maatschappij wetenschappenhoofdconcepten en kernconcepten

havosLO

Piet Heinstraat 127511 JE Enschede Postbus 20417500 CA Enschede T 053 484 08 40E info@slo.nl www.slo.nl

Voorbeeldlesmateriaal

havo

maatschappij wetenschappenhoofdconcepten en kernconcepten

2 inhoud

inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

1. hoofdconcept vorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Kernconceptenbijhethoofdconceptvorming . . . . . . . 9 1 .1 Socialisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1 .2 Acculturatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1 .3 Identiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1 .4 Cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1 .5 Politieke socialisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1 .6 Ideologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Relatiestussendekernconceptendiebijhet hoofdconceptvorminghoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Decontextenwaaropvormingtoegepastwordt . . . . 22

2. hoofdconcept verhouding . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Kernconceptenbijhethoofdconceptverhouding . . . . 26 2 .1 Sociale (on)gelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2 .2 Macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2 .3 Gezag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 2 .4 Conflict . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2 .5 Samenwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Relatiestussendekernconceptendiebijhet hoofdconceptverhoudinghoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Decontextenwaaropverhoudingtoegepast wordt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Verantwoording

2013 SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling), Enschede

Auteurs Eelco Poeze Koos RomkesMarco VeldmanYolande Vonhoff

EindredactieLieke MeijsHan Noordink

VormgevingDigitale Klerken, Utrecht

Illustratie coverelroyklee.com

FotografieGerard BoeijenGetty Images

In opdrachtDit voorbeeldlesmateriaal is ontwikkeld in de pilot Maatschappijweten-schappen, die in opdracht van het Ministerie van OCW is uitgevoerd.

33. hoofconcept binding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Kernconceptenbijhethoofdconceptbinding . . . . . . . . 40 3 .1 Sociale cohesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 3 .2 Sociale institutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 3 .3 Groepsvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 3 .4 Cultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3 .5 Politieke institutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3 .6 Representatie / representativiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Relatiestussendekernconceptendiebijhet hoofdconceptbindinghoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Decontextenwaaropbindingtoegepastwordt . . . . . 52

4. hoofdconcept verandering . . . . . . . . . . . . . . . 54

Kernconceptenbijhethoofdconceptverandering . . . 56 4 .1 Modernisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 4 .2 Individualisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 4 .3 Institutionalisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 4 .4 Democratisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4 .5 Staatsvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 4 .6 Globalisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Relatiestussendekernconceptendiebijhet hoofdconceptveranderinghoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Decontextenwaaropveranderingtoegepast wordt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

referenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

InformatieSLOAfdeling: Tweede FasePostbus 2041, 7500 CA EnschedeTelefoon (053) 4840 661Internet: www.slo.nlE-mail: tweedefase@slo.nl

Alle rechten voorbehouden . Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen .

4inleiding

Hetvakmaatschappijwetenschappenbestudeertdesamenleving,demaatschappij.Omdatditstudieobjecterguitgebreidencomplexis,isergekozenvoornbepaaldestructuuralsbasisvoorhetvak.Hetiseenkadervan hoofd-enkernconceptendatleidttotinzichtinwatzich indesamenlevingafspeelt.

In dit basisboekje wordt de basisstructuur van het vak uitgelegd, worden de concepten beschreven en wordt uitgelegd wat het verband tussen de concepten is .

Begrippenalsgereedschap

In de maatschappij komen veel sociale en politieke verschijnselen voor die we allemaal beschreven, begrepen en verklaard willen hebben . En als het een probleem betreft willen we het ook graag oplossen . Denk bij maatschappelijke problemen aan orgaandonatie, tienerzwangerschappen, uitgaansgeweld, achterstandswijken, paparazzi . Een kleine greep uit een enorme hoeveelheid maatschappelijke verschijnselen . Overal waar mensen samenleven of het nu in kleine verbanden is zoals het gezin, de klas, de sportvereniging en een dorp of in een groter verband van een stad, een land of zelfs de wereldgemeenschap, doen zich problemen voor .Wetenschappers onderzoeken deze problemen om inzicht te krijgen in de aard ervan . Zoals een timmerman gereedschap heeft om een kast in elkaar te zetten, zo heeft een sociaal wetenschapper instrumenten nodig om een maatschappelijk verschijnsel en probleem te onderzoeken . Voor maatschappijwetenschappen is een gereedschapskist van vier hoofdconcepten en 23 kernconcepten gekozen . Dit zijn vakbegrippen die bruikbaar zijn om de sociale en politieke verschijnselen te begrijpen en te verklaren . Bij ieder verschijnsel of onderwerp dat bestudeerd gaat

5Vorming Verhouding Binding Verandering

socialisatie sociale (on)gelijkheid sociale cohesie modernisering acculturatie macht sociale institutie individualisering identiteit gezag groepsvorming institutionalisering cultuur conflict cultuur democratisering politieke socialisatie samenwerking politieke institutie staatsvorming ideologie representatie globalisering

representativiteit

worden, komt een aantal van deze kernconcepten weer terug . Net zoals een beginnend timmerman langzamerhand leert welk gereedschap hij wanneer moet gebruiken, leer je bij maatschappijwetenschappen wanneer welk van de hoofd en kernconcepten te gebruiken . Je leert wat ze precies betekenen, hoe je ze kunt inzetten om een onderwerp te bestuderen en wat het verband is tussen de verschillende kernconcepten . Als je examen gaat doen in dit vak krijg je examenvragen voorgelegd waarin je moet laten zien dat je de kernconcepten van het vak beheerst en ook zelf kunt toepassen . De 23 kernconcepten zijn geen losse begrippen maar ze zijn te koppelen aan vier hoofdconcepten, te weten vorming, verhouding, binding en verandering . De gereedschapskist van maatschappijwetenschappen kent dus vier hoofdvakjes, met daarin de bijbehorende kernconcepten .

Nu komt het misschien over als een lijst ingewikkelde begrippen . Maar weet dat ook een beginnend timmerman geen raad weet met stiftfrezen, haakse slijpers of hydraulische klemmen . Dat komt vanzelf in de loop van de jaren waarin hij dit beroep leert .Het programma van het vak is opgebouwd aan de hand van de vier hoofdconcepten . Ieder hoofdstuk van dit boekje behandelt n hoofdconcept met bijbehorende kernconcepten .

1

7Elkmensisuniek.Jebentwiejebent.Maarwiebenjeeigenlijk?Enhoebenjegewordenwiejebent?Datzijninteressantevragen,waarjenietaltijdbijstilstaat.Maarzezijnwelheelfundamenteelvoorhoejeinhetlevenstaat.Hetzijnallemaalvragendieaandeordekomenals wehethoofdconceptVorminggaanverkennen.Watkunjezeggenoveriemandsidentiteitendemanierwaaropeenmenszichheeftontwikkeldengevormd?

Een mens vormt zich en wordt gevormd in relatie tot andere mensen . Het is daarbij van belang waar je opgroeit: in welke samenlevingsvorm, omgeving of cultuur . Met wie je veel contact hebt en wie daardoor voor een groot deel ook bepaalt hoe je denkt en doet . Je eigen gedrag is benvloed door hoe je van jongs af aan bent opgegroeid en opgevoed . Hoe stel je je op naar anderen; welke taal en/of welk dialect spreek je; wat zijn je interesses en bezigheden; ben je sportief, een studiebol of juist religieus; ben je een dromer of iemand die de handen uit de mouwen steekt . Allemaal zaken die bepalend zijn voor de persoonlijkheid die je bent . Maar hoe uniek je ook bent, je wordt vooral ook gevormd door al die mensen om je heen .

Vorming is een complex en langdurig proces . Alle mensen worden gevormd om te worden wie ze zijn en om een plek in te nemen en te vervullen in de samenleving . Vanaf de geboorte maakt een baby kennis met de sociale wereld om hem heen en wordt hij gevoed en opgevoed . Een mens is voor zijn opvoeding en vorming erg afhankelijk van andere mensen . Mensenkinderen zijn bij de geboorte hulpelozer dan de jongen van andere soorten . Als kinderen zouden moeten opgroeien zonder andere mensen, gaan ze zelfs dood . Er zijn kinderen die in de wildernis opgroeiden en het overleefd hebben, maar die uiteindelijk volkomen

Vorming verwijst naar het proces van verwerving van een bepaalde identiteit.

hoofdconcept

vorming

8vervuild en verwilderd waren en niet konden praten . En zelfs na jaren, terug in de bewoonde wereld, kwam dat niet meer goed .Als baby leer je voortdurend van je omgeving . Er komen aller lei signalen binnen die onbewust een plek krijgen, of het nu gaat om geluiden, gelaatsuitdrukkingen (het eerste lachje), houdingen of gedrag . Die sociale wereld wordt langzamerhand steeds groter: de peuterspeelzaal, de basisschool en het voortgezet onderwijs . De sport of muziekvereniging, vriendenclubjes, de straat, het uitgaansleven, en ga zomaar door . Het belangrijkste in vorming is het leren van een taal . Mensenkinderen worden uitgerust met het vermogen (lichamelijk en geestelijk) een taal te leren . Die taal gebruiken mensen om met elkaar te communiceren, zaken over te brengen, af te stemmen, samen te werken en gegevens vast te leggen . Door middel van taal kun je ook je gevoelens uiten . Vorming gaat voortdurend door; een leven lang, al zijn de eerste jaren vaak heel bepalend voor wie je bent en wie je wordt . Voor vorming is het van belang om te weten tot welke cultuur je hoort . Binnen een cultuur deel je met een (grote) groep mensen een aantal zaken: eenzelfde manier van denken en doen; eenzelfde taal; dezelfde gebruiken en regels; dezelfde waarden die je belangrijk vindt; dezelfde manier van omgaan met elkaar . Culturen kunnen sterk van elkaar verschillen naar tijd en plaats . Zo is er een groot verschil tussen wat we vroeger belangrijk vonden (en hoe we met elkaar omgingen) en hoe dat nu is . En er zijn ook grote verschillen tussen culturen in verschillende landen . Zo groeit iedereen op in een bepaalde cultuur en neemt zaken uit die cultuur bijna als vanzelfsprekend over .

Met al die invloeden wordt je als mens (uiteindelijk) gevormd tot een sociaal wezen met een eigen identiteit; met enerzijds hele persoonlijke, individuele en unieke eigenschappen en anderzijds een identiteit die bepaald wordt door de groep waarvan je deel uitmaakt . Sociaal omdat je deel uitmaakt van de samenleving, waarbij je rekening houdt en hebt te houden met anderen . Een mens leeft nu eenmaal niet alleen en dat is maar goed ook . .

9hoofdconcept Kernconcepten

vorming socialisatie acculturatie identiteit cultuur politieke socialisatie ideologie

1.1So

cialisatie

KERncOncEptEnBiJHEthoofdconcept vorming De volgende kernconcepten horen bij het hoofdconcept vorming .

