ridna mowa 5

3

4 -

? 7

- 10

, 13

16

.

24

. , .

29.

33

1947 37Jarosaw Syrnyk

Ukraiskie Towarzystwo Spoeczno-Kultu-ralne na Dolnym lsku (19561990) 46

Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodo-wej w sprawie przyjmowania osb niebd-cych obywatelami polskimi do publicznych

przedszkoli, szk, zakadw ksztacenia nauczycieli i placwek 69

72

77

93

2004/2005 94

95

. , ? 96

, , 98

:

112

116

123

: 128

: 134

:

139

Ridna Mowa kwartalnik owiatowy Ukraiskiego Towarzystwa Nauczycielskiego w Polsce

Redakcja:Irena Drozd (Biay Br) prezes UTNStefania Jawornicka (Zielona Gra)Bohdan Majer (Elblg)Jarosaw Syrnyk (Wrocaw)Marek Syrnyk (Wacz) redaktor

naczelny

Wsppracownicy:dr Boena Zinkiewicz-Tomanek

(Krakw)prof. Roman Drozd (Koszalin)Maria Ste (Przemyl)Lesia Chraplywa-Schur (London

Canada)Waerij Sobko (Kijw)Wadym Olifirenko (Donieck)

Korekta jzykowa i stylistyczna:mgr Maria Mandryk-Fil (Biay Br)

Sekretarz redakcji:Krystyna Syrnyk

Strona www:Grzegorz Mucowski

Opracowanie graficzne:Teresa Oleszczuk

Korekta:Katarzyna Se

Wydawca:Ukraiskie Towarzystwo Nauczycielskie w Polsce

Adres redakcji:78-600 WaczDolne Miasto 10/80tel. (67) 258 98 87e-mail: [email protected]

Numer wydany przy pomocy MEN

,

3

, () . , , , , . - . , . , , -. , . , , , . , , , , .

, , , 1947 .

- , .

. , - - , .

, , , .

, - , , , .

( ) . , : .

, - , , .

. -. . .

. .

4

, , - . , , . , -, , - : , - , . , 1. , (), , - , 2.

. 3, . , . . - . , - , -- , - . , : , , , , , , . , ,

, , , , . . , (, , , -, - .).

:

. , - . , (, , .) - (, , .); (, , .); , (, .).

. , , . , , , . :

) , , , - : , , ,

5

. .: (. , 1, 108); ...

(. , 1, 217);

) , -: , , , , . : (. , 1, 37); - (. , 2, 175);

) , - , - : , , , , -, . .: [ . .] , , (. , 1, 319); , , (. -, 1, 609); , - (. , 2, 289);

) , : -, , , , , . .: , , (. , 2, 288); , (. , 2, 95);

) , , , : , . .: (. -, 1, 34); (. -, 1, 374);

) , : , , , . .: -- (. -, 2, 314); - (. , 2, 541); - , (. , 2, 20).

- , : , -, , . .: : , , (. -, 2, 195).

- . - , .

- , - . , , , . , - . , , , , , , -. , . - , , -. .: (. -, 2, 256), , . , , , , , , .: : . , -- (. , 1, 348). -, ., , , , , - , (. , 2, 354); , (. , 2, 192); ? , , (. , 1, 201), -- . - -. , [ . .] , (. , 2, 65) - ,

6

( - , , ), - . - , . - , , .

- , . .: - (. , 1, 173); ; , - (. , 1, 339).

- - , , -

, , . , , , , -4.

, , - , , -- .

1 . , . , -. , 1973, . 9.

2 . , , , : , 1984, . 21.

3 . , - [:] , 1963, . 97100.

4 . , , 1964, . 7; . -, : 2 ., 1988; . , : 2 ., 1991.

http://mova.info/Page3.aspx?l1=133

7

, h g. (h) (g). - (g) . , , -, , g, , , ; , h, , , , -, . , g , .

g , , , , . , , , , - --, , - g, - , , .

, , , - , , -

-

?

, , , , , , , -, , -; , ( ), , . , ... , , : -- , - 19581963 ., , - . (g), , , .

, , (), , , , , () , . (g) . -. ( hnit), , , (gnit), -- ; (hraty) ,

8

(graty) , - ; (huli) - , (guli) , , .

, , - , , , . : , , ? -, -, ? , - . : , . , - , , ? , , , , --... : . , , , , , ... , , , . , , , , , .

, , , , , , , .

, (g) - , , , , , , , - . , (g) , ,

. . , - 19581959 ., 270, , , , , . 270 , - , ? - .

, , - , , ( , 1969) , . , - . . : , , . . . -. , - - - , . . , , .

, , , , . , , , (h) -, : , , ; -: -, , . (g): , , ., -: , , . , , , ? , - . . , . ,

9

24. - .

, . , - (g), . 1968 . , ; . - , 1968 .

, - - . , , , , , , , , , -, , (g), , , .

- , , , , - , !..

, , , -, . , -- . . ( -). , , , , , . , .

, , , , - 1963 .

! , - ( ) -- 1948 . - . - , ?

, -. , , - , , : ?! - ? - ? !. , - , , -? , - , ; , (g), , , . . , , , , . , , , (g). , -, , , , , , , - , . -, - , -, , , , -, , , , .

, . -, 1994.

