OK

RTY

LIN

IOW

E T

YPU

ES

PA

A

N

IKO

A

J W

. MIT

IUC

KO

W

RA

FA

EL C

. FER

N

ND

EZ

KEN

T R

. CR

AW

FO

RD

numer spec j a l ny

Nikoaj W. MitiuckowRafael C. FernndezKent R. Crawford

Okrty liniowe typu

Espaa

22w w w. o k r e t y w o j e n n e . p l

Inna pocztwka prezentujca Jaime I po wejciu do suby. Zbiory Alejandro Anca Alamillo

Kolorowa pocztwka Jaime I przed wodowaniem. Zbiory Alejandro Anca Alamillo

ISBN 978-83-61069-00-3

Cena 39,00 z

Rys.

Wal

dem

ar K

aczm

arcz

yk

Alfonso XIII i Jaime I (na drugim planie), koniec lat dwudziestych. Fot. zbiory Nikoaj W. Mitiuckow

Jaime I pod koniec lat dwudziestych. Fot. zbiory Donicio Garca Flrez

Rys.

Sie

rgie

j Ba

akin

Espa

a

192

1

Jaim

e I

193

6

Tarnowskie Gry 2007

Nikoaj W. MitiuckowRafael C. Fernndez

Kent R. Crawford

Okrty liniowe typu

Espaa

2OKRTY WOJENNE numer specjalny 22

Szanowni Czytelnicy

Nadesza jesie, a wraz z ni dugie i nudne wieczory. Aby Wam je umi-li wydalimy monografi powicon hiszpaskim okrtom liniowym typu Espaa. Byy to najmniejsze drednoty na wiecie, moe niezbyt uro-dziwe, ale bardzo interesujce, tak pod wzgldem opisu ich konstrukcji czy pechowej suby (wszystkie zatony!). Odnonie tej ostatniej to przyznam, e umiaem si do ez czytajc losy zrewoltowanej zaogi Jaime I. To, co ona wyrabiaa bardziej pasuje do jakiej tragifarsy, jednak to wszystko co tutaj napisane to prawda, czasami i tacy ludzie tworz histori.

ycz miej lektury

Z serdecznym pozdrowieniemJarosaw Malinowski

Okadka: Jaime I na redzie Gijn w czasie nalotu frankistowskiego lotnictwa, wrzesie 1936 roku. Mal. Seweryn Fleischer

Jaime I, Walencja, lipiec 1929 roku. Fot. zbiory Juan B. Robert Rogla

Okrty liniowe typu

EspaaNikoaj W. Mitiuckow

Rafael C. Fernndez

Kent R. Crawford

Tumaczenie z jzyka rosyjskiego Maciej S. Sobaski

Redaktor serii: Jarosaw MalinowskiRysunki: Jerzy LewandowskiPlansze kolorowe: Siergiej BaakinOpracowanie graficzne: Jarosaw MalinowskiSkad, druk i oprawa: Drukpol, Tarnowskie Gry

rda fotografii/Photo credit:Alejandro Anca AlamilloRafael C. FernndezDionicio Garca FlrezManuel Ramres GabarrsAntonio G. Erce LisarragaPepe MunozNikoaj W. MitiuckowJuan B. Robert RoglaInstituto de Historia y Cultura NavalWarship International

ISBN 978-83-61069-00-3ISSN 1231-014X

Copyright Wydawnictwo Okrty Wojenne 2007Wszelkie prawa zastrzeone. adna cz tej ksiki nie moe by kopiowana w adnej formie, ani adnymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi, cznie z wykorzystaniem systemw przechowywania i odtwarzania informacji bez pisemnej zgody waciciela praw autorskich.All right reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, includiong photocopying, recording or any information storage and retreival system without written from copyright owner.

Niniejsza monografia zawiera dwie rozkadwki z 4 planami okrtw w skali 1:400.Stanowi ona jej integraln cz i nie moe by sprzedawana oddzielnie.

WydawcaWydawnictwo Okrty Wojenne

Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Grytel. (032) 384-48-61

e-mail: okrety@ka.home.pl, www.okretywojenne.plING Bank lski 94 1050 1386 1000 0002 0086 6507

Uwaga!

Polecamy monografie !

Polecamy magazyn Okrty Wojenne !

3Mikasa dla hiszpaskiej flotyPo klsce wwojnie hiszpasko-ame-

rykaskiej kady hiszpaski Minister Marynarki sporzdza wasny program wzmocnienia floty, wzgldnie stara si rozwin plany poprzednika. Doprowa-dzi jednak program do Kortezw udao si zaledwie kilka razy.

Plan z roku 1902 sporzdzony pod kierownictwem Ministra Marynar-ki Snchez de Toca, przewidywa bu-dow 7 okrtw liniowych owyporno-ci 14-15 tys. t i prdkoci 19 wzw, ktr miay utrzymywa przez mini-mum 8 godzin oraz zasigu 2500 Mm przy prdkoci 14 wzw. Przewidywa-na cena za kad jednostk miaa wyno-si 50 mln peset (cznie 300 mln). Pro-gram ten przewidywa rwnie budow 3 krownikw pancernych (10 tys. t, 22 wzy i33,3 mln peset, cznie 100 mln) oraz innych mniejszych okrtw. Na re-alizacj programu miano przeznaczy wokresie 8lat kwot 585 mln peset. Jed-nak stopniowo wtoku debat kwot co-raz bardziej zmniejszano, a do chwili, gdy osigna poziom niezbdnych wy-datkw biecych. Ihiszpaska flota po-grya si wswego rodzaju letargu.

Jak by to dziwnie nie brzmiao, jednak wyjcie zgbokiego kryzysu znalazo si dopiero po zakoczeniu nowej woj-

ny. Tym razem, rosyjsko-japoskiej, kt-ra woczywisty sposb zademonstrowaa znaczenie floty we wspczesnej wojnie. Hiszpaski morski sztab generalny, jed-nak wbardzo swoisty sposb uwzgld-ni lekcje tego konfliktu. Wrezultacie 13 czerwca1905 kolejny Minister Mary-narki Eduardo Cobian przedstawi Kor-tezom do rozpatrzenia Projekt ustawy obudowie nowych okrtw na okres 6 lat, ktrego trzon stanowi miao nie mniej nie wicej jak tylko 8 pancerni-kw typu Mikasa. Cen kadej jednostki szacowano na 42 mln peset, tym samym koszt caego programu wynosi 396 mln wczasie kolejnych sesji hiszpaski par-lament wyraa oprogramie rne opi-nie, wwikszoci negatywne, jednak Mi-nisterstwo Marynarki twardo obstawao przy swoim. Nie pomagay informacje ministra finansw Echegeray oobcie-niu jakie budowa stanowi miaa dla hi-szpaskiej gospodarki, powstanie mary-narzy, ani nawet upadek rady ministrw. Nowy Minister Marynarki Miguel Vil-lanueva nadal forsowa program, wno-szc do niego jedynie niewielkie mody-fikacje, ktre doprowadziy jego koszt do sumy 400 mln peset. Wostateczno-ci upr marynarzy zosta nagrodzony i8 padziernika 1906 ogoszono krlew-ski dekret onowym budownictwie okr-

towym, zatwierdzajcy drug redakcj projektu kolejnego ju ministra Santiago Alba na kwot ...8,1 mln peset przezna-czonych na budow 3 kanonierek owy-pornoci 800 t oraz jednostki szkolnej.

Naley jednak zaznaczy, e wczasie wszystkich debat prowadzonych wKor-tezach, parlamentarzyci rozumie-li nadzwyczajn wag budowy nowych okrtw. Wzwizku ztym prowadzo-no dyskusj nie tyle oodbudowie floty jako takiej, lecz otym czy miaa by ona oceaniczna czy moe tylko przybrze-na. Gwn za przyczyn niepowodze wspomnianych programw naley wi-dzie przede wszystkim wniestabilnej sytuacji politycznej wkraju ibraku do-statecznie silnego gabinetu, zdolnego konsekwentnie prowadzi wybran po-lityk morsk.

Wroku 1907 do wadzy doszed sil-ny gabinet, na ktrego czele sta Maura, za Ministrem Marynarki by Jos Fer-rndiz.

Wdniu 1 czerwca 1907 wKortezach zosta przedstawiony projekt nowej usta-wy obudownictwie okrtowym, na kt-re zaplanowano nadzwyczajny kredyt wkwocie 200 042 530 peset. Cz tak znacznej sumy nowego programu pro-ponowano sfinansowa zoszczdnoci winnych wydatkach Ministerstwa Mary-

Wrzesie 1913 roku. Espaa gotowa do prb wruchu. Fot. zbiory Manuel Ramres Gabarrs

Geneza budowy

4narki. Zdrugiej strony, aby znale bra-kujce rodki Maura proponowa emi-sj wokresie 8 lat pastwowej poyczki na kwot 175 mln peset wobligacjach oprocentowanych 3,5% rocznie. Wykup obligacji mia nastpi wokresie 15 lat, za dla przycignicia potencjalnych na-bywcw kwoty te nie podlegay opodat-kowaniu.

Do oszczdnoci wbudecie Jos Fer-rndiz podszed bardzo zdecydowanie. Jednym ruchem pira oddano na zom wszystkie przestarzae inie przedstawia-jce wartoci bojowej okrty (wporywie oszczdzania prowadzono take tajne negocjacje zRosj wsprawie sprzeda-y wroku 1904 pancernika Pelayo oraz 3 najnowszych hiszpaskich torpedow-cw typu Terror). Nastpnie ostro obcito etaty floty. Cay paradoks polega na tym, e mimo ogromnych strat poniesionych wtoku wojny hiszpasko-amerykaskiej, etaty, zwaszcza dowdcze ikierownicze, pozostaway na poziomie przedwojen-nym. Rzeczywicie takie zdecydowanie komandora nie mogo pozostawa bez-karne, po nieco ponad roku zajmowania stanowiska Ministra Marynarki Ferrn-diz w1904 wylecia zhukiem. Pierwszy krok zdoano jednak uczyni ido czasu swego drugiego podejcia na stanowi-sko Ministra Marynarki wroku 1907 za-rwno flota jak iministerstwo stay si bardziej oszczdne.

Do 20 listopada Kortezy debatowa-y nad Nawym programem. Parlamen-tarna wikszo, przede wszystkim pra-wica ikarlici, uwaaa, e tak ogromne

wydatki s ponad siy gospodarki, mniej radykalnie nastawieni parlamentarzy-ci, jak zwykle proponowali dokonanie ci wwydatkach, ajedynie mniejszo parlamentarna (wtym More, Canalejas, Ascarate iinni) popierali Maura iFer-rndiz. Ostatecznie wdniu 27 listopada odbyo si posiedzenie, ktre przeszo do historii pod nazw Sesja patriotyczna. Po pomiennej mowie premiera (faktycz-nie za wrezultacie przeprowadzonej po mistrzowsku walki zakulisowej), Kortezy zprzewag zaledwie 3 gosw, przego-soway program Ferrndiza. Istotn rol odegrao wtym przypadku poparcie Mi-nistra Finansw Osmy, ktry wykaza, e przyjte sumy s cakowicie do wytrzy-mania przez budet.

Pniej zadziaaa ju zwyczajna ma-china biurokratyczna: ocena projektu wwyszej izbie parlamentu oraz jego zatwierdzenie przez monarch. Wre-zultacie wdniu 7 stycznia 1908 wesza wycie ustawa onowym budownictwie okrtowym, ktrej pierwszy paragraf gosi, e ma ona na celu obron pa-stwowoci i integralnoci terytorialnej narodu, gwarantujc morskie panowa-nie wnarodowych bazach na liniach ko-munikacyjnych, atake otaczajcych mo-rzach. Wrzeczywistoci przedstawiona morska doktryna proponowaa wprowa-dzenie do skadu floty jedynie okrtw pozwalajcych na skuteczne prowadze-nia dziaa wzakresie przeciwdziaania blokadzie. Znajc problemy zuzupe-nieniem budetu, Ferrndiz zmuszony by na podjcie takiego kroku irezyg-

nacj zdoktryny oceanicznej. Wrezul-tacie wszystkie zamawiane okrty byy wpierwszej kolejnoci przeznaczone do obrony wybrzea, na licie priorytetw znalazo si rwnie niezwoczne roz-winicie floty podwodnej, jednak wtym okresie okrty podwodne jako klasa do-piero si rodziy iwszelkie eksperymenty znimi byy by niewybaczalnym bdem.

Poza budow nowych jednostek (3 pancerniki, 3 kontrtorpedowce, 22 tor-pedowce, 4 kanonierki iszereg jednostek pomocniczych) proponowano rwnie dokonanie penej rekonstrukcji infra-struktury marynarki wojennej, niezbd-nej dla zapewnienia budownictwa okr-towego, remontw oraz zaopatrzenia. Zuwagi jednak na fakt i przeznaczo-ne wprogramie sumy nie zabezpiecza-y rozwoju wszystkich trzech gwnych baz (admiralicji) wEl Ferrolu, Kadyksie iKartagenie, Ferrndiz postanowi skon-centrowa rodki rozwijajc wycznie El Ferrol iKartagen

Moc krlewskiego dekretu No 91 zdnia 21 kwietnia 1908, ustawie z7 stycznia zapewniono dalsze rozwini-cie imodyfikacje. Dekret zabezpiecza oglne warunki konkursw na budo-w nowych okrtw oraz na przeprowa-dzenie rekonstrukcji militarnych icywil-nych struktur El Ferrol iKartageny wraz zrwnolegymi pracami na obszarze ich akwatorii.

W Kartagenie zaplanowano budo-w 3 kontrtorpedowcw o wyporno-ci 350 t (przysze Bustamante, Villamil iCadarso), 25 torpedowcw owyporno-ci 180 t, (zbudowano jedynie 22 okrty: No 1 No 22), 3 okrty podwodne owy-pornoci 250 t (nie powsta aden) oraz 4 kanonierki owypornoci 800 t (Laya, Lauria, Recalde iBonifaz). WEl Ferrol miay zosta zbudowane 3 pancerniki owypornoci 15 000 t iprdkoci 19 w-zw, na ktre zamierzano przeznaczy 135 mln peset.