1.1Socialisatie

Veel gedrag dat we vertonen is aangeleerd gedrag; we hebben het ons onder invloed van de omgeving waarin we opgroeien en leven eigen gemaakt . Daarnaast hebben we eigenschappen die van nature bij onszelf horen; ze zijn niet aangeleerd maar aangeboren . Het zijn biologische en erfelijke factoren die grotendeels bepalen of je sportief, creatief, muzikaal bent of een talen of wiskundeknobbel hebt . Voor sociale wetenschappers is het interessant om te onderzoeken wat nu aangeboren gedrag is en wat aangeleerd gedrag; het verschil tussen nature ( je eigen natuur of aard) en nurture ( je opvoeding) . Aangeleerd gedrag kun je immers ook weer afleren, al is dat vaak lastig . Het gezin is welhaast de belangrijkste plek waar je gevormd wordt . Maar het gezin is een samenlevingsvorm die in allerlei soorten en maten voorkomt: het traditionele of kostwinnersgezin, waarbij er een

duidelijke taakverdeling is;Drie soorten moderne gezinnen: het onderhandelingsgezin; het egalitaire gezin waarbij de taken binnen en buitens

huis gelijk verdeeld zijn en de partners ook financieel onafhankelijk zijn;

10

het gendividualiseerde gezin, waarbij de individuele ontwikkelingen en zelfstandigheid voorop staan .

Bovendien kunnen gezinnen ook nog eens heel verschillend zijn samengesteld . Het gaat niet meer alleen om de combinatie vader, moeder en een aantal kinderen . Denk maar aan het feit dat partners van hetzelfde geslacht samenwonen of officieel gehuwd zijn, of aan zogenaamde deeltijdgezinnen, waarbij gescheiden ouders afwisselend de zorg hebben over hun kinderen . In welk gezin of samenlevingsverband je ook woont, het is hoe dan ook bepalend voor de manier waarop je gevormd wordt en in het leven staat . Die vorming of socialisatie begint direct na de geboorte en duurt in feite een heel leven lang . Het is een proces en daarmee bedoelen we dat er veel zaken zijn die de socialisatie van iemand bepalen, die elkaar benvloeden en waarmee de nodige tijd mee is gemoeid .

Het socialisatieproces hangt niet alleen nauw samen met het soort gezin waar je in opgroeit, maar ook met de tijd en cultuur waarin je leeft . Als je in Japan zou zijn geboren, uit Japanse ouders, dan spreek je niet alleen Japans en eet je met stokjes, maar vertoon je ook gedrag en omgangsvormen die bij de Japanse cultuur horen . Over dat gedrag denk je meestal niet meer na; je hebt het je helemaal eigen gemaakt . Dit automatische gedrag volgens de waarden en normen van een bepaalde samenleving wordt genternaliseerd gedrag genoemd . Internalisatie is dan het proces waarbij mensen zich de waarden, normen en gedragingen van een bepaalde samenleving of groep eigen maken .

Het gezin waarbinnen je opgroeit is dus een belangrijke socialisator, oftewel een plek waar je gesocialiseerd wordt . Maar er zijn meerdere personen, organisaties, instellingen, etc . die ervoor zorgen dat een individu zich de cultuur van een groep of samenleving eigen maakt . We noemen al deze personen, organisaties, instellingen die voor socialisatie zorgen de socialisatoren . Hier worden normen en waarden, formele en informele regels hoe je met elkaar omgaat en dient om te gaan doorgegeven aan de eigen groep . Zo leer je bijvoorbeeld in het gezin je eigen taal te spreken, je te gedragen, met mes en vork te eten . En op school

Socialisatie is het levenslange proces van oefening, opvoeding, opleiding en andere vormen van omgang met anderen, waardoor een individu zich de cultuur van een groep of samenleving eigen maakt.

11

of bij je vereniging leer je discipline, kennis vergaren en vriendschappen opbouwen en onderhouden .

Het gezin en de school zijn belangrijke socialisatoren . En ook de media zijn zeer bepalend voor het overdragen van normen en waarden, beeldvorming en standpunten . Bepaalde omroepen richten zich met name op jongeren en weten het gedrag van jongeren bewust en onbewust te benvloeden . Media kunnen ook een rol spelen bij het overbrengen of bevestigen van vooroordelen en stereotypen .

Tenslotte is de zogenaamde peergroup een socialisator: je leeftijdgenoten, vrienden of klasgenoten . Veel jongeren vinden het belangrijk om bij de eigen groep te horen en passen zich daarom aan aan wat de groep wil, denkt en doet . Dat gebeurt vaak onbewust . Vaak is er binnen groepen sprake van een zogenaamde sociale controle . In dit geval letten mensen op elkaar om te zien of anderen zich wel aan de normen en regels houden van de eigen groep . Dat kun je als positief zien, maar ook als negatief als het leidt tot ongewenste controle of zelfs tot uitsluiting . De sociale controle is de afgelopen jaren veranderd . Dit komt doordat mensen steeds meer de mogelijkheid hebben om zelf hun leven in te vullen; oftewel er is meer sprake van individualisering . Ook het feit dat mensen tegenwoordig veel informeler met elkaar omgaan (informalisering) maakt dat ze daarmee ook wat minder last hebben van sociale controle . We spreken elkaar namelijk minder aan, zien elkaar als gelijkwaardig . Zo worden de meeste leidinggevenden in Nederland met de voornaam aangesproken . In andere landen is dat vaak met meneer en u .

Veel van wat je leert en hoe je je gedraagt is gebaseerd op de eigen cultuur . Wanneer iemand die al gesocialiseerd is in een bepaalde cultuur, een andere cultuur overneemt (of onderdelen daarvan), noemen we dat acculturatie .

12

1.2Acculturatie

1.3id

entiteit

1.2Acculturatie In deze paragraaf gaan we kort in op het overdragen van cultuur . Socialisatoren in de samenleving zorgen ervoor dat de cultuur wordt overgedragen . Je zou op grond hiervan verwachten dat de eenmaal eigen gemaakte cultuur niet meer verandert . Dat kan echter wel .

Wanneer een persoon binnen een cultuur opgroeit en deze cultuur met de paplepel krijgt ingegoten, spreken we van enculturatie . Wanneer iemand op latere leeftijd in contact komt met een nieuwe cultuur en zich deze nieuwe cultuur eigen gaat maken, spreken we van acculturatie .

Er zijn veel voorbeelden van acculturatie, zoals migranten die een nieuwe taal moeten leren of bekend moeten raken met de tradities, gewoonten en omgangsvormen in een nieuw land . Over het algemeen verloopt het proces van enculturatie makkelijker en effectiever dan het proces van acculturatie . Het is nu eenmaal makkelijker iets aan dan iets af te leren . Zo zie je dat veel kinderen, ook nadat ze verteld is dat Sinterklaas niet bestaat, toch nog een tijdje blijven geloven . Het is lastig om een gedachte kwijt te raken die zich (van kinds af aan) in je hoofd heeft genesteld .

1.3identiteit

Binnen het hoofdconcept vorming is, naast socialisatie en acculturatie, ook identiteit een belangrijk kernconcept . Identiteit is het beeld dat je hebt van jezelf en dat je uitdraagt naar anderen . Het vormt zich onder invloed van een heleboel factoren . Die vorming gaat, zoals je eerder gelezen hebt bij socialisatie, een leven lang door . We onderscheiden verschillende onderdelen bij de vorming van een identiteit: de menselijke natuur (aangeboren), de cultuur (aangeleerd) en de persoonlijkheid (aangeboren en aangeleerd) .

Acculturatie is het overnemen van delen van een andere cultuur dan die waarin iemand is opgegroeid.

13

Identiteit is het beeld dat iemand van zichzelf heeft, uitdraagt en anderen voorhoudt en de maatschappelijke beleving van dat beeld.

In de omschrijving van het begrip identiteit zie je twee invalshoeken: het beeld dat iemand of een bepaalde groep van zichzelf heeft en het beeld dat anderen van iemand of van een bepaalde groep hebben . Die twee beelden kunnen nogal eens verschillen . Misschien zie je jezelf als iemand die de zaken altijd netjes ordent en opruimt, terwijl je ouders of je docent je maar chaotisch vinden . Steeds moet je voor ogen houden dat er twee kanten aan een identiteit zitten .

Identiteit houdt ook de rollen in die mensen spelen in de samenleving en het beeld dat ze oproepen bij anderen . Ieder mens heeft meerdere rollen . Zo ben jij tegelijkertijd leerling, sporter en zoon of dochter . Je ziet dat je identiteit zich vaak vormt in relatie tot anderen: zonder school ben je geen leerling, zonder grootouders geen kleinkind en zonder team geen volleyballer . De ontwikkeling van je identiteit is eenproces . Je begint als baby en voegt daar in de loop van je leven allemaal rollen aan toe .

Verder kun je het hebben over de identiteit van een persoon (persoonlijke identiteit), een groep (sociale identiteit) of land of volk (een nationale identiteit) .

De persoonlijke identiteit van ieder mens is uniek . Voor een deel heeft dat te maken met de talenten waarmee je geboren bent (je natuur); voor een deel ook met de omgeving waarin je opgroeit en leeft . Hoe je bijvoorbeeld omgaat met andere mensen, hangt voor een groot deel af van waar en hoe je bent opgegroeid . De cultuur waarin je opgroeit, bepaalt de waarden en normen die je meekrijgt van je omgeving . Op je school, thuis, met vrienden en op de sportclub kom je in aanraking met verschillende waarden en normen . Een groot deel van die waarden en normen neem je over . Je leert een leven lang en maakt je steeds meer eigen, waardoor je je tot een volwaardig lid van de samenleving ontwikkelt (zie het kernconcept socialisatie) . Je kiest voor een deel ook zelf de groepen uit waar je bij wilt horen; of je wilt voetballen of bij een muziekvereniging bent . Die eigen keuzes laten ook zien wie je bent: wie je zelf denkt te zijn en hoe anderen je zien .

14

Daarnaast kun je kijken naar je sociale identiteit . Hiermee bedoelen we de identiteit van de groep(en) waartoe iemand behoort en waarmee iemand bijvoorbeeld cultuurkenmerken deelt zoals taal, geloof, school en een vriendenclub . De school, je vereniging, het bedrijf of de organisatie waarvoor je werkt: ze hebben alle een bepaalde identiteit . Zoals ze zelf denken dat ze zijn en willen zijn, maar ook zoals anderen ze zien . Zo herken je onze nationale luchtvaartmaatschappij aan het logo, de blauwe kleur van vliegtuigen en de kleding van de bemanning, de geur van verse koffie als je binnenkomt en het imago van veiligheid . Een identiteit die ze door middel van reclame hebben verworven en sterk willen benadrukken .

Tenslotte kun je spreken van een nationale of zelfs Europese identiteit . Dat is het beeld van een land of volk, of een groep landen die bij elkaar horen of intensief samenwerken . Zo spreken we van de Europese identiteit als we het hebben over de manier waarop de Europese landen samen gezien willen worden door de rest van de wereld . Maar ook wat wij als inwoners van de Europese Unie met elkaar delen en zelf ervaren van die Europese identiteit, zoals het streven naar mensenrechten en vrede .

