1Kush e solli Doruntinn

2KAPITULLI I PARE Stresi ishte ende n shtrat, kur iu duk se dgjoi nj trokitje te porta: tang, tang, tang. Shtrngoi faqen fort pas nnkrejses, me shpres se do ta mbyste trokitjen, por pas pak ajo u prsrit. Kush dreqin troket q pa gdhir, tha me vete ankueshm duke hedhur mbulesn. Ndrsa zbriste shkallt, te porta trokitn pr her t tret, por tani, nga ritmi i goditjes s dorezs metalike, Stresi e mori me mend se kush ishte prjashta. Ai hoqi llozin e hekurt dhe e hapi portn me nj t trhequr. Pyetjen 'dreqin ke q m zgjon q pa gdhir?, pavarsisht se nuk e tha, ai e kishte n syt e buhavitur dhe n krejt pamjen e tij.

Ka ndodhur dika, shpejtoi t thoshte ndihmsi i tij. Stresi vazhdonte ta shikonte n nj mnyr pyetse, me syt q dukej sikur thoshin: t

shohim nse ajo q ka ndodhur sht e till, saq ti duhet t vish e t m prishsh qetsin q me nat. Po Stresi e dinte se n raste t tilla ndihmsi i tij gabonte rrall dhe, sa her q ishte matur t'i shfrynte n astin e fundit, kishte qen i detyruar t hiqte dore prej zemrimit. Tani do t dshironte q ndihmsi i tij t kishte gabuar vrtet, n mnyr, q t mund t'i shfrynte si duhej.

E far? tha ai m n fund. Vshtrimi i ndihmsit rrshqiti nj grime mbi syt e shefit t tij, pastaj, si bri nj hap

prpara, raportoi: Zonja plak e Vranajve dhe e bija e saj, Dormitina, q ka mbrritur mbrm natn, n rrethana krejtsisht misterioze, jan t dyja n agoni, duke dhn

shpirt n shtrat. Doruntina? ia bri Stresi hutueshm. Si sht e mundur? Ndihmsi mori frym i lehtsuar: trokitja e tij ishte e prligjur plotsisht. Si sht e mundur? prsriti Stresi dhe frkoi syt, si pr t hequr q andej nj

mbeturin gjumi. N t vrtet kishte fjetur shum keq. Madje s'i kishte qUuar ndonjher q pas nj shrbimi t gjat, dyjavor, nata e pare n shtpi t ishte kaq e mundimshme. Jo gjum, por nj ankth i vrtet. Si sht e mundur, tha pr t treten here. Ajo sht martuar aq larg, sa n asnj zi t familjes s'ka ardhur dot.

Pikrisht, tha ndihmsi. Jua thash: ka mbrritur mbrm n rrethana krejtsisht misterioze.

E pastaj? E pra, jan t dyja t shtrira n shtrat, n agoni.

udi! Ka goditje, krim? Ndihmsi tundi kokn. S'e besoj. sht m tepr nj shtje tronditjeje. Ti i pe?

Po. Flasin gati prart t dyja. Nna e pyet: kush

3t solli, moj vajz? Ajo i prgjigjet: Vllai, Kostandini. Kostandini? Po ai ka tre vjet q ka vdekur, bashk

me tr vllezrit e tjer. Pikrisht kt i thot e ma, sic m treguan grat fqinje, q u rrin te koka. Por vajza ngul kmb q mbrm von, pak koh pas mesnate, ka ardhur pikrisht me t.

udi, tha Stresi, kurse me vete ia bri: e tmerrshme. Ata qndruan nj cop her pa folur prball njri-tjetrit, gjersa Stresi, ngaq ndjeu ftoht,

u kujtua se ishte i paveshur. Pritm pak, tha ai dhe hyri brenda. Q brenda u dgjua zri i prgjumur i s shoqes q pyeste 'sht, Stres? dl.e fjalt e

prgfigjes s tij, q nuk dalloheshin. Doli pas pak i veshur me uniformen kapitenit t krahins, e cila ia tregonte edhe m t gjat e m t ngusht trupin.

Shkojm atje, tha. Nj cop rrug e bn pa folur. Ca fletza trndafili t bardh t rna prpara nj porte, iu

dukn Stresit s mund ta ndihmonin t kujtonte nj copz ndrre q, pr udi, e kishte pare midis atij gjumi t turbullt.

sht dika gjithsesi e jashtzakonshme, tha ai. Pothuajse e pabesueshme, ia ktheu ndihmsi. N fillim, t them t drejtn, gati sa

s't besova. E mora me mend. Dhe n t vrtet s'sht pr t'u besuar.sht vrtet nj enigm. M tepr se nj enigm, tha Stresi. Sa m tepr q e mendon, aq m e pakapshme

t duket. Gjith puna sht t gjendet se si pati mundsi t vinte Doruntina, tha ndihmsi. Si? Kyi i nigmes sht t gjendet se si erdhi Doruntina, rne 'njeri, apo, m mire, me

'mnyr. Me 'njeri, prsriti Stresi, me 'mnyr... sht e qart q ajo nuk thot t

vrtetn. Tri her e pyeta se si erdhi, por ajo nuk jepte shpjegime. Dika fshihte. E dinte q krejt vllezrit e saj, bashk me Kostandinin, kishin vdekur? pyeti Stresi. S'di 't them. Besoj se jo. Ka mundsi t mos e dinte, tha Stresi. Ajo sht martuar aq larg, saq qysh nga

dita e dasms nuk ka ardhur dot asnjher n shtpi. Kjo sht hera e pare q vjen, me sa di une.

Fakti q s'erdhi as n zin e tmerrshme t nnt

4vllezrve, do t thot se nuk e dinte mynxyrn, tha ndihmsi. Zonja plak ankohej shpesh q vajza u martua aq larg dhe q n kt dite t zez nuk iu gjet pran.

Pyjet e Bohemis, ku ajo sht martuar, jan tepr larg, tha Stresi. S paku dy jav rrug q kndej, n mos m tepr.

N mos m tepr, prsriti ndihmsi. sht pothuajse zemra e Evrops. Ndan udhs Stresit i zun syt prap fletza t bardha trndafilash, thuase nj dore e

padukshme i ki shte shkundur gjat nats.

Sidoqoft me dik erdhi q andej, tha ai. Po me k? Natyrisht q nna, ashtu si ne, nuk e

beson at q thot vajza, se erdhi me t vdekurin. Po perse do ta fshihte njeriun q e solli? S'e marr dot me mend. sht tepr e ngatrruar. Prsri nj cop rrug e bn pa folur. Ajri i vjesh

ts ishte i ftoht. Ca sorra fluturonin ultazi duke krokllitur. Stresi i ndoqi me sy nj cop her.

Do t kemi shi, tha ai. Kur sorrat krrokasin kshtu, do t thot se u dhembin vesht nga afrimi i shiut.

Ndihmsi vshtroi andej, por nuk tha asgj. Pak.m pare dika the pr tronditjen q ka shkaktuar agonin e t dyjave, tha Stresi. Po, u prgjigj ndihmsi, duhet t ket qen nj tronditje e madhe (ai e shmangu fjaln e tmerrshme, sepse shefi i kishte br vrejtje

q e prdorte at vend e pa vend). Prderisa s'ka dhe s'ka se si t ket shenja goditjeje, sic do ta shihni edhe vet, agonin e t dyjave e ka shkaktuar nj tronditje e pazakont.

Mendon se nna ka br papritur nj zbulim t tmerrshm? pyeti Stresi. Ndihmsi i nguli syt. Vet i prdor f jalt si t ket qejf, mendoi vettimthi, kurse t

tjerve ua z n gryk. Nj zbulim i nns? tha ai. M tepr do t besoja se t dyja, n t njjtn koh,

bn nga nj zbulim t tmerrshm, sic that ju. Duke vazhduar t kmbenin mendime pr tronditjen q nna dhe e bija i kishin shkaktuar

njra-tjetrs, (pr shkak t puns s prditshme fjalt e Stresit dhe t ndihmsit t tij i afroheshin prher e m tepr stilit t nj raporti hetimor), ata t dy rindrtuan pak a shum skenn q mund t kishte ndodhur n mesnat. Porta e shtpis s vjetr kishte trokllitur n nj or t pazakonshme dhe n pyetjen e zonjs plak kush sht, q jasht ishte dgjuar zri: Jam Doruntina. Duke ecur drejt portes pr ta hapur, krejt e hutuar nga e papritura, pa e besuar aspak se po dgjon zrin e vajzs s vet, plaka, si pr t hequr dyshimin, pyet po

5kush t solli?. Sepse ka tre vjet q ajo e prt vajzn t'i vij pr t'iu gjendur pran n fatkeqsi dhe vajza s'vjen e s'vjen. Q jasht Doruntina i prgjigjet: M solli im velia, Kostandini. Ktu plaka ka marr goditjen e pare. Ka mundsi q ajo, me gjith tronditjen, t ket pasur fuqi t'i thoshte s bijs: 'flet kshtu, Kostandini, bashk me vllezrit, kan tre vjet q treten nn dh. Tani sht radha e Doruntins pr t'u tronditur. N qoft se ajo kujton se ka ardhur vrtet me Kostandinin, tronditja sht e dyfisht: nga njra an, merr vesh se Kostandini bashk me vllezrit e saj kan vdekur, nga ana tjetr, kupton se paska udhtuar me nj fantazm. Ndrkaq nna plak gjen aq fuqi sa pr t hapur portn, me nj shpres t fundit se nuk i dgjoi mire fjalt e vajzs apo q i

bn vesht, ose q, n fund t fundit, s'ishte Doruntina ajo q trokiste te porta. T njjtn shpres p'ati ndoshta edhe Doruntina prjashta. Mirpo porta u hap, ato i prsritn njra-tjetrs po ato fjal dhe kshtu tronditja e t dyjave erdhi e u b vdekjeprurse.

E megjithat e gjith kjo pak sht e besueshme, tha Sresi. Ashtu them edhe une, tha ndihmsi, ve nj gj sht e vrtet: fakti q ato t dyja

ndodhen n agoni, tregon se dika ka ndodhur midis tyre. Dika ka ndodhur, prsriti Stresi. Natyrisht q dika ka ndodhur, por eja merre

vesh. Nj rrfim , i tmerrshm nga ana e s bijs, pra nj zbulim po aq i tmerrshm pr nnn. . . ose. . .

Ja shtpia, tha ndihmsi, ndoshta dika do t marrim vesh. Shtpia e madhe dhe e zymt u shfaq q larg n mbarimin e nj fushtire. Toka e lagsht

ishte plot me gjethe t verdha gjer atje. Shtpia, q kishte qen dikur nga m t mdhat e m t rndsishmet e principats, rrezatonte tani q larg braktisjen dhe zin. Shumica e kanateve t kateve t siprme ishin t mbyllura, streht vende-vende t dmtuara dhe trualli prpara saj, me ata drur t vjetr pak t pjerrt e gjith myshk, ishte krejtsisht i shkret.

Stresit iu kujtua varrimi i nnt vllezrve Vranaj, tre vjet m pare. Fatkeqsi kishin ndodhur prher, njra m e rende se tjetra dhe nganjher t tilla, saq dukej se prej kujtimit t tyre mund t t shptonte vetm menduria, por nj gjm e till, nnt arkivqle djemsh nga nj shtpi brenda nj jave, s'mbahej mend n asnj brez njerzor. Dhe gjithka kishte ndodhur pes jav pas dasms madhshtore t vajzs s vetme t shtpis, Doruntins. Kishte sulmuar papritur nj ushtri normande dhe t nnt vllezrit qen nisur pr n luft. Shum vllezr nga nj familje qen nisur prher n luftra edhe m t mdha e m t prgjakshme. Por asnjher s'kishte ndodhur q t vriteshin qoft edhe gjysma e tyre. Mirpo ushtria armike pasksh qen kt her tjetr

lloj. Ishte nj ushtri e smur nga murtaja, kshtu q gjith ata q morn pjes n t, fitimtar e t mundur, vdiqn njlloj, disa gjat betejs, disa pas mbarimit t saj. Shum shtpi ran n zi me dy, tri e disa her katr vdekje, por me nnt vdekje ishte vetm njra:

6shtpia e Vranajve. Varrim m i madh s'mbahej mend ndonjher. Erdhn gjith kontt e baronet e principats, erdhi vet princi, madje edhe kont e duk nga principatat fqinje.

Stresit i kujtoheshin mire t gjitha dhe mbi t gjitha i kujtohej pshprima e prgjithshme: si nuk iu gjend pran s ms, n kto dite t zeza, vajza e vetme, Doruntina! Sepse ajo ishte e vetmja q s'e kishte marr vesh mynxyrn.

Stresi pshertiu. Sa shpejt kishin kaluar kta tre vjet. Porta e madhe me kanatet e drunjta, t kalbura n dy-tri vende, ishte gjysm e hapur. Ata kaluan njri pas tjetrit prmes oborrit, Stresi prpara dhe ndihmsi i tij pas, dhe hyn n shtpi, nga brendsia e s cils visnin ca pshprima e zhurma t lehta. Dy-tri gra t shkuara n mosn, me sa duket nga shtpit fqinje, i vshtruan dy t porsaardhurit me ca sy pyets.

Ku jan ato? pyeti Stresi. Njra nga grat bri me kok n drejtim t nj dere. Stresi hyri i pari n nj kthin t gjer,

pak t ndriuar, ku gjja e pare q binte n sy ishin dy krevate t mdha, n t dyja ant e kundrta t kthins. Pran do krevati, me sy t ngulur prpara, rrinte nga nj grua.

Ikonat n mure dhe dy shandan t mdhenj bakri mbi oxhakun e pandezur prej kohsh i jepnin nj prndritje t fundit zymtis s dhoms. Njra prej grave ktheu kokn nga t porsaardhurit. Stresi qndroi nj grime n vend, pastaj i bri shenj gruas t afrohej.

Ku sht shtrir nna? pyeti me z t ult. Gruaja tregoi me sy njrin nga krevatet. Dhe tani na lini pak vetm, tha Stresi. Gruaja

hapi gojn, sic duket, pr t kundrshtuar, por, kur pa uniformen e Stresit, nuk tha asgj. Ajo shkoi te shoqja

e saj, q ishte fare plak dhe t dyja doln heshturazi nga dhoma. Duke ecur me kujdes pr t mos br zhurm, Stresi iu afrua krevatit ku ishte shtrir plaka.