10

-

. 1 , , . - , - - , , , , - . , -2, , - , , . : . , , , - [...] , - , - 3. -, , - , - ,

. , , , . - . , -: . - - , , , -4. . , [...] - , [...], [ . .] 5. , ( ) 6.

- - , . - 7, , 8 . - 9.

- -

11

- : 1) --,

; 2) ; 3) ( , , : ) ; ) ).

, , [...] 10. - , , . , - . ( , - 11). , [] - []. , [] ( 12). [j], , , -. [a], [e], [y]. , . 13 , - . - [o].

, - . , , - , .

, , , - - . ,

82% , - 97%, 93%. - : [], ; [], , ; []; [], ; [] [], - .

[y] (14% ; 16% -). [a]. - [] (6,7% -), - . - [], [], [] []. ( - ) [] (8% ) [] (6,3%), [] (5,6%). - - [] (20% ), [] (18%), [] (8,6%), [] (6,2%). - [] (13, 2%), [], [], [p] 9,6% . , -. , 40,5% - (, , -); - 43%.

, - .

12

, -, , -- - . - . -, , , 14. - - .

1 . , , . ., 1985.

2 . : . , : -, 1998, . 134.

3 . , , . 136137.4 . -,

?, 1965; . : . -, , 1982, . 1516.

5 . , , 1993, . 74.6 . , , . 162.

7 . , , 1917; - , . , 1927; . , . . , 1874; XIX . XX ., . . , 1990; , , . . , 1993; . , - : . . , 1898; . , . , 1891; . -, , 1895; . , , , , -- 1909.

8 . , , . 44.9 j

j , . . . -, 2000.

10 . , : , 1997, . 18.

11 . , - , 1963, . 1, . 258.

12 j, . j, . -, 2000, . 30.

13 . , , . ., 1960.

14 . -, - ( ), Acta Universitatis Nicolai Copernici. Studia Slav-ica VI, Nauki Humanistyczno-Spoeczne 2001, Zeszyt 351, s. 65.


13

,

- - . , , :

1) , , ;

2) - , F-1;

3) - : F-2 ( - ) F-3 ( ).

.

, -.

, - , , , , , - , , , .

, - .

-: (-), .

, - . -- , - (, , , , ; , ). . , , , .

, .

- . , - // , //, // , , : //, // .

, . . , . - //, //, - , ,

14

. //, /'/, /'/, /'/ .

- -, .

- , - . , .

, , , .

, , - -, , ! - , , , .

, - , , , . - .

- , - . , , .

, , - .

. - , /'/, /'/, /'/ . , , - /'/, /'/, /'/, : , , , , .

// . , . , - .

-: /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/.

: /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/, /'/. // , . ////.

- . - , , , , , , , , , , . -. .

- - *.

, -.

: F-1 , , .

-, . . , - . , , -, . : /t/, /d/, /s/, /z/, /t'/, /d'/, /s'/, /z'/; : /t/, /d/, /s/, /z/, /c'/, /'/, /s'/, /z'/; /t/, /d/, /p/, /b/, /t'/, /d'/, /p'/, /b'/ ( ). - , ;

15

, .

: - ; - , ; ; - , .

- - , - , , -.

: -. . (1895). - : , , F-1; - , F-2; -, F-3; , F-4; , F-5 ( -).

F-2 , , : ! : . , , ; . , , ; . st na stole.

F-3 - : . , , . rka w rce, noga na nodze . - : , . , - ( -, ).

- .

* , - .


16

, - - . . -, .

The Ukrainian document style must fulfill the require-ments of Ukrainian national standards. The standard business-like and scientific style rules have been derived from the Ukrainian people language. Using these rules is the way to improve and extend the Ukrainian special languages.

[1] - 20042010 [2], [3, 4] (). [5] .

, [4], : 1) - ; 2) - , - - ; 3) - .

: 1) - , -

; 2) - ; 3) , , ; 4) - , .

, . - , - [613].

- - 1.5 [3], .

() .

: , .

, , - , . - () , .

()

17

, [314] :

- (-) ();

- (-) ;

- ; -, -

; -

- (-), - , , , , , ;

* ; ; -

.

- , . 1.

, , [3, 4], - , [3, 4, 19].

1. - () , -

- [3, . 5.1.2; 4, . .9.1.1]

- - , , , , , [6; 7; 11; 13], :

.: .:

, , , , -, - [3, . 5.1.2; 4, . .9.1.1; 7], :

- ...

, ...

2. + [3, . 5.1.2; 4, . .12]

- - - -

/

/

/

,

1

18

, + , , , - , [13]. [4, . .12; 6; 11; 12] , , :

+

,

3. , , [3, . 5.1.2; 4, . .12]

- - [8], , - , . :

; ;

- [6; 8; 1012] - , ,

, . , - , , . [3, . 5.1.2, 5.1.9], :

(), - .

, - , , , [3, . 5.1.2; 4, . .12; 11]:

(-, ) ()

( , ) , (- ) (-, ) ( ) (- )

4. -, -, , [3, . 5.1.10; 4, . .12]

[3, . 5.1.10], - , - , , , : , . [7; 8; 10; 11], , (, ),

. . . , , , , , , , , ,

, () () () , () , , ,

19

, - [7; 10].

-, , -, - [11], , (?) ( , ).

-, , , [69]. : - - . : .

, -, - , [4, . .12]:

(-, )

(, ) (-, ) ( )

, (. [3, . 4.3]), .