Soms zie je dat onevenredig veel aandacht uitgaat naar een enkel aspect van iemands identiteit . Door iemand terug te brengen tot een enkel aspect van zijn of haar identiteit, benadruk je de verschillen en vergroot je ze uit . Zo is iemand dan niet meer wereldburger, vader, zoon en financieel deskundige, maar alleen nog Koerd, homoseksueel of christen . Dit kan leiden tot heftige conflicten . Ook in ons land zie je dat wrijving tussen bevolkingsgroepen vaak te maken heeft met botsingen tussen sociale identiteiten . Bij sociale identiteit gaat het immers om de groep waartoe je behoort, maar ook hoe je je verhoudt tot andere groepen . Een groep kan een eigen subcultuur vormen . Een groep deelt dan allerlei (eigen) gewoontes, regels, tradities, rituelen, symbolen, taal en/of kunst met elkaar . Tussen (sub)culturen kunnen verschillen van mening bestaan en verschillende belangen spelen . Dat kan de basis zijn voor een conflict .

15

1.4cultuur

1.4cultuur

Een volgend kernconcept bij Vorming is cultuur . Cultuur is geen statisch gegeven, maar verschilt naar tijd en plaats . Over de hele wereld tref je mensen met andere gebruiken en gewoontes . In Frankrijk zoenen mannen elkaar ter begroeting, in Nieuw Zeeland wrijven ze de neuzen tegen elkaar en Nederlanders staan naar beide gebruiken gek te kijken . Maar wanneer vrouwen elkaar tegenkomen en zoenen uitwisselen, kijken we daar in Nederland weer niet vreemd van op . Culturen vormen zich omdat groepen mensen iets met elkaar delen . Het kan gaan om een groep mensen die bij elkaar woont of samen leeft, maar dat hoeft niet . In de Nederlandse cultuur hangen we de vlag uit op Bevrijdings dag en halfstok bij de dodenherdenking, vieren we Oudejaarsdag met oliebollen en liggen de winkels voor Pasen vol met chocoladeeitjes .

Cultuur is een relatief begrip . Er kunnen grote verschillen zijn in cultuur in verschillende gebieden en ook als je kijkt naar vroeger en nu .Wat men vroeger als normaal gedrag beschouwde en paste binnen de cultuur, vindt men nu soms vreemd en maakt geen onderdeel meer uit van de cultuur . Zo vonden de meeste mensen het in de middeleeuwen de gewoonste zaak dat als straf een hand werd afgehakt of iemand werd geradbraakt . Dergelijke straffen vinden wij tegenwoordig niet meer passen binnen onze beschaafde samenleving . Een ander voorbeeld laat zien dat de veranderingen in een cultuur niet alleen te maken hebben met het afschaffen van normen die wij nu niet meer accepteren . Het omgekeerde kan namelijk ook aan de orde zijn . Door de veranderingen van onze cultuur accepteren wij nu ook zaken die vroeger niet mochten . Een voorbeeld daarvan is het homohuwelijk dat inmiddels in Nederland mogelijk is . Uit dit voorbeeld blijkt dat de cultuur verandert als de rol en het belang van socialisatoren veranderen . In het geval van het homohuwelijk nam het belang van de kerk in het maatschappelijk leven als socialisator af en nam het belang van andere maatschappelijke organisaties toe, bijvoorbeeld de homobelangenorganisatie COC . De wensen en verlangens van deze socialisatoren zijn door de politiek vastgelegd in nieuwe wetten .

16

In de omschrijving van het kernconcept cultuur kun je verschillende aspecten herkennen: immaterieel gaat het om waarden en normen; materieel gaat het om zaken als taal, kunst, architectuur,

kleding, muziek (etc .) .

Elke cultuur heeft haar eigen bijzonderheden . Een typisch voorbeeld van de Nederlandse cultuur is dat de straten zich op Koninginnedag oranje kleuren . Dit fenomeen tref je nergens anders op de wereld aan . Bepaalde kunst en symbolen kunnen ook heel kenmerkend zijn voor een cultuur . Denk aan de oude Egyptische hiroglyfen die als versiering gebruikt werden en tevens als schrift dienden . Verder kunnen bepaalde sporten kenmerkend zijn voor de cultuur van een land: ijshockey in Canada, schaatsen in Nederland, rugby in Schotland . Nationale feestdagen horen ook bij cultuur: Koninginnedag (vanaf 2014 Koningsdag) en Sinterklaas zijn typisch voor de Nederlandse cultuur .

Ook aan de gezamenlijke waarden en normen herken je een cultuur . Waarden zijn idealen en motieven die (in een samenleving of groep) als nastrevenswaardig worden beschouwd . Waarden zijn opvattingen over wat wenselijk is en wat we waardevol vinden . Vrijheid, gelijkheid en solidariteit zijn bijvoorbeeld kenmerkende Nederlandse waarden . Normen zijn gedragsregels, oftewel uitspraken hoe mensen zich in bepaalde situaties dienen te gedragen . Ze zijn afgeleid van waarden . Een norm afgeleid van vrijheid is bijvoorbeeld dat je niet zo maar opgepakt mag worden door de politie . Een norm afgeleid van gelijkheid is dat je niet mag discrimineren en een norm afgeleid van solidariteit is dat je mensen in nood moet helpen . Aan de normen en waarden van een groep mensen kun je zien wat ze belangrijk vinden en hoe ze vinden dat zij zich (dienen te) gedragen .

Aan het kernconcept cultuur verwante begrippen zijn: dominante cultuur, tegencultuur en subcultuur .Van een dominante cultuur is sprake wanneer die cultuur (voorstellingen, opvattingen, waarden, normen en de

Cultuur is het geheel van voorstellingen, uitdrukkingsvormen, opvattingen, waarden en normen die mensen als lid van een groep of samenleving hebben verworven.

17

1.5politieke

socialisatie

uitdrukkingsvormen ervan) door de meeste mensen binnen de groep of samenleving geaccepteerd, gedeeld en uitgedragen wordt . Volgens deze omschrijving is de Nederlandse cultuur in Nederland de dominante cultuur .We spreken van een subcultuur wanneer binnen een groep bepaalde waarden, normen, voorstellingen, opvattingen en de uitdrukkingsvormen afwijken van de dominante cultuur, maar de belangrijkste waarden en normen van de dominante cultuur wel worden onderschreven . Elke subcultuur heeft eigen, van de dominante cultuur afwijkende waarden en normen . Zo kiezen sommige moslimas er voor om een hoofddoekje te dragen . Een deel van de katholieken is herkenbaar aan een kruisje en hardrockers zijn vaak in het zwart gekleed . Maar de Nederlandse cultuur kun je als ook als een subcultuur zien van de westerse cultuur . Ook hier zie je dat cultuur een relatief begrip is in relatie tot andere culturen . Tegencultuur is de cultuur van een groep mensen die zich verzet tegen de dominante cultuur . Voorbeelden zijn de Hippies (in de jaren zestig en begin jaren zeventig) en de Punkcultuur (in de jaren zeventig) .

1.5politiekesocialisatie

Politieke socialisatie is een kernconcept dat gerangschikt is onder het hoofdconcept vorming . Net als het kernconcept socialisatie, worden bij politieke socialisatie mensen gevormd, maar dan specifiek over hoe mensen denken over politiek . Hoe jij denkt over en wat je denkt van politiek wordt vooral bepaald door je referentiekader . Een referentiekader dat mede gevormd is door je omgeving .

Hoe ontwikkel je eigenlijk een politieke voorkeur? Waarom heeft de n een voorkeur voor liberalisme en de ander voor socialisme? Waarom stemmen sommige mensen niet en anderen wel? Waarom grijpt de een naar terreur om zn gelijk te halen en kiest de ander voor het debat? Is het een kwestie van smaak dat iemand zich bij een bepaalde politieke partij vindt passen of zit er meer achter?

18

Politicologen (politieke wetenschappers) onderzoeken of te voorspellen is welke politieke voorkeur iemand ontwikkelt en welke factoren daarbij een rol spelen . Ze gaan er van uit dat je niet met een bepaalde politieke voorkeur geboren wordt, maar dat je je die voorkeur in de loop van je leven eigen maakt . Dit aanleren gebeurt door socialisatoren .

Belangrijke socialisatoren zijn ouders, docenten, leeftijdsgenoten, idolen, maar natuurlijk ook politici zelf en de media die over politiek berichten . Vaak is het gezin waar je bent opgegroeid bepalend voor je politieke voorkeuren . In sommige gezinnen wordt regelmatig over politiek gesproken; je krijgt er dan iets van mee hoe je ouders, broer of zus over politiek denken en wat ze belangrijk vinden . Maar ook het overbrengen van democratische waarden is in een gezin van belang . Iemands positie op de maatschappelijke ladder (de sociaaleconomische klasse waartoe je behoort) is sterk van invloed op de politieke socialisatie . Het maakt een verschil of je als ongeschoold arbeider een bescheiden inkomen hebt en lid bent van de vakbond die opkomt voor jouw belangen of dat je een manager bent van een bedrijf dat gaat voor een grote omzet en winst wil maken . Die positie is dus ook bepalend voor je politieke voorkeur en de partij waartoe je je aangetrokken voelt . Politieke socialisatie vindt ook plaats op school . De overheid wil stimuleren dat democratische waarden op school door de docenten en in de omgang met elkaar worden overgebracht . De school heeft zelfs de verplichting aandacht te schenken aan burgerschapsvorming . Belangrijke politieke basiswaarden zijn: vrijheid van meningsuiting, gelijkwaardigheid, begrip en respect voor anderen, verdraagzaamheid en het zelfbeschikkingsrecht . Zo vindt politieke socialisatie voortdurend plaats, ook al ben je je er niet altijd van bewust en zijn de politieke socialisatoren daar niet altijd bewust mee bezig . Er kan bijvoorbeeld in je vriendengroep of in een vereniging sprake zijn van enige politieke socialisatie . Het is immers een gewoonte om zoveel mogelijk in overleg met elkaar te beslissen en als er uiteindelijk dan toch gestemd moet worden, dan beslist de meerderheid (politieke gedragswijze) .

Politieke socialisatie is het proces waarin (nieuwe) burgers politiek relevante kennis, vaardigheden, houdingen, waarden en gedragswijzen worden bijgebracht.

19

1.6id

eologie

Meer en meer zijn de media bepalend voor het beeld dat mensen van de politiek hebben . Sommige wetenschappers beweren dat journalisten heel sterk de politieke voorkeuren van mensen kunnen benvloeden . Van de andere kant laten journalisten zich in hun berichtgeving en stellingname juist ook sterk leiden door wat onder de mensen leeft . Zo is er dus een wisselwerking tussen socialisatoren en de politieke voorkeuren en ideen van mensen .