Koka e saj ishte mbshtjell me nj kapu t bardh.

Zonj, i foli me z t ult, Zonja Mme, (Kshtu e thrrisnin zakonisht, qysh nga vdekja e djemve). Jam Stresi, m njihni? Ajo hapi syt. Ata dukeshin t ftoht nga tmerri e nga zia. Nj cop her ai e duroi

vshtrimin e saj, pastaj, duke afruar kokn edhe m te nnkrejsa e bardh, pshpriti : Si jeni, Zonja Mme?

Shenja q bri ajo me sy, ishte e pakuptueshme. Doruntina ka ardhur mbrm? pyeti Stresi.

E shtrira bri -pome sy. Pastaj syt e saj vazhduan ta vshtronin drejt Stresin, sikur krkonin dika prej tij. Stresi qndroi ca caste n mdyshje.

Po si ndodhi? pyeti ai fare ultazi. Kush e solli?

7Plaka mbuloi syt me njrn dore dhe nga nj lvizje e koks u kuptua se humbi ndjenjat. Stresi i kapi dorn dhe me vshtirsi i gjeti pulsin. Ai punonte.

Thirre njrn nga grat, i tha Stresi me z fare t ult ndihmsit. Tjetri doli dhe u kthye pas pak bashk me nj grua. Stresi e la dorn e plaks dhe me po ata hapa t kujdesshm iu afrua krevatit ku ishte shtrir Doruntina. Tani i dalloi flokt e saj t verdh mbi nnkrejse. N zemr ndjeu nj smbim, por ai rrinte disi mnjan, i paprzier me ngjarjen q porsa kishte ndodhur. Ishte nj smbim i vjetr, q kishte lidhje me dasmn e saj, tre vjet m pare, ather kur ai, Stresi, n astin q ajo po largohej hipur mbi kalin e bardh t nusris, midis karvanit t krshqve, kishte ndier nj pikllim t till n zemr, saq gati kishte pyetur veten me z: po 'kam kshtu? Ishin t gjith disi t piklluar, dhe jo vetm nna e vllezrit, por krejt gjindja, sepse ajo

ishte e para vajz q martohej kaq larg, mirpo pikllimi i Stresit ishte i nj natyre t veant. Dhe n ato caste q ajo po ikte, ai befas e kishte kuptuar se ajo ndjenj e mbl, q kishte pasur koht e fundit pr t s'kishte qen vese dashuri. Por ajo kishte qen nj dash uri tjetrlloj, e holluar si mjegulla, mbi nj hapsir t paniate, e padendsuar asnjher, e frenuar prej tij qetsisht. Ishte si vesa e mngjesit, kishte rn vetm minutt e para t zgjimit dhe pastaj, n ort e tjera t dites dhe t nats qe trhequr gjithmon. Dhe i vermi ast kur ajo mjegull kaltroshe qe prpjekur t dendsohej e t krijonte nj re, ishte asti i ikjes s saj. Por ai kishte qen ast i 'shkurtr, q ishte harruar shpejt.

N kmb, prpara shtratit t saj, Stresi vshtroi nj cop her fytyrn e Doruntins. Ishte po aq e bukur si ather, n mos m tepr, me at vijn e buzve q ia bnte ato t rnda dhe t lehta njkohsisht.

Doruntin, i foli ai me z fare t ult. Ajo hapi syt, n t cilt kishte nj zbrazti q s'po

mbushej dot me asgj. Stresi u mundua t'i buzqeshte. Doruntin, i foli prsri, mire se erdhe! Ajo vazhdonte ta shikonte ngultazi. Si e ndien veten? tha Stresi ngadal dhe, pa e ditur as vet pse, i zuri dorn. Dora e

saj ishte e ngroht val. Doruntin, vazhdoi ai m z fare t ult, ti ke mbrritur mbrm pas mesnate, apo jo?

Ajo bri nj po me sy. Stresi deshi ta shtynte edhe pak pyetjen q e mundonte, por ajo i doli vetvetiu:

Po kush t solli? v Syt e saj mbetn t palvizshm nn vshtrimin e tij. Kush t solli, Doruntin? prsriti ai.

Ajo nuk ia hiqte syt, me at boshsi t pashpres

8n mes. Ti i the nns se t solli yt velia, Kostandini, apo

jo?Ajo bri prap po me sy. Stresi u prpoq t gjen

te shenjat e menduris n syt e saj, por ata, si edhe m pare, ishin t zbrazur nga gjithka. Po ti ndrkaq besoj se e ke marr vesh q yt velia ka tre vjet q s'sht m, tha Stresi

me po at z t shuar. Lott, prpara se t'i shihte te ajo, i ndjeu brenda,vtes. Ishin ca lot tjetrlloj, gjysm t dukshm, gjysm t prekshm. Nn at lotri fytyra e saj u b edhe m e largt. 'm gjeti kshtu, dukej sikur thoshin tani syt e saj. Pse s'm besoni...

Stresi ktheu kokn ngadal nga ndihmsi i tij dhe nga gruaja tjetr q po rrinin pran sh tra tit t zonjs plak dhe u bri shenj t dilnin. Ai u prkul prap mbi gruan e re dhe i lmoi dorn.

Po si erdhe, Doruntin? Si e bere gjith kt udh t gjat? Syt e saj, t zmadhuar jasht mase, dika prpiqej t'i mbushte. Pas nj ore Stresi doli. Ai ishte pak i zbeht n fytyr dhe, pa kthyer kokn e pa i thn

asgj askujt, eci drejt portes s jashme. Ndihmsi i ra pas. Dy-tri her u mat ta pyeste nse pohoi ndonj gj Doruntina, por nuk guxoi.

Kur po kalonin t dy ndan kishs, u duk sikur Stresi donte t kthehej te varreza, por n astin e fundit ndrroi mendje.

Ndrsa ecnin n rrug, ndihmsi ndiente nga t gjitha ant vshtrimet kureshtare t njerzve.

shtja nuk sht e thjesht, tha Stresi, pa e vshtruar ndihmsin. Parashikoj q ajo t prhapet

e t bj buj, prandaj pr do rast m duhet t'i bj nj raport kanceleris s princit. E quaj t nevojshme t'ju v n dijeni n lidhje me ngjarjen q ka ndodhur duke u gdhir

tetori i ktij viti n shtpin bujare t Vranajve, ngjarje e cila mund t ket pasoja t paparashikuara.

-, N mngjesin e l l tetorit, zonja plak e Vranajve, q, sic dihet, jeton e vetme pas vdekjes n luft t nnt djemve t saj, u gjet n nj gjendje tronditjeje nervore, bashk me t bijn, Doruntinn, e cila, sipas pohimeve t saj, ka mbrritur aty nga mesnata, e sjell prej t vllait, Kostandinit, i vdekur edhe ky para tre vjetsh, si vllezrit e tjer.

Pasi shkova n vendin e ngjarjes dhe u prpoq t fias me t dy grat fatkeqe, erdha n prfundim se as njra prej tyre nuk jep shenja mendurie, megjithse ajo q pohojn ato drejtprdrejt apo trthorazi, sht ;

9gjithsesi e rrt dhe e pabesueshme. Ktu duhet nnvizuar se t dyja ndodhen ende nn goditjen e forte q i kan shkaktuar njra-tjetrs, vajza duke i thn s ms se e solli vllai, Kostandini, dhe nna, duke i dhn njoftimin s bijs se Kostandini, bashk me gjith vllezrit, prej kohsh s'jan m n kt bote.

U prpoqa t merrem vesh me Doruntinn dhe ajo q tregoi midis turbullirs, ishte pak a shum kjo:

N mbrmjen e nj prej ditve t fundit (ditn e sakt nuk e mbante mend kurrsesi), n qytetin e vogl t Evrops Qendrore, ku jetonte me t shoqin pas martess, e lajmruan se e krkonte nj shtegtar i panjohur. Pasi doli nga shtpia, ajo pa prjashta t porsaardhurin hipur mbi kal, i cili iu duk si Kostandini, megjithse mezi njihej ngaq ishte krejt i pluhurosur nga rruga e gjat. Por, kur shtegtari q nga maja e kalit i tha se ishte Kostandini, q kishte ardhur pr ta marre e pr ta

uar tek e ma, sipas premtimit q kishte br prpara dasms s saj, asaj i iku do dyshim. (Ktu duhet kujtuar zhurma e madhe q u b n at koh pr fejesn e Doruntins n nj vend aq t largt, kundrshtimi i vllezrve t tjer e sidomos i nns, q nuk donte ta jepte vajzn aq larg, kmbngulja e Kostandinit q kjo fejes t bhej dhe m n fund premtimi dhe besa e tij se do t "ishte ai q do fia sillte nns t motrn, sa her q ajo t kishte nevoj pr t.)

Sipas pohimit t Doruntins, asaj iu duk gjithsesi e uditshme sjellja e t vllait, i cili as nuk zbriti nga kali, as pranoi t hynte n shtpi, por nguli kmb q ajo t nisej sa m pare me t, madje, kur ajo e pyeti

se perse duhej t vente me kaq ngut dhe, n qoft se vente pr t mire, t vishte rrobat e festes, n qoft se vente pr fatkeqsi, t vishte rrobat e zis, ai, pa i dhn shpjegime i tha: Eja kshtu sic je. E gjith kjo ishte e panatyrshme dhe kundr do rregulli t mirsjelljes, por ajo, e djegur nga malli, sic qe kta tre vjet larg vendit dhe njerzve t saj (ishte nj vermi e till atje q s'thuhet dot, jan fjalt e saj), nuk e bri t gjat, i la t shoqit nj pusull dhe hipi n vithet e kalit, pas t vllait.

Gjithmon sipas pohimit t saj, udhtimi vazhdoi gjat, megjithse ajo nuk ishte n gjendje t sakisonte kohn. Tha se mbante mend vetm nj nat q s'kishte t mbaruar dhe shum yje q vraponin tufa-tufa npr qiell, por kjo pamje mund t jet shkaktuar nga rendja e kalit, shoqruar me dremitjen e herpashershme t saj. Ktu sht me interes t vrehet se ajo s'mban mend t ket udhtuar ditn. Kjo ide asaj mund fi jet shkaktuar nga dy arsye: ose ka dremitur, a ka fjetur gjat ecjes ditn, kshtu q s'mban mend asgj, ose ndaj t gdhir kan pushuar dhe kan fjetur t dy, duke pritur t bjer nata, pr t vazhduar udhtimin. Nga kjo hamendje e fundit del qart se shtegtari ka dashur t

udhtoj vetm natn. Kjo ka br q n mendjen e Doruntins, e cila ka qen, ve t tjerash, mjaft e lodhur

10

dhe e tronditur, dhjet ose pesmbdhjet ditt dhe rietet e udhtimit, (sa 'sht prafrsisht largsia e Bohemis), t shndrrohen n nj nat t gjat e t pafundme rendjeje. Ny .

Gjat ecjes, duke qen fare pran shtegtarit, ajo ka vn re fare mire se leshrat e tij ishin m tepr se me pluhur, ato ishin gjith balte dhe nga supet i vinte nj er dheu t lagsht. Dy-tri her e ka pyetur pr kt gj, por ai i sht prgjigjur se udhs e kishte zn disa her shiu, kshtu q pluhuri i lagur i qe shndrruar n thrrime balte mbi trup dhe mbi leshra.

Kur m n fund, n mesnatn e tetorit, i panjohur, (le ta quajm kshtu at q motra e mori pr t vllan e saj), mbrriti bashk me Doruntinn pran shtpis s Zonjs Meme, ai e ndaloi kalin, i tha asaj t zbriste e t shkonte n shtpi, ndrsa ai vet do t vonohej pak, sepse kishte nj pun te kisha. Pa pritur prgjigjen e saj, ai eci n drejtim t kishs dhe t varrezs, ndrsa ajo e prshkoi gati me vrap rrugn gjer te porta e shtpis dhe trokiti. Q nga brenda zonja plak pyeti kush ishte, dhe, kur vajza i tha se ishte Doruntina dhe se e kishte sjell Kostandini dhe nna iu prgjigj se Kostandini kishte tre vjet i vdekur, ato psuan t dyja tronditjen q i bri t zn shtratin, ku ndodhen akoma tani.

E gjith kjo histori, e cila duhet pohuar se sht tepr e errt, ka dy mundsi shpjegimi: ose dikush, pr nj arsye ose nj tjetr, e ka mashtruar Doruntinn, duke u paraqitur te ajo si vllai, Kostandini, pr ta marre me vete, ose Doruntina vet, pr nj arsye ose nj tjetr, nuk tregon t vrtetn dhe e fsheh mnyrn se si ka ardhur, apo njeri un q e ka sjell.

E quajta t nevojshme t'ju bj nj raport pak a shum t hollsishm pr ngjarjen, pr arsyen e thjesht se kemi t bjm me nj nga familjet m t mdha t prin

cipats dhe, ve ksaj, ngjarja sht e till, q mund t shkaktoj turbullira shpirtrore te njerzit.

Kapiteni Stres.

Si e nnshkroi raportin, Stresi vshtroi nj cop her, me ca sy t prhumbur, shkrimin e tij t pjerrt. Dy-tri her kapi pendn dhe u mat t prkulej mbi letrn, pr t shtuar, pr t hequr, apo ndoshta pr t ndrequr dika, por, sa her q deshi ta bnte kt, dora, bashk me pendn, i ngriu n ajr dhe ai e la m n fund dor

shkrimin ashtu sic ishte. ; U ngrit ngadal nga tryeza, e futi raportin n nj

zarf, e vulosi dhe thirri korrierin. Pastaj, kur korrieri u nis, e ndoqi me sy nj cop her q pas dritares. Qndroi ashtu gjat, ndrsa ndiente dhembjen e koks, q sa vente i shtohej. Nj grumbull hamendjesh prpiqeshin t dyndeshin, si npr nj porte t ngusht, n trurin e tij. Ai frkoi ballin me dore si pr t penguar rrjedhn e tyre. Perse ta bnte kt nj shtegtar i panjohur? Dhe n qoft se nuk ishte kjo, n qoft se nuk ishte fjala pr nj mash trues,

11

ather pyetja ishte akoma m e vshtir: 'fshihte valle Doruntina? Ai u vrtit nj cop her npr zyr dhe, sa her q i afrohej dritares, vshtronte shpinn e korrierit, q sa vente zvoglohej, n udhn midis plepave t zhveshur. E sikur t mos t jet as e para, as e dyta, tha me vete papritur, sikur t jet dika tjetr, q mendja sht vshtir t ta rrok?