Przez nastpnych kilka lat Ministro-wie Marynarki, ktrzy zastpili Ferrn-diza wprowadzali wycie program swe-go poprzednika. Ju w4 lata pniej Jos Pidal rozpocz opracowywanie nowe-go programu budownictwa okrtowego. Niestety po zabjstwie Canalejasa nast-pia kolejna zmiana gabinetu, jednak Mi-nister Marynarki Amalio Gimene, ktry zaj to stanowisko wgabinecie hrabie-go Romanoneza

Byo kilka przyczyn prac nad no-wym programem. Jest rzecz zrozumia-, e dla opinii publicznej istotn bya informacja otym, e przodujce mor-skie potgi rozpoczy budow super-drednotw, wporwnaniu zktrymi

Pancernik Pelayo by jedynakiem w swojej klasie w hiszpaskiej flocie, std i tak dugo pozostawa w subie. Fot. Warship International

5najnowsze hiszpaskie okrty liniowe wyglday jak liliputy przy gigantach. Rzeczywista przyczyna bya jednak bar-dziej prozaiczna, trzeba byo zapewni nowe zamwienia dla zbudowanych ztakim trudem stoczni, wprzeciwnym bowiem razie grozio im masowe bezro-bocie, utrata kadr cennych fachowcw icakowity upadek.

Dlatego te program zaproponowany przez Gimene nie zmienia zasadniczo wczeniejszego programu Ferrndiza, stanowic jego logiczn kontynuacj irozwinicie. Po rekonstrukcji pochylni idoku zrealizowanej przez Ferrndiza, maksymalna wyporno budowanych okrtw ograniczona bya liczb 20 000 t. Wzwizku te ztym nowe okrty li-niowe projektowano zuwzgldnieniem wspomnianego ograniczenia, zakada-jc jednak, e bd uzbrojone wnajci-sze dziaa, wyposaone wkoty opalane paliwem pynnym lub kombinacj wgla ipaliwa pynnego. Przewidywany ogl-ny koszt 3 okrtw liniowych szacowano na 180 mln peset, co wraz z3 krowni-kami zwiadowczymi owypornoci 3000 t, 6 kontrtorpedowcami owypornoci 700 t, 8 okrtami podwodnymi owypor-noci 120 t, powodowao, e cakowity koszt realizacji programu mia doj do 245 mln peset.

Przy okazji rozwijano infrastruktur baz morskich, wtym co waniejsze za-mierzano zwikszy je tak by moliwym byo bazowanie okrtw owypornoci przewidzianej programem. Tym samym koszt programu, ktrego zakadana rea-lizacja miaa trwa 8 lat, osign astro-nomiczn kwot 343 mln peset!

Obecnie rni eksperci-historycy wbardzo niejednoznaczny sposb oce-niaj zaoenia taktyczno-techniczne za-planowanych okrtw liniowych. Takie autorytety jak Conway czy Breyer okre-laj ich wyporno na 21 000 t, prd-ko na 21 wzw, a uzbrojenie na 8dzia kal. 343 mm w4 dwudziaowych wieach, aartyleri redniego kalibru na 20 dzia kal. 152 mm. Pooenie stpki pod wspomniane jednostki miao nast-pi na przeomie lat 1914-15, aich wej-cie do suby wroku 1920. To jednak nie wicej jak tylko przypuszczenie. Cay paradoks tkwi wtym, e nawet sami Hi-szpanie nie posiadali jasnego wyobrae-nia ookrtach liniowych przewidzianych wnowym programie, ktry nie otrzyma nawet ostatecznej redakcji wminister-stwie, nie mwic ju przedstawieniu go pod obrady Kortezw! Ca uwag Mini-sterstwa wtym czasie skupiay bowiem dziaania wojenne wMaroku. Azatem praktycznie wtym samym czasie mia-

y miejsce dwa wydarzenia zmuszajce do gruntownej zmiany opinii opriory-tetach hiszpaskiej floty: kolejna zmiana rady ministrw iwybuch wojny wiato-wej. Prace nad zmianami ustawy obu-downictwie okrtowym szy jednak swo-im torem, anajbardziej prawdopodobn now jednostk wydawa si wariant ada ptacji brytyjskiego okrtu liniowego Orion do hiszpaskich realiw.

Wmaju 1914 nastpca Gimene na stanowisku Ministra Marynarki Augusto Miranda ograniczy liczb zaplanowa-nych okrtw liniowych do 2, przy czym wpierwszym trzyletnim okresie prze-znaczono kwot 70 mln peset na budo-w prototypu. Budow drugiego zamie-rzano rozpocz w1917, po wodowaniu pierwszej jednostki. Wydarzenia pierw-szej wojny wiatowej zmusiy jednak do zmiany podejcia do duych jednostek nawodnych, wefekcie czego wprzyj-tym przez Kortezy w1915 programie wydatki wzrosy ze 158 mln do 230 mln peset, jednak najwikszymi okrtami okazay si 4 lekkie krowniki.

Wnastpnym okresie idea budowy wasnych okrtw liniowych jeszcze nie raz zawitaa wgowach odpowiedzial-nych urzdnikw Ministerstwa. Najbar-dziej zaawansowana bya idea budowy jednostek wczasie, gdy urzd ministra zajmowa Garca de los Reyes, ktry za-proponowa wroku 1929 program bu-dowy z brytyjsk pomoc 3 okrtw liniowych owypornoci 31 000 t, wkt-rych bez trudu mona byo rozpozna wersj Rodney. Koszt mia wynie 793 mln peset (8,5 tys. za ton), faktycznie jednak zuwagi na wiatowy kryzys bya to raczej jedynie bardziej deklaracja za-mierze ni realny program. Za to jego nastpca Carvia zaproponowa Kor-tezom wroku 1930 nie mniej nie wi-cej jak tylko 14 letni program budowni-ctwa okrtowego, oszacowany bagatela na 2,6 mld peset! Szczegowymi zao-eniami taktyczno-technicznymi zapla-nowanych okrtw liniowych wowym czasie nikt jeszcze si nie zajmowa, jed-nak zakadano, e miay by to 4 jednost-ki wwariancie wyporno 29 000 t, 24 wzy 6 x 355 mm, 12 x 150 mm, 6 x 120 mm plot lub wyporno 23 300 t, 24 w-zy, 9x 305 mm, 12 x 152 mm i6 x 120 mm plot.

Wokresie powojennym opracowano jeszcze jeden program, przewidujcy bu-dow 4 okrtw liniowych, we tym przy-padku zwosk pomoc, na podstawie przekazanego Hiszpanom projektu naj-nowszej jednostki Impero (wyporno 46000 t). Wprogramie z8 wrzenia 1939 zaoono wydatkowanie cakowi-

cie nieosigalnej dla budetu zniszczo-nej wojn Hiszpanii, sumy 5,5 mld peset (344 mln USD wg wczesnego kursu)!

Ku rozgoryczeniu hiszpaskich admi-raw ina szczcie dla gospodarki kraju wobu przypadkach papiery nie wyszy nawet poza Ministerstwo Marynarki, wpierwszym przypadku przeszkodzia rewolucja 1931 roku, wdrugim klska pastw Osi imidzynarodowa izolacja faszystowskiego reimu Franco.

Okrty liniowe programu roku 1908Krlewski dekret z21 kwietnia 1908

ogaszajcy konkurs na drednoty nie okrela surowych taktyczno-technicz-nych zaoe jednostek, ani sum prze-znaczonych na zaplanowane okrty. Ministerstwo ikrl doskonale zdawa-li sobie spraw, e morskie uzbrojenie podlega cigemu doskonaleniu, wobec czego nikt nie moe wiedzie co bdzie za 10-15 lat, ani wjakim stanie znajdzie si gospodarka kraju. Wzwizku ztym uzgodniono jedynie zasadnicze cechy okrtw oraz maksymalne roczne kwo-ty, ktre mona byo przeznaczy na rea-lizacj projektw.

Ogoszony midzynarodowy konkurs wzbudzi ywe zainteresowanie uprzed-stawicieli zarwno krajowego jak iza-granicznego kapitau. Zgodnie z ob-wieszczeniem Ministerstwa Marynarki finalistami konkursu zostay 4 grupy fi-nansowo-przemysowe.

Pierwszej grupie przewodzia woska firma Ansaldo. Udzia wniej miay jed-nak rwnie brytyjski Armstrong, cze-ska koda, specjalizujca si wartylerii ifrancuski Mariel, dostawca materia-w pancernych. Wgrupie tej dziwn wydawa by si moga obecno kody, jednak przecie wtym czasie Wochy iAustro-Wgry pozostaway formalnie wjednym polityczno-wojskowym bloku, tak e Czesi udzielali swoim woskim sojusznikom sporej pomocy, zwaszcza wzakresie projektowania trzydziao-wych wie artyleryjskich gwnego ka-libru.

Druga grupa reprezentowaa interesy kapitau francuskiego. Wjej skad wcho-dzia filia znanej firmy Forge et Chantie-res wGironde, za artyleri iopancerze-nie miay dostarczy zakady Schneider zCreuzot.

Trzecia grupa uwaana bya oficjalnie za hiszpask. Reprezentowali j Jos Tartier, Inocencio Fernndez ihrabia Torre Vlez. Wrzeczywistoci lobbowa-li oni interesy brytyjskich firm, wpierw-szym rzdzie triumwiratu MacAlpines (budownictwo okrtowe), Palmers (uka-dy napdowe) iBeardmore (uzbrojenie).

6Czwarta grupa bya mieszana. Jej in-teresy bronili przedstawiciele baskijskie-go kapitau, faktycznie jednak stay za nimi firmy Vickers oraz John Brown (re-alizacj zamwienia na budow torpe-dowcw zamierzali przekaza francu-skiej firmie Normand).

Przedstawiciele ostatniej grupy hrabia Zubiria, baron Satrstegui, don Arsti-des Fernndez imarkiz de Comillas spe-cjalnie wcelu uczestnictwa wkonkursie utworzyli wdniu 18 sierpnia 1908 towa-rzystwo SECN (Sociedad Espaola de Construciones Navales) zkapitaem za-oycielskim 20 milionw peset.

Finaowa ocena wszystkich projektw odbya si wMinisterstwie Marynarki wdniu 19 grudnia 1908 roku. Przewod-niczcy komisji gen. Sostoa, przedstawia-jc rezultaty konkursu, zakomunikowa, e najlepiej oceniono projekt koncer-nu SECN. Specjalny krlewski dekret z14 kwietnia 1909 wanie SECN przy-zna realizacj przetargu. Midzy rzdem a SECN podpisano porozumienie, na mocy ktrego stocznie iarsenay wszyst-kich 3 gwnych Admiralicji wydziera-wiono koncernowi, zmoliwoci nacjo-nalizacji jego majtku wprzyszoci.

Za rezygnacj zpowanego konkursu iprzekazanie zlecenia na okrty liniowe oraz modernizacj brany stoczniowej, rzd Maura spotka si zostr krytyk.

Tak czy inaczej trzeba jednak odda, e SECN zdecydowanie zapa dwie sro-ki za ogon, po pierwsze, koncern doko-na powanych nakadw kapitaowych wykorzystujc przy tym do maksimum moliwoci hiszpaskiego przemysu imajc za sob silne wsparcie wposta-ci autorytetu przodujcych firm brytyj-skich, apo drugie plany koncernu ba-zoway na rzeczywistych moliwociach przemysu inie przedstawiay utopijnych projektw, wrodzaju ewidentnie populi-stycznego zapewnienia jednego zkonku-rentw SECN, e wykona okrty liniowe wycznie hiszpaskimi rodkami.

Po otrzymaniu w dniu 23 czerw-ca 1909 arsenau istoczni wEl Ferrol, SECN rozpocz budow tam 2 pochylni oraz doku dla przyszych okrtw linio-wych, krownikw czy innych duych jednostek, wyposaajc rwnoczenie fabryk maszyn okrtowych ikotw.

Pocztkowo na etacie koncernu znaj-dowali si przede wszystkim brytyjscy specjalici, przy bardzo niewielkim pro-cencie hiszpaskich, jednak stopniowo wprocesie budowy udzia Hiszpanw na wyszych stanowiskach kierowni-czych i technicznych stale wzrasta, wrezultacie czego kolejne programy bu-downictwa okrtowego mogy by wpro-wadzone wycie ju bez udziau zagra-nicznej pomocy.

Warto zauway, e stopniowo na wasno SECN przechodziy wci co-raz to nowe moce produkcyjne: wlip-cu 1909 stocznia El Ferrol, wsierpniu 1909 stocznia wKartagenie, wmar-cu 1914 Matagorda (Kadyks), wlipcu 1915 warsztaty artyleryjskie La Carraca (Kadyks), we wrzeniu 1923 San Carlos (Kadyks). SECN przej take wstycz-niu 1915 stoczni wSestao (Bilbao), w marcu 1920 w Nervione (Bilbao), za wgrudniu 1917 zbudowa nowy zakad produkujcy dziaa oraz kon-strukcje stalowe wReinose (Kantabria). Wrezultacie wszystkich tych zabiegw koncern sta si monopolist wzakre-sie budownictwa okrtw wojennych wHiszpanii.

Zagranicznymi partnerami SECN byy wspomniane ju firmy Vickers, Armstrong, atake John Brown, specja-lizujce si wprodukcji artylerii, Elec-tric Boat Company (USA) wyposaenie elektryczne (lecz najwaniejsze, udziela-jca nieocenionej pomocy przy budowie okrtw podwodnych), Parsons (turbi-ny), Bofors (Szwecja) lufy artyleryjskie iamunicja, Smits (Holandia) wyposa-enie portowe, Sulzer (Szwajcaria) sil-niki dla pomocniczego wyposaenia.

Ustawa z7 kwietnia 1908 zatwierdza-a budow 3 okrtw liniowych. Od sa-mego pocztku przewidywano, e jed-

Plan opracowany przez wosk stoczni Ansaldo dla Kartageny w 1907 rokuI. Rys. zbiory Achille Rastelli

7nostki bd okrtami obrony wybrzea, omocno ograniczonej wypornoci, co miao zapewni ich niewysok cen.

Wramach przydzielonych przez par-lament kwot mona byo zbudowa 1okrt owypornoci 31 000 t wzgld-nie 3 jednostki owypornoci nie wik-szej ni 20 000 t. Sam Ferrndiz wg-bi duszy by zwolennikiem pierwszego wariantu, zdawa sobie jednak spraw, e wtym przypadku okrt liniowy sta-nie si przedmiotem wszelkiego rodza-ju prb ieksperymentw, podobnie jak swego czasu krlikiem dowiadczal-nym by Pelayo. Jako czonek pierw-szej zaogi, anastpnie dowdca Pelayo, Ferrndiz wiedzia, e okrt -jedynak, to adne rozwizanie, bowiem zuwagi na brak odpowiednich partnerw, nie-moliwe byo jego wczenie wskad ja-kiegokolwiek zespou (zuwagi na nisk prdko iograniczony zasig Pelayo ob-nia warto bojow kadego zespou). Wzwizku ztym trzeba byo budowa seri jednostek, anie pojedyncze egzem-plarze. Trzy jednostki byy niezbdnym minimum pozwalajcym zabezpieczy trzy podstawowe hiszpaskie bazy (Ad-miralicje). Wten sposb powsta obraz 3 hiszpaskich okrtw liniowych, kt-rych wyporno, oraz prdko izasig wynikay przede wszystkim z ogranicze natury finansowej. Bya to jednak jedyna

metoda pozwalajca na stworzenie rdze-nia floty, zabezpieczajcego niezbdne minimum realizacji zada taktycznych istrategicznych. Rdzenia ktry mona byo ewentualnie rozwija imodyfiko-wa wniezbdnym kierunku.