Politieke socialisatie zorgt niet alleen voor de vorming van een politieke voorkeur bij burgers, het zorgt er ook voor dat de (heersende) politieke cultuur in stand wordt gehouden . Op school leer je via burgerschapsvorming en een vak als maatschappijleer hoe de democratie werkt en waarom het een goede zaak is . De politieke cultuur kan van land tot land sterk verschillen . In Nederland, veel landen in WestEuropa en in de VS is er inmiddels sprake van een stabiele democratie . Dit is door verschillende generaties op elkaar overgedragen . Maar ineen groot aantal andere landen is een democratische politieke cultuur geen vanzelfsprekendheid . Dat heeft vooral te maken met het grote verschil in de wijze waarop mensen politiek gesocialiseerd zijn .

1.6ideologie

Politieke partijen hebben een beeld van hoe de samenleving er volgens hen uit zou moeten zien . Zon beeld heet een ideologie . Partijen hangen verschillende ideologien aan . Om de politieke partijen te kunnen onderscheiden is het dan ook van belang dat je zicht hebt op de ideologien van waaruit de politieke partijen politiek bedrijven .

Een ideologie kun je vergelijken met een bril waarmee je naar mensen en naar de samenleving kijkt . Die bril kan roze of donker zijn . Net zoals je kunt zeggen dat een glas half vol of half leeg is, zo kun je verschillende waardeoordelen vormen over dezelfde situatie .

Ideologie is een samenhangend geheel van beginselen en denkbeelden, meestal uitmondend in al dan niet concrete ideen over de meest wenselijke maatschappelijke en politieke verhoudingen.

20

Een ideologie geeft zowel een verklaring van het menselijk gedrag als een beeld van de ideale samenleving en hoe je die zou kunnen realiseren . Verschillende politici, sociologen en filosofen hebben zich sinds eeuwen gebogen over de vraag wat de ideale samenleving is . Het gaat dan vaak over dezelfde soort vragen en dilemmas: Hoe is de macht verdeeld? Moeten juist zoveel mogelijk of zo min mogelijk mensen meebeslissen? Kan iedereen een

land besturen of alleen een kleine bevoorrechte groep (elite)? Hoe groot is de privsfeer van mensen? Of anders gezegd:

hoeveel vrijheid moet er opgeofferd worden om meer orde, stabiliteit en veiligheid in de samenleving te krijgen?

Hoe meer regels, hoe minder vrijheid . Hoe moet de welvaart verdeeld worden en waarop moeten

we bezuinigen? Moeten rijke mensen verplicht worden arme mensen te helpen of mogen ze zelf weten wat ze met hun geld doen? Is rijkdom een kwestie van hard werken of geluk? Sommigen vinden het belangrijker dat er minder belasting komt voor werkende mensen, terwijl anderen het belangrijker vinden dat mensen die niet kunnen werken financieel geholpen worden .

Een ideologie geeft antwoord op bovenstaande drie vragen en beschrijft op die manier dus een ideale samenleving . De ene ideologie beschrijft bijvoorbeeld een samenleving waarin veel vrijheid is en waar de overheid zo min mogelijk bepaalt en regelt . Een andere ideologie vindt dat de ideale samenleving bestaat uit mensen die duidelijk bij elkaar horen en dat er zo veel mogelijk gelijkheid behoort te zijn tussen mensen .

Wat kenmerkend is voor een ideologie is dat de antwoorden op de drie vragen bij elkaar moeten passen, een samenhangend geheel vormen . Je kunt namelijk niet voor vrijheid zijn en tegelijk met geweld eisen dat iedereen bijvoorbeeld zn smart phone aan de armen weg gaat geven . Er zijn verschillende ideologien: liberalisme, socialisme, confessionalisme, fascisme en ecologisme . De laatste ideologie is van een iets andere orde . De overige ideologien zijn te zien als politieke stromingen en liggen allen ten grondslag aan een of meer politieke partijen .

21

Vooral linkse partijen en groepen geloven in de maakbaarheid van de samenleving: het geloof dat je een betere samenleving kunt realiseren door ingrijpen van de overheid . Meer rechtse partijen en groepen vinden juist dat mensen een eigen verantwoordelijkheid hebben om hun geluk te bereiken . Zij pleiten voor beperkt overheidsingrijpen en meer individuele vrijheid .

Er zijn nogal wat politicologen geweest die hebben geprobeerd al die ideologien op een rijtje te zetten . Ze zoeken dan naar een logisch verband tussen de ideologien . Sommige politico logen denken dat er een denkbeeldige lijn te vormen is waarop alle ideologien van links naar rechts naast elkaar geordend liggen . Anderen zijn van mening dat er meerdere lijnen, dimensies of assen nodig zijn om de verschillen tussen ideologien logisch weer te geven .

De kernconcepten binnen het hoofdconcept vorming hebben onderlinge relaties die hierna beschreven worden . De woorden die vet gedrukt zijn, zijn de hoofd en kern concepten van dit domein (onderdeel van het examenprogramma) .

Mensen moeten veel leren van elkaar en ook heel veel afleren om met elkaar te kunnen samenleven . Dit vormingsproces vindt plaats in een gezin of andere samenlevingsvorm, waar je leert hoe te denken, te voelen en te doen . Behalve in gezinnen vindt socialisatie plaats in groepen en dit wordt bepaald door het land of de regio waar je woont of vandaan komt, de taal die je spreekt, de generatie, de sociale klasse of het geslacht waartoe je behoort . Iedereen maakt deel uit van dergelijke groepen . Socialisatie vindt ook plaats via het onderwijs, het werk, de media, de kerk, verenigingen en de politiek . Dat wat iemand tijdens zijn socialisatie overneemt van de cultuur in zijn samenleving, bepaalt samen met zaken als geslacht, leeftijd, opleiding en de positie die hij

relaties tussen de KERncOncEptEnDiEBiJHEthoofdconcept vorming horen

22

inneemt in de samenleving, zijn identiteit . In het politiekesocialisatieproces leer je verschillende ideologien kennen, maar ook de houdingen, waarden en gedragswijzen die bepalend zijn voor de manier waarop je betrokken bent bij de politiek of politiek actief bent .Tijdens het socialisatieproces worden normen, waarden en houdingen eigen gemaakt die van invloed zijn op iemands functioneren . Socialisatie in een andere cultuur dan die waarin iemand is opgegroeid, wordt acculturatie genoemd .

In het vak maatschappijwetenschappen bestuderen we verschillende maatschappelijke en politieke contexten . Een context is een maatschappelijk verschijnsel of maat scha ppelijk probleem dat we kunnen bestuderen met behulp van ons gereedschap, de kernconcepten . Binnen concrete contexten zie je ook duidelijk de relaties tussen kernconcepten . Er zijn verschillende categorien contexten: abstracte zoals bijvoorbeeld maatschappelijke veranderingsprocessen, maar ook concretere zoals beleidsterreinen, bepaalde instituties maar ook actuele gebeurtenissen . In het havo examenprogramma van maatschappijwetenschappen zijn de volgende contexten voorgeschreven: samenlevingsvormen, maatschappelijke verschillen, veiligheid en media .

Het hoofdconcept vorming en de bijbehorende kernconcepten worden in dit domein toegepast op de maatschappelijke context samenlevingsvormen . Vorming vindt plaats in socialisatieprocessen . Zoals je hebt kunnen lezen is dat op de eerste plaats in het gezin, maar ook in andere omgevingen zoals de cultuur waarin je opgroeit, de school die je bezoekt, de invloed van groepen waartoe je behoort en ook door de media . Maar ook bij andere maatschappelijke contexten speelt vorming een rol . Zo is socialisatie ook van belang in de

de contexten waarop vorming toegepast wordt

23

context veiligheid . We leren ons immers te houden aan wetten, regels en afspraken . En als we dat niet doen kan dat leiden tot een sanctie (boete of straf) .Vorming is van invloed op je persoonlijkheid, je identiteit . Die identiteit wordt ook bepaald door de maatschappelijke groep waartoe je behoort en de maatschappelijke positie die je inneemt . In dit licht komt de context maatschappelijke verschillen aan de orde . Iedereen heeft immers een sociaaleconomische, sociaalculturele en (soms ook) politieke positie . En waar je zelf staat is heel bepalend voor hoe je je verhoudt ten opzichte van anderen (en die anderen ten opzichte van jou) .De manier waarop je politiek gevormd wordt (politiekesocialisatie) komt ook aan de orde bij de maatschappelijke context media . Media zijn steeds belangrijker geworden als het gaat om politieke socialisatie . Ook de hele gang van zaken rondom verkiezingen leert je veel over hoe de politiek in elkaar zit en je eigen politieke voorkeur te bepalen . Het kernconcept ideologie kan je vervolgens helpen om de verschillende politieke ideen over hoe de samenleving eruit zou moeten zien, naast elkaar te zetten . De verschillen binnen een samenleving, het probleem van (on)veiligheid, de media en de politiek; het zijn allemaal contexten waarin het hoofdconcept vorming, zij het op verschillende manieren, herkenbaar is . Met behulp van het hoofdconcept vorming en de kernconcepten die daarbij horen, is het mogelijk al die maatschappelijke contexten beter te leren kennen en te begrijpen .

2

25

Verhouding verwijst naar de wijze waarop mensen zich van elkaar onderscheiden en de manier waarop samenlevingen in sociale zin vorm geven aan deze verschillen. Het verwijst ook naar onderlinge betrekkingen tussen staten.

hoofdconcept

verhouding Allemensenverschillenvanelkaar.Gelukkigmaar.Zeverschillennietalleeningeslacht,leeftijd,uiterlijk,gedrag,hobbys,etc.,maarookinhunrollen,functie,kortomdeplekdiezeinnemenindesamenleving.indesamenlevinglevenmensenechterooksamen,doenzeveelsamenenzijnmenseninallerleiopzichtenafhankelijkvanelkaar.Mensenengroepenvanmensenstaanopveelverschillendemaniereninverhoudingtotelkaar.

Het hoofdconcept verhouding gaat over hoe mensen zich tot elkaar verhouden, de manier waarop mensen van elkaar verschillen en hoe mensen dat ervaren, er over denken en oordelen . Dat is wel iets anders dan het woord verhouding, zoals we dat in het dagelijks taalgebruik hanteren, namelijk een relatie tussen twee mensen . Verhouding zoals we dat bij maatschappijwetenschappen gebruiken heeft betrekking op verschillen (en overeenkomsten) tussen mensen, zoals verschil in macht, bezit en status . Hoe je je verhoudt tot andere mensen en groepen, heeft vooral te maken met de plek die je inneemt in de maatschappij, je maatschappelijke positie . Dat is niet zo gemakkelijk te omschrijven . Mensen verschillen immers op heel veel punten van elkaar . De betekenis die we als samenleving aan die verschillende punten geven bepaalt welke positie je inneemt ten opzichte van anderen, oftewel hoe je je verhoudt tot anderen . Er zijn mensen met bruine en met blauwe ogen, daarin onderscheiden mensen zich van elkaar . Maar dat verschil leidt niet tot verschil in macht of status . Dat is wel het geval als het gaat om verschillen tussen beroepen . Een chirurg heeft meer status en aanzien in de samenleving dan een schoonmaker .

26

hoofdconcept Kernconcepten

verhouding sociale (on)gelijkheid macht gezag conflict samenwerking

2.1So

ciale(on)ge

lijkh

eid

Naast individuele mensen verhouden zich ook groepen, groot en klein, tot elkaar . Het kan zelfs gaan over de verhouding tussen volken en staten .