Stresi qndroi nj hop n vend, me shikimin t ngulur n dysheme, pastaj u drejtua nga dera, zbriti me shpejtsi snkallt dhe, duke i thirrur q nga korridori ndihmsit t vet, doli n rrug.

T shkojm te kisha, i tha ndihmsit, kur ndjeu hapat dhe frymmarrjen e tij t shpeshuar, pas shpins s vet. T inspektojm varrin e Kostandinit.

Ju ka shkuar mire ndr mend, tha ndihmsi. N fund t fundit, e gjith historia mbshtetet n ngritjen e dikujt nga varri.

As q m shkon mendja pr nj marrzi t till, tha Stresi. E kam pr tjetr gj. Hapat e tij sa vente bheshin m t gjat, ndrsa me vete ai thoshte: perse e mora kaq pr

zemr kt pun? N t vrtet s'kishte ndodhur as vrasje, as krim CA dhe asgj tjetr e ksaj natyre, pr t ciln ai, si kapiten i krahins, t mbante prgjegjsi.

Edhe pak m pare, n kohn q shkruante raportin, dy-tri her kishte menduar: mos po ngutej t shqetsonte kancelerin e princit me dika t panevojshme? Megjithat nj z i brendshm i thoshte se s'ishte ashtu. Dhe po ai z i prsriste se kishte ndodhur dika e madhe, prtej vrasjes dhe krimit, dika prpara s cils gjith vrasjet dhe krimet dukeshin si banalitete t vogla.

Kisha e vogl, me kulln e kambanores t riparuar rishtazi, ishte tani fare pran, po Stresi ndrroi papritur rrug dhe u fut n varrez, jo nga porta e hekurt, q lidhej me oborrin e kishs, por nga nj portez e vogl druri, q mezi binte n sy. Ai s'kishte qen prej kohsh n

varrez.dhe mezi orientohej. Kndej, tha ndihmsi, q vinte pas, varret e djemve t Vranajve duhet t jen

kndej. Stresi u kthye dhe eci pas tij. Dheu vende-vende ishte i shkrift. Nga konizmat e vogla

gjysm t nxira, me dyllin e qirinjve t ngrir t pikuar anash, vinte nj pikllim i qet. Nj pjes e varreve kishin zn myshk. N ver ktu duhet t jet freskt, mendoi Stresi.

Ndihmsi i tij ishte larguar tani mjaft, duke kthyer kokn her n njrin drejtim, her n tjetrin, midis varreve. Stresi u prkul pr t drejtuar nj kryq t anuar, por ai ishte i rende dhe e la sakaq e eci m tej. Ndihmsi ia bnte me shenj q nga larg: i gjeta m n fund.

Stresi u afrua. Varret ishin vendosur rresht, t bra nga i njjti gur i zi dhe me t njjtn forme, q t kujtonte dika midis kryqit, shpats apo njeriut t rrzuar prdhe me krah hapur.

12

Secili varr kishte te koka vendin e grryer pr konizmn e qirinjt dhe nn t emrin e t vdekurit.

Ja varri i tij, tha ndihmsi, me nj z t shuar. Stresi ngriti kokn dhe pa se ai ishte zverdhur n fytyr.

'ke kshtu?>

Ndihmsi tregoi me dore varrin. Shikoni me kujdes, tha ai. Gurt kan lvizur. Vrtet? ia bri Stresi, duke u prkulur pr t pare m mire n drejtimin q po i

tregonte ndihmsi. Ai vshtroi me kujdes nj cop her t gjat, pastaj drejtoi trupin. Me t vrtet, ka njfar lvizjeje.

A s'jua thash? ia bri ndihmsi, n zrin e t cilit przihej knaqsia q shefi ra n nj mendje me t me nj drithrim t re frike.

Megjithat kjo s'do t thot asgj, tha Stresi. Ndihmsi ktheu kokn me habi. Syt e tij dukej sikur thoshin: natyrisht q nj shef duhet ta

ruaj dinjitetin n fardo lloj gjendjeje, por ka ca caste kur harrohen grada dhe detyra dhe gjithka.

Kjo s'do t thot asgj; prsriti Stresi. E para, sepse gurt mund t jen anuar vet, sic ndodh me shumicn e varreve pas njfar kohe. E dyta, se edhe sikur t pranojm q ata i ka lvizur dikush, ky dikush mund t ket qen shtegtari i panjohur, i cili, para se t jet nisur pr t kryer mashtrimin, i ka lvizur gurt, pr ta br t besueshme daljen e t vdekurit nga varri. Ndihmsi e dgjonte me goj hapur. Ai u mat t thoshte dika, ndoshta nj fjal kundrshtimi, por Stre

si nuk e la. Ose ka m tepr mundsi q kt gj ta ket br

pasi ka ln Doruntinn pran shtpis, vazhdoi ai. Ka t ngjar q, pasi u nda prej saj, erdhi gjer ktu, lvizi gurt e varrit dhe pastaj iku n pun t tij.

I lodhur, Stresi vshtroi shtrirjen e fushs, sikur t krkonte t gjente n t drejtimin q kishte marr i panjohuri. Q kndej dukej shtpia trikatshe e Vranajve, nj pjes e katundit dhe rruga e madhe q tretej n largasi. N at shesh t hapt midis kishs dhe shtpis s zymt kishte ndodhur ngjarja misterioze e nats s tetorit. Ti ik prpara, se une kam nj pun n kish.

Kshtu do t ket ndodhur, tha Stresi, n qoft se Doruntina nuk gnjen. Ndihmsi nuk ia hiqte syt. Dalngadal ngjyra e fytyrs po i vinte n vend.

13

Une do ta gjej at njeri, tha befas Stresi, me z t lart. Fjalt i doln t zhveshura prmes dhmbve, t shoqruara nga nj fishkllim krcnimi, dhe ndihmsi, q e njihte at prej vitesh, e kuptoi se pasioni i tij pr ta gjetur t panjohurin, i kaprcente kufijt e detyrs.

14

KAPITULLI I DYT Stresi nxori nj urdhr, i cili iu shprnda brenda dites gjith bujtinave si dhe pikave t kalimit npr udh dhe lumen j, me an t t cilit krkonte t'i bhej e ditur n qoft se ishin pare gjkund para mesnats s tetorit nj shtegtar dhe nj grua hipur mbi t njjtin kal a mbi kuaj t veant, ose mbi ndonj mjet tjetr udhtimi. N rast se ishin pare, t msohej se npr 'rrug kishin kaluar, sa kishin ndaluar npr bujtina, a kishin ngrn ata vet apo kali, ose kuajt e tyre, dhe mundsisht 'marrdhnie duhej t kishin midis tyre. N fund

t urdhrit shnohej se krkohej t bhej e ditur edhe nse ishte pare vetm nj grua, e pashoqruar nga as

kush. Tani s'kan ku shptojn, i tha Stresi ndihmsit,

kur kryekorrieri lajmroi se qarkorja qe nisur gjer n pikat m t largta. Nj burr dhe nj grua, hipur mbi t njjtin kal, sht nj pamje q l mbres, apo jo? Por edhe n kuaj t ndryshm, sht pak a shum e njjta gj.

Ashtu sht, tha ndihmsi. Stresi u ngrit n kmb dhe filloi t ecte posht e prpjet, nga tryeza e puns te dritarja. Tani s'ka si t na humbasin gjurmt, ve n qoft se kan fluturuar npr re. Ndihmsi ngriti kokn.

Po n gjith kt histori pikrisht nj gj e till nnkuptohet, tha ai, ecja npr r.

Akoma dyshon n nj gj t till? tha Stresi me buzqeshje.

Gjith bota dyshon, u prgjigj ndihmsi. Botes mund t'i lejohet t dyshoj, por jo neve. Nj vrundull ere drodhi papritur dritaren duke hedhur n t pikla shiu. Ja dhe vjeshta e vrtet, tha Stresi mendueshm. Kam vn re se ngjarjet m t

uditshme ndodhin gjithmon n vjesht. N dhom ra heshtja. Stresi mbshteti ballin te dora e djatht dhe nj cop her ndenji

ashtu, duke vshtruar prjashta shiun e imt. Por kjo s'kishte si t vazh donte gjat. Prmes boshit t trurit, kmbngulse, gjith ngut erdhi prap pyetja: 'ishte

valle klorsi i panjohur? Nuk kaluan vese disa minuta q moria e hamendjeve t dyndej pas saj n nj rregullsi t piote. Ishte e qart q i panjohuri dinte dika pr familjen e Vranajve, n mos hollsira, por dramn themelore t

15

shtpis. Dinte vdekjen e vllezrve t saj, dinte gjithashtu besn, premtknin e Kostandinit. Ve ktyre ai dinte udhn q nga konteja e Evrops Qendrore e gjer

n Arbri. Po perse, gati sa s'thirri me z Stresi. Perse e bri kt? Pr t marr ndonj shprblim? Stresi hapi nofullat ngaq iu duk se kjo gj e lodhte. Megjithse motivi i shprblimit dukej banal, ai nuk ishte pr t'u hedhur posht. N t vrtet t gjith e dinin se Zonja Mme pas vdekjes s djemve tri her kishte drguar lajms pr t lajmruar Doruntinn t'i vinte, por dy prej tyre qen kthyer nga udha, duke i thn se s'mundn t kalonin dot. Udha ishte tepr e largt dhe nj pjes e saj kalonte prmes viseve q ishin n luft. Sipas marrveshjes q kishin br, ata i kthyen zonjs plak gjysmn e shprblimit, kurse lajmsi i trete qe zhdukur. Ose kishte vdekur, ose kishte mbrritur tek ajo, por Doruntina s'e kishte besuar. Kishin kaluar dy vjet e gjvsm qysh ather dhe prjashtohei do mundsi q t ishte lajmrimi i tij ai q po e sillte me kaq vones Doruntinn. Ndoshta shtegtari misterioz kishte ndr mend t'i krkonte shprblim Doruntins. por ather kjo vinte n kundrshtim t piote me faktin q ai tha se ishte Kostandini. Jo. mendoi Stresi. puna e shprblimit nuk qndron fare. Po ather cili ishte shkaku o i panjohuri u paraqit te Doruntina? Mos valle nie mashtrim banal me qllim rrmbimi. pr ta shitur pastai si skllave diku n ndonj skaj t humbur? Por edhe kjo binte vetvetiu pr vet faktin q ai e solli at. Q t jet nisur me qllim rrmbimi dhe oastaj giat udhtimit t'i jet ndrruar mendia, ishte pak e besueshme, pr aq sa Stresi i njihte banditt e udhs s madhe. Ve n qoft se ishte fiala pr ndonj armiosi familiare, pr hakmarrje ndai familjes s saj apo t burrit t saj, por edhe kjo ishte pak e besueshme. Goditja e fatit mbi familjen e Doruntins ishte kaq e lemerishme, saq asgj s'mund t'i shtonte asaj rfhuna nierzore. Megiithat duheshin pare me vmendie arkivat e families s madhe, testamentet e sai, trashgimit. gjyqet e vjetra. Ndoshta dika prej tyre do t Mdhte aoft edhe nj fiie drite mbi ngjarjen. E n qoft se sht thjesht nj mashtrim pr qllim aventure, vetm me kal, me nj grua njzetetrevjeare, prmes rra

fshinave t Evrops? Stresi pshertiu thell. Me gjith shpirt donte ta besonte nj gj t till, pur nuk mundte. Dika e pengunte, ndoshta vitet e njpasnjshme t puns, kur ai qe marr kryesisht me ndjekjen e krimeve dhe t punve t errta.

Mendimi vrtitej nga vrtitej dne ktheaej te pyetja e pare: 'ishte valle ai kalors i nats? Doruntina, sic e kishte pohuar vet, nuk e kishte daliuar mire n fillim, i qe dukur si Kostandini, por ishte tepr i pluhurosur dhe mezi njihej. Ai s'kishte zbritur nga kah, s'kishte dashur t takonte kurrknd nga njerzit e familjes s kunatit, (at e njihnin, sepse e kisnin pare n dasm), dhe

kishte dashur t udhtonte vetm natn. Pra ai fshihej nga dika. Stresi nuk e kishte pyetur Doruntinn se a ia kishte pare qoft edhe nj her t vetme fytyrn t panjohurit. Duhej fia bnte patjetr kt pyetje. Megjithse ishte marrzi t mos dyshoje se shtegtari ishte nj njeri

16

q fshihej. Ishte vrtet marrzi t mendoje q ai mund t ishte Kostandini, megjithse puna s'mbetej me kaq... Q ai s'ishte Kostandini kjo dihej, por ai tani po

dyshonte nse ajo. .. ishte Doruntina. Stresi pothuajse e shtyu tryezn pr t'u ngritur. Doli prjashta rrmbimthi dhe me po at

vrull vazhdoi t ecte mes pr mes fushs. Shiu kishte pushuar. Aty-ktu pemt lotarake shkundnin pikzat e ndritura t ujit. Stresi ecte me kok ulur. Ai arriti te porta e shtpis s Vranajve m shpejt se 'e mendonte. Kaloi prmes korridorit t madh, ku grat q u shrbenin dy fatkeqeve ishin shtuar, dhe hyri n kthinn ku dergjeshin ato. Q nga dera pa fytyrn e bardh t Doruntins, me ca sy t palvizshm me rrath mavi posht tyre. Si ishte e mundur t kishte dyshuar? Ishte ajo, me po ata sy dhe po at fytyr, s cils martesa larg nuk i kishte br gj tjetr, vese e kishte pahitur me nj pluhur nigme.

Sindihesh?ithamezt ult,dukeu ulur mbi nj stol pran saj, i munduar nga nj ndjenj faji pr dyshimet e veta.

Syt e saj iu nguln t palvizshm. Kishte dika t padurueshme n at shikim dhe Stresi e hoqi vshtrimin i pari. M fai q po t pyes prsri, tha ai, por kjo sht tepr e rndsishme, m kupton,

Doruntin, sht e rndsishme pr ty, pr nnn, pr t gjith ne. Pra, une doja t t pyesja a ia pe ndonjher fytyrn njeriut

l q t solli?

Doruntina vazhdoi ta vshtronte me po at palviz shmri.

