Kltr ve Dayanma Dernei, Dizgi Bask, Mays 1976, stanbul, s. 24. ; Hseyin MEM OLU: Pomak Trkleri, Balkan Trkleri Sempozyumu. Kayseri, 1992, s.21.

47

Bulgaristanda kalmlardr. Bu durum Trkiye ve Bulgaristanda paralanm aileler sorununu ortaya kard.

1963 ylnda Bulgaristan Trkleri Trkiyeye g etme isteini belirtmitir. Mart 1964 tarihi itibariyle g etmek iin dileke veren Trklerin says 383.358 kiiye ulamt.51 Ayrca youn g isteinin nedenlerinden biri de Bulgar Komnist ynetiminin Trk aznla kar uygulad youn basklardr. Trk aznlk okullarnda ana dilleriyle eitim alma yasa; 195960 yllarnda okullarn Bulgar okullaryla birletirilmesi, Trk okullarndaki Trk retmenlerin uzaklatrlmas, 1959den itibaren snnetin yasaklanmas gibi olaylar da yeni bir g arzusunu tetiklemitir.

1965 ylnda Trk-Sovyet yaknlamas Trk-Bulgar ilikilerini de etkilemi. ki lke arasndaki buzlar erimeye balamtr, nk 1964 ylnda mehur Johnson mektubundan sonra Trkiye d politikasnda bir revizyon yaparak Sovyetlere yanam. Sovyetler Trkiyede skenderum Demir elik fabrikasn, alminyum tesislerini ve zmirde Ali Aa rafinerisini kurmutur. te bu paralelde Bulgaristan da Trkiyeye yanamtr.52

28 Mays 1966da Trkiye ile Bulgaristan Sofya ve Ankaradaki eliliklerini bykelilik seviyesine kartmlardr. G konusunda antlamaya varlmas Trk-Bulgar ilikileri asndan dzelmeye yol am ve karlkl temaslar balamtr. dzey yneticileri arasnda 22 kez karlkl ziyaretler yaplmtr.53 likilerin

dzelmeye balad 1966 yl ile tekrar bozulduu 1984 ylna kadar geen 18 yl iinde st

1967 Martnda Bulgaristan Babakan ve Dileri Bakannn Trkiyeyi ziyaretleri esnasnda 22 Mart 1968 tarihinde snrl bir g antlamas imzalanmtr. Yakn akraba g 1978 ylna kadar devam ederek ancak ok yakn akrabalar olmak zere 130.000 kadar gmen Trkiyeye gelmitir.54 Gn dar tutulmasnn sebebi Bulgar hkmeti tarafndan geni bir gn zellikle tarm kesiminde Bulgaristanda igc kayb oluturaca deerlendirilmesindendi.Hseyin MEM OLU: Bulgaristanda Trk Kltr, Ankara, 1995, s. 268. II Dnya Savana kadar Bulgaristan tamamen zirai bir lkeydi. 19491953 ve 19561962 yllar arasnda Stalin, Bulgaristanda kimya fabrikas, Kravec selllz fabrikas, Kliment Voroilof elektrik malzeme fabrikas, porselen fabrikas vs. ina etti. Bkz: Ylmaz ET NER: u Bizim Rumeli. Milliyet Yaynlar, stanbul, 1994, s.43. 53 LTEM: a.g.e., s.80. ; Pars TULACI: Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri. Pars Yaynlar, stanbul, 1984, s.134. 54 BRKL: a.g.m., s. 71.52 51

1968-78de Trkiye ile Bulgaristan arasnda yaplan g szlemesinde yksek renim gren Trkler g etmelerine izin verilmedi, nk onlar sosyalizm kurulmas iin gerekliydi. 1989da ise hkmet ilk onlar snr d etti. Onlarn evlerine gelip iki- hafta ierisinde Bulgaristan terk etme emri veriliyordu.55 Komnist otoriteler bu ideolojilerini kolayca empoze ediyordu. Onlarn gcn sorgulayacak zgr basn veya sivil toplum yaplar yoktu. Parti ve devlet yaps bir btn olarak hareket ediyordu. Ordu ve polis kontrol altndayd. Yahudi ve Ermeni gibi Bulgarca ismi tamayan etnik gruplardan farkl olan Trkler Bulgar hkmetin tek hedefiydi.

B. Bulgaristann Trk Aznla Kar Asimilasyon (Eritme) Politikas Dou Avrupa ve Balkanlarda istikrarszln temel kayna din ve etnik temellerde ykselen milliyetiliktir. Hristiyan younluklu Balkan lkeleri, Mslmanl bir tehdit unsuru gibi grmtr. Bulgaristan da bu lkelerden birisiydi.

Bizans dneminde X.yzylda Karadenizin kuzeyinden gelen Rodop da blgesine yerlemi olan Kuman Trkleri mevcuttur. XIV. Yzylda slamiyeti tanm Kumanlar, Osmanl fetihlerinde Anadoludan gelen Trklere yardmc olduklar iin onlara Slav dilinde yardmc anlamna gelen Pomak denmitir. Pomaklar, Mslman olduklar iin Trke ve Arapa eitim veren Trk aznlk okullarna katlmtr. Fakat Bulgaristan 1878de bamszln kazandktan sonra Mslman olan Pomaklar Osmanl dneminde zorla Mslmanlatrldn ve kkleri Bulgar olduunu iddia etmeye baladlar. Bulgaristan her zaman toplam nfusa oranla ok byk bir Mslman nfusa sahip oldu. Hkmdarlar Bulgarlarn orann iirmek iin dinsel snflandrmay gz ard ederek Bulgarca konuan Pomaklar, etnik Bulgar gibi saydlar.56

Balkan Savalar srasnda Bulgarlar Rodop blgesini kendi topraklarna katmaya urarken, orada yaayan Mslman Pomaklara yeni bir tanmlamayla hitap etmeye baladlar. Pomaklar slam zorla kabul etmi Slav kkenli olduklarn ileri srld ve zamanla isim deitirme kampanyasna dnt. Pomaklarn, Bulgar milli toplumu ile ilkEREFL : a.g.e., s. 567. Shane JACOBS: A History of Oppression: The Plight of the Bulgarian Pomaks, Central Europe Review. Vol.3, No.19, 2001, s.76. ; Y NAN: a.g.m., s.241.56 55

birleme deneyimleri 1912de Rodop blgenin kurtuluundan sonra gerekleti. 191415 Radoslavov hkmeti, Pomaklara kendi partisi iin oy verirlerse Mslman isimlerini geri vereceine sz verdi. Pomaklar sayesinde Radoslavov seimleri kazand ve Pomaklar Trk isimlerini geri ald.