Mensen en groepen mensen verschillen van elkaar; mede daardoor staan ze in een bepaalde verhouding tot elkaar . Die verschillen zijn op zich geen probleem . Echter, als verschillen leiden tot sociale ongelijkheid, kunnen ze wel een probleem opleveren als dit voor mensen onacceptabel is .

De volgende kernconcepten horen bij het hoofdconcept verandering .

2.1Sociale(on)gelijkheid

Kijk eens om je heen in de klas . Je ziet bij jou in de klas veel verschillende leerlingen, met allemaal hun leuke kanten en eigenaardigheden . De een leert makkelijk, de ander niet, de een is heel goed in wiskunde terwijl de andere goed is in talen, de ene leerling is een jongen terwijl de andere een meisje is . Allemaal verschillen, maar ook zijn er overeenkomsten: je volgt allemaal hetzelfde soort onderwijs en je zit allemaal in dezelfde klas .

In de samenleving bestaan er ook veel verschillen . De verschillen tussen mensen hoeven geen probleem te zijn,

KERncOncEptEnBiJHEthoofdconcept verhouding

27

integendeel, verschillen tussen mensen kunnen juist heel verrijkend werken . Je moet er ook niet aan denken dat alle mensen hetzelfde zijn . Vaak zijn deze verschillen tussen mensen en groepen mensen leuk, maar het wordt vervelender als de verschillen leiden tot ongelijkheid . De ene persoon of groep in de samenleving heeft of krijgt meer dan de andere; er is dan bijvoorbeeld sprake van ongelijke waardering en behandeling . Als verschillen tussen mensen gevolgen hebben voor hun maatschappelijke positie en effect hebben op de kansen, waardering en behandeling die zij krijgen, spreken we van sociale ongelijkheid . Het gaat dan niet over gewone verschillen die er tussen mensen kunnen zijn, zoals het verschil tussen mannen en vrouwen, tussen oud en jong en tussen iemand die op het platteland woont of in de stad . Pas als dit gevolgen heeft voor de kansen en moge lijkheden van iemand dan spreken we van sociale ongelijkheid .

De manier waarop mensen zich tot elkaar verhouden is van grote invloed op de samenleving . Naarmate de verschillen in macht, bezit en status groter zijn, leven mensen in meer ongelijke sociale verhoudingen . De verschillen in kansen en posities zijn dan groter, en er is een grotere kans op ongelijke waardering en ongelijke behandeling . Het hoeft op zich geen probleem te zijn als je uit een gezin komt, waar het inkomen van je vader of moeder laag is of waar de ouders afhankelijk zijn van een uitkering . We beschouwen het wel als een probleem als dit betekent dat je daardoor geen of minder kans krijgt om door te leren en de mogelijkheden te benutten die je in je hebt . Dit is een voorbeeld van een ongelijke bezitsverhouding: de een heeft meer bezit, inkomen of vermogen dan een ander . En die ongelijke bezitsverhoudingen leiden in dit geval tot minder kansen .

In het algemeen gaat het om drie soorten sociale ongelijkheid: ongelijke machtsverhoudingen, oftewel ongelijke verdeling

van macht ongelijke bezitsverhoudingen, oftewel ongelijke verdeling

van bezit (schaarse en hooggewaardeerde zaken, zoals kennis, inkomen, vermogen)

Er is sprake van sociale ongelijkheid wanneer verschillen tussen mensen in al dan niet aangeboren kenmerken, consequenties hebben voor hun maatschappe-lijke positie en leiden tot een ongelijke verdeling van schaarse en hooggewaardeerde zaken en een ongelijke waardering en behandeling.

28

ongelijke prestigeverhoudingen, oftewel ongelijke verdeling van status (waardering en behandeling van personen

op grond van hun maatschappelijke positie en leefstijl) .

Zowel nu als vroeger zijn in de samenleving voorbeelden te herkennen van verschillen die leiden en hebben geleid tot sociale ongelijkheid . Je kunt daarbij denken aan verschillen in geslacht tussen jonge en oudere generaties tussen klassen . Een klasse bestaat uit mensen die een

vergelijkbare economische positie hebben . Als we mensen indelen op basis van klassen, krijgen we sociale lagen:

een lage, een midden en een hogere klasse; deze manier van indelen heet sociale stratificatie .

in afkomst (etnische verschillen) in opleidingsniveau of beroep in de plek die je inneemt op de arbeidsmarkt in geloof of overtuiging .Al deze verschillen kunnen in meer of mindere mate van invloed zijn op de verdeling van macht, bezit of status .

In hoeverre heb je zelf invloed op je eigen maatschappelijke positie? Voor een deel is je afkomst bepalend tot welke sociale groep je behoort . Daarnaast hebben sommige mensen van nature meer intelligentie (of talent) en daarmee meer bagage om een hogere opleiding te volgen en een beroep met meer status te verwerven . Maar ook andere zaken zijn bepalend voor de maatschappelijke positie die je inneemt . Sommige zaken komen van buitenaf . Dit noemt men positietoewijzing (het overkomt je) . Denk bijvoorbeeld aan een allochtoon die soms lastiger aan een baan komt dan iemand anders met dezelfde opleiding . Van de andere kant kun je zelf ook invloed uitoefenen op je positie . Dat noemen we positieverwerving ( je verwerft het zelf) . Voorbeelden daarvan zijn: zorgen dat je de goede opleiding afmaakt, je actief opstellen of hard werken .

Als je later een beroep hebt, dan brengt dat een bepaalde status met zich mee . Als chirurg, professor of burgemeester heb je meer status en aanzien dan als ongeschoold arbeider, magazijnmedewerker of schoonmaker . Je kunt een verschil

29

2.2M

acht

lende plek innemen op de zogenaamde maatschappelijke ladder . Maar je kunt je ook opwerken op die ladder of door omstandigheden dalen op de ladder . Dit stijgen of dalen op de maatschappelijke ladder heet sociale mobiliteit .

Als een samenleving veel sociale mobiliteit kent, noemen we dit een open samenleving . Als sociale mobiliteit niet of nauwelijks mogelijk is, noemen we het juist een gesloten samenleving . Nederland noemen we eerder een open samenleving dan een gesloten samenleving . Toch blijkt dat de sociale positie van je ouders voor een deel bepalend is voor je eigen sociale positie . Kinderen van hoogopgeleide ouders hebben in zijn algemeenheid meer mogelijkheden tot sociale mobiliteit dan kinderen van laagopgeleide ouders .

2.2Macht

Je hebt vast wel een beeld van het begrip macht . Het is een bekend woord in ons dagelijks taalgebruik . Op heel veel plekken wordt macht uitgeoefend: een ouder die bepaalt dat een kind op tijd naar bed moet, een docent die het voor het zeggen heeft in zijn klaslokaal, een directeur van een bedrijf die zijn personeel kiest en welke producten hij wil leveren . Over macht is veel gezegd en geschreven . Vaak heeft het woord een wat negatieve lading . Je kent waarschijnlijk de uitdrukking macht is vies . Het is wel te verklaren dat in onze Nederlandse samenleving macht vaak als negatief wordt gezien . Als je namelijk macht hebt, betekent dit dat je zeggenschap hebt over anderen en dat leidt meestal tot inperking van de vrijheid van de ander . De een heeft het voor het zeggen en de ander heeft te luisteren of zich er in te schikken . Vrijheid wordt in onze maatschappij juist gewaardeerd; inperking van die vrijheid doordat iemand macht uitoefent wordt ervaren als een negatief effect van macht . Een negatief gevoel bij de macht van de docent is dat je als leerling huiswerk moet maken als hij dat wil . En de directeur die op basis van zijn macht bepaalt dat je zaterdag moet overwerken, wordt daarvoor ook niet altijd gewaardeerd .Als je macht hebt, beschik je over de middelen waarmee

30

2.3Gezag

je je eigen doelen kunt bereiken en dat heeft invloed op het doen en laten en de mogelijkheden van anderen .

De meest directe vorm van macht uitoefenen is het gebruik van geweld . We noemen geweld dan ook een machtsbron . Andere machtsbronnen zijn kennis, regels en wetten, charismatisch gezag of morele steun (steun van anderen die staan voor hetzelfde doel) . Je kunt macht meten in bijvoorbeeld geld, olie of gas, wapens, zetels in het parlement of het aantal mensen dat een groep of leider volgt . Als de vakbondsvoorzitter niet wil dat de pensioen leeftijd verhoogd wordt, dan roept hij de leden van de vakbond op tot een staking . Dan oefent hij zijn macht uit op de regering om zijn zin te krijgen oftewel zijn doel te bereiken .Als mensen veel of bijzondere kennis hebben, kunnen ze daarmee ook macht uitstralen . Een gevleugeld gezegde is kennis is macht . Denk aan een arts die in zijn of haar studie van minstens zes jaar veel kennis heeft opgedaan die anderen niet hebben . Of aan iemand die een uitvinding gedaan heeft waarmee geld te verdienen valt .

2.3Gezag

Als mensen de zeggenschap van anderen vanzelfsprekend vinden, spreek je van gezag . Je neemt het advies van je docent over, omdat je vindt dat hij of zij er wat van weet en omdat je beseft dat hij je verder kan helpen op weg naar je examen . Natuurlijk heeft je docent ook een machtsmiddel: als je zijn advies niet overneemt, loop je kans op een onvoldoende . Zolang dat machtsmiddel achterwege blijft, handel je op gezag van de docent . Een belangrijk verschil met macht is dat je vrijwillig doet wat je uit jezelf niet gedaan zou hebben . De docent heeft invloed op je en in dit geval accepteer je zijn gezag . Als je vaak de adviezen van iemand overneemt en dat belangrijk vindt, dat heeft die ander daarmee een bepaald gezag verworven . Dat geldt bijvoorbeeld ook voor die directeur die heeft laten zien dat hij verstand van zaken heeft, in het verleden de goede beslissingen heeft genomen en die een bepaald respect heeft afgedwongen omdat hij een groot bedrijf heeft neergezet .

Macht is het vermogen om voldoende hulp bronnen te mobiliseren om bepaalde doelstellingen te bereiken en de handelingsmogelijk-heden van anderen te beperken of te vergroten.

31

2.4con

flict

Gezag is een vorm van macht die we normaal en gerechtvaardigd vinden . Dat is wat we met legitiem bedoelen . Gezag is macht die we accepteren, respecteren en onderkennen . Het zijn de mensen zelf die bepalen of iemand gezag heeft en gezag verdient . Bij macht is dit juist andersom: degene met macht bepaalt dat jij je op een bepaalde manier moet gedragen .

Of bepaalde personen gezag uitstralen, hangt af van tijd, plaats en omstandigheid . De meester op de lagere school vroeger had meer gezag dan de leraar van de basisschool nu . Een volleybaltrainer heeft in de kleedkamer en op het veld gezag, maar dat kan bij hem thuis of op zijn werk in een andere rol heel anders zijn .