Jo, u prgjigj m n fund me z t pakt. Stresi ndjeu se si gjith ajo gj delikate q ishte

midis tyre mori nj krism tejprtej. Ndjeu nj dshir t omendur ta kapte at pr supesh dhe t'i ulrinte: perse s'tregon t vrtetn, Doruntin. Si sht e mundur t udhtosh dite e net me radh me nj njeri q ti kujton se sht vllai yt dhe t mos ia shikosh asnjher fytyrn? A s't kishte marre malli pr t. A s'ndjeve dshir ta prqafoje?

Si sht e mundur? tha ai. Isha aq e tronditur, tha ajo, qyshse ai tha se jam Kostandini, 'kam ardhur t t marr,

nj ankth i madh m kapulloi krejt. T shkoi mendja pr keq?

Sigurisht. Pr m t keqen: vdekjen. Vdekjen e nns, n radh t pare. Pastaj t ndo

njrit prej vllezrve? Pr vdekjen e secilit me radh. Duke prfshir dhe at vet, Kostandinin.

17

Ndaj e pyete perse i ke leshrat me balte dhe t vjen er dh? Sigurisht. E mjera ti, tha me vete Stresi. Ai u prpoq t merrte me mend se 'ilahtar do t kishte qen

pr Doruntinn sikur qoft edhe vetm disa minuta t kujtonte se po udhtonte mbi kal me t vdekurin. Kurse ajo, me sa duket, nj pjes t rrugs e kishte br me kt dyshim.

Her-her e hiqja mendjen, vazhdoi ajo. Ky sht im velia, thosha me vete, im velia, i gjall. Por. . .

Ajo e la fjaln prgjysm. Por... prsriti Stresi, far deshe t thoshe, Doruntin? Dika m pengonte ta prqafoja, tha ajo me z fare t ult. Nuk e di as vet far. Stresi vshtronte qerpikt e saj, t ulur sipr mollzave. Kisha nj mail t till, nj mail t till, e megjithat s'arrita ta prqafoja dot asnjher. Asnjher, prsriti Stresi. M ka mbetur peng, sidomos tani q e mora vesh se ai s'sht m n bote. Zri i saj u b m i gjall dhe gjoksi po i ulej e i ngrihej m fort. Sikur t prsritej prap ajo rrug, tha ajo, sikur t imundja ta shihja dhe nj her! Ajo ishte krejtsisht e bindur se kishte udhtuar me vllan e vdekur. Stresi nuk e dinte n

ishte m mire ta linte me at bindje, apo t'i shfaqte mosbesimin e tij. Pra, nuk ia pe asnjher fytyrn. tha ai. As n astin q u ndat dhe ai t tha: ti ik

e para n shtpi, se une kam pak pun n kish? As ather, tha ajo. Ishte shum terr dhe s'dallohej asgj. Kurse rrugs isha

gjithmon pas shpins s tij. Po nuk qndruat gjkund? Nuk u lodht?

Ajo lvizi kokn. S'm kujtohet. Stresi priti gjersa syt e saj t gjendeshin prap t

palvizshm nn vshtrimin e tij. Po a nuk t shkoi ndr mend se ai dika fshihte

prej te je? pyeti Stresi. Ai as deshi t zbriste nga kali kur erdhi e t krkoi, as ktheu kokn nga ti gjat udhtimit dhe, me sa duket, donte t udhtonte vetm npr terr. A nuk fshihte dika?

Doruntina bri po> me kok. M shkoi ndr mend, u prgjigj. Po ishte e natyrshme q ai t fshihte fytyrn prej

meje, sepse ai ishte i vdekur. Ose nuk ishte Kostandini, tha befas Stresi. Doruntina e vshtroi gjat.

Kjo sht e njjta gj, tha ajo me z t qet. Si e njjta gj? pyeti Stresi.

18

Q s'ishte i gjall, do t thot se nuk ishte ai. E kisha fjaln gjetk, tha Stresi. A nuk t

shkoi ndr mend se mund t mos ishte as vllai i gjall, as i vdekuri, por nj mashtrues, nj Kostandin i rrem?

Doruntina bri nj shenj mohuese me kok. Kurrsesi, tha. Kurrsesi, ia bri Stresi, kujtohu m mire,

Doruntin. Tani mund ta mendoj, por at nat kurrsesi,

tha ajo. Kurse tani mund t dyshosh, apo jo? Ajo e vshtroi prap gjat n sy, dhe ai m kot u pr

poq t g j ente se 'ishte ajo q sundonte m tepr n syt e saj: brenga, tmerri, dyshimi, apo malli grryes. Ishin t gjitha dhe prap s'i mbushnin dot ata sy, duke ln vend pr dika tjetr, nj ndjesi t panjohur, apo q ndoshta dukej e till ngaq ishte przierje e t gjithave.

Ndoshta s'ishte ai, prsriti Stresi, duke afruar kokn edhe m, si pr t pare m thell n fundin e nj pusi. Prej andej vinte nj lagshtir lotsh. Doruntina po qante prsri.

S'di 't them, pshpriti prmes ngulims. Oh, s'di 't them. Stresi e la t qante nj cop her n heshtje, pastaj i shtrngoi dorn qetsisht dhe, pasi i

hodhi nj sy nns, q ndoshta flinte, n krevatin tjetr, doli, duke u munduar t mos bnte zhurm.

Raportet e para nga bujtinat filluan t vinin pas dy ditsh. Nuk ishin pare asgjkund asnj burr e grua hipur t dy mbi nj kal, as t hipur n kuaj ve e ve, as

edhe ndonj femer q udhtonte e vetme, mbi kal ose karroc. Megjithse s'kishin mbrritur ende raportet nga bujtinat m t largta, Stresi u ligshtua. Kishte pasur bindjen se do t binte n gjurm qysh n fillim. A sht e mundur? thoshte ai me vete, duke lexuar raportet. A ishte e mundur q t mos i kishte pare asnj sy njeriu? Valle t gjith flinin kur ata rendnin npr nate? S'sht e mundur, i jepte zemr vtes. Do t gjendet me siguri dikush q t'i ket pare. N mos sot, nesr, n mos nesr, pasnesr. Do t gjendet patjetr nj sy.

Ndrkaq ndihmsi i Stresit, me urdhr t tij, kishte hapur krejt arkivin e shtpis, pr t gjetur n t ndonj fi je q t conte n zgjidhjen e nigmes. N mbarim t dites s pare, me syt t mufatur nga' shfletimi i dokumenteve, ai i tha Stresit se kjo ishte nj pun dreqi dhe se do t pranonte m mire q shefi ta drgonte me shrbim udh m udh e bujtin m bujtin, pr t krkuar gjurmt e iksve, sesa ta lin te t torturonej n at arkiv. Kjo ishte nj nga shtpit m t vjetra t Arbrit dhe n arkivin e saj mund t gjeje dokumente me vjetrsi dyqind e nganjher treqindvjeare. Ato ishin t shkruara n gjithfar gjuhsh e gjithfar

19

alfabetesh, duke nisur nga shqipja e latinishtja e gjer n shkronjat cirilike e gotike. Ishin dokumente t vjetra pr pronat, lestamente, vendime gjyqsore, shnime pr gjenealogjin e familjes, q zbritnin gjer n vitin , urdhra e dekorime. Nj pjes t arkivit e prbnte letrkmbimi, dhe nj pjes t letrkmbimit shtja e krushqive. Ishin me dhjetra letra, prej t cilave ndihmsi i Stresit hoqi mnjan, pr t'i pare m von me qetsi, letrat q kishin t bnin me martesn e Doruntins. Nj pjes e tyre ishin t shkruara me shkronja gotike, me sa dukej, gjermanisht, dhe

ishin t drguara q nga Bohemia, t tjerat, q ndihmsit t Stresit iu dukn akoma me m shum interes, qen kopje t letrave t zonjs plak, drguar mikut t saj t vjetr, kontit Topia, kryezotit t principats fqinje, t cilit, me sa dukej, ajo i krkonte kshilla pr punt e

familjes, si edhe prgjigjet e ktij t fundit. N dy-tri letra, t cilave ndihmsi i Stresit u hodhi nj sy shpejt e shpejt, zonja plak i shkruante pikrisht prJkundjet e saj n lidhje me martesn e Doruntins tepr larg, duke i krkuar nj kshill se si t vepronte. N nj nga letrat, q duhej t ishte nga ato t fundit, me nj shkrim q mezi lexohej, (kuptohej menjher q ishte shkruar nga nj dore q dridhej prej pleqris), ajo ankohej pr vetmin e saj t piote. Nuset e djemve, njra pas tjetrs, kishin ikur t gjitha prej kohsh, duke marr me vete foshnjat e duke e ln at qyqe e krcure mbi dh. Kishin thn se do t ktheheshin, por asnjra s'ishte kthyer dhe ndoshta n njfar mnyr kishin t drejt: cila nuse e re do t donte t kthehej n nj shtpi q i ngjante grmadhs dhe mbi t ciln thoshin se rndonte vula e vdekjes?

Stresi e dgjonte ndihmsin me vmendje, megjithat ktij iu duk se her-her mendja e shefit ikte gjetk.

Po kndej, tha Stresi m n fund, 'thuhet kndej ? Ndihmsi e vshtroi n mnyr pyetse. Kndej, prsriti Stresi, desha t them jo n arkivat, por midis njerzve, 'thuhet

pr kt. Ndihmsi hapi kraht.

sht e kuptueshme q gjith bota flet pr ngjar sht e kuptueshme, prsriti Stresi, natyrisht. As q mund t ndodhte ndryshe,

shtoi pas pak. Ai mbylli sirtarin e tryezs, veshi pelerinn dhe, si i tha natn e mire ndihmsit, doli prjashta.

Rruga pr n shtpin e tij kalonte prpara portave dhe gardheve t shtpive dykatshe, t cilat ishin shtuar me shumic qyshse katundi, dikur i vogl e i qet si gjith katundet prreth, ishte br qendr e gjith krahins. Verandat e shtpive, ku njerzit e kishin za

20

kon te rrinin vers pasdarkave, ishin tani t boshatisra dhe vetm aty-ktu dukeshin akoma karrige dhe shilars, t ln aty, me shpres, sic duket, se do t ktheheshin prap ca dite t ngrohta, prpara se t pllakoste dimri.

Po ndrsa verandat ishin t shkreta, te portt dhe te gardhet dukeshin vajza t reja dhe tek-tuk ndonj djal bashk me to, q pshpritnin. Ndrsa kalonte prbri tyre, Stresi e ndiente se si ato e ndrpritnin pshprimn dhe vazhdonin ta ndiqnin me syt plot kureshtje. Ngjarja e nates s tetorit kishte nxitur prfytyrimin e t gjithve, sidomos t vajzave dhe t nuseve t reja. Stresit i shkoi npr mend se me siguri secila prej tyre ndrronte q dikush t bnte nj rrug mes pr mes kontinentit pr t, pavarsisht se 'mund t ishte, velia apo i largt, njeri apo hije.

E, i tha e shoqja, kur hyri n shtpi, e gjett m n fund me k ka ardhur? Ndrsa hiqte pelerinn, Stresi e vshtroi rrshqitazi, pr t kuptuar n kishte ndonj fije

ironie n fjalt e saj. E gjat dhe flokelt, ajo e vshtronte me nj buzqeshje t prgjysmuar, dhe Stresit iu duk pr nj ast se, megjithse e monte gruan, nuk do ta prfytyronte dot kurrsesi hipur mbi nj kal me t, duke u mbajtur pas shpins s tij. Kurse Doruntina dukej sikur ishte krijuar

pr nj rendje t till, flokshpupurisur, e shtrnguar fort pas shpins s nj mashkulli. Asgj, tha ai shkurt. Dukesh i lodhur, tha ajo. Ashtu jam. Ku jan fmijt?

Po lozin lart. T shtroj darken? Ai bri po me kok dhe u lshua i drrmuar mbi nj ndenjse t mbuluar me flokse

leshi. N oxhakun e madh, ca flak t ftohta lpiheshin rreth dy cungjeve prej lisi, pa mundur t'i ndiznin dot. Stresi ndiqte me sy lvizjet e s shoqes. Sikur mos t t mjaftonin punt e tjera, na edhe kjo tani, t merresh me gjetjen e nj vagabondi, tha ajo, prmes nj tringllime ensh. Megjithse nuk e prmendi Doruntinn, ndihej menjher nj ndje'nj armiqsore ndaj saj. 't'i bsh, tha Stresi.

Tringllima e enve u b m e forte. E, n fund t fundit, perse i duhet dhn kaq rn

dsi se me k u kthye n shtpi nj vajz e pahaire? foli prap e shoqja. Kt her nj pjes e qortimit i takonte atij.

E perse e pahaire? tha ai me qetsi. Ty nuk t duket ashtu? tha ajo. Ty nuk t duket e pahaire nj vajz q pr tre vjet

rresht, e dhn pas lumturis s saj, as q kujtohet pr nnn, mbi kokn e s cils ka rn gjma m e tmerrshme?

Stresi dgjonte kokulur.

21

Ndoshta nuk e dinte, tha ai. Ah, nuk e dinte. Po si u kujtua befas pas tre vjetsh? Stresi ngriti supet. Ishte e qart se ndjenja armiqsore e s shoqes ndaj Doruntins ishte e

vjetr. Disa her e kishte shfaqur, madje njher ishin grindur, dhe kjo kishte ndodhur dy dite pas martess s Doruntins, kur ajo i kishte thn: Perse rri kshtu si i humbur, kaq shum ju ka piklluar t gjith ikja e saj? Ishte hera e pare q ajo i bnte nj sken t fuie.

E la t vetme nnn e shkret midis asaj mynxyre, vazhdoi ajo, dhe befas u kujtua t vij sa pr fia tronditur edhe at fije jet q i kishte mbetur. sht vrtet nj fat i mynxyrshm.