Ukierunkowanie projektu na obro-n wybrzea uwarunkowane byo rw-nie nierozwinit baz przemysow iogln saboci hiszpaskiej gospo-darki, atake niesamodzielnym charak-terem prowadzonej polityki morskiej (uzalenionej wpierwszej kolejnoci od Wielkiej Brytanii). Na rezygnacj zkon-cepcji okrtu kolonialnego oduym za-sigu miaa wpyw poraka wwojnie hi-szpasko-amerykaskiej, wwyniku ktrej Hiszpania utracia praktycznie wszystkie swoje terytoria zamorskie. Wszystko to wywaro swj wpyw na ma wyporno iprdko, przecitne opancerzenie oraz niezwykle siln, jak na okrt tej wielkoci, artyleri. Rzecz jasna wszystkie ograni-czenia projektu miay oczywicie jak naj-bardziej dobrowolny charakter, bowiem Hiszpania nie uczestniczya wowym cza-sie wjakichkolwiek midzynarodowych ograniczenia morskich zbroje.

Wstpny, szkicowy projekt zosta opra-cowany przede wszystkim przez Vickers, dokd trafi zarwno projekt technicz-ny jak idokumentacja robocza od daw-nego konkurenta, jakim by Armstrong.

Wszystko wskazuje na to, e rwnie za-oenia techniczne iwarunki midzyna-rodowego konkursu Morski Sztab Gene-ralny Hiszpanii opracowa przy udziale firmy Vickers.

W zasobach Narodowego Muzeum Marynarki Wojennej Wielkiej Brytanii znajduje si unikalny dokument, dato-wany na 5 wrzenia 1907. Jest to notat-nik T.G. Owensa (wowym czasie gw-nego projektanta okrtowego firmy Vickers) wktrej s cakiem dokadnie wymienione podstawowe zaoenia tak-tyczno-techniczne przyszego hiszpa-skiego okrtu liniowego (patrz tabe-la str.8). Jedyna rnica wstosunku do projektu przedstawionego na konkurs sprowadza si do zwikszenia wysoko-ci metacentrum do 0,91 m oraz zmia-nie wymiarw na 134,15 x 23,63 x 7,70 m. Oile te zaoenia s dokadne, ww-czas stawia to ca idee midzynarodo-wego konkursu w innych wietle, po pierwsze potwierdza, e Vickers przedo-y najlepszy projekt, apo drugie uzupe-niono go udanymi rozwizaniami zpro-jektw konkurencji.

Wtym wzgldzie pewnym sprawdzia-nem moe by los projektw konkuren-cji, dla przykadu Ansaldo-Armstrong. Pierwszy projekt okrtu liniowego dla Hiszpanii owypornoci 16 100 t iprd-koci 19 wzw, by typowym projek-

Plan opracowany przez wosk stoczni Ansaldo dla El Ferrol w 1907 roku. Rys. zbiory Achille Rastelli

8tem woskim: artyleria w3 wieach (2 x III i1 x II), przy czym przednia na wy-sokim pokadzie dziobowym. Centralna wiea znajdowaa si pomidzy dwoma kominami idwoma masztami, co stwa-rzao obraz symetrii. Drugi natomiast projekt stanowi waciwie wosk ad-aptacj projektu firmy Vickers: artyleria gwnego kalibru w4 dwudziaowych wieach, jednak z pewnymi cechami woskimi: pojedynczy maszt porodku, midzy centralnymi wieami i2 komi-ny, poczone zbry dziobowej irufo-wej nadbudwki (znw otrzymalimy sy-metryczn sylwetk). Rzecz jasna, nawet poprawiony wariant nie zainteresowa hiszpaskiego zamawiajcego.

Cena, jak zaproponowa Vickers przedstawicielowi hiszpaskiej floty

kmdr Fuster, wynosia 1398 tys. + 92 tys. - cena amunicji, cznie 1490 tys. . Ustawa z8 kwietnia 1908 zatwierdza-a budow okrtu liniowego wcenie 45 mln peset (1607 tys. wg wczesnego kursu), rwnoczenie krlewski dekret z21 kwietnia 1908 precyzowa taktycz-no-techniczne parametry jednostki: wy-porno zmniejszono do 15 000 du-gich t, to jest do 14 764 t, prdko do 19 wzw. Wysoko metacentrum wy-nosia nie mniej ni 1,06 m; gwny pas opancerzenia burtowego mia grubo w linii wodnej 100-230-100 mm oraz szeroko nie mniejsz ni 0,6 m; agr-ny pas 180 mm.

Projekt przedstawiony przez koncern SECN przypomina bardzo projekt Vi-ckers (patrz tabela niej). Cena za ka-

dy okrt wynosia 43,05 mln peset (1708 tys. wg aktualnego kursu).

Po oficjalnym zwycistwie SECN wkonkursie, krlewski dekret z2 lute-go 1909 zobowizywa koncern do wnie-sienia szeregu korektur (najbardziej wartociowych rozwiza zprojektw konkurentw). Wszystkie te uwagi kie-rownictwo SECN przyjo do wiado-moci i20 marca 1909 przekazao za-mawiajcemu zmodernizowany projekt. Wrezultacie rozpatrzenia propozycji po-jawi si wdniu 14 kwietnia 1909 roku specjalny krlewski dekret, zatwierdza-jcy przedoony wariant, zniewielkimi uzupenieniami, dotyczcymi gwnie wyboru dostawcw.

Wszystkie 3 okrty liniowe budowa-no wstoczni wEl Ferrol, wktrej wtym

Zaoenia techniczno-taktyczne okrtu linowego dla Hiszpanii (wg Owensa)

Zaoenia techniczno-taktyczne okrtu liniowego SECN

Wyporno (tony krtkie) 15 000 t 15 100 tWymiary, m 135,52 x 23,02 x 7,85 132,62 x 23,63 x 7,85

Uzbrojenie 8 x 305 L/45, 20 x 102 mm, 4 x 7,62 mm8 x 305 mm L/50; 20 x 102 mm L/50; 2 x 3-funtowe 4 x 7,62 mm

Zapas amunicji 80 pociskw na dziao kal 305 mm

80 pociskw na dziao kal 305 mm200 pociskw na dziao kal 102 mm 400 pociskw na dziao 3-funtowe 800 pociskw na km

Zaoga ? 700prdko, w 19,5 19,5Moc siowni, KM 16 500 15 500Zasig, Mm ? 5000Metacentrum 0,76 0,91Maksymalny zapas wgla, t 700 900Opancerzenie (od dziobu na rufe), mm pas, mm 102-152-229-152-102 75-100-200-230

Grny pas, mm 102-152-178 150

Pokad, mm 25 (50 skosy) 76 (76 skosy)- 25 (50 skosy)

Grny pokad nad cytadel 38; pancerny pokad 38 mm 25 (nad cytadel) -50 (rufa)

Barbety, mm 254 250

Grodzie, mm Rufowa 178 Wewntrzne grodzie baterii 15 grd przeciwtorpedowa 38Stanowisko dowodzenia, mm 254 (dziobowe), 152 (rufowe) Dziobowe 250, rufowe 150Struktura wagowa: kadub znadbudwk 5800 t (38,7%) 5800 t (38,3%)Opancerzenie zpokadem 3440 t (22,9%) 3424 t (22,7%)Uzbrojenie 2630 t (17,5%) 2880 t (19,1%)Wyposaenie 620 t (4,1%) 600 t (4,0%)Siownia 1300 t (8,7% 1350 t (8,9%)Wgiel 700 t (4,7%) 900 t (6,0%)Sodka woda 100 t (0,7 %) 100 t (0,7 %)Zapasy 410 t (2,7%) 46 t (0,3%)

9wanie celu krlewskim dekretem z7 kwietnia 1907, zbudowano specjalnie 2 nowe pochylnie (180 x 70 m), atake nowy suchy dok (184 x 35 m). Szczegl-nie godnym uwagi by fakt, e praktycz-nie wszystkie materiay, wykorzystane przy budowie pochodziy zsamej Hi-szpanii, za wyjtkiem opancerzenia,

dzia gwnego kalibru, systemu kiero-wania ogniem oraz szeregu elementw wyposaenia pomocniczego.

Budowa prototypowej jednostki za-braa koncernowi 4 lata, drugiego okr-tu serii 5 lat, aostatniego odpowiednio 7 lat. Wyduenie czasu w przypad-ku drugiego okrtu liniowego wynika-

o zfaktu, e cho do budowy kadubw obu pierwszych jednostek przystpio-no rwnoczenie, to jednak prioryteto-wym by zawsze prototyp, na ktrym koncentrowano wiksza uwag irodki techniczne. Dugi odstp midzy poo-eniem stpki pod pierwsz par atrze-cim okrtem wynika ztego, e do prac

El Ferrol. Trwaj prace przy budowie pierwszego hiszpaskiego drednota Espaa, po prawej widoczny kadub drugiego okrtu liniowego Alfonso XIII. Fot. zbiory Manuel Ramres Gabarrs

Marzec 1910 roku, pooenie stpki pod okrt liniowy Alfonso XIII. Fot. zbiory Manuel Ramres Gabarrs

10

nad nich przystpiono dopiero po wo-dowaniu prototypu (miejsce po wodo-waniu drugiego zaj krownik Reina Victoria Eugenia). Poza tym dugi okres budowy ostatniego zserii okrtw linio-wych wynika zfaktu, e przypada ona na okres Iwojny wiatowej, co spowo-dowao odmow realizacji swoich zo-bowiza przez szereg zagranicznych dostawcw. Przyjmowanie okrtw przez przedstawicieli marynarki wojen-nej miao zwykle miejsce par miesicy po zakoczeniu programu prb. Budo-

w jednostek nadzorowa inynier don Miguel Rochea.

Krlewski dekret zdnia 22 listopada 1909 roku nadawa okrtom nastpujce nazwy: Espaa, Alfonso XIII iJaime I.

Pierwsza nazwa oznaczaa wojczy-stym jzyku Hiszpani, wwczas mo-narchi konstytucyjn. Pierwsz Espaa w hiszpaskiej flocie by 74 dziao-wy okrt liniowy, zbudowany w Ro-sji w1811 jako Nord Adler anastpnie sprzedany Hiszpanii wraz zca eskadr Mollera w1817. Drug Espaa bya nie-

wielka kanonierka, zbudowana do su-by na Filipinach wroku 1898 izatopiona wczasie wojny amerykasko-hiszpa-skiej. Oile nie liczy dawnych niemie-ckich statkw, ktre otrzymaa Hiszpa-nia tytuem rekompensaty za zatopiony wczasie Iwojny wiatowej przez U-boo-ty hiszpaski tona (przez pewien czas znajdoway si one wskadzie marynar-ki wojennej jako transportowce Espaa zkolejnym numerem), to rozpatrywa-ne okrty liniowe Espaa byy trzecim i czwartym okrtem o takiej nazwie whiszpaskiej flocie. Tradycja utrzymy-wana jest idzi przez niewielk jednost-k szkoln owypornoci 38 t, zbudowa-n wroku 1988.

Alfonso XIII (1866-1941) krl Hi-szpanii wlatach 1886-1931. By jedy-nym synem krla Alfonso XII, aurodzi si ju po jego mierci. Do czasu uzy-skania penoletnioci krajem kierowa-a jego matka krlowa Maria Cristina. Okres panowania Alfonso XIII charak-teryzowa si wzrostem problemw we-wntrznych: rozpadem tradycyjnych hiszpaskich partii politycznych ipo-wstawaniem nowych, gwnie olewico-wym charakterze, wzrostem tendencji separatystycznych wKatalonii, Basko-nii iMaroku. Udzia wprzewlekej woj-nie wMaroko oraz niech rzdu do przeprowadzania reform doprowadziy

Kadub Espany gadko spywa po pochylni. Fot. zbiory Antonio G. Erce Lisarraga

Chlup iEspaa ju wwodzie. Fot. zbiory Antonio G. Erce Lisarraga

11

do obalenia krla iutworzenia republi-ki. Alfonso XIII wraz zrodzin uda si na emigracj, gdzie zmar. Okrt linio-wy Alfonso XIII by trzecim zczterech jednostek hiszpaskiej floty noszcych t nazw. Pierwszy Alfonso XIII, kr-ownik pancerno-pokadowy identycz-ny znieszczsnym Reine Regente, wszed formalnie wskad floty w1896, jednak tak naprawd nigdy nie zosta zuwa-gi na nisk jako wykonania doprowa-

dzony do stanu gotowoci bojowej. Dru-gi to krownik pomocniczy, uzbrojony wczasie wojny amerykasko-hiszpa-skiej. Iwkocu czwartym Alfonso XIII zosta dawny liniowiec pasaerski, uy-wany przez pewien czas do celw mili-tarnych wlatach dwudziestych.

Jaime I (1208-1276) krl Katalo-nii i Aragonii (1213-1276) oraz Ma-jorki (1239-1276). Po mierci Pedro II Jaime I, jako jego jedyny syn przej ko-

ron Katalonii iAragonii. Posiada nie-przecitne talent dowdcze, mody krl do roku 1227, zlikwidowa wszystkich swoich wewntrznych przeciwnikw irozpocz wojn zMaurami. Wcza-sie zakoczonej powodzeniem, cho krwawej kampanii Jaime Izdoby wro-ku 1235 Baleary. W1238 wojska dowo-dzone przez Jaime Izdobyy po oble-niu Walencje, aw1266 Murcje. Po tych dziaaniach pod wadz Maurw pozo-

Kadub Jaime Ikrtko przed wodowaniem (wodowanie nastpio 21.09.1914 roku). Fot. zbiory Juan B. Robert Rogla

Trzeci okrt liniowy Jaime Iprzygotowany do wodowania wsierpniu 1914 roku. Wybuch Iwojny wiatowej mocno opni jego budow iwejcie do suby. Fot. zbiory Manuel Ramres Gabarrs

12

sta wpraktyce jedynie kalifat Grana-da. Ostatni kampani Jaime Iby Tunis, ktry zakoczy si jednak katastrof. Czasy Jaime Ioznaczay umocnienie si centralnej wadzy monarchy, uporzd-

kowanie finansw pastwa izniesienie ce wewntrznych, atake burzliwy roz-wj handlu. Okrt liniowy Jaime Iby pierwszym zdwch jednostek hiszpa-skiej floty noszcych to imi. Drugim

by krownik pomocniczy Rey Jaime Iwodowany wGenui w1911, azmobi-lizowany midzy 1936-1939, co spowo-dowao, e wszeregu prac oba okrty mylono ze sob.