Gezag kan gebaseerd zijn op respect voor iemand, bijvoorbeeld omdat je vindt dat iemand wijs is, of altijd getoond heeft betrouwbaar te zijn, of vanwege iemands relatie tot jou . Je ouders hebben gezag, omdat zij hebben aangetoond het beste met je voor te hebben . Of je vindt hen wijs of eerlijk . Of je vindt gewoon dat het hoort dat ze gezag hebben . Gezag kan ook gebaseerd zijn op een bepaalde afspraak die we met zn allen gemaakt hebben . We vinden dat de baas op de werkvloer gezag verdient, omdat hij de baas is . Dat is zijn functie en rol . Als jij de trainer bent van een team, vind je het normaal dat de teamleden jouw gezag respecteren en doen wat jij zegt omdat dat nu eenmaal zo afgesproken is .

2.4conflict

We leven in een tijd, waarin we dagelijks te maken hebben met spanningen en kleine en grotere conflicten: een land of volk dat zich afzet tegen een ander land of volk en daarmee letterlijk de strijd aangaat, een conflict tussen verschillende cultuurgroepen, een conflict in een klas tussen leerlingen of thuis als jij en je ouders niet op een lijn zitten . Soms blijft het beperkt tot (onderhuidse) spanning of ongemak . Dan is er nog niet echt sprake van een conflict, hoogstens is het een sluimerend conflict . Het kan echter

Gezag is het uitoefenen van macht die als legitiem erkend wordt door ondergeschikten.

32

ook ontaarden in agressie in woord en gebaar, in een handgemeen of (tussen landen of bevolkingsgroepen) in een oorlog . Er is dan sprake van dusdanige strijdige belangen dat mensen of groepen soms letterlijk (lichamelijk) met elkaar in botsing komen .

De ene cultuurgroep zal zich vaak afzetten tegen de andere en zo zijn eigen identiteit benadrukken en bevestigen, zoals bijvoorbeeld de ene supportersgroep tegen de andere . Als je een tegenstelling creert met een andere groep, bevordert dat de sociale cohesie (interne cohesie) binnen je eigen groep . Maar dit zorgt ook voor uitsluiting en kan leiden tot discriminatie . Groepen behandelen anderen als buitenstaanders om zo hun macht te behouden . Dat zie je in het klein als een groep in de pauze op school bepaalt dat een andere groep raar of stom is . En in het groot als een dictator het nodig vindt om een ander land te bedreigen om zo te zorgen voor eenheid in eigen land .

Je kunt spanningen en conflicten op verschillende manieren oplossen . Je kunt er hard tegen in gaan en op je strepen gaan staan en demonstraties organiseren . Je probeert je gelijk te halen door machtsvertoon en zet je argumenten letterlijk kracht bij . We noemen dat het conflictmodel . Je kunt ook samen overleggen en kijken of je elkaar ergens kunt vinden in een harmonieuze sfeer . Je tast in overleg af wat elkaars mogelijkheden zijn en probeert voor jezelf en jouw achterban zoveel mogelijk uit de onderhandelingen te halen . Ondertussen streef je ernaar dat iedereen zich kan vinden in het eindresultaat . We noemen dat het consensusmodel .

Werkgevers, werknemers en de overheid in Nederland overleggen regelmatig met elkaar in de SociaalEconomische Raad . Dat succesvolle overleg noemen we het poldermodel, vernoemd naar onze polders . Werkgeversorganisaties, werknemersorganisaties en de overheid zoeken naar compromissen zoals in 2010 over de hoogte van de AOW leeftijd . Als zon compromis er is, zal de minister daar niet snel van afwijken . Hij of zij voorkomt daarmee dat er een conflict ontstaat en dat de situatie escaleert en bijvoorbeeld leidt tot stakingen, met alle problemen en verliezen van dien .

Conflict is een situatie waarin individuen, groepen en/of staten methodes hanteren, doelstellingen nastreven of waarden aanhangen die, daadwerkelijk of in hun perceptie, strijdig zijn en daardoor met elkaar in botsing komen.

33

2.5Sam

enwerking

Zowel in het conflictmodel als in het consensusmodel proberen partijen gelijk te krijgen . Het verschil zit hem in de manier waarop ze dat voor elkaar proberen te boksen: op vriendelijke wijze en samen of met minder vriendelijke middelen, zoals geweld en op basis van de gedachte ieder voor zich .

2.5Samenwerking

De wereld lijkt van conflicten aan elkaar te hangen . Sla de krant maar eens open en kijk naar het journaal . Veel geweld en negatieve berichtgeving over mensen en landen die met elkaar in de clinch liggen . Soms lijkt het of mensen vooral door conflicten met elkaar verbonden zijn . Toch werken mensen meer met elkaar samen dan je op het eerste gezicht zou denken .

Samenwerking ontstaat als mensen, groepen en staten proberen op een lijn te komen om een gemeenschappelijk doel te bereiken . Doelen bestaan vaak uit waarden en belangen . Bedrijven werken samen om meer winst te maken . Het ministerie van onderwijs, de onderwijsinspectie en de scholen werken samen om goed onderwijs aan te bieden .Werkgevers en werknemers werken nauw samen in de SER (SociaalEconomische Raad) om de economie, een bedrijfstak of bedrijven zo goed mogelijk te laten functioneren . Het gezamenlijke doel is gezonde bedrijven die daarmee zorgen voor werkgelegenheid en welvaart . Daar wil je je als directeur en als iemand in dienst van datzelfde bedrijf best hard voor maken . Soms wordt in de media een arbeidsconflict breed uitgemeten en hebben de verschillende partijen scherpe woorden voor de camera . Ondertussen wordt er dan achter de schermen vaak hard gewerkt om er samen uit te komen .

Ook staten werken samen om tot een oplossing van conflicten te komen . Neem het voorbeeld van Griekenland . Nederland en enkele andere WestEuropese landen zijn best kwaad omdat Griekenland het zo uit de hand heeft laten lopen met haar schulden . Toch werken alle landen van de EU nauw

Samenwerking is een proces waarbij individuen, groepen en/of staten relaties vormen om hun handelen op elkaar af te stemmen voor een gemeenschappelijk doel.

34

samen, zelfs met Griekenland, om tot een oplossing van de financile crisis te komen . Hun gemeenschappelijk belang is namelijk om de crisis niet verder uit de hand te laten lopen . Daarnaast is hun gemeenschappelijke waarde solidariteit: elkaar helpen in tijden van nood . Als in een andere tijd Nederland hulp nodig heeft, verwachten we ook dat de Grieken voor ons klaar staan .

En zelfs kunstliefhebbers en voetbalfans die zelden op een lijn zitten, slaan de handen in elkaar als er een inzamelingsactie wordt gehouden voor slachtoffers van een aardbeving of overstroming . Ze hebben immers dat ene gemeenschappelijke doel voor ogen: zoveel mogelijk geld binnenhalen om mensen in nood te helpen .

De kernconcepten binnen het hoofdconcept verhouding hebben onderlinge relaties die hierna beschreven worden . De woorden die vet gedrukt zijn, zijn de hoofd en kernconcepten van dit domein .

Mensen verschillen in allerlei opzichten van elkaar . Voor een deel zijn deze verschillen van nature gegeven, voor een deel ontstaan ze of verdwijnen ze doordat mensen zich vormen door middel van socialisatie (een leven lang) . De verschillen tussen mensen bepalen voor een belangrijk deel hoe de mensen zich tot elkaar verhouden . Verschillen tussen mensen kunnen leiden tot socialeongelijkheid .

In iedere samenleving is er sprake van (een mate van) sociale ongelijkheid en zijn er verschillen in status herkenbaar . Een verschil in status, bijvoorbeeld doordat mensen een goede positie, baan of het nodige bezit hebben, brengt een verschil in macht en gezag met zich mee .

relaties tussen de KERncOncEptEnDiEBiJHEthoofdconcept verhouding horen

35

Als ongelijkheid als onrechtvaardig wordt ervaren, kan dat aanleiding geven tot een conflict en/of emancipatie (als een groep streeft naar gelijke rechten) . Sociale ongelijkheid wordt echter niet altijd als onrechtvaardig gezien .

Mensen kunnen heel verschillend denken over hoe de verdeling van macht en bezit is geregeld . Dat kan leiden tot politieke conflicten . Die (politieke) conflicten horen er bij in een samenleving en zorgen er op zich zelf ook voor dat de samenleving in stand blijft . Van de andere kant kan een samenleving niet zonder samenwerking .

Het hoofdconcept verhouding en de bijbehorende kernconcepten worden in dit domein toegepast op de context maatschappelijke verschillen . Maatschappelijke verschillen zijn er in allerlei soorten en maten: verschillen in macht, bezit en prestige; verschillen in beroepen en de sociale klasse waartoe je behoort; verschillen tussen mannen en vrouwen; verschillen in en door het onderwijs; verschillen in gezondheid, in politieke betrokkenheid, in cultuur; verschillen naar etniciteit . Maar het gaat in deze context ook over de gevolgen van die verschillen en hoe de politiek en de democratie daarmee omgaan en wat het beleid van de overheid voor gevolgen heeft voor de maatschappelijke verschillen .

Net als in het vorige domein worden ook in dit domein situaties of contexten geschetst aan de hand waarvan de belangrijkste concepten worden uitgelegd . De hoofdcontext zal jullie niet onbekend zijn: het onderwijs . Andere contexten die gebruikt kunnen worden zijn vroegtijdige schoolverlaters, arbeid en arbeidsverhoudingen, ouderen en jongeren en ten slotte ook etnische groepen .

Ook in andere contexten is het hoofdconcept verhouding en de daarbij behorende kernconcepten te herkennen .

de contexten waarop verhouding toegepast wordt

36

In de context samenlevingsvormen, kun je bijvoorbeeld begrippen als macht en gezag gebruiken als het gaat om het weergeven van de verhoudingen in een gezin of andere samenlevingsvormen . Binnen de context veiligheid zie je dat de Nederlandse staat een behoorlijke macht heeft als het gaat om het bestrijden van het gevoel van onveiligheid en criminaliteit . Maar in Nederland (en andere westerse democratien) is ook sprake van een scheiding van macht, juist om een te sterke concentratie van macht te voorkomen .

Macht zie je ook terug in de context media . Media kunnen veel invloed uitoefenen en heel bepalend zijn voor de beeldvorming van maatschappelijke en politieke ontwikkelingen . De rol van de media in het politieke proces is zeker veranderd . In dit opzicht hebben de media meer invloed gekregen terwijl de macht van de politiek over de media juist is afgenomen .

In de context van de verkiezingen kun je zeggen dat de verkiezingen (eens in de zoveel tijd) er telkens voor zorgen dat er een vreedzame wisseling van de macht is . Die macht is in een democratie ook geaccepteerd en gerechtvaardigd binnen de regels die we daarover met elkaar hebben afgesproken (gelegitimeerd) . Ook in verschillende actuele maatschappelijke vraagstukken zie je de gevolgen van socialeongelijkheid, kun je machts en gezagsverhoudingen herkennen en conflicten of juist vormen van samenwerking .