Ashtu sht, tha Stresi. Nj vetmi e till.. . Nj vetmi skterre, thuaj m mire, vazhdoi ajo. T t ikin me radh nuset e

djemve, shumica me djepe n duar, t t kthehet shtpia n nj pus. Por nuset, n fund t fundit, ishin t huaja dhe, pavarsisht se s'bn mire q e braktisn vjehrrn n fatkeqsi, 'mund t thuhet pr to, kur e para q e braktisi plakn ishte vaj

za e vetme? Stresi vshtronte shandanin e tyre t bakrt, uditrisht t ngjashm me shandant q kishte

pare at mngjes t paharruar te dhoma ku dergjeshin Doruntina me t mn. Ai po mendonte se n njfar mnyr t gjith njerzit do t mbanin njfar qndrimi shpirtror ndaj ngjarjes q porsa kishte ndodhur dhe se qndrimi i tyre do t varej nga vendi q kishte zn secili n je

t, nga fati i secilit n dashuri apo n martes, nga pamja e jashtme, lumturia apo fatkeqsia e secilit, nga ngjarjet e rndsishme apo motivet m t fshehta intime, ato q njerzit nganjher ia fshihnin edhe vetvetes. T gjitha kto do t prbnin n trsi jehonn e ngjarjes, me an t s cils njerzit, duke kujtuar se do t jepnin nj gjykim or dramn e t tjerve, n t vrtet s'do t bnin gj tjetr, vese do t jepnin dramn e tyre.

N mngjes mbrriti nj korrier nga kanceleria e princit, i cili solli nj zarf pr Stresin. N zarf ishte nj shnim ku thuhej se princi kishte marr njoftim mbi ngjarjen e tetorit dhe porosia e tij ishte q t bhej 'ishte e mundur pr t'u sqaruar sa m pare gjithka, n mnyr q, sic shkruante vet Stresi, t mos krijoheshin turbullira dhe keqkuptime n popull.

Kanceleria krkonte q Stresi ta njoftonte at menjher porsa shtja t quhej e zgjidhur. Hrevia bri Stresi, pasi e mbaroi s lexuari pr t dytn her shnimin e shkurtr. shtja t

quhej e zgjidhur. .. Nj fjal goje, po eja e vihu nj her n vendin tim. Ai kishte fjetur keq dhe n mngjes kishte vazhduar acarimi i pashpjeguar me t shoqen, i

shkaktuar, pa )

22

dyshim, nga fakti q ai, duke mos e kundrshtuar at pr shtjen e Doruntins, nuk kishte marr pjes me zemr n dnimin e saj. Stresi kishte vn re se acarime t tilla, q mbeteshin pa shprthyer gjoja pr t mos shkaiktuar sherr, n t vrtet ishin m t kqija se grind jet e hapura, pas t cila ve vinte gjithmon nj pajtim. Kurse acarime t tilla, ngaq pr arsye t mosshprthimit s'kishin si t mbaronin me pajtim, me dite t tra krkonin nj shkak pr t'u shfaqur, dhe ngaq shkaku i shfaqjes ishte zakonisht fare i pakoh e pa vend, nervozizmi dhe, pr rrjedhim, sherri q shkaktonin, ishte shum m i hidhur se grind jet e rndomta.

Stresi e kishte akoma n dore letrn e kanceleris s princit, kur hyri ndihmsi pr t'i thn se rojtari i varrezs dshironte t'i njoftonte dika.

Rojtari i varrezs? ia bri Stresi, duke e vshtruar ndihmsin me qortim. Ai donte t'i thoshte akoma krkon t m mbushsh mendjen se dikush ka dal nga varri?, por n at cast, te dera e ln prgjysm e hapur, u duk vrtet dikush, q ishte, me sa dukej, i porsaardhuri. Le t vij, tha Stresi ftoht.

Rojtari hyri duke u prkulur me nderim. E? ia bri Stresi, kur pa se tjetri mbeti i palvizur prpara tij. Rojtari glltiti pshtymn. Une jam rojtari i varrezs s kishs, zoti Stres, dhe desha t'ju thosha se. .. Se varri ka lvizur? e ndrpreu StresK E di. Rojtari i nguli syt krejt i turbulluar. Une... une, belbzoi, desha t thosha dika. N qoft se sht fjala pr lvizjen e varrit, une at e di, e ndrpreu prap Stresi, pa e

fshehur dot njfar nervozizmi. Po t kesh dika tjetr, po t dgjoj. Stresi priste q rojtari t thoshte: jo, s'kam gj tjetr, dhe uli kokn mbi tryez, kur, pr

habin e tij, dgjoi zrin e rojtarit: Une doja t thosha dika tjetr.

Stresi ngriti kokn dhe e vshtroi rreptazi, si pr t'i kujtuar se atje nuk ishte nj vend ku mund t bheshin shakara. Ti paske dika tjetr? tha ai me nj fi je mosbesimi t przier me ironi. Pa t

shohim. Rojtari, ende i tronditur nga pritja e ftoht, pa se si Stresi hoqi duart nga shkresat q kishte

prpara, me nj mnyr t till, q atij iu duk se po i thoshte: ja, tani m shkpute krejtsisht nga puna, je i knaqur? T shohim 'do t na prrallissh.

Ne jemi njerz t paditur, zoti Stres, tha ai, me z t pasigurt. Mbase dhe s'dim 'themi, na falni, por une kujtova se, kushedi, mundet q. ..

Stresi ndjeu papritur nj fije keqardhje. Fol, po t dgjoj, tha me z t zbutur.

'sht kshtu? ia bri me vete. 'faj ka tjetri se

23

une jam gjith nerva pr shkak t ksaj histori? Po t dgjoj, prsriti ai. Si sht puna? Rojtari, i lehtsuar disi, mbushi mushkrit me frym. Gjith bota flet pr ngritjen nga varri t njrit prej djemve t Zonjs Mme, tha ai, pa

i hequr syt nga Stresi. Ju e dini m mire se une kt histori. Madje kan nisur t vijn edhe n varreza pr t pare mos kan lvizur gurt, por kjo sht tjetr gj. Ajo q desha t thosha, sht tjetr.

Vazhdo, ia bri Stresi. Nj t diel, jo kt q shkoi, as tjetrn, por para ksaj, Zonja Mme erdhi, sipas zakonit,

n varrez, pr t ndezur nga nj qiri mbi varrin e do djali. D'y t diela para ksaj? ia bri Stresi. Po, zoti Stres. Ajo ndezi nga nj qiri mbi do varr, kurse mbi varrin e Kostandinit ndezi

dy qirinj. Qllova aty pran kur ndodhi kjo dhe dgjova 'tha ajo aty te koka e varrit. Rojtari bri prap nj pushim t shkurtr, duke mos ia hequr syt fytyrs s Stresit. Dy t

diela para ksaj, prsriti Stresi me vete. Domethn rreth dy jave e ca, vazhdoi ai, pa ditur as vet

pse. Kam dgjuar shum ligje nnash, duke prfshir edhe ligjet e saj, vazhdoi rojtari,

por nuk m sht ngjethur ndonjher misht si at dite. Stresi vuri dorn te mjekra dhe u prqendrua i gjithi n fjalt e rojtarit. S'ishte as ligje, as vaj i zakonshm, vazhdoi rojtari. Ishte nj mallkim. Mallkim?! Rojtari u mbush prap me frym, pa e fshehur njfar knaqsie, q kishte mundur m n

fund t'i trhiqte plotsisht vmendjen kapitenit. Po, zotni, nj mallkim dhe madje i frikshm.

Po si? Ma trego, tha Stresi me njfar padurimi. E kam t zorshme t'i them ashtu sic ishin fjalt

e saj sepse u trondita jasht mase, por kuptimi pak a shum ishte ky: Kostandin, ku e ke fjaln q m dhe se do t ma sjellsh Doruntinn sa her t kern nevoj pr t? Sepse, sic mund ta dini, zoti Stres, at q di gjith bota, Kostandini i kishte dhn besn s'ms se...

E di, e di, tha Stresi, vazhdo m tutje. E pra, ajo thoshte: Tani q mbeta qyqe mbi dh dhe pran s'kam kurrknd, ty q e trete

besn, dheu mos t trett. Ja, kto ishin pak a shum fjalt. Gjat gjith kohs q fliste, rojtari kishte hetuar me sy fytyrn e Stresit por n fund, kur ai

priste q tjetri t arrinte kulmin e habis prej tregimit t frikshm, vuri re se syt e kapitenit kishin humbur n nj si mendim ansor. Rojtari e humbi prsri sigurin.

24

Mendova t vija e t'jua thosha, mbase ju hyn n pun, tha ai. Besoj se s'bra ndonj gabim.

Aspak, shpejtoi t thoshte Stresi, prkundrazi, bre shum mire. Falemnderit. Rojtari u prkul me nderim dhe n astin q po dilte u prpoq pr her t fundit t kuptonte

nse kishte br mire apo keq q ishte munduar gjer atje. Stresi vazhdonte t rrinte me fytyr t prhumbur. Pas pak ai ndjeu pranin e dikujt n dhom. Ngriti kokn dhe pa ndihmsin, por e hoqi

mendjen sakaq prj tij. Si sht e mundur q e bm nj budaJlallk t till? tha me vete. Si sht e mundur q nuk kemi folur me nnn? Dy her ai kishte dgjuar

vetm Doruntinn, kurse nnn asnjher. Kurse ajo mund t kishte pikshikimin e saj pr ngjarjen. Ishte vrtet nj harres e pafalshme nga ana e tij.

Stresi ngriti kokn. Ndihmsi ishte aty, n pritje. Kemi br nj budallallk t pafalshm, tha Stresi. N lidhje me varrin? 'sht e vrteta, m shkoi mendja njher, por... 'drdllis? e ndrpreu Stresi. S'ka t bj fare me varrin dhe me gjith ato

dokrrat pr fantazmat. Ndrsa rojtari tregonte pr mallkimin e zonjs plak, une mendoja: Si sht e mundur q nuk kemi biseduar asnjher me t? Si e hm kt marrzi?

sht e vrtet, ia bri ndihmsi, me nj ton prej fajtori. Keni t drejt. Stresi u ngrit me nj lvizje t beft. T shkojm sa m pare tek ajo, tha ai. T prpiqemi ta ndreqim sa m pare

gabimin. Shum shpejt ata u gjendn n rrug. Ndihmsi mezi ndiqte hapat e gjat t Stresit. S'sht puna vetm te mallkimi, vazhdonte t fliste Stresi. Duhet dgjuar n

prgjithsi gjithka q mendon nna plak pr ngjarjen. Ajo mund t hedh drit mbi enigmn.

Keni t drejt, thoshte ndihmsi midis frymmarrjes s shpesht, q i bnte fjalt e tij sikur notonin npr er e mjegull. Duke lexuar letrat e saj, mua m ka lindur nj mendim... Dika del atje... por kt do t'jua them m von... Akoma s'jam i sigurt... ve ksaj, sht dika krejt e pazakont...

Ashtu?! Po... por tani per tani s'do t'ju them asgj. .. Do ta shfletoj krejt letrkmbimin e saj.. .

pastaj do t'ju them 'mendoj... Kryesorja tani sht q t bisedojim me nnn, tha Stresi. Po, po, ia bri ndihmsi, keni plotsisht t drejt. Qoft duke u nisur nga mallkimi q tregoi rojtari i varrezs, tha Stresi. Nuk besoj

se ai e ka shpikur nj gj t till.

25

N asnj mnyr, tha ndihmsi. sht njeri i ndershm, e njoh mire. E pra, qoft duke u nisur nga mallkimi i nns, vazhdoi Stresi. Kur Doruntina q

prjashta ka thirrur: hape, nn, portn, kam ardhur me Kostandinin, (n qoft se ajo i ka thn vrtet kto fjal), mundsia q nna t'i ket besuar ato fjal ngjethse, shtohet, po t kemi parasysh mallkimin. M kupton?

Po, po, ia bri ndihmsi. Vese ktu del dika tjetr, vazhdoi Stresi, pa i ngadalsuar hapat. U gzua valle

nna, q kujtoi se i biri q nga nntoka ia dgjoi fjaln dhe u ngrit nga varri, apo, prkundrazi, u pendua q e shqetsoi t vdekurin? Apo s'ishte as e para, as e dyta, po dika tjetr, m e turbullt e m e ngatrruar?

Ka mundsi t jet dika tjetr, tha ndihmsi. Ashtu mendoj dhe une, tha Stresi. Fakti q nna plak, me t hapur portn, mori

nj goditje vdekjeprurse, tregon se pikrisht n at ast ajo bri nj zbulim t kobshm. Pikrisht, tha ndihmsi, nj zbulim... Kjo lidhet tamam me at dyshimin tim.. q

ju fola pak m pare... Ndryshe s'prligjet tronditja e plaks, vazhdoi Stresi. Tronditja e Doruntins sht

e shpjegueshme, vdekja e nnt vllezrve, kurse e nns kurrsesi. Po 'sht kshtu? Stresi mbajti kmbt. 'sht kshtu? tha prap. M duket se po dgjoj nj kuj. Ata nuk ishin larg shtpis s Vranajve dhe nj cop her vshtruan n drejtim t saj. Edhe mua ashtu m duket, tha ndihmsi.

O zot, mos ka vdekur plaka? tha Stresi. Ah, 'marrzi kemi br!

Me hapa akoma m t gjat, ai vazhdoi rrugn. izmet e tij shkelnin pa asnj kujdes mbi pellgjet e mbi balte, duke shkulur q andej gjethe

t kalbta. 'marrzi, murmuriste npr dhmb. 'marrzi! Po ndoshta s'sht ajo. . . tha ndihmsi. Ndoshta sht... Doruntina.. . Si?! gati sa s'ulriu Stresi, dhe tjetri e kuptoi se ideja e vdekjes s gruas s re ishte e

papranueshme pr t. Rrugn gjer te shtpia e Zonjs Mme e bn pa folur. Nga t dyja ant e udhs plepat e

gjat shkundnin przishm flett e fundit. Tani dgjohej fare qart kuja e grave. Ka vdekur, mrmriti Stresi, s'ka asnj dyshim. Po, oborri i shtpis nxin nga njerzit. Si sht puna? pyeti Stresi njeriun e pare q po vinte prball tyre. 'ka ndodhur? Te shtpia e Zonjs Mme, u prgjigj tjetri, kan vdekur t dyja, nn e bij.

26

Si sht e mundur! Tjetri hapi kraht dhe vazhdoi rrugn.

Si sht e mundur! ia bri prap Stresi, pa ngadalsuar hapat. Pshtyma n goj i ishte thar dhe qiellzn e kishte helm.