Pomaklar 1912, 1942, 1962 ve 1971 yllarda drt kez Bulgar ismi almaya zorland ve 1913, 1945, 1964 ve 1990 yllarda yine drt kez eski Mslman isimlerini geri ald.57

Temmuz 1942de alnan Bulgar Mslmanlarn slam isimlerini Bulgarlatrlmas karar ile yaklak 60.000 Pomak toplumun ismi zorla deitirildi. Bulgar hkmeti Trklerin g etmesini tevik ederken, Pomaklarn g milli bir problem gibi gryordu.58 Kendilerini Bulgar olarak tanmlamalar iin Pomaklara hkmet tarafndan uygulanan bask ve zorlamalara karn Pomaklar kendilerini slam ve Trklkle tanmlamay srdrdler.

Bylece din, etnik kimlikten ve dilden daha gl bir kaynak olduunu kantlam oluyordu.

9 Eyll 1944te Bulgar Komnist Partinin iktidara gemesiyle Pomaklara Trk isimlerini geri almalarna ans tand. 1944 ylndan sonra BKP, Mslman aznl zerinde tutarsz bir politika izlediini grlr. Komnist rejimin ilk dneminde ounlukta krsal olan Trk toplumunun eitim seviyesini ykseltmeye yneldi ve bu yzden 1950lere kadar Trk zel okullar ve basnn desteklemitir. 1945 ylnda Trk basn ve okullarn says artt. 12 ubat 1945te Politbronun bir kararyla Trk zel okullar ilk defa Bulgar okullaryla eitlendi. 1947de 75 yeni Trk Okulu ald.59 Kliment Ohridski Sofya niversitesinde Trk dilinde olmak zere Felsefe ve Tarih, Fizik ve Matematik gibi zel Trke blmler ald. Krcaali, umnu ve Blagoevgrad ehirlerinde Trke retmenler iin kolejler ald. Baz okullarda Trk dilinin drdnc snfa kadar zorunlu olmas nedeniyle bu kolejlere ve niversitelere bavuran Trk rencilerine ncelik veriliyordu. Krcaalide Trk tiyatrosu, kltr merkezleri ve okuma salonlar ald. Komnist Parti ve Anavatan Cephesinde yer alan yeni Trk aydnlar Trk toplumu arasnda sosyalist fikrin iletkeni gibi kullanlacakt. BununAli EM NOV: Turks and Other Muslim Minorities in Bulgaria. a.g.e., p.109. Hseyin MEM OLU: Pages of the History of Pomak Turks, afak, Ankara, 1991, s.34-35. 59 Rossen V. VASS LEV: Post-Communist Bulgarias Ethnopolitics, Human Rights Quarterly. Vol. 18, 1996, p.97. 1940 ve 1950lerde Bulgar hkmeti halkn desteini kazanabilmek iin Trklerin yunlukta yaad blgelerinde salk hizmetler verilmeye balad ve yeni okullar at. Bunun sonucunda Trkler arasnda 1940ta %10 civarnda olan okuma yazma oran 1970de %60 - %70lere kadar ykseldi. Ayn zamanda alan salk hizmetleri yeni domu bebeklerin hayatta kalma oranlarnn artmasna katkda bulundu. Bkz: Kemal H. KARPAT: Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk. mge Kitabevi, Ankara, 2004, s.343.58 57

sonucunda 1948de Trk ocuklarnn %97 si Trk okullarnda okuyor, 18.000 Trk devlet ilerinde alyor ve 4.000 kadar Trk, Komnist Parti ve Anavatan Cephesi yesi olarak grev yapyordu. Bulgaristan Milli Meclisinde 16 kii Trk asll milletvekili vard. Bunlardan Silistreli Ali Rafiev, Prezidium yesiydi.60

Bulgaristanda komnist ierikli bir Trk eitimin gelimesi 1946da Trk okullarnn devletletirilmesi ile balayarak 195051 g ardndan younlat ve 195960 retim ylnda Trk okullarnn Bulgar okullar ile birletirilmesiyle sona erdi. Trke dil eitimi her geen gn azald ve 1970li yllarda tamamen ortadan kalkt.

Bulgaristanda grlen bu deiiklikler bir taraftan Trk aznln kltr-politik alandaki haklar daha ok saylmas ve sosyal durumlar iyilemesine imkn verirken, dier taraftan bu faktrler Trk aznln geleneksel sosyal yapsna ve mantalitesine uygun deildi. Bu nedenle 1940l yllarn sonuna doru Trkler arasnda g etme arzular byd.

slam dini, rakip bir ideoloji gibi gren Komnist rejimi, dini sosyalist bir ideolojiyle deitirmeyi amalyordu. slam dini Trklerin Bulgar toplumuyle uyum salamay engel oluturduu iin 1944te umnuda Mekteb-i Nvvab okulu kapatld. 1952de ise Kuran okutulmas yasakland.61

1949da Bulgaristanda tarm araziler kooperatifletirildi ve topraklar ellerinden alnan Trk aznl Bulgaristan terk etmek arzusuna yneldi.62 Komnist rejimi sanayie gei abalarndayken bu konunun sosyal boyutunu dnemedi. Sanayilemeyle birlikte Bulgarlar kyleri boalmaya balad, kooperatifler yaygnlat ve zel mlkiyet yasakland. Bu da tarmsal ve zirai retimin verimsizliine neden oldu.63 Sanayilemeyle beraber60