37

3

39

hoofdconcept

binding Mensenhebbenelkaarnodigvoorliefde,vriendschap,voedselenveiligheid.Mensenzijnafhankelijkvanelkaar.Zezijnonderlingmetelkaarverbondenopheelveelverschillendemanieren.Binneneengezinoffamilie,binneneenschoolenineenklas,binneneenvereniging,kerk,enzovoort.Maarookbinneneenland,metgezamenlijkeregelsenwetteneneengezamenlijkeoverheidisersprakevanverbondenheid.Eensamenlevingismeerdaneenverzamelingindividuen enookmeerdaneenverzamelinggroepen.Bindingenzijnerinvelesoortenenmaten,binnenkleineregroepen,maarookgroteropnationaalofzelfsinternationaalniveau.

Er zijn verschillende soorten bindingen: affectieve (gevoelsmatig en emotioneel) cognitieve (verstandelijk) economische (in bedrijfsleven en handel) politieke bindingen (tussen partijen en instanties) .

Met verschillende mensen heb je ook verschillende bindingen . Je kunt ook met n persoon verschillende bindingen hebben . Zo is er tussen jou en je docent sprake van een cognitieve binding, een relatie op basis van kennisoverdracht . Maar het kan ook zijn dat je daarnaast een affectieve band met hem hebt, een positief gevoel omdat je het best goed met hem kunt vinden . Wanneer je een baantje hebt, maar misschien ook wel als je zakgeld krijgt van je ouders, verdien je geld en heb je met degene die jou betaalt een economische binding . Maar je leert ook wel eens wat van je bijbaantje, je zou dus kunnen zeggen dat je met het bedrijf waarvoor je werkt niet alleen een economische maar ook cognitieve binding hebt . Ook bij politieke binding kunnen er meer dan alleen maar politieke zaken spelen . Een politieke binding is er tussen

Binding verwijst naar de relatie en onderlinge afhankelijkheden tussen mensen in een gezin of familie, tussen leden van een groep en tussen mensen die op basis van onderscheidende kenmerken tot een bepaalde categorie horen. Ook in de maatschappij en op het niveau van de staat en de overheid zijn bindingen in de vorm van relaties en onderlinge afhankelijkheden te onderscheiden.

40

3.1So

cialecohe

sie

hoofdconcept Kernconcepten

binding sociale cohesie sociale institutie groepsvorming cultuur politieke institutie representatie representativiteit

mensen die er dezelfde politieke ideen en standpunten op na houden . Politici worden echter niet alleen gekozen vanwege politieke voorkeuren, ook kan het zijn dat je voor sommige politici meer sympathie hebt omdat ze een uitstraling hebben waartoe je je aangetrokken voelt . Op deze wijze is er ook enigszins sprake van een affectieve binding .

De volgende kernconcepten horen bij het hoofdconcept binding .

3.1Socialecohesie

In een samenleving zijn mensen met elkaar verbonden . Mensen kunnen niet zonder elkaar, ze hebben elkaar nodig . Als we kijken naar de voorwaarden voor mensen om te kunnen overleven, dan gaat het in eerste instantie om hele fundamentele zaken zoals voedsel, beschutting (een dak boven je hoofd), kleding . Zonder water en voedsel leef je niet lang, maar ook zonder een huis en (in de meeste streken) kleding overleef je het op den duur niet . Het zijn de basisbehoeften van een mens . Daarnaast zijn er nog andere zaken van belang willen mensen een menswaardig leven hebben:

KERncOncEptEnBiJHEt hoofdconcept binding

41

bescherming tegen gevaren (het gevoel van veiligheid), onderlinge genegenheid, maar ook kennis en vaardigheden om te overleven en je een bestaan te verwerven . Mensen zijn erg afhankelijk van elkaar . Je hebt elkaar nodig en dat is wederzijds: jij hebt anderen nodig en anderen hebben jou nodig . Dat heeft te maken met materile zaken, maar ook met gevoel . Mensen ervaren immers dat ze bij elkaar horen en een gevoel van onderlinge verbondenheid hebben . Natuurlijk zul je je als individu met sommige personen of groepen meer verbonden voelen dan met andere . Kortom: bindingen variren in mate en kwaliteit .Het kernconcept sociale cohesie zegt iets over die binding tussen mensen: hoe ziet die er uit, hoe sterk is die en hoe wordt die door mensen ervaren en gewaardeerd . Sociale cohesie is niet voor niets het eerste kernconcept dat we bij binding aan de orde stellen .

Sociale cohesie is een van de fundamentele begrippen bij maatschappijwetenschappen . Het is best een complex begrip . Om dit duidelijk te maken kunnen we heel concreet kijken naar een buurt of wijk, waar al dan niet sprake kan zijn van sociale cohesie .Stel je woont in een buurt waar weinig voorzieningen zijn voor kinderen en jongeren . Wanneer je naar buiten gaat is er niet veel meer dan wat bushokjes, een afgetrapt speeltuintje en een basket die scheef staat . Je buren ken je niet en maandelijks verhuizen mensen . Af en toe haalt de politie een pand leeg omdat er illegalen wonen of omdat er een hennepkwekerij is . Optreden tegen overlast van hangjongeren gebeurt niet . Veel mensen hebben geen werk en een deel verveelt zich zodanig dat ze de hele dag wat rondhangen . De kans is groot dat er in deze buurt weinig sprake is van saamhorigheid, je kent je buren immers niet . Je voelt dus geen affectie voor je naaste omgeving . Dit kan ervoor zorgen dat je die omgeving liever negeert dan erbij betrekt . Dit heeft ook zn voordelen, want wanneer je iets uithaalt dat eigenlijk niet door de beugel kan, maakt niemand zich daar echt druk om . Ook de politieke verbondenheid is er waarschijnlijk niet; er wordt tenslotte niet opgetreden tegen hangjongeren en de wijk ligt er verloederd bij . De verminderde controle leidt er

Sociale cohesie is de mate en de kwaliteit van de bindingen die mensen in een ruimer sociaal kader met elkaar hebben, het gevoel een groep te zijn en samen iets te beleven, het gevoel lid te zijn van een gemeenschap, de mate van verantwoordelijkheid voor elkaars lot, in het bijzonder elkaars welzijn, en de mate waarin anderen daar ook een beroep op kunnen doen.

42

toe dat mensen sneller voor overlast zorgen . In zon wijk is er niet of nauwelijks sprake van sociale cohesie: weinig binding met anderen en als die er al is, stelt die weinig voor (is van slechte kwaliteit) . Je voelt in zon wijk dat er niet echt een gemeenschap is; inwoners laten niet zien dat ze zich verantwoordelijk voelen voor elkaar en je doet niet snel een beroep op anderen . Dit voorbeeld toont dat de sociale cohesie soms heel gering is . Op andere plaatsen kan die juist veel groter zijn, bijvoorbeeld in kleine dorpen op het platteland . In die dorpen is er vaak een grotere onderlinge verbondenheid . Families wonen er soms al generaties lang . Je weet wat je aan elkaar hebt en er is zorg voor de gemeenschap . Samen deel je lief (het jaarlijkse dorpsfeest) en leed . Ouderen of alleenstaanden die het moeilijk hebben krijgen steun of zorg van buren . Mensen hebben aandacht voor elkaar, maar dat kan ook zijn negatieve kant hebben als dit leidt tot een grote sociale controle waar je soms meer last dan gemak van hebt . Sociale controle kan omschreven worden als de manieren waarop mensen anderen ertoe brengen of dwingen zich aan de normen of regels te houden . Sociale controle heeft dus ook een functie bij het levenslang durende proces van socialisatie: het zorgt er voor dat mensen zich op een bepaalde manier te gedragen of juist niet . Er zit ook een positieve kant aan sociale controle: groepsleden voelen zich verantwoordelijk voor elkaar .

Sociale cohesie kan betrekking hebben op een buurt, wijk, dorp of stad, maar ook op een land of volk . Binnen Nederland is er immers ook sprake van een bepaalde sociale cohesie: de zorg voor elkaar en voor de mensen die hulpbehoevend zijn; de verantwoordelijkheid die we met elkaar voelen om er wat van te maken: horen we in veel opzichten bij elkaar en zijn met elkaar verbonden .

43

3.2Socialein

stitutie

3.2Socialeinstitutie

Sociale instituties zijn normen en regels, formeel en informeel, die bepalen hoe we op een bepaalde manier met elkaar omgaan . Aan deze omschrijving kun je zien dat instituties niet altijd heel concreet en grijpbaar zijn . Voor een deel kunnen ze gebaseerd zijn op vastgestelde regels, wetten en afspraken . Voor een deel zijn ze niet zo strikt vastgesteld en heeft het meer te maken met het natuurlijke gevoel dat je iets nu eenmaal op een bepaalde manier doet of zo met elkaar omgaat .

Het huwelijk is een mooi voorbeeld van een sociale institutie . Onder de noemer van het huwelijk is een aantal zaken in wetgeving (formele regels) geregeld . Zo wordt een huwelijk vastgelegd volgens bepaalde regels bij de burgerlijke stand . Een huwelijk is pas rechtsgeldig als aan een aantal formele voorwaarden wordt voldaan . Het moet bijvoorbeeld voltrokken worden door een bevoegd ambtenaar van de burgerlijke stand . In de huwelijksvoltrekking beloof je elkaar plechtig dat je je houdt aan de rechten en plichten die bij het huwelijk horen . Maar in een huwelijk laat je ook bepaald gedrag zien waaruit blijkt dat je bij elkaar hoort: je woont bij elkaar, onderneemt gezamenlijk allerlei dingen, laat zien dat je om elkaar geeft, etc . Dat zijn zaken die minder formeel vastgelegd zijn, maar iedereen begrijpt dat die passen bij een (goed) huwelijk .Onder de noemer huwelijk zijn daarmee een aantal zaken geregeld of herkenbaar . Daarmee is bepaald hoe je in een huwelijk met elkaar omgaat en dient om te gaan . Dit deel van je sociale leven is op deze wijze gereguleerd . Je zou ook kunnen zeggen: je gedrag is voor anderen voorspelbaar geworden . Dat draagt bij tot een stabiele samenleving .

Er zijn andere goede voorbeelden te geven van sociale instituties: ons rechtssysteem, het onderwijs, de wetenschap, de (sociale) media, rituelen rondom rouw, het geloof, de kerk, Koningsdag, de voetbalsport en het bedrijfsleven . In al deze voorbeelden is herkenbaar dat ons gedrag binnen de context van zon sociale institutie sterk bepaald is; van de ene kant

Sociale institutie is het complex van min of meer geformaliseerde regels die het gedrag van mensen en hun onderlinge relaties rond een bepaald facet van het sociale leven reguleren.