Porta e madhe e shtpis i kishte kanatet t hapura n nj mnyr q Stresit iu duk e pamshirshme. Ata u gjendn t dy n oborr midis nj vorbulle njerzish q vrtiteshin si pa qllim. Stresi pyeti prsri dhe prsri mori t njjtn prgjigje: kishin vdekur t dyja. Nga brenda vinte e qara e grave. T dyja, tha ai me vete si i

mpir. Kshtu mund t shpjegohej nj kuj aq e madhe. Rrugs, duke u afruar, dy tri-her ai kishte thn me

vete: po perse nj kuj kaq e madhe pr zonjn plak? N fund t fundit, ajo e kishte kohn. Kurse e vrteta pasksh qen ndryshe.

Stresi e la veten t shtyhej nga t gjitha ant. S'kishte asnj vullnet jo vetm t ndrmerrte dika, po as t mendohej me qartsi. N t vrtet, rrugs, dy-tri her e kishte shpuar dyshimi se mos ishte Doruntina ajo q kishte vdekur, por e kishte dbuar sakaq at mendim. Kurse pr t dyja bashk as q i kishte shkuar mendja. Madje njher i qe dukur se m e mundshmja ishte vdekja e Doruntins, ngaq ajo, duke udhtuar, sic kujtonin t tjert apo ajo vet, n nj kal me t vdekurin, qe molepsur n njfar mnyr prej vdekjes. Kurse pr t dyja jo, as q mund t prfytyrohej.

Po si? pyeti ai, pa iu drejtuar kujt, n at vorbull t marre supesh e zrash kureshtarsh. Si ndodhi?

Prgjigjja erdhi nga dy-tre zra prnjhersh: N fillim vdiq vajza, pastaj nna. Ah, n fillim paska vdekur Doruntina? Po, zoti kapiten. Ajo e shkreta vdiq e para. Kup

tohet q Zonjs Mme s'i mbetej gj tjetr pastaj, vese t mbyllte qerthullin e vdekjeve. 'kob, 'kob! thoshte dikush ngjitur me ta. U shuan Vranajt. U shuan pr jet. Stresit pr nj ast i zun syt ndihmsin, q ashtu si ai, lkundej midis njerzve. Tani

enigma u b e piote, mendoi ai. Nn e bij do ta marrin t fshehtn n varr. Ai eci drejt ders s shtpis, pr t hyr brenda. U shuan Vranajt, tha prap nj z. Stresi

ngriti kokn si pr t gjetur kush i tha ato fjal, por, pa e ditur as vet pse, vshtrimi i tij, n vend q t krkonte dik midis njerzve, u ngrit lart drejt strehve t shtpis, sikur zeri t vinte q andej. Pr ca caste ai nuk pati force t'i shkpuste syt andej. T nxir e t shtrembruar nga koha, trart e strehve t gjera q dilnin jasht mureve, e jepnin m mire se do gj tjetr mynxyrn e shkretimin q kishte ndodhur nn at ati.

27

KAPITULLI I TRETE Nga t katr ant e principats po shkuleshin njerzit pr t ardhur n varrimin e Zonjs Mme e t Doruntins. U kuptua menjher q varrimi do t prbnte nj nga ato ngjarje, q, pr arsye q nuk bheshin t qarta kurr, her pas here e n periudha t caiktuara ishin t nevojshme pr t'i mbshtjell t gjith pas vtes. N t vrtet mbshtjellja kishte filluar qysh m pare, qysh ditn q u b i njohur kthimi i Doruntins, po varrimi po nxirrte n shesh, si t thuash, gjith at q ishte biseduar ose menduar prapa mureve t shtpi

ve apo n trut e njerzve. Tani e gjith kjo po merrte forme e po trupzohej n nj varg t pambardm njerzish q udhtonin mbi mushka, karroca apo m kmb drejt kryekatundit t krahins.

Varrimi do t bhej t dieln. Kufomat ishin vendosur n sallonin e madh t pritjes, t braktisur prej kohsh, qysh nga zia e djemve. Nn dritn e qirinjve, emblmat e vjetra t shtpis, armt dhe ikonat n mu

re si dhe fytyrat e t vdekur ave ngjanin si t strpikura n argjend. Pran arkivoleve madhshtore prej bronzi, (zonja plak kishte ln me testament nj shum

t madhe pr varrimin e vet), t ulura mbi frone t vogla prej druri t gdhendur, katr vajtojca udhhiqnin vajtimin e grave. Njzet or pas vdekjes, midis bronzit t arkivoleve, vaji ishte tani m i shtruar, por m rende. Her-her, sipas zakonit, vajtojcat i prinin vajit me fjal n forme vargjesh. Her njra, her tjetra e her t katra s bashku ato rikrijonin pjes t ngjarjes s jashtzakonshme.

Me z t dridhshm, njra nga vajtojcat kujtonte dasmn e Doruntins dhe ikjen e saj larg. Tjetra, me z akoma m t dridhshm, qante pr nnt djemt, q fill pas dasms u vran n luftn me ushtrin e sm'ur. E treta vazhdonte t ligjronte pr zin e nns plak. q mbeti e vetme e pa njeri.

Kostandin, t ardht gjma, Ku e ke besn q m dhe, Besa jote nn dh, vajtonte vajtojca e katrt vizitn e plaks n varreza pr t nmur besshkelsin. Pastaj

vajtojca e pare kndonte ngritjen nga varri t birit t mallkuar dhe rendjen npr nat drejt viseve ku qe martuar e motra.

N ke ardhur pr t mire, T vishem si gjeraqin. N ke ardhur pr t keq,

T vishem si kallogre, qante vajtojcja. ja, motr, sikundr je,

28

prgjigjej e treta me fjalt e t vdekurit. Pastaj vajtojca e katrt me t parn, duke ndr

prer njra-itjetrn, kndonin s bashku ecjen mbi kal t motrs e t vllait dhe fjalt e zogjve dshmitar:

Kemi pare, s'kemi pare, Shkon i vdekuri me t gjall, Hipur mbi t njjtin kal.

Vajtojca e trete tregonte mbrritjen pran shtpis dhe ikjen e Kostandinit n varrez. E katrta e mbyllte vajin me trokitjen e Doruntins, fjalt e saj se e solli vllai sipas premtimit, dhe prgjigjen e nns q brenda:

Kostandini vdekur, 'bn tre vjet pa tretur. Pas vajtimit t prbashkt t grave, si pushonin nj cop her, sa pr t mbledhur veten,

vajtojcat nisnin ligjrimin prsri. Fjalt me t cilat ato shoqronin vajin s'ishin t njjta n do vajtim. Nj pjes e vargjeve prsriteshn, por nj pjes e tyre ndryshoheshin ose hiqeshin fare pr t'u zvendsuar me vargje t reja. Gjat ligjrimeve t ndryshme vajtojcat qllonte q kalonin rrshqitazi n at pjes t ngjarjes pr t ciln qen zgjatur n vajin e mparshm, ose, prkundrazi, zgjateshin n nj pjes q m pare e kishin kaluar tepr shpejt, ose e kishin kaprcyer fare. Kshtu, qllonte q n njrin ligjrim i kushtohej m shum vend hyrjes s ngjarjes, kohs kur familja e madhe e Vranajve ishte e lumtur, l

kundjeve pr martesn e Doruntins larg dhe premtimit t Kostandinit se do fia suite motrn nns sa her q ajo t kishte nevoj pr t. N ligjrimin tjetr e gji

the kjo kalohej shpejt e shpejt dhe vajtojcat ndaleshin m shum te udhtimi i frikshm mbi

kal, duke dhn bisedn i gjall i vdekur. N or t tjera t vajtimit e gjith kjo kalohej m shpejt dhe jepeshin hollsira t tjera, si pr shembull krkimi i Doruntins prej vllait t vdekur, valle m valle, (n katund t Doruntins bhej feste), dhe fjalt e tij drejtuar vajzave t fshatit se ato ishin t bukura shum, po bukuria e tyre e Unte at t ftoht.

Njerzit e Stresit, t drguar posarisht prej tij, merrnin shnim t gjitha fjalt e ligjrimeve dhe ia onin atij menjher. Stresi, pran dritares prej nga frynte era e ftoht verlre, vshtronte si i mpir flett, pastaj merrte pendn dhe niste t nnvdzonte mbi to fjal dhe rreshta t tr.

Le t vrasim mendjen ne dite e nat pr t shpjeguar 'ka ndodhur, i tha ai ndihmsit. Vajtojcat vazhdojn punn e vet.

Ashtu sht, u prgjigj ndihmsi. Ato as q e vn n dyshim ngritjen nga varri. N syt tan po lind nj legjend, tha Stresi, duke i zgjatur flett plot nnvizime.

Shiko ktu. Gjer pardje vajtimet ishin akoma t thjeshta, kurse q mbrm, e sidomos sot, ato po marrin formen e nj legjend t piote.

29

Ndihmsi pa nj cop her flett e mbushura me vargje dhe me nnvizime e shnime t vogla anash. Atyktu dora e Stresit kishte vn pikpyetje e pikuditse.

Megjithat edhe prej vajtojcave dika mund t dal, tha ai me nj buzqeshje t dobt.

Natyrisht. Ndrkaq vazhdonin t vinin njerz pr varrim, t njohur e t panjohur, nga t katr ant.

Erdhn miq t vjetr t familjes, gjith krushqit e saj t shumt, bujar e zyrtar t ndryshm, pjestar t familjes s princit dhe prfaqsues t kishs. Erdhn gjithashtu bujar t tjer nga kontera e principata fqinje, t afrta e t

largta. Konti Topia, miku i vjetr i Zonjs Mm, n pamundsi pr t ardhur, (pr arsye smundjeje apo ftohjeje me princin kjo s'dihej me siguri), kishte drguar njrin nga djemt.

Ashtu si qe caktuar, varrimi u b n paraditen e s diels. Kortezhi i pafund lvizte me vshtirsi drejt kishs, ngaq rruga nuk e nxinte dot. Nj pjes e madhe e varrimtarve detyroheshin t kaprcenin hendekt e rrugs e t ecnin npr fusha e djerrina. Shum prej tyre kishin marre pjes n dasmn e Doruntins, dhe tingujt e przishm t kambans ua bnin edhe m t leht kujtimin e saj. Ishte po ajo rrug, nga shtpia e Vranajve e gjer te kisha, dhe po ajo kamban, q binte me tinguj t tjer. Dhe turma e dasmorve kishte qen pothuajse e njjt me at t ksolltarve tani dhe ashtu si tani shum njerz, ngaq nuk i nxinte rruga, kaprcenin hendekt e ecnin fushave.

Midis dasms s Doruntins dhe varrimit t saj kishte qen vdekja e nnt vllezrve, por ajo ishte si nj ankth q mbahej mend turbull. Ai ankth kishte vazhduar dy jave. Zinxhiri i mynxyrave s'kishte t mbaruar. Dukej sikur etja e vdekjes nuk do t shuhej pa e mbyllur plotsisht dern e Vranajve. Dhe pothuajse kishte ndodhur ashtu : n fillim kishin sjell dy vllezrit e vrar n fushn e lufts. Dy vdekje n nj dite, u duk se fati qe treguar i pamshirshm me Vranajt dhe askujt s'ia merrte mendja se do t silte e nesrmja, sepse askujt s'ia merrte mendja se dy vllezrit e tjer, t sjell n mbrmje t plagosur. do t vdisnin pas tri ditsh. Plaget e tyre kishin qen t parrezikshme dhe akoma m t lehta u qen dukur njerzve t shtpis n krahasim me

plagt vdekjeprurse t dy t vrarve. Mirpo, kur n mngjesin e dites s tret ata qen gdhir t vdekur, n shtpin e mbuluar nga zia, bashk me zin e re, q e nxirosi edhe m t vjetrn, erdhi e u shtua nj breng e padurueshime, nj lloj pengu, nj lloj pendimi pr mosprfilljen ndaj dy t plagosurve, pr lnien mnjan t tyre, (n t vrtet askush s'i kishte ln mnjan, por kshtu u dukej tani q ata kishin vdekur). Ishin br t gjith si t luajtur nga dhembja: nna plak, vllezrit e tjer, nuset q porsa kishin mbetur vejusha. Kujtonin plagt e tyre, q tani u dukeshin t mdha, prmendnin kujdesjet q duhej t bnin dhe q tani u dukej se nuk i kishin br, e ndienin veten t tr fajtor. Vdekja e t plagosurve u dhembi

30

akoma m shum, se iu duk sikur e kishin pasur vet n dore jetn e tyre e se i lan t'u iknin nga duart fare kot. Dhe vetm pas disa ditsh, kur vdekja qe rikthyer n shtpin e tyre me hap akoma m t rende, pr t marre pese vllezrit e tjer q kishin mbetur, nna plak me nuset qen mpir plotsisht. Tho

shin se as zoti s'qllon dy her t njjtin vend me rrufe, kurse kobi e kishte goditur si asknd tjetr shtpin e Vranajve. Vetm ather u mor vesh se shqiptart kishin luftuar me nj ushtri t smur nga murtaja, ndaj dhe fati i t vrarve, t plagosurve dhe i shumics s atyre q ishin kthyer gjall nga lufta, do t ishte i njjt.

Pas tri javsh shtpia e madhe e Vranajve, dikur e gzueshme e gjith zhurm, qe kthyer n nj shtpi hijesh. Dhe vetm Doruntina, e larguar pak koh m pare,

s'dinte asgj pr mynxyrn. Kambana e kishs vazhdonte t binte przishm, por midis ksolltarve ishte vshtir t

gjendej qoft edhe ve+m nj, qoft edhe nga rrethi m i ngusht i miqve, q t kujtonte me saktsi varrimin e nnt vllezrve. Gjithka ishte br ather si n nj ndrr t keqe, si n nj bunac, ngaq nxjerrja e arkivoleve nga shtpia e Vranajve kishte vazhduar dhjet dite rresht. Madje kishte shum njerz q nuk e dinin mire radhn e vdekjeve, dhe me siguri pas ca kohsh do t ishte e

vshtir t thuhej se cilt nga vllezrit qen vrar n fushn e lufts, cilt kishin vdekur nga smundja e cilt nga plagt e smundja bashk.