5. - , , , [3, . 5.1.2, 5.1.4; 4, . .4.1, .9.1, .9.2, .9.2.1]

, - . , , , [7]. , , , .

, [15], [16] : - (. ) (. ), - , - , , .

. , , , , [17, 18]:

- ()

-

()

[6] [3, . 5.1.4; 4, . .4.1], - (-), , - (-), , ( ) - , :

- (, [14; 18]) , , . , , :

-

- - ()

- , - -

- () - , - -

-

- ( )

20

, , - , , ( ), , , . , [4, . .9.2, .9.2.1]. , , , :

()

, - , , , - , , [20].

6. , , [3, . 5.1.3; 4, . .9.2.1]

, , - , , , , ,

. - - , : , [4, . .9.1.2].

7. -() [4, . .9.9]

[6; 12] [4, . .9.9] -() , , , , :

,

- -

8. -, -, -, - [4, . .9.11]

, , [9; 12]. , , [2123] , - . , , -, -, . [3, . 5.1.5; 4, . .9.11] , - . , , : .

, , - [9]. , - [4, . .9.11], , , , , . - , -, -, - , . : , , , :

21

, ,

,

,

,

, -

,

,

,

,

,

9. ( ) [4, . .9.9]

, (-), , :

[4, . .9.9], () , -:

()

,

10. - - [4, . .9.3 .9.8].

( - ) , , , , :

-()

-() -()

-() -() -() -()

-

-() -() -() -() -()

! , [4, . .9.6]:

, () , - . :

- - [6; 9; 12]. , , - ;

-(), -(), [6], :

1) , - ( );

2) , ( ).

22

,

, , :

( )

-(. )

, (. - )

(. )

(. ) (. - )

(. - )

, () (. - )

[4] :

1. , [6]. ( , ), - . [3, . 5.1.1, 5.1.6],

, -

(-

)

, , -

, -

(- )

( )

( )

, , - , - . () , , [4].

2. , - [4], . 7.4.9.2 - , , , , -, , . , .

3. - , , .

4. , [3, 4] - - , , , . , - , ,

, , , - .

1. 17 2001 , 2408-.

2. 20042010 : . . 02.10.2003, 1546.

23

3. 1.5:2003. . - , , - (ISO/IEC Directives, part 2, 2001, NEQ).

4. 39662000. . .

5. , , - - . . ; - , -. ., 2003, 240 .

6. . , - , 5- ., 1960, 199 .

7. . -, , 1994, 254 .

8. . , - [:] : , . IV, . . . , 2001, . 1114.

9. . , : : . , 1999, 240 .

10. . , . , . , -. , . . . : , 1994, 152 .

11. . , . , : 140 , 2001, 204 .

12. . , : , 1998, 240 .

13. . , , 2002, 44 .

14. , . . . . , 2001, 1440 .

15. . , . , . , - : , . . , 1996, 320 .

16. . , . , - , 3- ., . ., 1985, 399 .

17. , . . . , - 2001, 1536 .

18. - : 253 000 , . . . . , 2003, 896 .

19. . , , . -. 2004, 2, . 2228.

20. . , . , [:] 6- , 2000.

21. , 1997.

22. ( ), 1997.

23. ( ), 1997, 419 .

* . .

, , 503.

24

- , , . , , .

. - 24 :

144121100816449362516941 . -

. - . , - 1441, , -, . , -, . , - 12 1, , , - . .

- . , V . . ., , , , . - , , .

.

, , , . , , .

. - , .

, . - , . (4 x 3 = 12), (12 + 2 = 14) , . -, , .

, . , - (10 6 ):

1001110101100111 -

, :

10 01 11 01 01 10 01 11100 111 010 110 0111

25

:

1001 1101 0110 0111 -

. : , -, , . , . , .

, - , -, .

, , - . -, , , , 48 , . - :

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

0 3 6 9 23 24 31 25 23 5

48 45 42 39 25 24 17 23 25 43

, - , , , . , , , - . .

: .

: , - , , , -. , . -, -, - .

-

.

, , . .

-, , . - . - . , , . . . , - . , , . :

.

.

18 - . -, , , - -. , . . : () , , : , , , , , , , -, , , -, , , , , , , .

, - . , , . , , , .

26

, . -, . - , . - . - . - , - . , , . . , , , .

-, , - :

*

. - , . , , , -. ? - , , , , . -, , . -- ,

- - ( ) .

. - . , .

*

, , . , . ( , , , .)

, , , - . , - . .

, , , --. , (, , ). , , . , , -, , , , , , , .

- - . , , . : ,

27

. .

: . - , -, , . - . - ( - ). , . , -, .

, . - -. - , - , .

, - . . , - , , , . , - . . - .

, .

, . . - , . - . , - .

? ? , , . - , , .

-, . - , , . XVI . .

34. (1514), . - .

16 3 2 13

5 10 11 8

9 6 7 12

4 15 14 1

, - .

, , - , , , , , . - , , (-) .

, : -. - , .

-, , , - , .

28

, .

. , , , . , - . . - . , 1949 .:

: !

- , - .

- , . , . , , .

-. , , , , , , - . . -. , , .

- . . - , , , , . 224 . :

38, 24, 19, 19.

, 81% . : 64,

19, 9, 8.

8% - . , - ?

. , : , .

, -, , -, , . , , . - , . , - , , . , . . - .

, - , - . . -, , . , . , , .