Trwa na pokadzie Espaa monta obrotowej wiey dzia gwnego kalibru. Fot. zbiory Manuel Ramres Gabarrs

Trwaj prace przy montau pierwszej turbiny Espaa, 19 czerwca 1912 roku. Fot. zbiory Manuel Ramres Gabarrs

13

Marzec 1913 roku, Espaa posiada ju artyleri gwnego kalibru, brak artylerii redniego kalibru (do zwalczania torpedowcw). Fot. zbiory Manuel Ramres Gabarrs

Luty 1914 roku. Prace wykoczeniowe znajdujcego si na wodzie Alfonso XIII. Widoczna na okrcie liniowym zamontowana wiea dziobowa oraz wiea lewej burty, atake opancerzenie. Fot. zbiory Manuel Ramres Gabarrs

Podstawowe daty zokresu stoczniowego jednostek

Pooenie stpki Wodowanie Wejcie do suby

Espaa 2 luty 1909 5 luty 1912 23 padziernik 1913

Alfonso XIII 23 luty 1910 7 maj 1913 16 sierpie 1915

Jaime I 5 luty 1912 21 wrzenia 1914 20 grudzie 1921

14

Wymiary imasaNie baczc na niewielk wyporno

iprdko, Vickers iArmstrong wyko-rzystay wbudowie kaduba swoje do-wiadczenia zprac nad szybkimi okrta-mi liniowymi. Wrezultacie hiszpaskie

okrty otrzymay znaczne wyduenie (0,6), dziki czemu standardow prd-ko drednotw 19-20 wzw, uzy-skiway przy znacznie mniejszej mocy siowni. Ksztat kaduba, pozwoli mi-dzy innymi na stwierdzenie przez A.

Agilere, e podstaw projektu Espaa stanowi skrcony Invincible, kt-ry zosta pozbawiony zbdnej mocy si-owni. Podstawowe wymiary oraz mas (wdugich tonach) okrtw liniowych typu Espaa prezentuje ponisza tabela.

Jaime Iwychodzi wmorze, Walencja, kwiecie 1931 roku. Fot. zbiory Juan B. Robert Rogla

Opis konstrukcji

Pusta Normalna PenaWyporno (t) 13 510 15 700 16 450Dugo midzy pionami, m 132,51 132,51 132,51Dugo cakowita, m 139,88 139,88 139,88Szeroko, m 24,00 24,00 24,00Zanurzenie rednie, m 6,90 7,77 8,08Wolna burta (dzib), m 7,47 6,60 6,29Wolna burta (rufa), m 6,17 5,30 4,99Wspczynnik penotliwoci oglnej 0,601 0,620 0,625Wspczynnik penotliwoci przekroju owrnego 0,945 0,951 0,953Wspczynnik penotliwoci przekroju wodnicowego - 0,716 -Wspczynnik penotliwoci wzdunej 0,635 0,649 0,655Wysoko metacentrum, m 1,35 1,53 1,56Kadub, t 5716 42,3% 5716 36,4% 5716 34,7%Urzdzenia napdowe 1244 9,2% 1244 7,9% 1244 7,6%Opancerzenie 3894 28,8% 3894 24,8% 3894 23,7%Uzbrojenie 2283 16,9% 2283 14,5% 2283 13,9% Amunicja 256 1,9% 510 3,2% 510 3,1%Zaoga 117 0,9% 117 0,7% 117 0,7%Sodka woda 0 0,0% 325 2,1% 469 2,9%Wyporno standardowa - - 14 089 89,7% - -Wgiel 0 0,0% 1020 6,5% 1987 12,1%Zapasy wody do picia 0 0,0% 140 0,9% 230 1,4%Minimalne zapasy 0 0,0% 451 2,9% 0 -0%Ogem 13 510 100,0% 15 700 100,0% 16 450 100,0%

15

Wyporno standardowa nie bya okre-lana w czasie, gdy budowano okr-ty liniowe, okrelono j dopiero pniej wczasie eksploatacji. Pocztkowo pla-nowano wyposay jednostki wkomplet sieci przeciwtorpedowych, owadze 50 t, tak, e we wszystkich zestawieniach na-leao by doliczy t mas. czna masa wszystkich pokadw igrodzi pancer-nych wynosia 1614 t.

Kt przechyu, przy ktrym linia wod-na sigaa ambrazur artylerii redniego kalibru 17,25, za kt przy ktrym linia wodna sigaa krawdzi pokadu grne-go 28,5.

Zwikszenie zanurzenia o1 cm wy-magao ciaru 24,3 t (dugie). Zale-no t zaobserwowano przy zanurzeniu 70 cm wok linii wodnej przy normal-nej wypornoci. rodek cikoci przy wypornoci normalnej znajdowa si wrejonie wrgi nr 108, to znaczy okoo 10 m od wrgi rdokrcia.

Moment przewracajcy dla wywo-ania przechyu dynamicznego o1 cm mona byo osign: przez upadek masy 186 t zwysokoci 7,77 m lub 180 t zwysokoci 7,00 m. Okres przechyu burtowego 6,5 s.

KadubDo wykonania konstrukcji kadu-

ba wykorzystano stal wyprodukowan

przez baskijsk firm Altos Hornos oraz zakady metalurgiczne wFelgruere.

Kadub Espaa posiada 114 wrg zodstpem 1,22 m midzy nimi. Wr-gi posiaday numeracj od 0 do 228 zwykorzystaniem jedynie liczb parzy-stych. W miejscach, gdzie niezbdne byo wzmocnienie, midzy podstawowy-mi wrgami wstawiano wrgi pomoc-nicze, posiadajce numeracje nieparzy-st. Wrgi wykonane byy zarkuszy stali konstrukcyjnej ogruboci 7 mm.

Poprzeczne grodzie wodoszczelne za-montowane byy na wrgach No 10, 22, 36, 50, 58, 70, 84, 92, 104, 114, 124, 134, 144, 158, 172, 182, 192 i202. Jako pierwsza zamontowana bya (na wrdze 10) grd zderzeniowa (taranowa). Gro-dzie zainstalowane na wrgach No 22,

36 i44, dochodziy po poziomu pokadu grnego, No 70 i192 do poziomu poka-du gwnego, za pozostae do poziomu pokadu pancernego.

Grd zderzeniowa (taranowa) nie posiadaa adnych otworw, nato-miast grd na wrdze No 22 jedy-nie niewielkie drzwi na poziomie po-kadu gwnego. Grodzie na wrgach No 92, 134, 144, 172, 202 i208, po-siaday drzwi wodoszczelne wgrnej czci pod poziomem pokadu pan-cernego, wszystkie pozostae drzwi wodoszczelne jedynie powyej pozio-mu pokadu pancernego. Midzy wr-gami No 144 aNo 172 rozcigaa si rwnie wzduna grd wodoszczel-na rozdzielajca pomieszczenie maszy-nowni.

Dane dotyczce statecznoci Alfonso XIII wdniu 21 maja 1917Pusta Normalna Pena

Wyporno, t 13 510 15 700 16 450Wysoko rodka wyporu, m 3,80 4,29 4,46Wysoko rodka cikoci 8,66 8,41 8,28Poprzeczna wysoko metacentrum, m 1,35 1,53 1,56Wzduna wysoko metacentrum, m 185,93 167,05 159,10Kt maksymalnego ramienia momentu przewracajcego 34,8? 35,1? 33,7?Maksymalne ramie momentu przewracajcego, cm 81,0 86,1 84,9Zakres statecznoci 60,9? 64,3? 65,4?

Rys. Jerzy Lewandowski

Przekrj i schemat kaduba

16

Pok

ad g

rny

Pok

ad g

w

ny

Pok

ad p

ance

rny

17

Pok

ad g

rny

nie

cig

y (p

odw

iesz

any)

Pok

ad d

olny

nie

cig

y (p

odw

iesz

any)

Zz

y

Rys.

zbi

ory

Inst

ituto

de

His

toria

y C

ultu

ra N

aval

18

Pionowa stpka rozcigaa si od dzio-bu do wrgi No 202, przy czym na od-cinku midzy wrgami 38 a174 stpka wya wodoszczelna. Stpka miaa sze-roko 1,07 m, awykonana bya zarku-szy stali konstrukcyjnej ogruboci 9 mm na odcinku od dziobnicy do wrgi 50, ze stali ogruboci 12 mm midzy wrga-mi 50 a172 oraz ponownie ogruboci 9mm od wrgi nr 172 do 202.

Chocia wspczynnik penotliwoci przekroju owrnego (0,95) wyklucza du podatnoci jednostki na przechyy boczne, jako dodatkowe zabezpieczenie okrty liniowe otrzymay 2 stpki prze-chyowe, ktre biegy od wrgi No 82 do No 160, awcentralnej czci miay wy-soko 0,9 m, zmniejszajc si na ko-cach do 0,22 m.

Na odcinku midzy wrgami No 50 do No 172 znajdowao si podwjne dno. Grubo wewntrznego poszycia wyno-sia 22 mm, azewntrznego 12 mm.

Krlewskim dekretem zdnia 5 lute-go 1909 wkonstrukcji okrtu liniowego nakazano wprowadzi grd przeciw-torpedow, zwikszy wysoko wolnej burty, tak by wrejonie dziobowej wiey artylerii gwnego kalibru bya ona ana-logiczna jak wprzypadku Mikasa. Na-kazano rwnie zwikszy nadwodn wysoko baterii dzia kal. 102 mm do zwalczania torpedowcw (konkretnej liczby nie ustalono, miaa by ona jed-

nak maksymalna). Zasig przy prdkoci maksymalnej 19,5 wza mia wzrosn do 2250 Mm przy normalnym zapasie wgla oraz odpowiednio do 5000 Mm przy zapasie penym (maksymalnym). Peen zapas paliwa mg by przyjmo-wany znadwyk, ale jedynie do etato-wych bunkrw wglowych.

Najbardziej kopotliwym zapisem wtej litanii bya kwestia grodzi prze-ciwtorpedowej. Kadub okrtu by skon-struowany na tyle cile, e po prostu nie byo ju wolnego miejsca. Oczywicie jako pewien wariant mona byo przy-j zwikszenie szerokoci, powiedzmy ometr, co jednak doprowadzio by nie-uchronnie do wzrostu wypornoci, ktra ibez tego osigaa niebezpieczne dla hi-szpaskiej infrastruktury brzegowej roz-miary. Wrezultacie wwyniku uzgodnie zzamawiajcym powsta swego rodzaju prodek: grd przeciwtorpedow za-instalowano, lecz jej dolna krawd do-sownie zawisa w powietrzu midzy trzecimi aczwartymi dennymi poprzecz-nicami, nie znajdujc adnego rzeczywi-stego wzmocnienia. Moliwe zreszt, e ta le pojta oszczdno doprowadzia wefekcie do zatonicia Espaa na poje-dynczej minie. Grd rozcigaa si mi-dzy wrgami No aNo 192. Na odcinku midzy wrg No 50 aNo 172 grd si-gaa od punktu midzy trzeci aczwart denn poprzecznic do poziomu poka-

du pancernego, aod wrgi 172 do 192 od dna do poziomu pokadu pancerne-go. Grubo grodzi 38 mm. Na wrgach No 50, 172 i192 znajdoway si rw-nie poprzeczne grodzie pancerne ogru-boci 38 mm. Grodzie te byy dodatko-wo zobu stron wzmocnione stalowymi pytami ogruboci 19 mm, tym samym wszystkie komory amunicyjne otrzyma-y wewntrz swego rodzaju pancern skrzyni, przykryt od gry pokadem pancernym.

Na odcinku od wrgi No 84 do wr-gi No 172 znajdoway si zasobnie w-glowe, podzielona na 7 przedziaw wo-doszczelnych grodziami na wrgach No 104, 114, 124, 134, 144 i158. Ponie-wa do utworzenia rezerwowych zasob-ni wykorzystywano wszystkie cokolwiek przydatne do tego celu pomieszczenia, wgiel przed grodzi na wrdze No 134 podawano do kotw przez wodoszczel-ne drzwi wgrodzi przeciwtorpedowej, za zrezerwowych zasobni rufowych (za wrg No 134) nie mona go byo poda-wa bezporednio do kotw. Wpierw wgiel musia trafi do etatowych za-sobni przy przedziaach kotowni przez drzwi wgrodzi poprzecznej.

Istniay take poprzeczne zasobnie wglowe, ktre oddzielay pomieszcze-nia kotowni od komr amunicyjnych wie No 2 i3. Dziobowa zasobnia mie-cia si midzy wrgami 92 a95, nato-

Przekroje poprzeczne kaduba Espaa Rys. zbiory Instituto de Historia y Cultura Naval

19

miast rufowa midzy wrg 133 a136, przy czym zasobnie te nie miay szeroko-ci caego kaduba, ajedynie przedziau kotowni.

Poza tym na kadym skosie pokadu pancernego na odcinku od wrgi No 84 do No 176 znajdoway si grne rezer-wowe zasobnie wglowe. Wczci ru-fowej pomieszczenia te dochodziy do poprzecznej grodzi pancernej, ktra sta-nowia kontynuacj pionowego opance-rzenia cytadeli.

Dwa pokady znajdujce si midzy dnem apokadem pancernym nie byy cige, bowiem nie udao si w nich umieci przedziau kotowni (na od-cinku midzy wrgami No 95 aNo 133) oraz przedziau maszynowni zmaszyna-mi (na odcinku od wrgi No 144 do No 172). Ztego te powodu nazywano je platformami (grn idoln), anie poka-dami. Rozpoczynay si na wrdze No 10 na dziobie, anastpnie ponownie na ru-fie midzy wrgami No 172 a192, przy czym na innej ju wysokoci ni wcz-ci dziobowej. Poczynajc od wrgi 192 biega ju tylko jedna platforma. Cay sy-stem rurocigw, rur komunikacyjnych, przewodw parowych itym podobnych znajdowa si na grnej platformie.