Kurse dasma e Doruntins ishte dika q mbahej mend nga t gjith me hollsi. Ishte nga ato lloj ngjarjesh q, duke u larguar n koh, kan aftsin t zbukurohen, dhe kjo jo sepse jan t paharrueshme n vetvete, por ngaq kan aftsin t thithin rreth vtes gjithka t mire q ishte, ose q mendohej se ishte m pare e q tani s'sht m. Ve ksaj, ishte martesa e pare e nj vajze vendase kaq larg. Q nga kohrat q s'mbaheshin mend, largsia ku martohej vajza kishte qen dika me t ciln mend jet e njerzve ishin marr shum. Kishte pasur mendime t ndryshme, pro e kundr, brenga, kundrshtime, ndeshje, drama. Ato lidheshin me largsin n hapsir dhe n gjini, t cilat shpesh prputheshin. Kishte njerz q mbronin iden e martesave brenda katundit e fisit, q ishin gati t flijoheshin q ky zakon i vjetr t mos ndryshonte, ashtu sic kishte t tjer q ishin gati t flijoheshin pr t kundrtn, do

metnn pr iden q martesat t bheshin isa m larg. T dy palet kishin luftuar gjat, gjersa largsia n martesat nisi t fitonte dalngadal. N fillim ajo qe e druajtur, dy maie larg, katr maie, shtat maie, gjersa erdhi largsia imadhshtore Doruntins, q iprfshinte gati gjysmn e kontinentit.

Ishte e kuptueshme q, ndrsa turma bashk me karvanin e dasmorve lvizte ngadal drejt kishs, njerzit flitnin, pshpritnin. rikujtonin historin e krushqis s Doruntins, lkundjet

31

e nns e t vllezrve q nuk e donin kt martes, kmbnguljen e Kostandinit q ajo t bhej dhe besn e tij q do fia sillte nns t motrn. Kurse pr Doruntinn vet, e dshironte apo nuk e dshironte ajo kt martes. nuk dihej asgj. M e bukur se kurr, midis kuajve t vllezrve dhe t

krushqve, e prlotur si do nuse, krejt e mjegullt, ajo i prkiste m tepr horizontit sesa atyre.

T gjitha kto kujtoheshin tani, ndrsa kortezhi bnte t njjtn rrug q kishte br ather turma e dasmorve. Dhe ashtu si pas nj kadifeje t zez rrezllen m i bukur nj servis kristali,

ashtu dhe n sfondin e zis, dasma e Doruntins dukej m e bukur. Tani njerzit e kishin vshtir t mendonin pr njrn pa tjetrn, aq m tepr q Doruntina ishte, sipas tyre, po aq e bukur n arkivol, sa edhe mbi kalin e dasms. E bukur po 'e do, pshertinin ata. S'e gzoi kush. E tani e g

zon toka. T tjer, me zra m t ult se t part, flitnin pr ardhjen misterioze t saj, duke prsritur

at q kishin dgjuar nga t tjert, ose t kundrtat e tyre. Thon se Stresi po merret me zbulimin e nigmes, thoshte dikush, princi e ka ngarkuar personalisht t gjej rrnjt e ktij misteri. S'ka asnj mister, dgjomni mua, e ndrpriste shoku i tij. Ajo erdhi q t plotsonte qerthullin e vdekjes, kjo sht e gjitha. Po si, me 'mnyr? Ah, vetm ajo gj s'ka pr t'u marre vesh kurr. Thon se nj nga vllezrit e saj sht ngritur natn nga varri pr ta sjell. Ashtu kam dgjuar dhe une, sht vrtet ngjethse. Po ka dhe zra t tjer q thon se.. . E di, e di, e kam dgjuar dhe une, por lre m mire, sht mkat t flitet ashtu, sidomos sot, n varrim. Ke t drejt.

Dhe njerzit e ndrpritnin bisedn me nj marrveshje t heshtur se pas disa ditsh apo ndoshta qysh t nesrmen, pasi t vdkurat t futeshin n tok, kur t gjith t ishin m t qet, ata do t flitnin prap pr kt gj, ndoshta m shum akoma, dhe sigurisht m me nge.

N t vrtet ndodhi tamam ashtu. Fill pas varrimit, ather kur u duk se historia n njfar mnyr mori fund, u ngrit nj thashethemnaj e madhe, q rrall

mbahej mend ndonjher. Ajo u prhap vale-vale n katundet prreth, prej tyre kaloi m larg, n pjest e skajshme t principats, kaprceu kufijt e saj e nisi t shpmdahej n kontet dhe principatat fqinje. Me sa duket, ksolltart e shumt q morn pjes n varrim, duke ikur, morn me vete copa t saj pr t'i uar anemban vendit.

Duke kaluar nga go ja n goj e nga mushkria n mushkri, kuptohet q ajo merrte me vete shum brenga njerzore, nga ato q askush nuk i thoshte drejtprdrejt, por priste nj rast t till pr t'i nxjerr trthorazi. Dhe sa m larg q ikte, aq m tepr bhej flurore e ndrronte forme, si nj re shtegtare, por thelbi mbetej po ai: nj i vdekur qe ngritur nga varri pr t

32

mbajtur fjaln q i kishte dhn nns se do fia sillte vajzn e martuar larg, kur ajo t kishte nevoj pr t.

S'u mbush as java pas varrimit t dy grave, kur Stresin e thirrn t paraqitej me ngut n Manastirin e Tre Kryqeve, ku e priste kryepeshkopi i principats, i ardhur enkas pr dika t rndsishme.

Enkas pr dika t rndsishme, prsriti Stresi dy-tri her me vete, ndrsa ecte me kal n udhn mes pr mes fushs. 'pun t kishte valle me t kryepeshkopi? Ai dilte shum rrall nga selia e tij dhe, ve ksaj, edhe sikur t kishte pasur vrtet nj pun q lidhej me Stresin, ai mund fu drejtohej pr kt eprorve t Stresit, ose ta thrriste at t paraqitej n selin e tij, l qendr t principats dhe jo t merrte gjith kt idh t gjat, pr t ardhur n Manastirin e Tre Kry

qeve. Ndoshta e gjith kjo ishte nj keqkuptim, mendoi Stresi, nj ngatrres e npunsve apo korrierve. N fund t fundit, s'kishte pse t merakosej para kohe.

Mbi fushtirn e mardhur nga vjeshta frynte ere e ftoht. Nga t dy ant e udhs, n thellsi, mullart e barit dukej sikur mnjanoheshin zymtas. Stresi ngriti jakn e pelerines. Po sikur t jet fjala pr ngjarjen e Doruntins, mendoi ai, por n ast tha me vete: marrzira. 'pun kishte kryepeshkopi me t? Valle pak pun t tjera kishte atje n qendr, sidomos tani, kur acarimi midis kisfis katolike romake dhe asaj ortodokse bizantine n principatat shqiptare kishte arritur kulmin? Ca vite m pare, kur u prcaktuan pak a shum zonat e ndikimit t katolicizmit dhe ato t ortodoksizmit dhe kur principata e tyre mbeti nn kishn bizantine, Stresi kishte kujtuar se ksaj grind je je t gjat i kishte ardhur m n fund fundi. Mirpo nuk kishte qen ashtu. T dy kishat kishin filluar prap luftn pr t'i rrmbyer shoqja-shoqes princat dhe kontt shqiptare. Nga njoftimet e rregullta q Stresi merrte prej bujtinave dhe pikave t kalimit, dilte se koht e fundit lvizja e misionarve katolik npr principatat ishte shtuar prap. Ndoshta pr kt vinte kryepeshkopi, megjithse kjo s'kishte t bnte fare me Stresin. Nuk ishte ai konsulli q jepte lejet e udhtimeve. Jo, mendoi Stresi. Kjo s'ka asnj lidhje me mua. Duhet t jet tjetr gj.

Po n fund t fundit 'e vriste mendjen? Do t mbrrinte atje e do ta msonte pr se qe fjala. As q ia vlente barra qiran t merakosej. Ndoshta puna mund t ishte fare e thjesht; kryepeshkopi kishte ardhur ndoshta pr tjetr pun, pr ndonj inspektim, pr shembull, dhe me kt rast, rastsisht, mund t kishte dal dika pr t ciln ai krkonte ndrhyrjen e Stresit. Prhapja e magjive, /pr ishembull, ishte br shpeshher problem pr kishn dhe ishte dika q lidhej me Stresin. Po, po, mund t jet dika e till, tha ai me vete, duke

e ndier se mendimi po i ngrinte n nj pik. Magjit, ngritja e t vdekurit nga varri, nj hap i ndante nga njra-tjetra. . . Ah, jo, gati sa s'thirri ai, vetm me Doruntinn s'mund t kishte pun kryepeshkopi, dhe, duke e shpuar barkun e kalit me mamuze, shpejtoi ecjen.

33

Ishte vrtet ftoht. Shtpit e nj katundthi u shfaqn diku nga e djathta, pastaj s'u duk m asgj, ve fu

shs me mullart q mnjanoheshin vazhdimisht. Manastiri i Tre Kryqeve ishte akoma larg. N at pjes t rrugs Stresi nuk mendoi gj

tjetr, ve po ato gjra q kishte menduar gjer ather, vese me nj renditje tjetr. Disa her tha me vete: gjepura, marrzira, s'sht e mundur dhe, sado q dy-tri her vendosi prfundimisht ta hiqte mendjen andej, prapseprap rrugs q i m'beti gjer n manastir, nuk mendoi vese shkakun pr se po e thrriste kryepeshkopi.

Ishte hera e pare q Stresi po e shihte at nga afr. Pa rrobn ceremoniale, me t ciln ai e kishte pare n kishn e madhe t kryeqendrs s principats, kryepeshkopi dukej i lmuar, i dobt dhe lkurn e kishte aq t bardh e t holl, sa do t besoje se me pak prpjekje mund t merrje vesh se 'ndodhte brenda atij trupi gati t tejdukshm. Por kjo prshtypje iu prish Stresit sapo kryepeshkopi nisi t fliste. Zri i tij s'kishte asgj t prbashkt me trupin e tij, prkundrazi ai dukej se

i prkiste m tepr rrobs ceremoniale, mitres dhe temjanics, q ai i kishte hequr dhe q ndoshta nuk do t'i kishte hequr, po t mos i zvendsonte me at z uditrisht t fuqishm.

. Kryepeshkopi hyri drejt e n tem. Ai i tha Stresit se kishte marre nje-ftirai pr nj gjoja

ngritje nga varri t dikujt, dy jav m pare, n kt pjes t principats. Stresi mori frym thell. Ja pra, kjo na qenksh, tha me vete. Nga t gjitha hamendjet qe vrtetuar m e pabesueshmja. Kjo q kishte ndodhur, kishte vazhduar kryepeshkopi, kishte qen dika e keqe, shum m e keqe dhe e rndsishme n t keqen e saj, se 'mund t mendohej. Ai ngriti zrin: vetm mendjelehtt mund t'i kalonin leht gjra t tilla. Stresi e ndjeu se po skuqej dhe u mat t'i"thoshte se askush s'mund ta akuzonte se e kishte kaluar leht ngjarjen, se, prkundrazi, ai kishte njoftuar menjher kancelerin e princit dhe kishte br mos pr t hedhur drit mbi enigmn e ngjarjes, por kryepeshkopi, sikur fia kishte kuptuar mendimin, vazhdoi :

Une u njoftova qysh n fillim pr ngjarjen dhe dhash udhzimet e duhura q ajo t mbyllej, megjithat duhet t them se nuk e besova kurrsesi q ajo t prhapej n nj mnyr t till.

Po, ajo sht prhapur m tepr se 'pritej, foli pr her t pare Stresi. Prderisa kryepeshkopi e pranoi se as ai vet nuk i kishte parashikuar rrjedhimet, Stresi e quajti t panevojshme t ndrhynte pr fu mbrojtur.

Pr t hetuar prmasat e jehons s saj, ndrmora kt udhtim t vshtir, vazhdoi kryepeshkopi. Dhe, pr fat t keq, u binda se jehona sht katastro

34

fike. Stresi pohoi me kok. Pr asgj tjetr s'do t nisesha npr kt koh

t keqe, vazhdoi kryepeshkopi, pa ia hequr syt zhbirues Stresit. E kupton tani se sa rndsi i jep kisha e shenjt ksaj ngjarjeje?

Po, hirsi, tha Stresi. M thoni, 'duhet t bj? Kryepeshkopi, q me sa duket e kishte llogaritur q , kjo pyetje t bhej m von, qndroi

ca caste n hesh tje, si pr t glltitur brenda vtes ato q tani ishte e panevojshme t thuheshin. Stresit iu

duk se ai po bhej nervoz. T varroset ngjarja, tha ai me z fare t qet, domethn t varroset ajo pjes e

ngjarjes q s'duhet, q s'sht e vrtet, q sht kundr kishs. M kupton, kapiten? T mohohet ringjallja e njeriut, t hidhet posht, t demaskohet, t ndalohet me do kusht.

Ju kuptova, hirsi. sht e vshtir? Pa dyshim, tha Stresi. Une mund t ndaloj

t flas nj mashtrues ose nj shpifs, por si mund t ndaloj theshethemnajn njerzore! sht mbi fuqit e mia, hirsi.

Syt e kryepeshkopit u prndritn ftoht. Vajtojcat s'i ndaloj dot t ligjrojn, vazhdoi Stresi, kurse thashethemeve... Vajtojcat t'i bsh ta ndrpresin vet kngn, e ndrpreu tjetri. Kurse

thashethemnajs t'i ndrrosh drejtimin. N 'mnyr? tha i qet Stresi. Ata u pane gjat n sy. Kapiten, tha m n fund kryepeshkopi, ti vet beson se i vdekur i sht ngritur nga

varri? Jo, hirsi. Stresit iu duk se tjetri mori frym i lehtsuar. Si mund t mendonte se jam aq i trash, sa t

besoja nj marrzi t till? tha me vete. Ather ti beson se dikush e ka sjell at gruan e re pr t ciln bhet fjal? Pa dyshim, hirsi. Ather vrtetoje nj gj t till, tha kryepeshkopi, dhe vajtojcat do ta ln vet

kngn prgjysm dhe thashethernaja do t ndrroj vet drejtim. Jam prpjekur, hirsi, tha Stresi, kam br mos. Dhe asnj prfundim?

Pothuajse. Ka mjaft njerz q nuk besojn n

35

f ringjalljen e t vdekurit, por ata megjithat jan pakica, shumica beson t kundrtn. Ather beni q pakica t kthehet n shumic. Kam br mos, hirsi.

Duhet br edhe m, kapiten. Dhe kjo arrihet vetm me nj mnyr: t gjendet sjellsi i gruas s re, mashtruesi, dashnori apo aventurieri.

T krkohet ime kembngulje, me ngut, kudo. T kthehet bota prmbys, gjersa t gjendet. Dhe, n qoft se s'gjendet, t krijohet.