Elena MARUSH AKOVA & Vesselin POPOV: Muslim Minorities in Bulgaria, p.13-14, http://www.emzberlin.de/projekte_e/pj41_pdf/Marushiakova.pdf , ; Ylmaz ET NER: a.g.e., s. 59. 61 Ali EM NOV: The Turks of Bulgaria (1945-1983). a.g.m., p.587 Amerikal profesr Joseph Ruocek, rk klieleri erevesinde bunu yazmtr: Bulgar alp Slavdr, kannda Asyatik, Fin ve Trk unsurlar bulunur.Bunlar ayn zamanda slama kar Hristiyanln savuncusu olmutur. Bkz: Maria TODOROVA: Balkanlar Taayyl Etmek, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s.270. 62 Bugaristanda 1958e kadar ilenebilir topraklarndan sadece %62.5i kooperatifletirilmiti. 1956da Trklerden sadece 206.275(%30.0) Kisi, Pomaklardan ise 4.779 (%3.44) kii kooperatiflere katlmtr. Bundan byle gereken nlemler alnd ve 1958de Trklerden %90n kooperatiflere girmek zorunda kalmtr. Bkz: Stoyanov, A.g.e., s.129. 63 Bulgaristanda kentleme oran 1900da %19.8, 1940da %23, 1980de ise %65e kmt. 1975e kadar Bulgaristann mali geliri %8.3e ykselerek, 1980de % 4.1e inmiti. 1980lerden sonra Bulgaristann Mali geliri her geen gn azalyordu. Bkz: Kemal H. KARPAT: By Way of ntrodusing this ssue: Bulgarias

Bulgaristann i gc ihtiyac ykseldi. Bulgaristanda Trk aznl ucuz ve kle gibi i gcne bal olduu iin 195051 g sonrasnda g yasaklad. Trklerin Bulgaristan ekonomisi iin vazgeilmez paras olmalarna ramen, Bulgarlar lkede Trk aznln istemiyordu, fakat onlar sz baa kamayacan da biliyordu. Bulgar hkmeti Trklere g etmelerine izin verirse zayf olan ekonomisinin bir gn iinde keceini, onlar lkesinde tutmaya devam ederse 20 yl iinde Bulgarlarn aznlk durumuna deceini hesap ediyordu. Bylece Bulgar hkmeti Bulgaristanda Trk olmadn ilan ederek isim deitirme kampanyasna bavurdu.

1950lerden sonra Bulgaristanda aznlk politikas Sovyetlerin tek ulus bir devlet artlar altnda srdrlmeye baland. Bunun iin 1951/21956/8 yllar Trk sorununun geliiminde ayr dnemler gibi alnabilir. Bu dnem ierisinde Trk aznlnn eitim ve kltr alanndaki gelimeler tevik ediliyordu, fakat btn bunlar komnist ideolojisi ve Sovyetlerin sosyal-modeli erevesinde geliiyordu.64

Aznlk haklar konusunda bu gelimeler Trk nfusunun bymesine etkili olmutur. 1956 nfus saymlarna gre Trklerin nfusu 656.025 (%8.74) idi. Fakat 194851 yllarnda g edenlerin says da gz nnde tutulursa bu on sene ierisinde Trk nfusu 130.000 kiiyle bir byme oran gstermitir.65

kinci Dnya Savandan sonra resmi Bulgar istatistikleri, Trklerin 650.000 kiilik etnik bir aznlk olarak grnmesini salayacak ekilde ve byk lde aznlk sorununun nemini azaltmak amacyla snflandrma lt dini deil, fakat dili kullanmtr. Resmi istatistikler, Trklerin saylarn olduundan ok az gstermelerine ek olarak Pomaklar ve ingeneleri de gz ard etmekteydi. Bulgar hkmetin eski dinsel snflandrmay terk etmesi ve bunun yerine Bulgarca konuan Mslman Pomaklarn Bulgar olarak saylmalarna olanak veren etnik-dilsel bir snflandrmay benimsemesi nedeniyle nfusu yaklak 160.000 olan ve kendilerini Trk kabul eden Pomaklar saymad. Bylece Bulgar resmi istatistiklerine gre 1956 yl itibariyle Bulgaristandaki Mslmanlarn toplam (Pomaklar da ieren) yaklak 860.000 kadard veya nfusun %12 sini oluturuyordu.66

Methods of Nation Building-the Annihilation of Minorities, nternational Journey of Turkish Studies, Vol.4, No.2 (Fall/Winter,1989), p.14-19. 64 STOYANOV: a.g.e., s.130. 65 a.g.e., s.123. 66 KARPAT: Balkanlarda Osmanl Miras a.g.e., s. 341.

Trkler varlklarn srdrmek iin bilinalt abalar da dahil olmak zere eitli demografik, kltrel ve siyasal nedenleriyle Mslmanlarn doum oran %3un zerine kt. Bulgar ounluun doum oran ise 1950deki yaklak %1,5 oranndan 1980de %0,2ye geriledi.67

1950lerin ortalarnda Trklerin nfus art oranlar hzla ykselirken Bulgar etnik kkenlilerin nfus art oranlarnn dzenli olarak dyordu. Yalanan Bulgar nfusun lm oranlar da artt. Bulgar nfusunun lm oran 1960 ylndaki binde 8,1den 1983te binde 11,4e ykseldi.68

1956 ylnda Komnist Parti Merkez Komitesinin bana Todor Jivkovun gemesiyle Bulgar hkmetinin asimilasyon politikas hz kazand. 1956 ylna kadar BKP Trk aznln milli kimliini dinden ayrlma yoluyla kltr zerkliini tevik etmise, Jivkov dneminde aznlk haklar zerinde snrlama prosedr balad. Trkler Bulgarlarla birletirmeleri iin 25 Nisan 1957de Hasky (Haskovo), umno ve Rusede bulunan Trk meslek okullar kapand. 1958de tarm arazilerin kooperatifletirilmesinin ikinci aamas balad. 21 Haziran 1958de Politbro, Trk ve Bulgar okullarnn birletirmesi kararn ald. Bununla beraber 1960l yllarda sadece Pomak nfusu deil, Trk nfusunun da zorla slamlatrlm Bulgar olduklar tezi gittike younluk kazand.69 19601980 yllar arasnda slam dini ve

geleneklerine kar kld. Camilerin yars kapatld, yars mze, restorana veya bakkal dkknna dntrld. slam dinine inanlara geri kalm modern olmayan gz ile baklyordu. BKPnin srarla srdrd ateist propagandasnn sonucunda 1960 ylnda mftlklerin says 17den 8e, imamlarn da 3.400den 530a indirildi.