Na dolnej platformie znajdoway si magazyny ywnociowe oraz komory amunicyjne dzia gwnego kalibru iar-tylerii do zwalczania torpedowcw. Na grnej platformie znajdoway si ma-gazyny ywnoci, czci zapasowych, zbiorniki wody pitnej, wcigarki kotwicz-ne, komory chodnicze wraz agregata-mi chodzcymi, centrala telefoniczna, przedzia agregatw prdotwrczych, pompy wodne, sprarka powietrza do zaopatrywania wie artyleryjskich, rcz-ne urzdzenia sterownicze, trzon ste-ru oraz 6 pomp owydajnoci 50 t ka-da przeznaczonych usuwania wody oraz celw ppo.

Na pokadzie pancernym znajdoway si rezerwowe zasobnie wglowe, pod-rczne magazyny amunicji dzia kal. 102 mm, niektre magazyny, pomieszcze-nie acucha kotwicznego, dolne stano-wisko kierowania ogniem artyleryjskim, pomieszczenia wentylatorw oraz ku-bryki zaogi.

Na gwnym pokadzie znajdoway si kazamaty artylerii redniego kalibru, po-mieszczenie radiostacji, lazaret poka-dowy, piekarnia, kambuz oraz znaczna liczba kubrykw.

Na pokadzie grnym znajdoway si 2 wcigarki kotwiczne (dziobowa irufo-wa), urawiki do obsugi pokadowych rodkw pywajcych (wtym rwnie kutrw parowych) oraz przeprowadza-

nia bunkrowania, dziaka salutacyjne oraz desantowe, atake pokadowe rod-ki pywajce. Na pokadzie tym znajdo-way si rwnie 24 luki do zasypywania wgla do pomieszcze zasobni.

Z uwagi na danie zapewnienia maksymalnych sektorw ostrzau dzia artylerii gwnego kalibru, na grnym pokadzie znajdoway si jedynie 2 nad-budwki ito odo ograniczonych roz-miarach. Wdziobowej nadbudwce (na rnych kondygnacjach) mieciy si magazyny, salon admiralski, kabina ka-pitana, nawigacyjna, suby dyurnej oraz pomost dowodzenia. Wnadbudw-ce rufowej znalazy si przede wszystkim nawiewniki wentylatorw, a take bi-blioteka, dwa pomieszczenia wartowni-cze ze zbrojowni, zapasowa kabina dla VIP-w, ana pierwszej kondygnacji ru-fowy pomost istanowisko kontrolne dal-mierzy.

Jeszcze przy projektowaniu synne-go Dreadnought konstruktorzy zetknli si zproblemem rozmieszczenia poka-dowego sprztu pywajcego wsytua-cji, gdy praktycznie na caej powierzchni grnego pokadu wczasie prowadzenia ognia wystpowa podmuch gazw pro-chowych. Na Dreadnought znalezio-no woln ibezpieczn powierzchni na nadbudwce. Wprzypadku Espaa po-wierzchni nadbudwek ograniczono do minimum dla zwikszenia sektora ostrzau, co nie pozwalao na rozmiesz-czeniu tam pokadowych rodkw py-wajcych. W rezultacie po 2 kutry umieszczono na dachach wie artyle-ryjskich No 2 i3, a2 szalupy na urawi-kach, wysunitych za burt na wysoko-ci komina.

Niestety liczba pokadowych rodkw pywajcych bya niedostateczna iwto-ku eksploatacji systematycznie j zwik-szano. Przy czym rozmieszczano je na grnym pokadzie, tak e wskich sekto-rw ostrzau wie No 2 i3 przy prowa-dzeniu ognia na przeciwleg burt nie mona byo wykorzysta, chocia for-malnie przy obrocie wiey, szalupy znaj-doway si niemal dokadnie pod lufami.

Do obsugi cikich iumieszczonych wysoko kutrw i szalup przeznaczo-no 2cikie urawiki pokadowe, ktre zamocowane byy do ng trjnonego masztu. Poza tym na pokadzie znajdo-way si jeszcze 2 drewniane przeno-ne urawiki, ktre mona byo zainsta-lowa wjednym z6 moliwych punktw na kadej burcie.

Pojedynczy komin zosta wykonany zarkuszy blach stalowych ogruboci 18 mm na wysokoci pokadu i5 mm po-wyej Konstrukcja oraz elementy siowe

komina zostay wykonane wtaki sposb by wytrzyma cinienie gazw procho-wych przy prowadzeniu ognia przez roz-mieszczone wpobliu dziaa.

SiowniaWpocztkowym projekcie firmy Vi-

ckers okrty liniowe miay rozwija prdko 19,5 wza, poniewa jednak wzaoeniach taktyczno-technicznych okrelono j na 19 wzw, zostaa ona obniona. T samowol projektantw zdono dostrzec wczas idekret z5 lute-go 1909 mwi ju oficjalnie oprdkoci 19,5 wza. Poza tym dekret z14 kwiet-nia 1909 nakada na projektanta obo-wizek wykorzystania kotw parowych systemu Yarrow, ktrych licencyjn pro-dukcj rozpoczynano w Hiszpanii.

Ogem na okrcie liniowym zainsta-lowano 12 tego typu kotw wodnorur-kowych zpowierzchni nagrzewu 375 m, ktre rozmieszczono w2 kotow-niach, po 3 wrzdzie. Koty dostarcza-y par pod cinieniem 16,5 atm. Pierw-szych 12 kotw (dla prototypowego Espaa) wyprodukowaa barceloska firma La Maquinista Terrestre y Marti-ma, apozostae zakady SECN wEl Ferrol.

Chocia w tym czasie przoduj-ce floty rozpoczy wprowadza kot-y zrurkami wodnymi omaej redni-cy, to jednak wszystkie wyprodukowane wHiszpanii koty posiaday rurki wod-ne o duej rednicy. Byo one mniej efektywne, wymagay duszego cza-su na podniesienie cinienia iposiaday wiksze gabaryty, jednak zuwagi wielo-letni ju eksploatacj byy konstrukcj wpeni niezawodn.

Para za porednictwem 4 rurocigw docieraa do 4 turbin parowych umiesz-czonych wprzedziale maszynowni, po-dzielonej grodzi wzdun Espaa bya pierwszym okrtem onapdzie turbi-nowym we flocie hiszpaskiej. Wprze-dziale maszynowni prawej burty znaj-dowaa si turbina wysokiego cinienia oraz turbina niskiego cinienia. Wprze-dziale maszynowni lewej burty znaj-dowaa si turbina redniego cinienia oraz turbina niskiego cinienia. Wszyst-kie turbiny byy nawrotne, co dawao moliwo poruszania si przy 4 pra-cujcych turbinach wzgldnie dokona-nie zmiany kierunku obrotw, przy pra-cujcych w jednym tylko przedziale. Wszystkie turbiny naleay do systemu Parsons, aich opatki wykonane byy ze stopu miedziano-niklowego (80% mie-dzi, 20% niklu).

Wnormalnym trybie pracy para prze-chodzia przez turbin wysokiego cinie-

20

nia, nastpnie turbin redniego cinie-nia iprzez 2 turbiny niskiego cinienia, jednak wrazie potrzeby mona byo po-dawa par tylko do turbin przedziau jednej burty.

Wszystkie turbiny poruszay bezpo-rednio way napdowe, osigajc mak-symalnie 365 obrotw na minut.

Masa skraplaczy pary lewej burty 22 573 kg, aprawej burty 22 453 kg.

Zgodnie z kontraktem moc siow-ni miaa wynosi 15 400 KM izapew-nia prdko 19,5 wza. Maksymal-na moc siowni wynoszca 22 000 KM przy wypornoci normalnej zapewnia-a prdko 19,9 wza. Zwymuszonym cigiem przy forsowaniu siowni mona byo uzyska 26 000 KM i20,2 wza. Te-oretyczny zasig przy prdkoci 10 w-zw wynosi 7500 Mm.

Wczasie prb morski Espaa osig-na moc 23 337 KM iprdko 20,3 w-za, Jaime I 23 357 KM i20,08 wza, aAlfonso XIII 20,36 wza (moc siow-ni nie odnotowano).

W czasie prb przeprowadzonych wczerwcu 1913 okrelono faktyczne zuycie wgla izasig przy normalnym zapasie 1020 t (dugich) oraz maksy-malnym 1985 t (dugich), uzyskujc ponisze rezultaty:

maksymalna prdko przy wypor-noci normalnej imocy 20 100 KM 19,925 wza przy 390 obrotach na mi-nut;

11 270 KM 17,558 wza i328 ob-rotw na minut, zuycie wgla 7,9 t/godz., tym samym zasig przy normal-nym zapasie 2264 Mm, aprzy maksy-malnym 4407Mm;

4680 KM 10,75 wza i223 obroty na minut, zuycie wgla 3,375 t/godz., tym samym zasig przy normalnym za-pasie 3249 Mm oraz 6322 Mm przy maksymalnym.

Wdniu 27 padziernika 1913 wcza-sie przejcia zMalagi do Kadyksu oka-zao si, e przy penej prdkoci zuy-cie wgla wynosi 15 t/godz. Uznano przy tym, e tak wysokie zuycie wynika prze-

de wszystkim zniskiej jakoci (kalorycz-noci) spalanego wgla.

Wszystkie 4 ruby napdowe ored-nicy 2,4 m posiaday 3 pira, aich skok wynosi 2,15 m. Wrd zapasw poka-dowych znajdoway si 2 zapasowe ru-by, przechowywane wpomieszczeniach wewntrznych.

UzbrojenieCho zaoony zestaw artylerii gw-

nego kalibru skadajcy si z8 dzia kal. 305 mm nie podlega adnym zmianom wkolejnych wariantach projektu, to jed-nak wanie uzbrojenie byo przedmio-tem najliczniejszych poprawek iuzupe-nie. Dekret z5 lutego 1909 wymaga zwikszenia dugoci luf armat kal. 305 mm do 50 kalibrw. Poow dzia przy-gotowywaa firma Vickers ze stali chro-moniklowej, a pozosta cz firma Armstrong ze stali niklowej.

Donono zgodnie ztabel strzela 1915 wynosia 20 000 m przy kcie pod-niesienia lufy 1436 pociskiem owadze

Przekrj przedziau kotowego na 122 wrdze. Rys. zbiory Rafael C. Fernndez Plan przedziau maszynowego. Rys. zbiory Rafael C. Fernndez

Dane turbinTurbina wysokiego cinienia Turbina redniego cinienia Turbina niskiego cinienia

Biegdo przodu rewers

Biegdo przodu rewers

Biegdo przodu rewers

Moc na opatkach 45 600 21 474 30 870 21 474 41 480 12 600Moc na rotorze 56 700 23 676 30 504 23 676 46 494 44 730

rednica rotoru, m 1,470 1,450 1,400 1,450 2,460 1,720Prdko opatek, m/s 29,0 29,0 29,5 29,5 64,5 64,5

Waga, kg 34 335 18 321 (prawy) 17 702 (lewy) 34 02257 226 (prawy) 56 580 (lewy)

21

385,55 kg, wpunkcie upadku: prdko 384 m/s, kt padania 257, czas przelo-tu 37,25 s.

Warto zaznaczy, e Brytyjczycy otrzymali lufy dzia kal. 305 mm odu-goci 50 kalibrw poprzez proste zwik-szenie dugoci lufy sprawdzonego dzia-a 45 kal., wrezultacie czego po kadym wystrzale powstaway drgania zbyt du-giej lufy, ktrych nie sposb byo zlikwi-dowa. Zwikszony adunek miotajcy nie zostawa wcaoci spalony, co pro-wadzio do znacznych rnic prdkoci pocztkowej. Wzwizku ztym gsto trafie nowych dzia bya zauwaal-nie nisza wporwnaniu zarmatami wczeniejszej generacji. Poza tym wzrost cinienia gazw prochowych wprzewo-dzie lufy mocno obnia ich ywotno. By moe byo przyczyn wprowadze-nia przez Brytyjczykw dzia kal. 343 mm oraz superdrednotw. Firma Vi-ckers cakowicie przeprojektowaa dzia-a dla Espaa, ktre wniewielkim stop-niu przypominay modele Mk XI iMk XII. Czy udao si wten sposb wyeli-minowa mankamenty brytyjskich dzia trudno jednoznacznie odpowiedzie. Hiszpanie ani przed, ani te po typie Espaa nie dysponowali pokadowymi dziaami kal. 305 mm, std te zapew-ne wszystkie mankamenty, o ile tako-we wystpoway, przyjmowali za rzecz

normaln, std te wpracach hiszpa-skich autorw brak negatywnych uwag owspomnianych dziaach.

adowanie dzia moliwe byo przy wszystkich ktach podniesienia lufy. Wy-soko osi dzia: wiea No 1 7,65 m, wiea No 2 iNo 3 7,30 m oraz wiea No 4 6,90 m. Lufy dzia kal. 305 mm miay konstrukcj warstwow na rdze-

niu osadzona bya rura A, nastpnie 4rury B, 3 rury C oraz 1 rura A.

Struktura wagowa dziaa kal. 305 mm:

lufa 65 464,0 kg, w tym zamek 435,5 kg

oe 25 485,0 kg wiea 240 760,0 kg, wtym opance-

rzenie 127 711,0 kg

Dziao 305 mm na poligonie wEskmeals. Fot. zbiory Rafael C. Fernndez

Pikne ujcie od dziobu wie dziaowych No 1 i2 gwnego kalibru na Espaa, rok 1922. Fot. zbiory Alejandro Anca Alamillo

22

Wskad kompletu amunicji wchodzi-y pociski: przeciwpancerny (APC), p-przeciwpancerny (SAP), burzcy oglne-go przeznaczenia (HE) oraz odamkowy (szrapnel). Istnia rwnie pocisk wi-czebny, odpowiadajcy pod wzgldem masy igabarytw pociskom przeciwpan-cernym. Pocztkowo cay zapas amu-nicji dla Espaa by dostarczany przez firm Vickers, jednak wczasie Iwojny wiatowej dostawy ulegy przerwaniu, wobec czego wikszo pociskw prze-ciwpancernych ipprzeciwpancernych zakupiono wszwedzkiej firmie Bofors, za produkcje pociskw innych typw podjy zakady amunicyjne wLa Car-raca (Kadyks). Pniej produkcj wszyst-kich rodzajw pociskw podjy zakady wReinose (Asturia).