44

geformaliseerd door regels en regelgeving (denk aan de spelregels in de voetbalsport) en daarnaast minder geformaliseerd door zaken waarvan we vinden dat die zo horen (sportiviteit en respect voor de scheidsrechter op het veld) . Sommige instituties hebben een wettelijke basis en zijn sterk gereguleerd, andere instituties zijn heel flexibel en bieden ruimte voor een eigen, individuele invulling .Instituties zijn aan verandering onderhevig . Het huwelijk is vroeger ontstaan uit de behoefte aan status (die het met zich meebracht) of om economische belangen veilig te stellen . Of we trouwen, hoe, met wie en voor hoelang is tegenwoordig in hoge mate een eigen keuze maar dat is niet altijd zo geweest . Deze verandering is een van de gevolgen van individualisering, ontkerkelijking, toenemende welvaart maar ook van de mogelijkheid om je verbintenis een andere vorm te geven zoals een samenlevingscontract en geregistreerd partnerschap . Om getrouwd te zijn hoef je tegenwoordig niet meer van een verschillend geslacht te zijn . Deze geformaliseerde regels zijn aangepast en worden op basis van veranderende normen en waarden in Nederland inmiddels door de meeste mensen als vanzelfsprekend gezien .

Je beweegt je de hele dag binnen allerlei sociale instituties, zonder dat je je daarvan bewust bent . Je past je aan de waarden en normen van die instituties aan en als je dat niet doet, volgt vaak een negatieve sanctie of reactie van anderen . Zo bevestigt de institutie zichzelf en houdt zich in stand . De normen die reguleren hoe je je moet gedragen, liggen niet allemaal vast in (wettelijke) regels . Je leert ze kennen als je onderdeel wordt van die institutie of er mee te maken krijgt . Instituties lijken ons gedrag aan alle kanten te sturen, maar ze zorgen er ook voor dat we ons veilig kunnen bewegen . Als binnen het onderwijs pest, of dreigtweets niet getole reerd worden, draagt dat bij aan het gevoel van veiligheid van leerlingen op hun eigen school . Deze norm binnen het onderwijs wordt ondersteund door het rechtssysteem . Sinds kort overigens, want pest en dreigtweets bestaan pas sinds we kunnen twitteren; het pesten natuurlijk al veel langer .

45

3.3Groep

svorming

De kerk, de media en het onderwijs, het zijn instituties die al langer bestaan en die veranderen onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen . De oprichters van de Stichting Slachtofferhulp hebben in de afgelopen 25 jaar de positie van het slachtoffer in het strafproces op de kaart gezet met spreekrecht voor slachtoffers en een eenvoudiger procedure voor het verhalen van schade . Dan kun je zeggen dat ze bijgedragen hebben aan de verandering van een institutie: het rechtssysteem . Misschien is na al die jaren slachtofferhulp zelf wel een sociale institutie geworden .

3.3Groepsvorming

Van groepsvorming is sprake als er een binding is tussen meerdere personen .Vorm je een groep als je met meer dan twee mensen bent? Daarvoor is meer nodig . Om een groep te vormen zullen de leden een gezamenlijk doel of gezamenlijke belangen moeten hebben, een aantal normen delen die bepalend zijn voor het doen en laten binnen de groep, zich onderscheiden van andere groepen en sympathien voor elkaar (en soms antipathien voor anderen buiten de groep) hebben .

Voor het voortbestaan van een groep is meer nodig dan een eenmalig gezamenlijk belang . Om als groep te blijven bestaan moet je de relaties binnen de groep steeds bevestigen en vernieuwen: clubavonden, vergaderingen, feestjes, een eigen website, enzovoort houden de groep levend . Ontstaan er grote verschillen van mening of zijn er geen gemeenschappelijke belangen meer, dan valt de groep uit elkaar .

De binding binnen een groep kan heel verschillend van aard zijn . Zoals bij het hoofdconcept binding beschreven kan het gaan om gevoelsmatige (affectieve), verstandelijke (cognitieve), zakelijke ( economische) en politieke bindingen . Soms is het een combinatie . Langdurige zakelijke relaties berusten vaak ook op een gevoelsmatige binding . Je weet wat je aan elkaar hebt en laat elkaar minder snel in de steek .

Groepsvorming is het tot stand komen van bindingen tussen meer dan twee mensen.

46

Daarom steken politici en zakenmensen ook veel tijd in zogenaamde netwerken . Je bouwt een band op met mensen, op wie je dan weer makkelijker een beroep kunt doen .

Tussen de kernconcepten sociale cohesie en groepsvorming bestaat een duidelijke relatie . Als de sociale cohesie tussen de groepsleden groot is, neemt de kans op het voortbestaan van die groep toe . Hangt de groep als los zand aan elkaar, dan neemt de kans op het voortbestaan van de groep af . De eigen groep wil zich soms ook door middel van allerlei uiterlijke kenmerken laten zien als groep . Ons Oranjelegioen bij sportwedstrijden is daar een voorbeeld van . Maar ook bij sommige criminele organisaties zie je het terug . De leden kleden zich hetzelfde, hebben eenzelfde tattoo, motor, enzovoort waarmee ze zich onderscheiden van andere (criminele) organisaties .Hoe groter de sociale cohesie, des te groter ook de neiging zich af te zetten tegen anderen die buiten de groep vallen . Openlijke agressie tegen eigen groepsleden wordt niet getolereerd . Dat tast immers de sociale cohesie aan en dus richt de agressie zich op mensen buiten de groep . Er wordt dan ook vaak gebruik gemaakt van stereotyperingen om anderen weg te zetten . Supportersgeweld na een voetbalwedstrijd, godsdienstoorlogen, afrekeningen in het criminele circuit en stammenstrijd zijn conflicten die vaak dienen om de sociale cohesie binnen de groep te versterken . De binding tussen de groepsleden is dan zo sterk dat het zelfs leidt tot crimineel gedrag .

Je ziet soms dat binnen een groep individuele leden minder snel verantwoordelijkheid nemen voor hun gedrag . Ze gaan zo op in de groep dat gevoelens van schuld en verantwoordelijkheid buiten werking worden gesteld . Hoe groter de groep en sterker de band binnen die groep, des te groter de kans dat je je aanpast aan het gedrag van die groep . Dat geldt vaak in hele alledaagse situaties, op school of op het werk . Je past je (onbewust) aan aan het gedrag van de grotere groep . Op straat en in het verkeer kun je dat ook zien . Een grote groep omstanders garandeert niet dat je dan geholpen wordt . Individuele mensen verschuilen zich dan juist . Zo zie je dat het groepseffect groter is dan je in eerste instantie zou denken .

47

3.4cultuur

3.5politieke

institutie

3.4cultuur

Zie voor de beschrijving: paragraaf 1 .4 .

3.5politiekeinstitutie

Net als bij sociale instituties gaat het bij politieke instituties over breed geaccepteerde regels (formeel en niet of minder formeel) . In dit geval gaat het over de manier waarop de politiek is georganiseerd en je in een politieke context met elkaar omgaat . Politieke instituties veranderen niet zo snel . Politieke regels en normen herken je in politieke instituties zoals het parlement, verkiezingen en de rechterlijke macht . Politieke instituties hebben vaak een lange voorgeschiedenis of zijn soms na (politieke) strijd en conflicten tot stand gekomen . Ze hebben daarnaast veel invloed op hoe we met elkaar politiek bedrijven .

Voorbeelden van politieke instituties zijn: de politiek in algemene zin (het politieke bedrijf en de politieke omgangsvormen), de coalitievorming, poldermodel, parlementaire democratie, Prinsjesdag, het koningschap .

Aan de hand van verkiezingen kunnen we het kernconcept politieke institutie uitleggen .Bij bijvoorbeeld de Tweede Kamerverkiezingen is er een aantal zaken vastgelegd in regels en wetten, zoals de Kieswet . Hierin staat bijvoorbeeld wie in Nederland stemrecht heeft of gekozen kan worden . Er zijn ook voorwaarden waaraan een politieke partij moet voldoen voordat deze op de lijst voor de verkiezingen komt te staan . Op de verkiezingsdag moeten veel regels volgens een bepaald protocol gehanteerd worden . Dat zijn allemaal geformaliseerde regels . Minder geformaliseerd is bijvoorbeeld dat er voor de verkiezingen verkiezingsprogrammas geschreven worden, de diverse media er aandacht aan besteden en debatten worden gevoerd .

Politieke institutie is het complex van min of meer geformaliseerde regels die het gedrag van mensen en hun onderlinge relaties rond politieke besluitvorming reguleren.

Cultuur is het geheel van voorstellingen, uitdrukkingsvormen, opvattingen, waarden en normen die mensen als lid van een groep of samenleving hebben verworven.

48

De posters hangen in die periode weer aan de borden . Binnen de politieke institutie verkiezingen doen we het nu eenmaal zo .

Net als bij sociale instituties opereren we vaak heel onbewust binnen bepaalde politieke instituties . Het is logisch dat de grootste partij het initiatief neemt bij het vormen van een regering . De grootste partij levert dan de premier, maar dat staat nergens in de wet . Ook accepteren we in het dagelijks leven vaak de macht van de meerderheid . Als we ons niet houden aan deze principes, corrigeren we elkaar . En als we de wet in dit opzicht overtreden leidt dat zelfs tot een sanctie in de vorm van een straf . Zo bevestigt de institutie zichzelf en houdt zich in stand .

Als je wilt meedoen in het politieke bedrijf, is het handig om lid te worden van een politieke partij . Een ongeschreven politieke wet, want je hoeft geen lid te zijn van een politieke partij om burgemeester of minister te worden . In de politieke praktijk is dat echter wel voor de hand liggend . Zo ook dat je de ideologie van die partij deelt . Maar zelfs dat hoeft niet: de G500 streeft heel andere doelen na met hun lidmaatschap aan verschillende politieke partijen .

De bekende Trias Politica kun je ook als een politieke institutie beschouwen . Deze machtenscheiding vinden we een goede zaak om te voorkomen dat n persoon of instantie teveel macht heeft en deze makkelijk kan misbruiken . Zo is de Tweede Kamer (en ook de regering) de wetgevende macht die bepaalt wat crimineel is en wat niet . En bij criminaliteitsbestrijding zijn politie en het Openbaar Ministerie (OM) betrokken . De rechter bepaalt uiteindelijk of de wet goed is uitgevoerd of niet .

Ook de rechtsstaat is een voorbeeld van een politieke institutie . In een rechtsstaat is de staat ondergeschikt aan het recht en de wet . Dat betekent dat ook de overheid zich heeft te houden aan de wet . In voorkomende gevallen wordt de overheid dan teruggefloten door de rechter .

49

3.6Re

presen

tatie/represen

tativiteit

3.6Representatie/representativiteit

De meeste personen die je in het nieuws hun mening hoort geven over een maatschappelijk probleem, spreken niet namens henzelf, maar namens een grotere groep . Deze mensen zijn bijvoorbeeld voorzitter van een belangengroep, of Kamerlid namens een politieke partij . Kortom, ze vertegenwoordigen een grotere groep .

Het bekendste voorbeeld van representatie is de volksvertegen woordiging zoals de Tweede Kamer . Tweede Kamerleden zijn gekozen door het volk tijdens de verkiezingen . Ieder Kamerlid vertegenwoordigt eigenlijk zon 60 .000 65 .000 Nederlandse