Uzun sre kopuk olan Trk- Bulgar ilikileri 1960 ylndan sonra yumuama yoluna girdi. 1962 Kba Krizinden sonra ve zellikle 1964 yln mehur Johnson mektubundan sonra balayan Trk- Sovyet yaknlamas Trk- Bulgar ilikilerini de etkiledi ve buzlar erimeye balad. Bylece 22 Mart 1968de Trkiye ile Bulgaristan arasnda Yakn Akraba G Antlamas imzaland. Bu gten sonra btnleme nlemleri hzlandrlabilir ve

a.g.e., s. 302. a.g.e., s. 340. 69 STOYANOV: a.g.e., s.130. ; Ahmet TACEMEN: Bulgaristan Trkleri 1878-1990, Adana Trk Oca Yaynlar, stanbul, 1991, s.153.68

67

Bulgaristanda artk gerek Trk kkenli bir nfus kalmad ileri srebilirdi. nk 1965 nfus saymn Trk nfusunun 746.755 (%9.19) kii olduu belirlendi.70

1968de Batl bilim adamlarnn yapm olduklar bir incelemelerine gre 2000 yllarna doru Bulgarlar kendi vatannda aznlk durumuna kalabileceklerini aklamtr.71

Bulgar hkmeti, Bulgar ounluun nfusu giderek azalmas sorunu ile kar karya gelmiti. 19401960 yllarda Mslman aileler ortalama 23 ocua sahip iken, 1980lerde bu say 56 ocua kmtr. Bu srada evlenme ya da nce 22den 20ye, 1960da ise 18e dt. Bulgarlar arasnda ise uzun zamandan beri nfus artma hz durmutu. Bulgar aileler ya tek ocua sahipti ya da hi ocuk sahibi deildi.

Mslman nfusun bymesi zerinde 1970li yllarda bu aznl zerinde basklar byd. 8 Mays 1971de kabul edilen Jivkov anayasas artk toplu ulusal aznlklar tanmyordu. Anayasann 45/7 Maddesi Bulgar kkenli olmayan vatandalar dan sz ediyordu. Bulgaristann Sovyetlerle yaknlamas byynce 1971 ve 1973 yllar arasnda lkede tek sosyalist Bulgar millet terimi ortaya kondu.

17 Temmuz 1970te BKP Merkez Komitesi ve Politbro yetkilileri 549 sayl gizli tehditle milliyet ve din deitirme karar aldlar. 1974 ylna kadar 220.000 Pomak yeni Bulgar ismi almaya zorland ve artk Pomak sorununun resmi olarak kalmad ileri srld.72

Bulgar Milli statistik Enstitnn verilerine gre 1970 ylnda Trk nfusu 859.000 kiiye ulatn belirtilmitir. 1974te Trklerin doum oran %24,5 iken, Bulgarlarn doum oran %16,5 ti.73

Ayrca Bulgaristan, baz blgelerinde Bulgarszlatrma tehlikesi yayordu. 1975 ylnda Krcaali sancann Trk nfusu %70,5 iken, Bulgarlarn nfusu %29,5 idi.74 Bu gerek Bulgar hkmetinin milli menfaatleri adna btnleme srecini hzlandrma sabrszln aklamaktadr. 1970li yllarn ikinci yarsnda dini bayramlarn tek tarafl etnik70 71

STOYANOV: a.g.e., s.131-132. Belan TOROL: Direni, Boazii Univ. Matbaas, stanbul, 1991, s.65. 72 TOROL: a.g.e., s.48-50 ; MARUSH AKOVA: a.g.m., s.18-19. 73 Ali EM NOV: Turks and Other Muslim...., a.g.e., tablo3.3, s.93. 74 STOYANOV: a.g.e., s.123.

bayramla deitirilmesi iin ateist kampanyalar yrtld. 1977de Bulgaristann artk tek tr millet olduu ve homojenlie doru gittii ileri srld. Bu dnemde Bulgar-Trk Ek protokol imzaland ve 19691978 dneminde yaklak 130.000 kii Trkiyeye g etti. Bylece 19231980 yllar arasnda Bulgaristandan Trkiyeye g eden Trklerin says 507.561 kiiye ulat.1978 yllardan sonra ise glere son verildi. Buna ramen Trk nfusunun art hz Bulgar nfusuna oranla ok daha yksekti. Bulgaristan tek milletli devlet yapmak iin aznlklarn asimile edilmesi, Bulgarlatrlmas gerekiyordu. Bulgaristan 1980 yln itibaren bu politikay sistemli bir ekilde uygulamaya koydu. Byle bir uygulama ise, Bulgaristann taraf olduu 1945 BM art, 1947 Paris Bar Antlamas, 1948 nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, Jenosit Szlemesi, 1975 Helsinki Sonu Belgesi gibi ikili ve ok tarafl anlama ve szlemelerin inenmesi demekti.75

1970lerde Budapeste yaplan ingenelerin Dnya Kongresinde Bulgaristandaki ingeneleri iin temsilci istendi. Buna komnist yneticiler Bulgaristanda ingene yoktur diye yant verdiler. Trkn varl inkr edildii gibi ingenelerin de varl inkr edildi. Fakat Trkler de, ingeneler de dn vard. Dn ingeneler de Bulgar myd? Sorusu ve onlarn Bulgar olmas hem trajedi hem de glnt.76

1974te ingeneler, Hristiyan Slav isimlerini kabul etmeye zorlandlar. Asimilasyon politikann hedeflerinden biri de ingenelerin egemen Slav toplumu iinde erimeleriyle beraber, onlarn ounlukla kulland ingene Hindistan- ran dilin yasaklanmasyd.77

Jivkov ynetiminde Ortodoks kilisesi resmi olarak devlete balyd ve eitim faaliyetlerine karmas yasakt. Katolik ve Protestant kiliseleri Batyla ilikileri olduu iin kapatld. lkede yaayan Trklere de Trkiye ile balar olduu iin snr d etmek veya erime politikalar uyguland.78

Bulgar ynetimi, bir Bulgar-Slav toplumu yaratmak amacyla lkesinde yaayan aznlklarn din, dil ve isimlerini deitirme plan yapmt. Pomak ve ingene aznln Bulgarlatrma kampanyas olaysz sona erince sra Trk aznla gelmiti. 1985 ylndaSTOYANOV: a.g.e., s.135. ; Y NAN: a.g.m., s.268. EREFL : a.g.e., s.159-160. 77 Rossen VASS LEV: The Roma of Bulgaria: A Pariah Minority, The Global Review of Ethnopolitics, Vol.2, No.2, January, 2004, p.43. 78 Vesselin D M TROV: Bulgaria the Uneven Transition, Routledge Taylor and Francis croup, London & New York, 2001, p.24.76 75

Bulgaristanda nfus saym yaplacakt ve bunun iin 19801985 yllarnda isim deitirme kampanyalar younlat. Bylece Trkler Trkletirilmi Bulgar oldular ve gerek nfuslar gizli tutuldu. 1985te Bulgarlar dnyaya u ekilde haykrdlar: Buras Bulgaristan, Bulgaristanda Bulgar yaar, Bulgaristanda Trk olmamtr, imdi de yoktur ve hibir zaman olmayacaktr.79

Bylece Bulgar komnist idaresi Anayasasn, Evrensel nsan Haklar Szlemesini inediler ve Uluslararas Adalet Divann sesini duymak istemediler. 1975 tarihli Helsinki Nihai Szlemesini de gz ard ettiler.