29

. .

, - 8 .

, -- - 8.

: :1) ;2) , -

;3) -

;4) -

.

: ( -)

: . : . . .

: ; . , , 11 ., , , 1995; . , 100 , , -, 1999; . , ,

. .

: , ( . - , , , ( ).

. : ?

? (1990 . , 1991 . , -).

- ?

? -?

? (1996 ., ).

- ( 1., 20.).

: , , - . , , . - .

- -- .

1. , , . , . , . , :

, .

30

. - . . . .

2. - , ( -). , , , , - .

. , , . . , . , : ? -, ! , , . .

, .

( ). .

. . 955 ( 957) . - -. , , - .

( ); , , . . , , .

: , , , (

, , , ).

( ): ,

, 980 . 35 . 28 .

, , - . .

( ): : , , , . , . , , , . . , , , .

: , , , , ! , , , . , : . , ,

:

, .

, - .

31

: , . .

, 20. - , - .

- . . -, , , .

1: : ; ; ; -; ; (,

, ); , , .

2: . 1918

. . 1939 .

: , , -

19 1992 , , 20.

. .

, , , . , . .

: , . ,

, .

, , . , . , , , .

.

( ): , -

. - . - . - , , . - . 1410 - , . , 1434 , , - . , , 1848 - - .

- ( ) - . . -. .

- . 28 1992 - - , 20. .

. ( ).

( -)

1: ,

.

32

16 1992 , 1863 , .

: , -- . , . -. .

. - , -.

1864 - . , . - .

2: . , . , - , . 1825 . - . 1840- , 1852 . , , . . -, , - .

3: - , , .

. . .

, - .

4 . : ! , , . , , , !

: . -

, .

, ? . , , .

( , ). . :

, . , ! . . . , , .

. .

: 2004, 1.

33

.

C

( : , , -, ; , .)

: , , . , , . , ... -, , .

( , . .... .)

, , , , .

: , , . , . , .

: , , .

( .)

. , , .

( , , , .)

1: , ?

2: , , .

34

3: .

: .

( , .)

4: !

: . , , , , .

5: , . ( .)

: , .

( , .)

6: , , .

: , .

7: , , .

: -, , : , , . , , - . . : ; , ; , ; . . .

: , ! !

: , , .

1: , , - , . , , , , , , , . , , , .

2: , . , , .

3: , .

4: , .

5: .

6: , .

( , , . , .)

( .)

35

1: !

: , !

2: , . , , , , , .

3: ?

: , . .

: , .

: , .

: , , , . .

( , , , .)

: , , , , , . , , , , , .

: , , -.

( .)

4: , , ?

: .

5: , , ?

: , ! , , . , , , . : , , , , , . , : . , , . . , , , , .

: , , . : , , , , .

: , , , .

: ,

36

, . , , .

: , , , .

: , , .

: , , , .

: , , , , , . , , .

( , , .)

: , , , ?

: , , . , . . ( .) , .

: , ?

2: , .

: .

( . .)

3: , , .

4: .

: , , . , .

: !

(, .)

: , , , , , , . , , , , !

: , . . , 2004.

37

, , 1947 . 1952, 1956 . , . -, . .

, - , , - , - . - 19441946 . -, . , . , .

19471952 . . . .

, , - . , 1947 . , - . - , ,

1947

, . , . - , .

1956 . 2006 , .

, - , . , , , .

, - , , 1956 . - , , .

1956/1957 . -, . , 28 . 1959/1960 , - . , , 1964 .,

38

- . , . , 1.

1956/1957 - , . 1969/1970 , . 1973 ., - 2.

- ( ) , 1947 ., - .

1956 1964 . (- ), o 1957 1959 . (- ) 1957 19613.

1958 . - ( -). (, , ). 1957 . . - 1968 ., . . 1957 1964 . - .

1952/1953 24 487 4871953/1954 18 330 3301954/1955 19 424 4241955/1956 82 1625 16251956/1957 2 56 141 2590 26491957/1958 8 279 142 2377 26561958/1959 9 441 152 2602 30431959/1960 9 449 118 1934 23831960/1961 9 583 143 2559 31421961/1962 9 542 133 2141 26831962/1963 9 568 129 2241 28241963/1964 7 572 137 2711 32831964/1965 5 462 130 2268 26301965/1966 5 501 136 2667 31681966/1967 5 398 111 2070 24681967/1968 5 475 132 2569 30441969/1970 6 435 96 1906 23411970/1971 5 410 86 1665 20751972/1973 4 440 80 1191 16311973/1974 4 429 51 853 12821975/1976 4 404 35 727 11391976/1977 4 402 38 758 11601980/1981 4 319 28 531 8501981/1982 4 294 27 528 8221985/1986 4 356 55 1136 14881987/1988 4 358 56 1095 14531988/1989 4 334 57 1076 14101989/1990 4 354 60 1236 15881990/1991 6 475 68 1358 18331992/1993 7 783 83 1743 25261995/1996 8 856 81 1985 28412000/2001 5 966 104 2577 35232003/2004 5 878 95 2103 2981

. 1. 1947

39

- ,

, , . 1956/1957 . , - . - .

- 1957 . , - . , - . - . .

, - . ., . .

- , , - .

.

, - .

. 2. - (-) -

..