Masa pociskw wszystkich rodzajw wynosia 385,55 kg. Struktura wagowa wygldaa nastpujco: pocisk przeciw-pancerny: korpus 340,724 kg, czepiec balistyczny 23,226 kg, piercienie pro-wadzce 7,700 kg, adunek wybuchowy 11,150 kg, zapalnik 2,750 kg, natomiast pocisk pprzeciwpancerny: korpus 319,494 kg, czepiec balistyczny 23,226 kg, piercienie prowadzce 7,700 kg, a-dunek wybuchowy 32,350 kg, zapalnik 2,750 kg.

Zapalnik do pociskw pancernych ipprzeciwpancernych typu uderze-niowego ze zwok (wformie zagite-go kanau). Detonator na bazie pojem-nika zpiorunianem rtci idetonatorw zkwasu pikrynowego. Detonator uzbra-ja si wlocie wskutek obrotw pocisku. Pniej zapalnik Vickers zastpiono za-palnikiem Bofors opartym na innym sy-

stemie dziaania - inercyjnym (zdetona-torami zawierajcymi TNT). Zapalnik wpociskach burzcych rwnie uzbra-ja si wlocie wskutek ruchu obrotowe-go, Wprzedniej czci pocisku znajdo-wa si podwjny zapalnik skadajcy si zampuki zpiorunianem rtci iini-cjatorem zkwasu pikrynowego. Zapal-nik pociskw oglnego przeznaczenia uzbraja si wdwojaki sposb od kon-taktu zgazami prochowymi wprzewo-dzie lufy oraz wskutek ruchu obrotowe-go wlocie. Zapalnik wpostaci cieki prochu czarnego by inicjowany przez pojemnik zpiorunianem rtci. Zapal-nik wpociskach odamkowych (szrapne-lach) posiada 2 rodzaje inicjacji pierw-sz typu kontaktowego na bazie cieki prochowej idetonatora zpiorunianem rtci oraz drug zprochow rurk dy-stansow.

Pocztkowo, gdy amunicja bya do-starczana przez firm Vickers pociski przeciwpancerne, pprzeciwpancerny

iburzce byy napeniane kwasem pi-krynowym. Pniej po przejciu na poci-ski firmy Bofors, ktrych produkcj pod-jto wfabryce wLa Carraca, od maja 1919 wszystkie pociski na Espaa iAl-fonso XIII napeniano trjnitrotoluenem (trotylem), waga adunkw wybucho-wych wpociskach firmy Vickers wyno-sia odpowiednio przeciwpancerne 10,43 kg, pprzeciwpancerny 29,93 kg, burzce 36,92 kg. Piercienie prowadz-ce wszystkich pociskw wykonane byy zmiedzi.

Jako materia miotajcy wykorzy-stywano brytyjski proch marki CSP2 (Chilburn Smokeless Powder type 2) skadajcy si: nitrocelulozy 70,5%, ni-trogliceryny 23,5%, wazeliny 5,0% idwu-wglanu sodu 1,0%. Proch formowano wrurki odugoci 490 mm, rednicy ze-wntrznej 24,8 mm, awewntrznej 9,45 mm. Proch produkowaa hiszpaska fir-ma UEE (Unin Espaola Explosivos) wGualdacano.

Rodzaje pociskw kal. 305 mm. Rys. zbiory Rafael C. Fernndez

Rys. Jerzy Lewandowski

Wiea dzia Vickers kal. 305 mm

23

adunek miotajcy skada si z4 wor-kw, kady owadze 31,97 kg, tym samym czna masa prochu wadunku wynosia 127,9 kg. Przy wykorzystaniu 3 workw (95,91 kg) mona byo nada pociskom prdko pocztkow 692 m/s. kady wo-reczek prochu zaopatrzony by wadu-nek inicjujcy wpostaci 453 g (1 funta) prochu czarnego.

Etatowy zapas amunicji wynosi 172 pociski na wie, wtym: 30 przeciwpan-cernych, 70 pprzeciwpancernych, 30 burzcych, 10 odamkowych i12 wi-czebnych.

Krlewski dekret z5 lutego 1909 na-kazywa firmie Vickers wyposay wie-e gwnego kalibru wnapd hydrau-liczny, zdublowa mechanizmy, tak mona byo rcznie kierowa ich ob-rotem oraz wprowadzi peen komplet rodkw zabezpieczajcych eliminu-jcych nieszczliwy wypadek wprzy-padku bdu obsugi oraz zych wa-runkw meteorologicznych. Dekret szczeglnie podkrela, e dziaa po-winny by naprowadzane na cel przy kcie podniesienia lufy do +10, aka-da ze spryn oporopowrotnika win-na wytrzyma 2/3 maksymalnego ob-cienia.

Wrezultacie armaty gwnego kalibru rozmieszczono wdwudziaowych wie-ach onapdzie hydraulicznym, aste-rowaniu elektrycznym lub rcznym. Wybierajc napd hydrauliczny kon-struktorzy zapewnili stay bl gowy per-sonelu wie zpowodu stanu przewodw, lecz wowym czasie by to jedyny dobrze opracowany ipoznany, aco waniejsze niezawodny napd. Okrty liniowe typu Espaa uwaa si za jedne zostatnich jednostek wktrych zastosowano ukad hydrauliczny. Etatowa zaoga wiey li-czya 34 ludzi.

Dziaa posiaday nastpujce sekto-ry ostrzau: wiea No 1 - 140 (na obie burty), wiea No 2 - 180 (prawa burta), 93 (lewa burta), wiea No 3 - 93 (prawa burta), 180 (lewa burta) oraz wiea No 4 - 140 (na obie burty).

Artyleria redniego kalibru (do zwal-czania torpedowcw) okrtw liniowych typu Espaa skadaa si z20 dzia kal. 102 mm, rozmieszczonych w8 kazama-

tach: czterech trzydziaowych oraz czte-rech dwudziaowych.

Dekret z5 lutego 1909 okrela du-go lufy dziaa kal. 102 mm na 50 ka-librw. Oznaczao to, e dziaa okrtw liniowych miay by identyczne z za-montowanymi wczeniej na krowni-ku Extremadura. Wwyniku eksploatacji zamontowanych na pokadzie krowni-ka dzia marynarze proponowali by za-mek armaty kal. 102 mm by automatycz-nie przedmuchiwany po oddaniu strzau, by zapobiec moliwemu wyrzutowi gazw prochowych wraz zelementami nieopalo-nego adunku miotajcego wzgldnie po-wstaniu nadmiernie wysokiego cinienia gazw wkomorze zamkowej. Wzwizku ztym wdekrecie z14 kwietnia 1909 do-datkowo zadano by kade dziao kal. 102 mm zostao zaopatrzone wautono-miczn butle ze spronym powietrzem jako zdublowanie sprarki powietrznej.

Wszystkie dziaa kal. 102 mm syste-mu Vickers model E byo produkowa-ne wHiszpanii na licencji przez zakady Placencie y Trubia.

Lufa wykonana bya ze stali chromo-woniklowej na bazie rdzenia odugoci 3070 mm na ktrym osadzono rur A, nastpnie 2 rury B odugoci 2749 mm i2844,9 mm. Wysoko osi dzia kadej burty wynosia odpowiednio od dziobu: No 1 iNo 2 4,013 m, od No 3 do No 9 4,000 m iNo 10 4,051 m. wskad kompletu amunicji wchodziy poci-ski: przeciwpancerny, pprzeciwpan-cerny, burzcy, oglnego przeznaczenia iodamkowy (szrapnel) oraz wiczebny ogabarytach zblionych do przeciwpan-cernego iwadze 14 kg.

Pocisk kal. 305 mm wporwnaniu zczowiekiem. Fot. zbiory Rafael C. Fernndez

Podstawowe parametry taktyczno-techniczne artyleriiKaliber 305 mm 102 mm 47 mmLiczba dzia, sposb instalacji 8,dwudziaowe wiee 20, pojedyncze oa 2 pojedyncze oaCakowita dugo mm/kal. 15.658,80 51,38 5.292,00 52,09 ?Dugo przewodu lufy mm/kal. 15.293,73 50,00 5.109,00 50,29 2.350,00 50,00Objto komory zamkowej dcm 196,63 ? ?Waga, wraz zzamkiem, kg 65 646 2130 305Waga oa, kg 25 485 4755 277Gwintowanie lufy gwint stay, 72 bruzdy gwint stay, 24 bruzdy gwint stay, 22 bruzdyZamek rubowy, 12 sektorw rubowy, 6 sektorw klinowy, pionowyCinienie maks. 2992 atm. ? ?Donono 21 500 m (15) 9000 m (15) 5200 m (?)adowanie automatyczne przy dowolnym

kcie podniesienia lufyrczne rczne

Prdko pocztkowa 914 m/s, nastpnie dekretem krlewskim z1.08.1914 obniona do 894 m/s

900 m/s ?

Szybkostrzelno wystrza/minut 1 12 ?

24

Tablica strzela 1915 okrelaa maksy-maln donono na 9000 m przy kcie podniesienia lufy 952 izastosowaniu pociskw owadze 14,06 kg, wwczas prdko pocztkowa 914 m/s osiga-no przez zastosowanie adunku miota-jcego wpostaci 5,275 kg prochu marki CSP2. Parametru upadku pocisku przy strzelaniu na maksymalny dystans wy-nosiy: prdko 288 m/s, kt upadku 2034 iczas lotu 21,12 s.

Pocztkowo na uzbrojeniu znajdoway si pociski wypenione kwasem pikryno-wym, jednak wkocu maja 1919 rozpo-czto ich napenianie trjnitrotoluenem (trotylem).

adunek miotajcy, podobnie jak wprzypadku pociskw kal. 305 mm, stanowi proch CSP2, z tym jednak e formowany wrurki odugoci 660 mm o rednicy zewntrznej 7,8 m iwewntrznej 2,6 mm. adunek mio-tajcy skada si z1 woreczka oma-sie 5,15 kg.

Etatowy zapas amunicji wynosi po 200 pociskw na luf, wtym 60 pprze-ciwpancernych, 40 burzcych, 60 ogl-nego przeznaczenia, 25 odamkowych (szrapneli) oraz 15 wiczebnych.

oe pojedyncze typu prtowego, na-prowadzanie kierunkowe ina dystans, rczne. Sektor ostrzau 120.

Maokalibrow artyleri okrtw linio-wych Espaa reprezentoway 2 wiczeb-ne dziaa kal. 47 mm, zamontowane na wieach No 1 iNo 4. Przyrzdy do na-prowadzania dzia wpaszczynie pio-nowej mogy by poczone na sztywno zodpowiednimi mechanizmami dzia gwnego kalibru, dziki czemu dziaa kal. 47 mm ikal. 305 mm mogy by na-prowadzane synchronicznie na dystans (synchronizacja naprowadzania na kie-runek odbywaa si przez obrt wiey). Takie rozwizanie pozwalao na szkole-nie obsugi wiey przy oszczdnoci dro-gich pociskw gwnego kalibru. Poza tym dziaa kal. 47 mm mogy by nieza-lenie naprowadzane rcznie. Drugim podstawowym przeznaczeniem dzia kal. 47 mm byo oddawanie salutw. Dziaa byy zaprojektowane iwykonane wWielkiej Brytanii przez firm Vickers. Spotykana wwielu publikacjach infor-macja owyposaeniu okrtw wdziaa kal. 42 mm koda wydaje si mao wia-rygodna.

Wdziaach kal. 47 mm stosowano na-boje scalone. adunek miotajcy owa-dze 0,525 kg skada si znitrocelulozy, uformowanej we rurki odugoci 170 mm, ktrych zewntrzna rednica wy-nosia 13 mm, awewntrzna 0,75 mm. Zapas amunicji wynosi 400 pociskw

Rufowy mostek imaszt na Espaa w1922 roku. Dobrze widoczne kazamaty dzia kal. 102 mm. Fot. zbiory Alejandro Anca Alamillo

Rys. Jerzy Lewandowski

Dziao Vickers E kal. 102 mm

25

na luf, cao stanowiy stalowe pociski omasie 1,31 kg.

Pocztkowo propozycja SECN prze-widywaa jedynie 2 dziaa kal. 47 mm oraz 4 karabiny maszynowe, jednak de-kret z5 lutego 1909 nakazywa by kady okrt zosta wyposaony w2 dziaa de-santowe kal. 70 mm, 2 dziaa kal. 47 mm oraz 2 km-y.

Dekret z14 kwietnia 1909 doprecy-zowa wymagania by dziaa desantowe oraz karabiny maszynowe naleay do najnowszych modeli, identycznych ze znajdujcymi si na uzbrojeniu armii.

Dwa dziaa desantowe kal. 76,2 mm systemu Armstrong zluf odugoci 17 kalibrw posiaday lawet koow. Za-pas amunicji stanowio po 300 poci-skw na luf, wtym: 100 stalowych bu-rzcych (bomb) oraz 200 odamkowych (szrapneli). Produkcj dzia na licencji prowadziy zakady wReinose, cho ist-niej podstawy by sdzi, e okrty linio-we otrzymay oryginalne dziaa produk-cji firmy Armstrong. Wszystkie karabiny maszynowe pochodziy zfirmy Vickers, posiaday kaliber karabinowy oraz zapas amunicji po 10 000 naboi na luf. Etato-we stanowiska karabinw maszynowych to skrzyda niszego dziobowego most-

ka. Wrazie potrzeby mogy by one za-instalowane na lawetach na dwch ku-trach pokadowych.

Po klsce pod Annoual wroku 1921 opublikowano specjalny krlewski de-kret, ktry wprowadza na uzbrojenie zag okrtw liniowych typu Espaa

po 366 karabinw Mauser wz. 1893, za oficerowie otrzymali rewolwery systemu Smith & Wesson.

Pocztkowo okrty liniowe typu Espaa nie posiaday artylerii przeciw-lotniczej (spotyka si wliteraturze infor-macje, e dziaa kal. 47 mm byy plot.),

Okrt liniowy Espaa (?) wkocu Iwojny wiatowej. Dziobowa wiea artylerii gwnego kalibru. Dobrze widoczne dziao wiczebne kal. 47 mm, pniej zamienione na dziao plot. kal. 76 mm. Fot zbiory Pepe Muoz

Rys. Jerzy Lewandowski

Dziao wiczebne Vickers kal. 47 mm

26

jednak opierajc si na dowiadczeniach Iwojny wiatowej wroku 1927 Alfon-so XIII i Jaime Iprzechodzce wwczas modernizacj otrzymay wwczas dziaa plot. kal. 76,2 mm, zamontowane na sta-nowiskach dzia kal. 47 mm.