Sadece Bulgaristan deil btn komnist Balkan lkeleri Mslmanlar din d ve eritme giriimlerinde bulunmulardr. Arnavutlukta komnist hkmeti dini yasaklayarak 1967de ateist devlet olduunu ilan etmitir.80

4. Yeniden Canlanma (isim deitirme) Prosedr (19841985) 28 Ocak 1985 tarihinde BKP Merkez Komitesi Yeniden Canlanma ynteminin yeni admlarn att. Bu yntem Trk aznl arasnda Bulgar milli kimliinin yeniden canlandrlmas ve ounluk iinde birletirilmesi anlamn tayordu.81

Bu yntem iki aamada gerekleti. Bulgaristan hkmetinin, Trkleri eritmeye ynelik izledii ilk aama 1984ten Ocak 1985e kadar srd. Bu aamada gneydou Rodop blgesinde yaayan btn Trklerin ve Pomaklarn isimleri zorla Bulgar ismi ile deitirildi. 14 Ocak 1985 ylndan itibaren toplam 310.000 Trkn ismi deitirildi: 214.000 kiinin Krcaali blgesinde, 41.000 kiinin Hasky blgesinde, 22.000 kiinin Filibe blgesinde, 5000 kiini Pazarcik blgesinde, 11.000 kiinin Eski Zagra (Stara Zagora) blgesinde, 9.000 kiinin Burgaz blgesinde Trklerin isimleri deitirildi.

TOROL: Direni. a.g.e., s.133. Lilia PETKOVA: The ntegration Process of the Turkish Minority in Bulgaria in the Post-Cold Era, Budapest, 27.06.2002, http://www.kakanien.ac.at/beitr/fallstudies/Lpetkova1.pdf ; Kemal H. KARPAT: Balkanlarda....a.g.e., s.298. 81 Mary NEUBURGER: Bulgaro-Turkish Encounters and the Re-Imaging of the Bulgarian Nation, East European Quarterly, XXXI, No: 1, March, 1997, p.8.80

79

Bu yntemin ikinci aamas Ocak 1985 ortasnda balayp lkenin dier blgelerinde yaayan Trkleri kapsad. 18 ubat 1985te Todor Jivkov yeniden canlanma ynteminin baaryla tamamlandn aklad. Bylece Bulgaristan Mart 1985ten itibaren tek milletli bir lke olduunu ileri srebilirdi. 82

Bulgaristandaki Trklerin varl 1965 ylnda Babakan Jivkov tarafndan kabul edilmiti ancak 20 yl sonra ayn Trklerin, Osmanl dneminde zorla Trkletirilmi Bulgarlar olduunu sylyordu. 83

sim deitirme kampanyasn takiben Trk aznln etnik, kltrel ve dini benliini yok etmeyi amalayan ar yasaklar ve basklar uyguland. Trklerin ana dilinde konumalar, geleneksel giyim kuamlar, camilerde zgrce ibadet etmeleri, dini bayramlar kutlamalar, camilerde zgrce ibadet etmeleri, oru tutmalar, erkek ocuklarn snnet ettirmeleri yasaklanmtr. Oysa Bulgar Anayasasnn 45/7. Maddesi Bulgar kkenli olmayan vatandalarnn Bulgarca ile birlikte kendi dillerinde eitim hakkn tanyordu.

Trkiye 22 ubat 1985te Bulgaristana nota vermi ve Bulgaristandaki Trk aznln sorununa mzakere yoluyla zm bulunmasn istemitir. Bulgaristan Trk notalarna kar Trkiyenin Bulgaristandaki Trklerle ilgilenmesini Bulgaristann iilerine mdahale olarak yorumlam, g konusunda ve dileri dzeyinde toplantlarn yaplmasn reddetmitir. 84

Trkiye bunun zerine Bulgaristan Trklerinin sorununu eitli uluslararas platformlara tad. 1985 ve 1987 yllar arasnda Trkiyenin bu giriimleri sayesinde Bulgaristanda Trk aznln durumu hakknda otuzdan fazla uluslararas kurulu bilgi edindi.85 nsan haklar ve g konularn kapsayan deiim sreleri Bulgaristan zor durumda brakt. Bulgaristan yeni bir strateji gelitirerek Sofyada Banya Ba Camisi ve umnuda Tombul Camisi onarmaya balad.

MARUSH AKOVA: a.g.m., s. 21-22. Bulgaristanda 19611976 yllar arasnda 220.000 Pomak aznln isimleri deitirildi. 19811983 yllar arasnda Roman (ingene)aznln isimleri de deitirildikten sonra 19841985 yllarda Trk aznln sras gelmiti. Bkz: Our Society is ill from Racism a.g.m., 83 Mumun TAH R: Jivott Zaedno (Beraber Yaam), Lize, Sofya, 2004, s. 74. 84 Bilal M R: Bulgaristan Trkleri, Ankara 1986, s. 363. ; TOROL: 112 Yllk G a.g.e., s.80. 85 Jacques COENEN-HUTHER: Bulgaria at the Crossroad, Nova Science Publishers, Inc. New York, 1996, s. 146. ; Y NAN: a.g.m., s.269-271.

82

Varova Pakt lkesi olan Bulgaristan, Romanya ile birlikte Stalinciydi. Jvkov idaresi altnda hibir liberalleme ve reform hareketi grnmedi. Bulgaristanda insan haklarnn ihlali ile ilgili rapor hazrlayacak hibir komisyon yoktu, herhangi bir Helsinki Komitesi kurmaya da yanamyordu.