1 1956/1957 26 3202 1957/1958 42 10143 1958/1959 60 12004 1960/1961 65 10935 1961/1962 72 12476 1962/1963 75 14927 1963/1964 81 1656

8 1964/1965 144 18769 1965/1966 93 159710 1967/1968 82 154411 1968/1969 54 100912 1969/1970 67 117013 1972/1973 34 62014 1973/1974 31 53515 1975/1976 17 24516 1976/1977 24 44017 1980/1981 18 35618 1987/1988 33 56219 1988/1989 33 53420 1992/1993 26 57721 2002/2003 43 101322 2003/2004 43 1082

(1964/1965 . . 1876 144 ) , , :

40%; 70%.

, , - 1975 . , , . , , . 40 ( 80 60- .).

1947 1989 . . . - , , -, ( 1975), . .

40

(1961/1962) 770 . (1975/1976) 72 .

- , :

60% ; 70% .

.

. 4. -

()

1984/1985 701985/1986 711986/1987 761990/1991 751991/1992 831992/1993 931993/1994 1021994/1995 881995/1996 901997/1998 801998/1999 741999/2000 672000/2001 682001/2002 742002/2003 672003/2004 622004/2005 60

..

1 1956/1957 32 262 1957/1958 46 6483 1958/1959 44 7124 1959/1960 28 4425 1960/1961 35 5806 1961/1962 39 7707 1962/1963 35 7548 1963/1964 28 6049 1964/1965 22 43510 1965/1966 22 42711 1967/1968 21 46012 1969/1970 14 29013 1972/1973 14 24614 1973/1974 9 22315 1975/1976 5 7216 1976/1977 6 10517 1980/1981 5 8618 1985/1986 10 19619 1987/1988 14 27320 1988/1989 10 23921 1990/1991 13 30322 1991/1992 13 32223 1993/1994 12 39424 1994/1995 11 37925 1995/1996 11 34826 1996/1997 11 35327 2003/2004 14 34328 2004/2005 14 301

. 3.

41

1990/1991 301991/1992 431992/1993 531993/1994 501994/1995 491995/1996 461996/1997 431997/1998 351998/1999 491999/2000 472000/2001 502001/2002 472002/2003 482003/2004 46

1994/1995 111995/1996 111996/1997 161997/1998 181998/1999 221999/2000 222000/2001 242001/2002 242002/2003 182003/2004 25

.

.

. 5. -

..

1 1956/1957 8 902 1957/1958 9 983 1958/1959 10 1154 1960/1961 10 2965 1961/1962 6 2476 1962/1963 4 1307 1963/1964 5 1308 1964/1965 6 1859 1965/1966 5 14910 1969/1970 6 18111 1972/1973 7 15912 1973/1974 6 15413 1975/1976 3 8914 1976/1977 5 16115 1980/1981 2 6616 1987/1988 6 19317 1988/1989 6 18218 1992/1993 10 20819 1999/2000 19 35120 2003/2004 11 21121 2004/2005 11 201

..

. .

1 2004/2005 5 15 4 12 4 14 342 2003/2004 5 15 4 7 6 14 313 2002/2003 5 15 4 7 6 14 314 2001/2002 5 15 3 7 8 14 325 2000/2001 5 15 3 7 8 14 146 1999/2000 5 15 2 18 14 327 1998/1999 5 15 2 34 368 1997/1998 5 15 34 349 1996/1997 5 15 35 3510 1995/1996 5 15 35 3511 1994/1995 5 15 35 3512 1993/1994 4 9 26 2613 1992/1993 4 9 26 2614 1991/1992 4 9 18 1815 1990/1991 4 9 14 1416 1989/1990 2 6 10 1017 1969/1970 1 3 5 518 1968/1969 1 3 7 719 1967/1968 1 3 12 1220 1966/1967 1 3 12 1221 1965/1966 1 3 14 1422 1964/1965 1 3 16 1623 1963/1964 1 3 15 15

. 6. 4

42

66 .

(1960/1961) 296 19 (1999/2000) - , :

..

1 2004/2005 24 10 342 2003/2004 2 + 1 6 + 2 24 10 343 2002/2003 2 + 1 6 + 2 27 10 374 2001/2002 2 + 1 6 + 2 29 12 415 2000/2001 3+ 1 9 + 3 27 14 456 1999/2000 3 + 1 9 + 2 31 14 457 1998/1999 4 12 32 328 1997/1998 4 12 39 399 1996/1997 4 12 37 3710 1995/1996 4 12 44 4411 1994/1995 4 12 38 3812 1993/1994 4 12 39 3913 1992/1993 4 12 36 3614 1991/1992 3 9 37 3715 1990/1991 3 9 38 3816 1989/1990 3 9 47 4717 1988/1989 4 12 42 4218 1987/1988 3 9 27 2719 1986/1987 4 12 37 3720 1985/1986 4 12 45 4521 1984/1985 4 12 51 5122 1983/1984 4 12 46 4623 1982/1983 4 12 45 4524 1981/1982 4 12 47 4725 1980/1981 3 9 48 4826 1979/1980 3 9 47 4727 1978/1979 2 6 43 4328 1977/1978 29 1976/1977 1 3 35 3530 1975/1976 2 6 33 3331 1974/197532 1973/1974 2 6 28 2833 1972/1973 3 9 49 4934 1971/1972 3 9 38 3835 1970/1971 4 12 49 4936 1969/1970 4 12 41 4137 1968/1969 4 12 57 5738 1967/1968 4 12 58 5839 1966/67 3 9 41 4140 1965/1966 4 12 49 4941 1964/1965 4 12 53 5342 1963/1964 4 12 54 5443 1962/1963 4 12 60 6044 1961/1962 4 12 58 5845 1960/1961 4 12 52 5246 1959/1960 4 12 53 5347 1958/1959 3 9 48 48

. 7. /5

32% ;

42%.