T krijohet?! Midis syve t tyre kaloi nj si shkreptim e ftoht. Domethn gjithsesi t vrtetohet, tha kryepeshkopi duke ulur syt i pari. Shum

gjra n fillim duken si t pamundura, por pastaj dika bhet... Zeri i kryepeshkopit nuk e kishte m tingllimin e pare. Do t bj mos, hirsi. tha Stresi.

U krijua nj prej atyre heshtjeve, prej s cilave duket sikur s'di ku t futesh. Kryepeshkopi kishte ulur kokn mendueshm. Kur nisi t fliste prsri, zri i kishte ndrruar plotsisht, saq Stresi ngriti kokn papritur. Tani ai ishte zri i trupit t lmuar t tjetrit, i

bute dhe i besueshm, si ai trup. Dgjo. kapiten, tha kryepeshkopi, le t flasim m haptas. Ai mori frym thell

prpara se t niste t fliste prsri. Le t flasim m haptas. Ti besoj e di se sa rndsi u japin atje n qendr gjrave t tilla. Pr do gj mund t t falin n Kostandinopol, por, pr shtje q kan t bjn me parimet themelore t kishs s shenjt, s't bjn asnj lshim. Kam pare perandor t masakruar, q i sillnin zvarr npr hipodrom me sy t verbuar e gjuh t prer, vetm e vetm se kishin guxuar t mendonin se mund t ndryshonin dika

n ndonj tez t kishs. Ndoshta t kujtohet, para dy vjetsh, kur pas diskutimit t zjarrt pr seksin e engjjve desh piasi nj kasaphan civile n kryeqytet.

Stresit dika i kujtohej, por nuk u kishte dhn ku rr rndsi psikozave t tilla histerike q shprthenin her pas here n kryeqytetin e

perandoris. Sidomos tani, vazhdoi kryepeshkopi, kur acarimi midis kishs son dhe kishs

katolike ka arritur pikn m t lart. Pr nj gj t till tani t shkon koka. M kupton, kapiten?

Po. . . ia bri Stresi, me z t pasigurt. Po desha t di nse ju e keni fjaln pr ngjarjen pr t eilen porsa folm.

Pikrisht, tha kryepeshkopi. Zri i tij nisi t forfcohej e t fitonte tingull prsri. Pikrisht pr t.

Stresi nuk ia hoqi syt.

36

Flitet pr ngritjen e dikujt nga varri, vazhdoi kryepeshkopi. Pra, pr nj ringjallje. E kuptoni 'do t thot kjo, kapiten?

Ngritja e dikujt nga varri.... prsriti Stresi, nj thashethem i marr. S'sht aq e thjesht, e ndrpreu kryepeshkopi. Kjo sht nj herezi e lemerishme. Nj kryeherezi. ar

Po, ia bri Stresi, n njf mnyr sht pikrisht ashtu.

Jo n njfar mnyr, por sht vetm ashtu, gati sa s'thirri kryepeshkopi. Zri i tij kishte fituar plotsisht tingllimin e rende t fillimit.

Ai e afroi kokn edhe m prpara fytyrs s Stresit, saq ky i fundit vetm me forcn e vullnetit nuk lvizi pak prapa. Vetm nj sht ngritur gjer m sot nga varri n kt bote, Jezu Krishti, m kupton, kapiten?

Ju kuptoj, hirsi, tha Stresi. E pra, vetm ai u ngrit nga vdekja pr t kryer nj mision t madh. Kurse ky, i vdekuri

juaj, Kostandini, apo si e quajn, 'sht valle ky q krkoka t imitoj Jezun? 'fuqi e ngriti at nga bota e tejjetshme, 'mesazh do t'i sillte ai q andej njerzimit? A?

Stresi s'dinte 't thoshte. Asgj, thirri kryepeshkopi. Krejtsisht asgj.

Prandaj e gjith kjo sht gnjeshtr dhe herezi. sht nj sfid kundr kishs s shenjt dhe, si do sfid, duhet t dnohet pa mshir.

Ai heshti nj cop her si pr t'i ln koh Stresit t thithte gjith at rrebesh fjalsh. Pra, dgjom mire, kapiten. Zri nisi t'i zbutej prap. N qoft se kt histori s'do

ta mbytim qysh n djep, ajo do t marr dhen dhe ather do t jet von. Do t jet tepr von, m kupton?

N mbasdite Stresi po kthehej nga Manastiri i Tre Kryqeve. Kali ecte pa ngut npr udhn e madhe dhe Stresit me po at pangutsi i vinin ndr mend coper nga biseda e gjat me kryepeshkopin. Nesr duhet t'i hyj prap q nga e para ksaj histori, tha me vete. N t vrtet asnjher s'kishte pushuar s marri me t, madje ndihmsin e kishte liruar nga do pun tjetr pr t pasur mundsi t shfletonte qetsisht arkivin e Zonjs Mme. Megjithat, tani q n qendrn e principats ishin shqetsuar seriozisht pr ngjarjen, i duhej t'ia niste edhe nj her gjithkaje. Do t'u niste nj qarkore t re bujtinave e pikave t mbikqyrjes s rrugve, t premtonte ndoshta nj shprblim pr kdo q do t ndihmonte n zbulimin e gjurmve t mashtruesit, t niste nj njeri gjer n viset e Boh emise, pr t marr vesh n vend se 'flitej atje pr ikjen e Doruntins. Ky mendim i fundit e gjallroi nj cop her. Si

37

nuk i kishte shkuar m pare n mend nj gj e till? Ky ishte nj nga veprimet e para q duhej t kishte br menjher pas ndodhis. Po nejse, ia bri pas pak me vete. Ka koh.

Stresi ngriti kokn pr t kuptuar 'koh ishte, por qielli vjeshtor ishte i mbyllur krejt. Shkurret ndan rrugs lviznin her-her nga era ftoht, por kjo lvizje

e shtonte edhe m shkretimin e fushs. Nj Jezu Krisht ka bota, prsriti Stresi me vete fjalt e kryepeshkopit. Dhe fill pas ksaj i shkoi npr mend ideja se npr kt rrug t gjat mendohej se kishte lvizur Kostandini. Fjalt e kryepeshkopit pr t vdekurin kishin qen plot prbuzje. Megjithse edhe Kostandini, kur ishte gjall, s'kishte pasur ndonj nderim t veant pr priftrinjt. Stresi nuk e kishte njohur vet, por nga hulumtimet n arkivin e shtpis ndihmsi i kishte raportuar disa t dhna paraprake pr figurn e tij. Sic dilte nga letrat e zonjs plak, Kostandini ishte n prgjithsi kundrshtues. Atij i plqenin idet e reja, kapej me pasion pas tyre, duke i uar nganjher gjer n skaj. Kshtu kishte ndodhur me punn e martesave afr e larg. Ai ishte kundr martesave t afrta dhe, ashtu r vrullshm dhe i skajshm sic qe, largsin e krushqis kishte qen gati ta conte gjer n fund t botes. Sic dilte nga letrat e zonjs plak, Kostandini thoshte se martesat e largta, q kishin qen gjer ather nj privilegj mbretrish e princeshash, duhej t bheshin nj gj e zakonshme pr t gjith. Largsia n martes tregonte force dhe dinjitet dhe ai ngulte kmb se raca fisnike e arbrve i kishte t gjitha cilsit pr t duruar provn e largsis dhe dramat q mund t lindnin prej saj.

Jo vetm pr martesat, por pr shum gjra t tjera Kostandini kishte mendimet e veta, t cilat vinin ndesh me t tjert dhe zonja plak disa her kishte pasur telashe me autoritetet pr shkak t tij. Stresit dika i kujtohej pr kt. Por sidomos kjo kishte t bnte me kishn. N arkiv kishte dy letra t peshkopit t krahins, drejtuar Zonjs Mme, ku ai i trhiqte vmendjen asaj pr idet e gabuara e disa her fjalt therse q Kostandini kishte folur ndej-kndej kundr kishs. Kishte edhe gjra t tjera, m t rndsishme se kjo, ki

shte thn ndihmsi, por ai do t jepte nj raport t hollsishm pr to vetm n fuhd t hulumtimeve.

Stresit nuk i kishte br ndonj prshtypje t madhe kjo an e figures s Kostandinit, ndoshta ngaq

S edhe ai vet nuk kishte ndonj nderim kushedi far pr fen. Por kjo ishte dika e

prgjithshme midis funksionarve t principats. Dhe kjo kishte shkakun e vet. Lufta q vazhdonte qysh prej kohrave q s'mbaheshin mend midis katolicizmit e ortodoksizmit, e kishte dobsuar shum fen n principatat e Arbrit. Ato ndodheshin tamam n vijn e ndarjes s dy feve, kshtu q ishte e natyrshme q pr arsye t ndryshme, kryesisht politike dhe ekonomike, t kalonin her n nj fe, her n tjetrn. Tani gjysma e tyre qen katolik,

38

gjysma ortodoks, por kjo nuk ishte nj gjendje e kristalizuar, dhe t dyja kishat kishin shpres t'i shkputnin njra-tjetrs zona t ndikimit. Stresi ishte i bindur se vet princi s'ante kokn fort pr punn e fes. Midis aleatve t tij t ngusht kishte princa katolik, ashtu sikurse midis armiqve t tij kishte ortodoks. N t vrtet vetm

para gjysm shekulli principata nga katolik ishte kthyer n ortodoks, dhe kisha e Roms nuk e kishte humbur shpresn q ta bnte prsri katolik.

Stresi, ashtu si shumica e funksionarve, prpiqej t mos ngatrrohej n punt e fes dhe urdhrat e saj nuk i merrte kurr seriozisht. Ai ndoshta as q do t ishte paraqitur fare te kryepeshkopi, duke gjetur nj shkak pr kt, sikur koht e fundit princi, pr arsye t mosacarimit me Bizantin, t mos kishte lshuar nj qarkore t rndsishme, ku porositeshin t gjith funksionart e principats t ishin t kujdesshm me kishn. N qarkore nnvizohej se ishin interesa t larta t shtetit q e diktonin kt gj, prandaj do qndrim i kundrt do t dnohej.

T gjitha kto Stresit i erdhn ndr mend copa-copa, ndrsa nuk i hiqte syt nga shtrirja e zymtuar e fushs. Ftoma e tetorit e prshkonte tejprtej hapsirn. Befas Stresi u drodh. Prapa nj shkurreje, disa hapa larg rrugs, ai pa t zbardhonin " eshtrat e nj kali. Ishte nj an e brinjve dhe rrashti i kurrizit, kurse kafka s'dukej. O zot, ia bri Stresi pak m tutje. T thuash se ishte kali i tij.

Ai u mbshtoll m fort me pelerinn, duke u prpjekur t hiqte nga mendja pamjen. Ndihej i piklluar, por me nj lloj pikllimi q s'e mundonte. Kufijt e trishtimit ishin t br njsh me shtrirjen e fushs, sipr s cils ndihej afrimi i dimrit. 'pate q u ngrite nga dheu. .. 'mesazh doje t na sillje.. . Stresi u habit edhe vet nga kjo pyetje, q u ngjit n forme pshertime prej thellsive t tij. Tundi kokn si pr t ardhur n vete, ai q kishte nnqeshur me ironi me t gjith ata q e kishin besuar kt. Stresi buzqeshi hidhur. 'marrzi, tha me vete dhe e shpoi barkun e kalit me mamuze. 'pasdite e ngrysur, mendoi pas pak. Po binte muzgu dhe Stresi nisi ta ngiste kalin me trokth. Gjersa arrit n katund, ai u prpoq ta hiqte mendjen nga do gj q kishte lidhje me ngjarjen. Kur mbrriti, kishte rn nata plotssht. Dritzat e shtpive rrezllinin dobt aty-ktu. Ca lehje qensh ndiheshin her m afr, her m larg. Stresi e drejtoi kalin jo nga shtpia e vet, por npr rrugn e madhe. Nuk e dinte as vet pse e bnte kt. Pas pak mbrriti te trualli prpara shtpis s Zonjs Mme. Aty pran s'kishte shtpi t tjera. Ishte vetm trualli i zymt me drurt e mdhenj, q n terr dukeshin edhe m t pjerrt se 'ishin. Shtpia e madhe e braktisur nxinte frikshm. Stresi u afrua me kal gjer te porta e mbyUur s jashtmi, vshtroi nj cop her dritaret q nxinin, pastaj e ktheu kalin. Por nuk bri vese pak udh

dhe e ndali kalin prsri. Ishte tamam midis drurve. Q nga porta e shtpis njeriu dallohej n njfar mnyr, sado q s'kishte hn. Nata e tetorit kishte qen pak a shum e till: pa

39

hn, por j e vrenjtur. Tamam te ky vend Doruntina duhej t ishte ndar prej kalorsit t panjohur. Kur nna kishte hapur portn, ai duhej t ishte duke u larguar, por kishte mundsi q

ajo t kishte pare dika q nga dritarja. Dika q i shkaktoi ndoshta jgoditjen vdekjeprurse... Stresi rrotulloi kalin n vend. 'zbulim kishte br valle zonja plak n gjysmterr? Q ai ishte biri i saj i vdekur q po largohej? (Doruntina ia kishte thn q jasht fjalt: m solli im velia, Kostandini.) Q, prkundrazi, ai n u k ishte biri i saj dhe vajza e gnjeu? Ndoshta, por kjo nuk e prligjte tronditjen. Q Doruntina me t panjohurin, n astin e ndarjes qen puthur pr her t fundit n terr. . . Mjaft, ia bri Stresi dhe me nj rrotullim t rrufeshm e ktheu kalin nga rruga. N astin e fundit, ndrsa po largohej, me nj lvizje t beft, si njeriu q krkon t kap n terr shikimin e dikujt q po e prgjon, ktheu edhe nj her kokn nga porta e mbyllur.

40

KAPITULLl I KATRT T nesrmen e kthimit nga ManastirT i Tre Kryqeve Stresi iu vu prap puns pr zbiimin e nigmes s ngjarjes s Doruntins. Hartoi nj urdhr t ri m t hollsishm se i pari, n t oilin jo vetm jepeshin udhzime se si t ndaloheshin n vend gjith t dyshimtt, por premtohej edhe nj shprblim pr at q do t ndihmonte n kapjen e mashtruesit, me veprime t drejtprdrejta, ose me an t kallzimit. Krahas