19881989 yllar arasnda Trkiye ile Bulgaristan arasnda nota alverii devam etti. Trkiye Cumhuriyeti Babakan Turgut zal yapt bir konumada snrlarn Trk soydalarna ak olduunu belirtti. 1989 ylna geldiimizde Jvkov, Trklerin g etmesi iin snr at. Bylece 1989 Mays-Austos dnemi ierisinde toplam 369.839 TrkMslman aznl Trkiyeye yola kt. Bunlardan sadece 320.000i ay iinde Trkiyeye g edebildi. Ayn ylsonunda 154.937 ( g edenlerin %42si) Trk, Bulgaristana geri dnd. Trkiyede kalmay tercih edenlerin says 214.902ydi.86

10 Kasm 1989da Komnist rejimin yklmasyla birlikte Bulgaristanda Trk aznl iin yeni bir dnem balad. Bulgaristanda 1990 ylnda ok partili bir rejimin kurulmasyla birlikte Trklere kendi milli-dini isimlerini tama hrriyeti verildi.

86

Our society is ill from Racism, a.g.m.,

K NC BLM SOUK SAVA DNEM N N SONA ERMES 1. Bulgaristanda Rejim Deiiklii Bolevik devrimiyle birlikte uluslararas dzeyde ortaya kan Dou-Bat ayrma sreci Souk Sava dneminde kurumsallaarak iki kutuplu dnya haline dnmt. Bat blokunda NATO, MF ve Dnya Bankas etkin rol oynarken, Dou blokunda COMECON ve Varova Pakt oluturulmutu. Batda ABD ve Douda SSCB kutup iindeki hegemonyalarn srdryordu. 1985te Sovyet Komnist Partisinin bakanlna seilen Mikhail Gorbaovin 1986dan itibaren balatt aklk ve yeniden yaplanma (Glastnost ve Perestroyka) politikasnn baarszl Sovyet Birliinin dalmasna ve de Dou Blokunun iktisadi, siyasi ve askeri ilikilerinde de kmesine neden oldu.

Sovyet Rusyann Baltk Cumhuriyetlerinde merkezi ynetime ba kaldrma hareketleri ile balayan dalma srecinde Kafkasyada ve Orta Asyada beklenmeyen hareketlenmeler ve atmalar balad. Berlin duvarnn yklmas (9 Kasm 1989da), Yugoslavyann Federe Cumhuriyetlerin dalmas ve Romanyann totaliter lideri Nikolae auevskonun 1989da idam edilmesi gibi olaylar bu lkelerle snrlar olan Bulgaristan da etkilemiti. Bu oluumlar eitli iletiim aralaryla Bulgaristandaki Trklere de ulam ve 1984den beri Trkler yllarn birikimiyle protesto yryleri ve alk grevleri gibi pasif hareketlenmelerde bulunmulardr.

ki kutuplu dnya sisteminde Sovyetler Birlii ile en youn iliki iinde olan Dou bloku lkelerinden birisi de Bulgaristand. 1954ten 1989 ylna kadar Bulgaristanda hakim olan Todor Jivkov ynetimi Bulgaristann Sovyetler Birlii Cumhuriyetlerinden biri olma talebini dile getirmiti. Gorbaov iktidara gelinceye kadar, Bulgar hkmeti gvenlik ve blgesel politikalarn Sovyetler Birlii ile belirliyordu. Sovyetler Birliinde Gorbaovun iktidara gelmesiyle statko (mevcut durum) deimiti ve Bulgaristan bir dnm noktas yayordu. Gorbaov Jivkova kar BKPdeki parti ii muhalefetle uzlamaya alt. 1989da Jivkov, parti iinde sivil bir mdahale sonucu iktidardan uzaklatrld. 1985 ylnda komnist parti tarafndan yrtlen yeniden canlanma hareketi aznlklarn asimile edilmesi veya

topluca ge zorlanma stratejisi gibi deerlendirerek 1989 ylnda doruk noktasna ulat ve ynetim deitirildi.87

1980li yllarn yeniden canlanma hareketi toplumsal bar bozarak Trk aznl isim deimeye zorlamt. Souk Savan sonunda ortaya kan bu olay Bulgaristann Batya ynelmek durumunda kalmasyla Bulgaristan uluslararas ve blgesel ilikilerinde zor duruma sokmutur. 1989da Jivkovun iktidardan dmesine ramen aznlk sorunu zlememiti. Asimilasyon politikas yalnzca Jivkov tarafndan yrtlmedi. Bu politikay uygulayan gvenlik gleri ve bu politikay merulatrmaya alan elit de bu sorumluluu tamaktaydlar ve aznlk haklar konusunda negatif bir tutum iindeydiler.

1990l yllarda aznlk sorununu uluslararas antlamalarla benimseyen Bulgaristan otoriter rejimden demokrasiye ve serbest pazar ekonomisine geti. AB nin zel nem verdii nsan ve Aznlk haklar konularnda byk gelimeler devam etmektedir. Bulgaristan, anayasasnda deiiklikler yaparak uluslararas antlamalarn ngrd koullarn yerine getirilmesine zen gstermeye balad. Baz Dou Avrupa lkelerinde bu gei sreci dorultusunda ekonomik problemler ve blgesel istikrarszlklar beraberinde toplumsal atmalar ve gvensizlii getirdi.

2. 198990 Yllarnda Bulgaristanda Etnik atmalar Rusyada ve Yugoslavyada i-etnik atmalar dnya apnda dikkat ekti. karklklarn yaanmasna ramen baz Dou Avrupa hkmetler sivil dzeni kurmakta baarl oldu. ki Balkan lkesi olan Bulgaristan ve Romanya topraklarnda asrlardr yaayan nemli sayda aznlk nfusun mevcut olmasna ramen iddet srdrmeden demokrasiye geilerini gerekletiler. Bulgaristanda siyasi kadrolarn olduka dank olmas lkenin genel ynetiminin karar verme inisiyatifini snrlandryordu. Bu andan itibaren Bulgaristan kendi ynelimi hangi dorultuda olaca sorusuyla kar karya geldi. Batya yneliini Rusya Federasyonu ile ilikilerini hangi zemin zerinde oturtulacan ve Bulgaristann

Hugh POULTON: The Balkans: Minorities and State in Conflict, London: Minority Rights Publications, 1993, p.127-130.