- .

43

. 8.

6

..

1 2004/2005 122 2003/2004 2 6 6 6 123 2002/2003 2 6 3 5 84 2001/2002 2 6 5 4 95 2000/2001 2 6 6 4 106 1999/2000 1 3 9 2 117 1998/1999 2 6 11 118 1997/1998 2 6 10 109 1996/1997 2 6 12 1210 1995/1996 2 6 9 911 1994/1995 2 6 11 1112 1993/1994 2 6 15 1513 1992/1993 2 6 11 1114 1991/1992 2 6 11 1115 1990/1991 3 9 17 1716 1989/1990 2 6 17 17

, .

. 9. 7

.. 1 1994/1995 1 1122 1995/1996 2 1313 1996/1997 2 1444 1997/1998 2 1325 1998/1999 2 1126 1999/2000 2 1287 2000/2001 2 1258 2001/2002 2 1439 2002/2003 2 14310 2003/2004 4 18011 2004/2005 4 213

1947 . , , - , .

V ( , ).

1 1957 . -. 22 . 1962 .

. 1 1962 . , 1977 . 1993 . . 1998 . . . , , . 60% -

44

. , , . , , , 8.

- 1968 . - . . - - . 1978 ., 1980 . , -. , 1 1990 . . .

1996 . . , , 9.

- . ,

1911 . 1945 . , .

1 1991 . - - . . 145 .

1995/1996 , - 1998 . 1999/2000 . 10.

, , 11.

2 1958 .

. 1961 . - . 57 . 1996 . . . 1983 . - ,

. 10. 12

1958/1959 57 1974/1975 69 1990/1991 1061959/1960 62 1975/1976 69 1991/1992 1131960/1961 80 1976/1977 68 1992/1993 1101961/1962 80 1977/1978 75 1993/1994 1081962/1963 71 1978/1979 101 1994/1995 1051963/1964 75 1979/1980 85 1995/1996 1031964/1965 68 1980/1981 78 1999/2000 1531965/1966 54 1981/1982 60 2000/2001 1531966/1967 65 1982/1983 52 2002/2003 1421967/1968 75 1983/1984 71 2003/2004 1411968/1969 84 1984/1985 74 2004/2005 1361969/1970 76 1985/1986 901970/1971 72 1986/1987 981971/1972 65 1987/1988 991972/1973 63 1988/1989 1061973/1974 69 1989/1990 109

45

. 1999/2000 . : , .

, - . , -. 1990 ., -. . - 202 13.

, , , . , , .

. 11. 14

.. 2000/2001 2003/2004 2004/20051 95 71 872 . 318 283 2943 153 141 1364 247 244 2315 131 139 137

944 878 885

1 . , [:] 1997, 1997, . 267268.

2 J. Syrnyk, Szkolnictwo ukraiskie na Dolnym lsku [:] www.ridnamowa.prv.pl.

3 1997, . 270272.4 . , 1963

2005, .5 . ,

[:] 1989 . , - 2005.

6 . -, [:] 1989 . , - 2005.

7 . , , .

8 Historia szkoy IV Liceum Oglnoksztacce w Legnicy [:] www.ridnamowa.prv.pl, polska wersja jzykowa, historia.

9 . , Growo Iaweckie 2004, c. 1416.

10 Zesp Szk Oglnoksztaccych im. Markiana Sza-szkiewicza w Przemylu [:] http://www.szaszk.edu.pl/index1.htm.

11 . , , c, 19, 3 2004.

12 . , [:] 1997, 1997, . 273275; . , - 2002/03 . . [:] http://www.ridnamowa.prv.pl/; , . 1999/2000 [:] http://www.ridnamowa.prv.pl/.

13 . , -, c, 42, 16 2005.

14 . , 1989 . 2004 [:] http://www.ridnamowa.prv.pl/.

46

1. GENEZA I STRUKTURY UTSK NA DOLNYM LSKU

Dziaalno kulturalno-owiatowa ludnoci ukraiskiej na Dolnym lsku po 1945 r. rozpo-cza si w formie zorganizowanej jeszcze przed 1956 r., czyli przed powstaniem Ukraiskiego Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego (UTSK). Jednym z jej przykadw byy spotkania, z pozoru towarzyskie, na ktrych dyskutowano o potrzebach spoecznoci ukraiskiej i moliwociach zachowa-nia przez ni wasnej tosamoci. Odbyway si one w Sopocie, odzi, Szczecinie1 i we Wrocawiu2.