Wroku 1936 artyleria plot Espaa zostaa uzupeniona 2 otrzymanymi zNiemiec automatycznymi dziaami kal. 20 mm L/65 C/30. Wpracy D. Gar-ca Flreza jest mowa, e rwnocze-nie na pokadzie jednostki zamonto-wano take 4 dziaa plot. kal. 105 mm.

Informacja ta nie znajduje potwier-dzenia na wykonanych wtym czasie fotografiach, wic najprawdopodob-niej modernizacj tak jedynie plano-wano, bd dziaa znajdoway si na pokadzie przez bardzo krtki czas. Wroku 1937 okrt rzeczywicie otrzy-ma 4dziaa plot. kal. 88 mm SK L/45. Cho bya to jedynie przerbka starego, pochodzcego zokresu Iwojny wia-towej, dziaa 88 L/45, Hiszpanom to specjalnie nie przeszkadzao, bowiem wczasie wojny domowej obie strony

cierpiay na chroniczny brak rodkw do zwalczania lotnictwa. Dziaa takie zamontowano midzy innymi na kr-owniku Navarra.

Artyleri plot. Jaime I na pocztku wojny uzupeniono 2 dziaami plot. kal. 47 mm zdjtymi zniszczycieli Alsedo iLazaga. Zostay one zamontowane na skrzydach dziobowego mostku wetato-wym miejscu karabinw maszynowych. Poza tym zgodnie zmeldunkiem Mini-stra Marynarki wstyczniu 1937 przy-gotowywano si do zamontowania au-tomatycznego dziaa plot. kal. 25 mm. Wroku 1937 okrt liniowy otrzyma tak-e kilka wielkokalibrowych km plot. Ho-tchkiss kal. 12,7 mm. Informacje oza-montowaniu na jednostce otrzymanych zZSRR dzia plot. kal. 76,2 mm nie znaj-duj potwierdzenia.

Na okrtach typu Espaa znajdowa-o si 5 stanowisk kierowania ogniem artyleryjskim: 2 dalmierze na marsach, rufowe, gwne stanowisko kierowania ogniem, pomost bojowy oraz dolne sta-nowisko kontroli ognia.

Na kadym marsie znajdowa si dal-mierz systemu Barr & Stroud o 2,74 me-trowej bazie, posiadajcy stereoskopow rur optyczn systemu Zeiss z10x po-wikszeniem oraz po jednym ktomie-rzu (na podstawie danych ze stanowisk na marsach mona byo okreli odle-go do celu).

W rufowym, gwnym stanowisku kierowania ogniem znajdowao si urz-dzenie obliczeniowe ROCORD (Rate Of Change Of Range and Deflection oce-

Dane techniczne pociskw

Typ pocisku Masa kgadunek wybuchowy

Dugo Promie Korpus pociskumasa kg rodzaj

305 mm przeciwpancerny 385,55 11,16 trotyl 3,28 4,00 stal hartowana305 m pprzeciwpancerny 385,55 32,35 trotyl 3,79 4,00 stal hartowana

305 mm burzcy 385,55 37,00 trotyl zzapalnikiem kwasu pikrynowego z 3,85 4,00 stal kuta

305 mm oglnego przeznaczenia 385,55 32,57 proch czarny 4,16 4,00 stal lana

305 mm odamkowy (szrapnel) 385,55 3,05 proch czarny 3,85 4,00 ?

102 mm przeciwpancerny 14,42 0,50 trotyl 3,40 4,00 ?102 mm pprzeciwpancerny 13,98 1,06 trotyl 3,70 4,00 ?

102 mm burzcy ? ? trotyl zzapalnikiem z kwasu pikrynowego 4,20 4,00 ?

102 mm oglnego przeznaczenia 13,97 1,35 proch czarny 4,10 4,00 ?

102 mm odamkowy (szrapnel) ? ? proch czarny 4,10 4,00 ?

Rys. Jerzy Lewandowski

Dziao plot. kal 72,2 mm

27

na bdu odlegoci iazymutu) systemu Barr & Stroud, miernik odlegoci sy-stemu Vickers oraz 4 grupy przekani-kw odlegoci iazymutu (artyleria okr-tu liniowego bya rwnie podzielona na cztery grupy: wiee No 1 i2, wiee No 3 i4, artyleria redniego kalibru prawej burty ilewej burty).

Kada wiea wyposaona bya w2 systemy naprowadzania wpaszczy-nie pionowej (po jednym na kade dziao) oraz system naprowadzania w paszczynie poziomej. Kady sy-stem wyposaony by w lunet Zeiss zpowikszeniem od 5 do 21 razy oraz system elektrycznego podwietlania do prowadzenia ognia wnocy. Krlewski dekret z5 lutego 1909 mwi, e wie-e gwnego kalibru winny by wy-posaone wdalmierze, tak by zachowa zdolno bojow wprzypadku uszkodze-nia centralnego dalmierza. Dekret No 157 z14 lipca 1914 przypomina oko-niecznoci zamontowania na Alfonso XIII dalmierza stereoskopowego syste-mu Zeiss obazie 3-metrowej wka-dej wiey, wszystko wskazuje jednak e na zamiarach si skoczyo. Hiszpanie preferowali indywidualne celowanie kadego dziaa, chocia praktykowa-

no rwnie strzelanie salwami na syg-na syreny zgwnego stanowiska kie-rowania ogniem.

Artyleria redniego kalibru rwnie dysponowaa centralnym systemem kie-rowania ogniem, ktry jednak take nie by stosowany wpraktyce.

Zadanie dolnego stanowiska kontro-li ognia sprowadzao si do wykrela-nia na papierze kursw okrtu ijego ce-

lw (na podstawie otrzymanych danych oodlegoci iazymucie.) Rzecz zrozu-miaa dziaao ono wolniej od wskaza ROCORD gwnego stanowiska kiero-wania ogniem, std te wypracowywane wdolnym stanowisku parametry wyko-rzystywane byy jako poprawki do wska-za gwnego stanowiska kierowania ogniem.

Poza tym okrty wyposaone byy rw-nie wsystem blokowania ognia, wsytu-acji, gdy wiea znajdowaa si wtakim sektorze, wktrym prowadzenie ognia byo niebezpieczne dla samej jednostki. Wtych sektorach nastpowao rozcza-nie systemu ina komend fuego (og-nia) nie mona byo odda strzau.

Dla zapasw amunicji gwnego kali-bru przeznaczone byy 4 komory amuni-cyjne, po jednej na kad zwie. Ponie-wa wysoko osi dzia we wszystkich wieach znajdowaa si na rnym po-ziomie, wymiary komr odpowiaday pooeniu najniszej wiey No 4. Pojem-no komr 200 pociskw + 28 ponad etatowych, na ktrych rozmieszczenie nalegali marynarze przy analizie pier-wotnego projektu SECN.

Artyleria redniego kalibru dyspono-waa 2 komorami amunicyjnymi: pierw-sz opojemnoci 1750 pociskw na dol-nej platformie midzy wrgami No 70 aNo 81 idrug opojemnoci 3250 poci-skw na grnej platformie midzy wr-gami No 134 aNo 142. Komory byy wy-posaone w4 podajniki amunicji.

Wszystkie komory amunicyjne byy wyposaone wzawory awaryjnego za-tapiania o rednicy 102 mm oraz tu-nele wentylatorw orednicy 127 mm i152mm.

Dwa komory adunkw miotajcych gwnego kalibru znajdoway si nad ko-morami amunicyjnymi iposiaday po-

Mars dziobowy zdalmierzem. Poniej zakryty brezentem reflektor. Fot. zbiory Dionicio Garca Flrez

Rys. Jerzy Lewandowski

Dziao plot. SK L/45 kal 88 mm

28

jemno po 400 adunkw, czyli po 200 adunkw na kada wie. Poza tym wkomorze pod wie No 4 mona byo jeszcze dodatkowo umieci 336 adun-kw miotajcych do dzia kal. 102 mm (56 kaset po 6 adunkw kada).

Awaryjne zatapianie umoliwiay za-wory orednicy 228 mm, awentyla-cj (znadmuchem iodciganiem po-wietrza) zapewniay rurocigi openej powierzchni 1952 cm dla wiey No1, 1500 cm dla wiey No 2, 1400 cm dla wiey No 3 oraz 1855 cm dla wiey No4.

adunki miotajce dzia kal. 102 mm byy rozmieszczone w 3 komorach: dwch wczci dziobowej na dolnej plat-formie (midzy wrg No 70 aNo 81 na lewej burcie opojemnoci 1206 adun-kw oraz midzy wrgami No 70 aNo 84 na prawej burcie, opojemnoci 1704 adunkw), atake jednej rufowej mi-dzy wrgami No 135 aNo 142 na gr-nej platformie opojemnoci 1200 adun-kw. Awaryjne zatapianie umoliwiay zawory orednicy 152 mm, za wentyla-cja miaa sumaryczn powierzchni od-powiednio 512 cm i698 cm.

Wszystkie komory dla ochrony przed wybuchem oraz jako termoizolacj po-siaday drewniane okadziny cian: 25 mm teakow podog, 16 mm ciany oraz 12 mm sufit zczerwonego drewna. Pod drewnian okadzin znajdowaa si 51 mm warstwa korka.

Na pokadzie pancernym znajdowa-y si rwnie 2 podrczne magazyny amunicji redniego kalibru, midzy wr-gami No 126 aNo 130 na prawej bur-cie oraz midzy wrgami No 123 aNo 127 na lewej burcie, kady opojemno-ci 100 pociskw oraz 100 adunkw miotajcych. Magazyny te byy wyposa-one wrury orednicy 76 mm od pomp

do awaryjnego zatapiania oraz rurami wentylacyjnymi oidentycznej rednicy. Wanie jeden ztych podrcznych ma-gazynkw stal si przyczyn pniejszej zagady Jaime I.

Tym samym czna pojemno wszyst-kich komr amunicyjnych okrtw linio-wych typu Espaa wynosia 5200 poci-skw kal. 102 mm oraz 4646 adunkw miotajcych.

Na pokadzie okrtw znajdoway si rwnie magazyny innego uzbrojenia. Znajdoway si one midzy wrg No 76 aNo 84 ibyy podzielone wzdun gro-dzi. Wskadzie lewej burty przechowy-wano pociski kal. 76,2 mm ikal. 47 mm oraz skrzynki znabojami kal. 7 mm. Wskadzie prawej burty przechowywa-no natomiast amunicj do karabinw systemu Mauser, rewolwerw Smith &

Wesson, rakiety sygnalizacyjne, materia-y wybuchowe oraz rodki pirotechnicz-ne. Drewniana techmoizolacja skadw bya podobna do komr amunicyjnych dzia kal. 102 mm, do zatapiania suyy zawory orednicy 102 mm, za wentyla-cj zapewniay rury ocznej powierzch-ni 361 cm.

Do zapewnienia odpowiedniego mi-kroklimatu wkomorach amunicyjnych suyy 2 agregaty chodnicze. Dodatko-wy agregat by przeznaczony do obsu-gi pokadowych komr chodniczych. Wszystkie 3 systemy Hall znajdoway si midzy wrgami No 50 aNo 70 na pra-wej burcie.

Do prowadzenia walki wwarunkach nocnych oraz sygnalizacji suyo 6 re-flektorw bojowych orednicy lustra 750 mm. Na dziobowym irufowym pomo-cie znajdoway si po 2 reflektory oraz na kadym marsie po jednym. Wodr-nieniu od pojawiajcej si tendencji do centralnego kierowania wszystkimi re-flektorami zjednego punktu, Hiszpanie utrzymali indywidualne kierowanie jako mniej skomplikowane ibardziej nieza-wodne.

OpancerzenieWtrakcie oceny propozycji SECN ko-

misja konkursowa, opierajc si na do-wiadczeniu innych projektantw, uzna-a opancerzenie za niedostateczne. Tyle tylko, e opinia samej komisji bya bd-na, bowiem projekty konkurencji posia-day nieco wiksz wyporno. Krlew-ski dekret z5 lutego 1909 nakada na firm Vickers obowizek zwikszenia wysokoci gwnego pasa opancerzenia

Wntrze wiey dzia kal. 305 mm. Widoczne rury gosowe, ktrymi przekazywano namiary dla przyrzdw celowniczych. Fot. zbiory Dionicio Garca Flrez

Na pokadzie Espaa wpocztkach suby, widoczne oba reflektory pomostu rufowego. Fot. zbiory Alejandro Anca Alamillo

29

burtowego do 2 m, zktrych 1,4 m mia-a znajdowa si poniej konstrukcyj-nej linii wodnej. Pas ten winien posiada najwiksz grubo na odcinku midzy obu barbetami dzia gwnego kalibru. Opancerzenie miao odpowiada najlep-szej jakoci stosowanej wwczas przez Royal Navy.

Wwyniku konsultacji idyskusji usta-lono, e gwny pas pancerza burtowego mia posiada wysoko 2,20 m na rd-okrciu idziobie, natomiast 2,00 m na rufie. Przy normalnej wypornoci 1,40 m pasa miao znajdowa si poniej li-nii wodnej.

Grubo pasa gwnego od dziobu wkierunku rufy wynosia: midzy wr-gami 0 - 30 50 mm, 30 50 100 mm, 50 192 grubo najwiksza na grnej krawdzi 230 mm, ana dolnej krawdzi 125 mm, 192 202 100 mm oraz od 202 do grodzi poprzecznej 75 mm.

Grny pas pancerza burtowego: mi-dzy wrgami 0 30 50 mm, 30 50 100 mm, od 50 do 162 osiga naj-wiksz grubo 150 mm. Cytadela pancerna zamykaa si na rufie dwo-ma nachylonymi grodziami owysoko-ci 2,00 m igruboci 150 mm, przy czym jedna krawd stanowia kontynuacj grnego pasa, adruga opieraa si obar-bet wiey No 4.

Pyty pancerne byy wygite identycz-nie jak wyoblenia burt ibyy montowa-

ne bezporednio do poszycia burty, bez uycia drewnianego podkadu, co pod-krela dekret z14 kwietnia 1909 (Hi-szpanie szczerze wtpili, czy wprzypad-ku trafienia warstwa drewna odegra rol swoistego amortyzatora, widzieli nato-miast trudnoci zwizane zmontowa-niem pyt). Poszycie kaduba pod gw-nym pasem pancerza burtowego byo wykonane zpyt stalowych ogruboci 19 mm, apod grnym pasem zpyt 14 mm.

Opancerzenie kazamat artylerii redniego kalibru wykonane byo zpyt pancerza ogruboci 75 mm iwysoko-ci 2,70 m. kazamata rozcigaa si na odcinku midzy wrgami No 46 aNo 170. Wzakoczeniach kazamata prze-chodzia wpochylone grodzie ogru-boci rwnie 75 mm, ktrych jeden koniec przylega do krawdzi pasa ka-zamat, adrugi do barbet wie odpo-wiednio No 1 iNo 4.