87

blgesel politikas ne olaca nemli sorunlardan birisi olacakt. Ayrca deien uluslararas sistem karsnda Bulgaristann i btnl ve aznlk sorunu ba gsterdi. 88

Bulgaristanda komnist rejimin sona ermesiyle ok partili bir siyasal sistemin benimsenmesine ramen sorunlar devam etti. Doksanl yllarn banda Bulgaristanda 39 parti kuruldu ve siyasal grup ortaya kt. Merkez sol, merkez sa ve Trklerin nderliinde aznlklar srasyla siyasal grup olarak tanmlandlar. ki byk parti Demokratik Gler Birlii (UDF) ve eski Komnist Parti imdiki yeni adyla Bulgar Sosyalist Partisi (BSP) sonu gelmeyen verimsiz bir polemie ve radikalizme yneldiler. Sovyetler Birlii ile en sk iliki iinde olan Dou Blou lkelerinden birisi Bulgaristand. Souk Savan sonu ile Bulgaristan yalnz kalmt ve yaklak 13 milyar dolar d borcu nedeniyle ekonomik kriz iindeydi. Ekonomik kriz nedeniyle Bulgar halk, Trk ve Makedonya89 sorununa kar ar dmanca bir tutum sergiledi. Bulgar halk Trk aznlk haklarnn geri verilmesine fazla istekli deildi. Onlar hkmetin yenilik getirmesini bekliyordu. Fakat yenilikler iin, alt yap ve st kurul deiiklikleri yetersiz, ll ve kstlyd.

45 yllk boucu sosyalist bir ynetimden sonra 1989 Kasm olaylar neredeyse herkesi etkileyen bir politik devrim yaand. Nefret, kargaa ve kzgnlk tepkilerini, ani deiim umutlar ve Batdan yardm beklentileri takip etmiti. Artk deiim zaman gelmiti. Fakat ekonomik sorunlarn yaanmas insanlarda byk bir hasret yaratacakt. Yeni sosyal siyasetin getirdii sonulardan bir tanesi de salk hizmetlerinin ktlemesiydi. Bundan en ok zarar gren yallar kar tepkilerini gstermek iin nostalji duyduklar eski dnemin sosyalist partisine oy verme eiliminde bulundular. Eski eitim sistemi de kt. 1990 yl ncesi parasz olan eitim artk cretli ve olduka pahal hale gelmiti. Bundan en ok etkilenen

Mustafa TRKE: Gei Srecinde D Politika ncelikleri: Bulgaristan rnei, Trkiyenin Komular, mge Kitabevi, Ankara, 2002, s. 186-187. 89 Balkanlarda dil ve etnik kimlik bir topran mlkiyetini ilan etmek iin kullanlan en yaygn gerekelerdir.Bulgarlar ve Yunanllarn snrlar iindeki Makedon aznln varln tanmak konusunda kar ktklar gibi,Makedonlar da kendi snrlar iindeki Bulgarlar tanmamaktadr.Bu eliki kendi etnik kimliklerine dokunduu iin Yunanllar Makedonlar, Yunan olduunu iddia ederlerken,Bulgarlar da bu ulusun mensuplarnn Bulgar olduunu ve Makedonca denilen dilin ise Bulgarcann deiik bir lehesi olduunu savunmaktadrlar. Bkz: Nazif MANDACI, Birsen ERDOAN: Balkanlarda Aznlk Sorunu: Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya ve Bulgaristandaki Aznlklara bir Bak, Stratejik Aratrma ve Ettleri Milli Komitesi (SAEMK), dizi 5, Ankara, 2001, s.77-99.

88

aznlk gruplar olmutu, zellikle ingeneler. Sosyal ve siyasal sorunlara zm retmekten uzak olan demokrasiye kar tepkiler byd ve gvensizlie yol at.90

10 Kasm 1989 da komnist rejimin yklmasyla birlikte Bulgaristanda Trk aznl iin yeni bir dnem balad. Btn Dou Blou ve zellikle Balkan lkelerinde totaliter rejimin kmesinden sonra ilk yllarda halk arasnda kargaa ve milliyetilik duygular ykseldi. 17 Kasm 1989 tarihinde Sofyada rejim aleyhtar gsteride, bir grup niversite rencisinin Trkler, Bulgaristan hudutlarndan dar sloganlar atld. 29 Aralk 1989 tarihinde Bulgaristan Devlet Konseyi ve Bakanlar Kurulu 19841985 yllar arasnda zorla adlar deitirilen Trk adlarnn iade edilecei ve Trk okullarnda ana dilde eitim yaplmasna izin verilecei kararn aklad.91 Bulgar hkmeti Bulgaristanda herkesin adn, dilini ve dinini zgrce seebileceini ilan etti. Bu karar Bulgar milliyetileri tarafndan protesto ile karland. Trklere kar bu gsteriler 31 Aralkta ilk olarak Krcaali ehrinde balayp daha sonra Sofya, Filibe ve dier byk ehirlere yayld. Bulgar milliyetileri, Trkleri etnik ayrmclkla suladlar ve Milli karlar Savunma Komitesi kurdular.92