Jesieni 1955 r. grupa okoo dwudziestu osb narodowoci ukraiskiej (w zdecydowanej wik-szoci urodzonych na emkowszczynie) wystpia do przewodniczcego Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej (PWRN) we Wrocawiu z petycj w sprawie powoania ukraiskiego stowarzyszenia o charakterze kulturalno-spoecznym. W grupie tej znaleli si m. in.: Piotr Bodak, Lubomir Bubniak, Aleksander Bubniak, Wodzimierz Wasiczko, Piotr Ganda, Leon Gal, Irena Hubiak3, Piotr Dzwo-czyk, Eugeniusz Jewusiak, Eugeniusz (modszy) Jewusiak, Emilia Kapyk, Jan Krynicki, Antoni Maesz, Lubomir Piech, Micha Rotko, Andrzej Stawiski, Dymitr Stefanowski, Piotr Tychaski i Bazyli Szost4. Przedstawiciel grupy Bazyli Szost spotka si z wiceprzewodniczcym PWRN, Bronisawem Ostapczukiem. Nie obyo si przy tym bez nieporozumie w rodowisku dotycz-cych tego, kto powinien je reprezentowa5. Na spotkaniu w PWRN, na ktrym wnioskodawcw mieli reprezentowa Szost, Stawiski i Ganda, a na

ktre przyszed tylko B. Szost ustalono, e zebranie organizacyjne ukraiskiego towarzystwa odbdzie si w listopadzie 1955 r.6

Dziki intensywnym wyjazdom inicjatorw spotkania, m. in. bardzo czstym nierzadko na wasny koszt wyjazdom w teren, na spotkanie przybyo okoo stu osb z wojewdztwa wro-cawskiego. Burzliwej, wedle oceny jej wiadka, dyskusji przysuchiwali si m. in.: B. Ostapczuk, kierownik Wojewdzkiego Urzdu Spraw We-wntrznych PWRN Mazur oraz przedstawi-ciele Ministerstwa Spraw Wewntrznych (MSW) z Warszawy. Jej efektem byo powoanie Komisji Kulturalno-Owiatowej ds. Ludnoci Ukraiskiej przy Prezydium Rady Narodowej m. Wrocawia7. Przewodniczcym wrocawskiej Komisji zosta Bazyli Szost8. W skad dziewicioosobowej komisji weszli m. in. P. Ganda, L. Gal, M. Truchan9.

Podobne komisje powstawa y wwczas i w innych miastach Dolnego lska, np. w Grze l.10 i Legnicy. Spotkanie organizacyjne Komisji Kulturalno-Owiatowej dla Ludnoci Ukrai-skiej w Legnicy miao miejsce 25 listopada 1956 r. w gmachu Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Legnicy. Mona mniema, e odbyo si ono na skutek dziaa Prezydium WRN we Wrocawiu, gdy w sprawie organizacji tego spotkania do Prezydium PRN w Legnicy zwrci si 3 listopada 1955 r. B. Ostapczuk11. Spotkanie rozpocz z-ca przewodniczcego PRN Mieczysaw Gawe. Po nim gos zabra przedstawiciel WRN tow. Krupa. Zaapelowa on do zebranych, aby wypowiada si o wszystkich bolczkach, lecz take, aby kierowa si jedn zasad, e yjemy w jednym pastwie

Jarosaw Syrnyk Ukraiskie Towarzystwo Historyczne

Ukraiskie Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne

na Dolnym lsku (19561990)

47

oraz, e naley czu si, jak u siebie w domu. W podobnym tonie wypowiedzia si przybyy na

spotkanie przewodniczcy wrocawskiej Komisji Bazyli Szost12.

Spord przybyych przedstawicieli ludnoci ukraiskiej (w sumie 15 osb), gos zabrao pi osb. Zgosili oni niemal jednobrzmice postulaty dotyczce rozwoju szkolnictwa (w tym utworzenia Wyszej Szkoy Ukraiskiej) i ycia kulturalnego. Zwracali oni rwnie uwag na przejawy dys-kryminacji, jak odczuli na sobie w niedawnej przeszoci. Spotkanie zakoczyo si wyborem Komisji Kulturalno-Owiatowej. Jej skad, poda-ny po spotkaniu odbiega jednak od przesanego ostatecznie do Prezydium WRN we Wrocawiu w dniu 27 stycznia 1956 r. Jakie byy powody zmian i ich tryb moemy jedynie snu domysy. W ka-dym bd razie przewodniczcym Komisji zosta Bazyli Sokacz, jej sekretarzem Bazyli Popowczak, czonkami Mikoaj Man, Dymitr Hoowczak, Piotr Mocicki, Jan Poliwka, Haras (moe Taras?) Salamon, Stefan Choma, Stefan Przybya, Maria Popowczak i Piotr Przysupski. Jeszcze przed zjaz-dem organizacyjnym towarzystwa ukraiskiego w Warszawie, Komisja zdya zebra si kilkakrot-nie dla omwienia biecej dziaalnoci13.

Podobnie jak i w innych miastach, Komisja we Wrocawiu zajmowaa si m. in.: organizowaniem imprez kulturalnych, tj.: zabaw tanecznych (pierw-sza z nich odbya si po akademii ku czci rewolucji padziernikowej w dniu 6 listopada 195514), akademii z okazji rocznicy urodzin ukraiskiego wieszcza narodowego, poety Tarasa Szewczenki i in. Pierwsza oficjalna akademia szewczenkowska we Wrocawiu po 1945 r., odbya si 25 marca 1956 r., w sali Wojewdzkiego Domu Kultury przy ul. Mazowieckiej. Wkrtce rozpoczy si przygoto-wania do wystawienia sztuki T. Szewczenki pt. Nazar Stodola. Modzi ukraiscy aktorzy-amato-rzy z Wrocawia po raz pierwszy wystpili w dniu 1 lipca 1956 r. Naley przy tym podkreli, e imprezy organizowane w ramach Komisji cieszyy si ogromnym zainteresowaniem ze strony ludno-ci ukraiskiej. Byy to jednoczenie pierwsze po 1947 r. masowe i legalne zebrania Ukraicw15.