Na wierzchu cytadeli lea pokad pancerny ogruboci 40 mm. Na poka-dzie gwnym na odcinku midzy pasem awygiciem grodzi do samego dziobu ponad gwnym pasem burtowym roz-cigao si opancerzenie poziome ogru-boci 50 mm.

Ina koniec, cakowity pokad pan-cerny we wntrzu cytadeli mia grubo

Rozmieszczenie i grubo pyt pancernych pancerza bocznego.

Fot. zbiory Rafael C. Fernndez

Rys. Jerzy Lewandowski

Schemat opancerzenia w mm

30

25mm, za skosy, ktrych krawd opie-raa si na dolnej krawdzi pasa pance-rza burtowego, odpowiednio 30 mm. Poza cytadel grubo pokadu wynosi-a 40 mm wczci dziobowej i50 mm wczci rufowej

Wszystkie pokady wykonane byy zpyt ogruboci nie wikszej ni 25 mm, wzwizku ztym wmiejscach, gdzie gru-bo pancerza bya wiksza pyty byy dwuwarstwowe.

Wiee posiaday opancerzenie ogru-boci 75 mm wtylnej czci ina dachu, natomiast 234 mm od frontu izbokw. Jak ju powiedziano wczeniej zam-wienie na dziaa gwnego kalibru zo-stay podzielone pomidzy firmy Vickers iArmstrong. Firmy te zajy si rwnie projektowaniem barbet na ktrych osa-dzono wiee, co doprowadzio do do niecodziennej sytuacji, e praktycznie opancerzenie kadej barbety byo in-dywidualne. O ile jeszcze wprzypad-ku wie No 1 iNo 4 mona to ewentu-alnie zrozumie, otyle wodniesieniu do barbet wie No 2 iNo 3 jest to ju zupe-nie niezrozumiae. Ze wzgldu na swj gruszkowaty ksztat barbeta wiey No 2 powtarzaa zaprojektowane przez Arm-strong rozwizanie przyjte na Dread-nought natomiast cylindryczny ksztat barbety wiey No 3 powtarza barbe-t Vickers ztego okrtu. Dowiadcze-nia wojny wiatowej wykazay, e grusz-kowata barbeta nie bya rozwizaniem udanym, jednak zmiana konstrukcji oka-zaa si ju niemoliwa. Niektrzy wa-nie wgruszkowatym ksztacie barbet wie artyleryjskich upatruj przyczyny zatopienia brytyjskich krownikw li-niowych wbitwie jutlandzkiej. Przebija-jc gruszkowat barbet pocisk wpada bezporednio do komr amunicyjnych, natomiast w przypadku barbet cylin-drycznych musia wczeniej pokona opancerzenie cytadeli.

Barbeta wiey No 1 miaa ksztat cy-lindryczny. Od poziomu pokadu pan-cernego do gwnego na 1/3 obwodu od przodu grubo pancerza wynosia 120 mm, za na pozostaych 2/3 70 mm. Od poziomu pokadu gwnego do gr-nego przednia 1/3 miaa grubo 250 mm, atylne 2/3 140 mm. Powyej pozio-mu grnego pokadu na caym obwodzie pancerz mia 250 mm.

Barbeta wiey No 2 miaa ksztat gruszkowaty, tpym kocem przylegajc do burty. Tpa cz miaa grubo 250 mm na caej swej wysokoci. Odwrotna cz barbety od poziomu pokadu pan-cernego do gwnego miaa grubo 70 mm, od pokadu gwnego do grnego odpowiednio 140 mm, apowyej grne-

go pokadu 250 mm na caym obwodzie.Barbeta wiey No 3 miaa ksztat cy-

lindryczny. Grubo od poziomu poka-du pancernego do gwnego wynosia 70 mm, od gwnego do grnego 140 mm, natomiast powyej pokadu grne-go 250 mm.

Barbeta wiey No 4 miaa ksztat cy-lindryczny. Od poziomu pokadu pancer-nego do gwnego poowa barbety skie-rowana wstron rufy miaa grubo 250 m, apoowa zwrcona wstroni dziobu 70 mm. Od pokadu gwnego do gr-nego cz dziobowa odpowiednio 250 mm, arufowa 140 mm. Powyej pozio-mu grnego pokadu barbeta na caym obwodzie miaa grubo 250 mm.

Elementy siowe wie gwnego kali-bru rwnie ochrania pancerz barbety, ktry nie by jednak konstrukcj non, co wynikao zwymogw dekretu z5 lu-tego 1909, poza tym dekret nakazywa zamontowanie pancernych tarcz osa-niajcych ambrazury wie.

Tarcze artylerii redniego kalibru mia-y grubo 75 mm. Wewntrzne ciany kazamaty posiaday grodzie przeciwod-amkowe ogruboci 15 mm.

Stanowisko dowodzenia na dzio-bowym mostku chroni pancerz cian ogruboci 250 mm oraz 50 mm dach. Dostp do stanowiska dowodzenia by moliwy zpomieszcze poziomu poniej pokadu pancernego za pomoc rury ko-munikacyjnej orednicy 1,1 m. Grubo cianek rury komunikacyjnej na odcinku midzy pokadem grnym agwnym wynosia 150 m, apomidzy gwnym apancernym odpowiednio 75 mm.

Rufowe stanowisko dowodzenia mia-o ciany ogruboci 150 mm oraz 35 mm pancerny dach. Rura komunikacyj-na orednicy 0,5 m na odcinku midzy

pokadem grnym agwnym jej cianki miay grubo 75 mm, amidzy poka-dem gwnym apancernym odpowied-nio 36 mm.

Stanowiska dalmierzy na marsach ochrania zbokw iod gry 25 mm pan-cerz.

Komunikacyjne rury we wntrzu bar-bety No 1 miay 150 mm ponad pozio-mem pokadu pancernego i75 mm po-niej. Wprzypadku barbety wiey No 4 grubo ta wynosia odpowiednio 75 mm oraz 25 mm.

Wszystkie pyty pancerne ogruboci powyej 100 mm byy utwardzane (ce-mentowane powierzchniowo) metod Kruppa, pyty ogruboci 75 mm zpan-cerza typu Krupp nie utwardzany za ciesze wykonane ze stali niklowej.

Pierwsza zjednostek typu Espaa we-sza do suby wyposaona wsieci prze-ciwtorpedowe systemu Bulivant, ktre zostay jednak szybko zdemontowane. Pozostae okrty liniowe serii nie byy ju wnie wyposaane, chocia wytyki posia-day krtko.

ZaogaZgodnie ztabel etatw zaoga okr-

tu liniowego Espaa liczya 850 ludzi. Dowdca mia stopie kmdr, ajego za-stpca kmdr por. Pozostali to: 2 kmdr ppor., 10 kapitanw, 9 porucznikw, le-karz, asystent lekarza, oficer gospodar-czy (ksigowy), gwny kapelan, mecha-nik Istopnia, 2 mechanikw II stopnia, pierwszy bosman, 5 drugich bosmanw, 4 nawigatorw, pierwszy profos, 2 dru-gich profosw, 8 starszych artylerzystw, starszy radiotelegrafista, 6pierwszych mechanikw, 8 drugich mechanikw, 10 trzecich mechanikw, 16 mechanikw, pierwszy felczer, drugi felczer, 2 star-

rdokrcie na Espaa, 1922 rok. Uwag zwracaj kutry iszalupa. Fot. zbiory Alejandro Anca Alamillo

31

szych cieli, 2 starszych zbrojmistrzw, nurek, starszy medyk, 4 lusarzy artyle-ryjskich, 4 torpedo-elektrykw, 2 pisarzy, 24 kaprali personelu morskiego, 16 star-szych marynarzy. 139 marynarzy drugie-go stopnia, 117 marynarzy pierwszego stopnia, 6 4 kaprali personelu artyleryj-skiego, 64 marynarzy-artylerzystw, 2 kaprali-radiotelegrafistw, 2 marynarzy-radiotelegrafistw, 2 kaprali-elektrykw, 14 marynarzy-elektrykw, marynarz-kantynowy, 2 zbrojmistrzw, krawiec szewc, 2 fryzjerw, 3 medykw, 3 gospo-darczych, 4 trbaczy, 2 perkusistw, kok okrtowy, 21 kaprali palaczy, 45 star-szych palaczy i75 palaczy.

Zaoga dzielia si na 20 dziaw okr-towych, wtym 8 morskich i2 kotowych.

Warunki ycia na pokadzie Espaa pady ofiar zakadanych parametrw bojowych jednostki, std te projekt okrtu liniowego by mocno krytykowa-ny wwczesnej hiszpaskiej prasie.

Jak ju wspomniano same nadbu-dwki zostay ograniczone do absolutne-go minimum, co nie pozwalao rozmie-ci wich wntrzu niczego wicej poza zbrojowni, bibliotek iszeregiem in-nych pomieszcze. Wczci dziobowej na pokadzie gwnym znajdoway si sanitariaty. Na odcinku midzy grodzi komory acucha kotwicznego abarbet znajdowa si szpital pokadowy, skada-jcy si zsali oglnej, izolatki, apteki ia-zienki. Gwnym problem sprowadza si do tego, e wmomencie opuszcza-nia lub wybierania acucha wpomiesz-czeniach zpowodu haasu iwibracji nie sposb byo przebywa. Poza tym zpo-wodu braku miejsca pomieszczenia po-siaday niestandardowy ksztat, co przy-kadowo bardzo utrudniao optymalne rozmieszczenie koi. Sala operacyjna znajdowaa si za grodzi pancern, tak e rannych trzeba byo zniej przenosi do sal przez otwory wgrodzi.

Nastpnie wkierunku rufy znajdowa-y si 3 grupy kabin artylerzystw, pod-oficerw imaszynistw wraz zwzami sanitarnymi dla kadej zwymienionych grup zaogi oraz kabiny oficerw. Mi-dzy kabinami a kazamatami artylerii redniego kalibru rozmieszczono kam-buz oficerski oraz oglny zaogowy. Na odcinku od barbety B do barbety C znaj-dowaa si piekarnia i kabiny oficer-skie. Za barbet C znajdoway si kabi-ny wyszych oficerw ioficerw sztabu admiralskiego. Pomieszczenia admiral-skie zostay umieszczone na rufie, aska-day si zwspaniale dekorowanych sa-lonu admiraa, jadalni, kabiny, azienki, atake balkonu. Dodatkowo jeszcze na pokadzie gwnym pozostawao nieco

ponad 500 m niewykorzystanych po-mieszcze, przede wszystkim zuwagi na ich niewielkie rozmiary oraz trudn do-stpno.

Na pokadzie pancernym rozmiesz-czono kubryki iwzy sanitarne zaogi, atake kabiny oficerskie personelu tech-nicznego (13 na lewej burcie i14 na pra-wej burcie). Ogem znajdoway si 4 ku-bryki: pierwszy od barbety Awkierunku rufy okubaturze 153 m, drugi 475 m, trzeci onajbardziej skomplikowanym ksztacie okubaturze 396 m (zuwagi na ssiedztwo komina igeneratora prdu staego, wpomieszczeniu panowaa za-wsze wysoka temperatura) oraz czwar-ty 257 m.

Na grnej platformie nie byo adnych pomieszcze mieszkalnych, ale mieci-y si tam magazyny, 2 zbiorniki sodkiej wody opojemnoci 33 t, komora chod-nicza do przechowywania ywnoci ilo-du oraz pralnia. Na dolnej platformie rwnie nie byo pomieszcze mieszkal-nych, apoza wspomnianymi ju wcze-niej zasobniami wgla, znajdoway si tam magazyny ywnoci.

Koczc rozdzia warto by wspomnie jeszcze osprawach zaogi. Wdziejach hi-szpaskich okrtw liniowych jak rzadko kiedy atwo mona dostrzec star praw-d, e walczy nie technika, lecz ludzie.

Zgodnie z wspomnieniami radzie-ckiego doradcy A.P. abudina na poka-dzie Jaime Ipozostao jedynie 2 oficerw dowdca okrtu, posiadajcy przygo-towanie nawigacyjne iinynier mecha-nik. Wszyscy pozostali oficerowie zosta-li spisani na brzeg bd rozstrzelani jako poplecznicy buntownikw. Warto za-uway, e wswoich wspomnieniach abudin wspomina, e cho otrzyma

mundur hiszpaskiego oficera, to nadal chodzi jedynie wmarynarskim mun-durze. Jest rzecz zrozumia, e przy braku oficerw na okrcie marynarze wyrniali si skrajnym brakiem dy-scypliny, tak e nawet radzieccy dorad-cy wmundurach hiszpaskich oficerw mogli zarobi kul zza wga. Brak na-leytej dyscypliny prowadzi midzy in-nymi do tego, e marynarze schodzili na brzeg jak im pasowao iczsto przy takich przepustkach niektre dziay okrtowe (wtym rwnie ogniowe!) po-zostaway praktycznie bez obsugi.

Zdrugiej strony, nawet niewielkie ak-cje przeciwnika (przykadowo nalot lot-niczy) prowadziy do powstania pa-niki na jednostce. Wtej sytuacji brak rzeczywistych dziaa bojowych na mo-rzu zudziaem okrtu liniowego nale-y uzna za wielkie szczcie republika-nw, bowiem wprzeciwnym przypadku nie mona nawet wyklucza poddania jednostki. Przecie marynarze okrtu li-niowego zajmowali si czym popad-o mitingami, samosdami, tylko nie szkoleniem bojowym. Mogli przykado-wo wprzypadku alarmu bojowe odm-wi zajcia swoich stanowisk motywujc to faktem, e jest jeszcze ciemno. Przy-dzielenie na republikaski okrty radzie-ckich doradcw poprawio troch sy-tuacj, jednak doradcw byo niewielu. abudin jako oficer-artylerzysta zdoa na pokadzie Jaime Iwytresowa nieco przeciwlotnikw jednostki, na wicej nie starczyo mu ani czasu ani si (czyt. ner-ww przyp. wyd.).

Na Espaa sytuacja bya absolutnie odwrotna. Oficerw a nadto, natomiast brakowao marynarzy. Wzwizku ztym poza przyspieszonymi promocjami pod-

Fotografia propagandowa Guardia Roja (Czerwonej Gwardii). Trybuna rewolucyjny na Jaime Inalea do najbardziej surowych wcaej republikaskiej flocie wokresie wojny domow