Bulgaristan Devletinin yeni bakan Petr Mladenov 25 Aralk 1989 tarihinde Mslmanlar adlarn geri alabilir, dini vecibelerine riayet edebilirler derken, dnyaya Bulgaristann da bir hukuk devleti, bir demokratik lke olarak, uygar devletlerin yannda yer alabilecei imajn yaratmaya alt. Buradaki Mladenovun amac, zaman kazanarak, bunalml dnemi atlatmak, ayrca Jivkovun brakt ynetici kadrolar ve brokrasiyi zedelemeden snavdan geirmekti. Dier taraftan Bulgar kitlelerini, Bulgaristann ekonomi ve siyasi sorunlarndan uzak tutarak, onlar Trk aznlnn haklarndan gelinmesi icap eden,Radost VANOVA: Folklore of Change, Folk Culture in Post-Socialist Bulgaria, Academia Scientiarum Fennica, Helsinki, 1999, p.16-18. COMECONun dalmas Bulgaristan ekonomik krize girdii gibi ticaret alan da ar etkilendi. Ayrca 1989 yln yaz ortasnda Trklerin g nedeniyle birok toprak ekilmeden terk edildii iin hasat oran ok dmt. Ocak 1992de Bulgaristann enflasyon oran %30du. rn fiyatlar da nceki yldan 5 kat daha ykseldi ve isizlik oran devam ederek 400.000 kiiye ulamt. Btn bunlarn sonucunda cinayet ve hrszlk oran ok byd.bkz: R. J. CRAMTON: a.g.e., p.309-312. 91 smail AVU: Hayal Deirmenleri Durdu Yeni Trkiye, 16. Say, 1994, s. 1790 92 Milli karlar Koruyucularnn kendi Bulgar milletine, 1923 ylnda, Aleksandr Stamboliyski ynetimindeki ifti hkmetini komnistlerin onay ile, Bulgaristan Trkleriyle ibirlii yaptklarndan ve onlarn haklarn savunduklarndan dolay, kanl bir ekilde devrildi. Bunlar Bulgar milletinin bana, Balkan, I ve II Dnya Savalar sonlarnda, defa felaket getirmilerdi. Bulgar tarihi bu felaketleri, Milli Felaket olarak tantr. 1989larda da komnizm rklna byyen bu gler Bulgaristann demokratik ynden gelimesini nleyerek 4. milli felaket srecini uzatmaktaydlar. Bkz. Ahmet TACEMEN: a.g.e., s.161-165.90

bir tehlike gibi gstermeyi tasarlamaktayd. Mladenov, Jivkov yanls olarak yetimi ve yirmi yldan fazla, onlarla ibirlii yapmt. Gizli Panslavist gr tayan Milli karlar Savunma Komitesi, 24 saat iinde, devlet tarafndan yasalatrlarak her protesto yrylerine izin verdi.

Bir taraftarda i-etnik atmalar nlemek iin baz nlemler alnd. Mslman imam hocalar ayrlma veya zerklik gibi taleplere kar olduklarn belirleyen Ba Mftnn dilekesini imzalayp, Bulgaristann tek resmi dilinin Bulgarca olduunu ve Milli Sosyal Konseyin kurulmasn (Ocak 1990da) desteklediklerini ileri srdler.93

Milli Sosyal Konseyin ve hkmet tarafndan imzalanan Trk isimlerinin geri verilmesi ile ilgili dilekenin onaylanmas iin Milli Meclise neri sunulmutu. Bu dileke Ocak 1990da Milli Meclis tarafndan kabul edildi. Hkmet, Trklerin dini hak ve zgrlklerini geri vermek inisiyatifinde bulunurken bir taraftan bu yeni etnik siyasete kar kan milliyeti Bulgar halk, dier taraftarda hkmetten daha ok ayrcalkl haklar talebinde bulunan Trkler Sofyada yrye baladlar. ki etnik grubun bu protestolar sonucunda yksek dzeyde olan Etnik Sorunlarda Halk Konseyi kuruldu. Bundan sonra aznlk haklarnn iade edilme prosedr hzlandrld. Parlamento Mart 1990da yasal prosedrle gerekleecek Trk isimlerinin iade edilme kararn onaylad.94 Etnik sorunlar zmekle ykml Halk Konseyi bir yl ierisinde fazla olumlu grmeler yaplmadan kapatld. Bunun yerine sosyal gruplarn problemlerini zen daha belirsiz olan Sosyal ve Demografi Sorunlar Milli Konseyi kuruldu. Bulgaristann etnik sorunlarna bara zm arayan dier nemli hareketlerden biri de 1991de Trklerin Hak ve zgrlk Hareketi (HH) Anayasa Mahkemesi tarafndan yasal siyasi parti gibi tannmas oldu. Bulgar Anayasas, etnik temelli partilerin kurulmasn yasaklamasna ramen, Anayasa Mahkemesi HHe yasal onayn verdi. nk HH Trk toplumunun politik menfaatlerini temsil eden bir parti olarak ortaya kmt.

VASS LEV: Post-Communist Bulgarias Ethnopolitcs, a.g.m., p. 40 POULTON: a.g.e., p. 168-169 Bulgaristann gei dneminin gelimeleri hakknda daha ok bilgi iin bkz: Birgl-okun. DEM RTA: Bulgaristanla Yeni Dnem. Souk Sava Sonras Ankara-Sofya likileri, ASAM, Ankara, 2001.94

93

Bulgaristanda Trk aznl ile i-etnik iddeti nleyen d faktrlerden bazlar ise unlard: Avrupa Birlii, demokrasinin kresel egemenlii, komu lkelerin koruma politikalar ve hkmet- ii farkl kurulularn etkisi.95

Bulgaristann Bat Avrupa standartlarna uymas iin sivil ve siyasi hayatn dzeltmesinde nemli olan, aznlklara btn temel haklarn tanmak ve milli tutarl ve egemenliini korumak arasndaki dengeyi bulmak ve srdrmekti. Bulgaristann bu dengeyi bulmasna yardmc olan faktrlerden biri de hkmet d kurululardr (NGOs). Bulgaristanda hkmet d kurulularn ve vakflarn says yeterince byktr. Bu kurulular ok-etnikli Bulgaristan iinde sosyal barn korunmas iin gerekli ve etkili olduklarn kantladlar.

3. Bulgaristanda Aznlklarnn Hukuki Stats A. 1991 Anayasas erevesinde Aznlk Haklar Bulgaristann yeni ynetimi, 15 Ocak 1990 tarihinde, Halk Meclisinde, Anayasann birinci maddesindeki, Komnizm ve Sosyalizmle ilgili, iki hkm kaldrarak, dnyaya Bulgaristan ynetiminde komnist temelinden vazgeildiini duyurdu. Anayasaya

totalitarizmin sonu ve milli karlar koruyabilecek iktidarlarn oluturulmasn temin edecek, yasalarn getirilecei bildirildi.96 Haziran 1990da Bulgaristan yeni anayasasn hazrlayacak Byk Milli Meclis iin seimler yapld. Bu seimleri kazanan Bulgar Sosyalist Partisi (BSP) Mslmanlara kar uygulanan asimilasyon kampanyasn knamaya balad.

12 Temmuz 1991de kabul edilen Bulgar Anayasas aznlk kavram iermemektedir. Konuya resmi adan bakldnda Bulgaristann anayasas ve imzalad btn uluslararas belg