Na przeomie 1955 i 1956 r. w wikszych skupi-skach ludnoci ukraiskiej odbyway si zebrania przed zjazdem organizacyjnym pniejszego Ukraiskiego Towarzystwa Spoeczno-Kulturalne-go (UTSK). Delegatami z Wrocawia zostali: Bazyli Szost, Daria Bazarnik i Piotr Ganda16. Ponadto Dolny lsk reprezentowali jeszcze m. in.: Leon Gal, Mikoaj Spiak i Irena Tymoczko17. Ogem delegacja z wojewdztwa wrocawskiego liczya

23 osoby18. Zjazd Organizacyjny UTSK odbywa si w dniach 1618 lipca 1956 r. w Warszawie. Wzio w nim udzia 239 delegatw. Jedn z aktywniejszych na Zjedzie bya wanie delegacja z wojewdztwa wrocawskiego, ktra wesp z zielonogrsk zgosia zestaw postulatw uoonych w dwunastu punktach19. W centralnych wadzach UTSK zna-lazo si pi osb z wojewdztwa wrocawskiego. Byli to: w Prezydium Zarzdu Gwnego Bazyli Szost (usunity std notabene ju jesieni 1956)20, w Zarzdzie Gwnym oprcz Bazylego Szosta, Leon Gal, Piotr Ganda i Mikoaj Spiak, wreszcie w Komisji Rewizyjnej Irena Tymoczko21.

Obecno Tymoczko we wadzach nowego To-warzystwa musi budzi zdziwienie i jest trudna do oceny. Bya ona bowiem znan dziaaczk OUN, zwolnion z wizienia w Fordonie zaledwie w listo-padzie 1955 r. Miaa wrd pracownikw aparatu bezpieczestwa opini skostniaej nacjonalistki. W czasie odbywania kary, czterokrotnie karano j dyscyplinarnie za aroganckie odnoszenie si do funkcjonariuszy wiziennych22. Rwnie za-stanawiajcy, cho z innego powodu by wybr do Zarzdu Gwnego M. Spiaka, ktry z kolei mia opini osoby o pogldach karpatoruskich (moskalofilskich)23.

Po zakoczeniu Zjazdu przystpiono do or-ganizowania struktur UTSK w terenie. Osob odpowiedzialn za organizowanie powiatowych komitetw organizacyjnych UTSK z ramienia Zarzdu Gwnego UTSK by Grzegorz Bojarski24. Zasadnicz prac zaj si jednak miejscowy aktyw. Pomocy w organizowaniu struktur UTSK miay udzieli zgodnie z zaleceniem MSW z 23 sierpnia 1956 r. wojewdzkie i powiatowe prezydia rad narodowych25.

Mimo czynionych stara, tworzenie struktur organizacyjnych UTSK w wojewdztwie wro-cawskim przebiegao sabo. Ponadto, stosunkowo krtko funkcjonoway koa wiejskie lub istniejce w mniejszych miastach. W cigu caego okresu istnienia UTSK, tj. do 1990 r., podstawowe jednost-ki organizacyjne Towarzystwa koa powstay w 27 miejscowociach Dolnego lska. Wedle po-rednich danych mona przyj, e jednoczenie najwicej k istniao w latach 1957195826. Od 1971 r. nastpi zauwaalny spadek liczby k, cho-cia jednoczenie wzrosa liczba czonkw UTSK. Wydaje si, e jednym z czynnikw, ktry wpyn na to zjawisko, bya migracja ludnoci ukraiskiej ze wsi do miast. Znamienne jest zestawienie liczby czonkw k w Legnicy i we Wrocawiu do ich liczby na terenie caego Dolnego lska. W 1963 r. stanowili oni 28,4%, a w 1980 a 56,7%.

48

Do 1976 r. koa UTSK podlegay bd powiato-wym, bd te bezporednio (ze wzgldu na brak wystarczajcej iloci k w powiecie, do powoania zarzdu powiatowego) Zarzdowi Wojewdzkiemu we Wrocawiu. Do czasu narzuconych przez wadze odgrnie zmian w statucie (ich pretekstem bya reforma administracyjna kraju28), likwidujcych powiatowe (a przy okazji i wojewdzkie) struktury UTSK (w 1976) lub te ich likwidacji na skutek zaniku dziaalnoci, zarzdy powiatowe istniay w: rodzie l.29, Woowie, Legnicy i Lubinie30; koa natomiast w: Chomiy31, Gniewomierzu32, Gro-madce, Jaroszwce, Jaworze33, Kbowie, Legnicy,

Modle, Mikoajowicach, Niemstowie, Olenicy34, Orzeszkowie, Pieszycach, Piotrowicach, Sambo-rzu35, Smogorzwku, Strzelinie36, Szczepanowie, Wysokiej, Wabrzychu37, Wgrodnie38, Wilczko-wie39 i Wrocawiu. Koo UTSK w Gogowie pod-legao ZW w Zielonej Grze40. Nie wiadomo, czy doszo do powstania Koa w Grze l. O majcych miejsce prbach zaoenia go, moemy si domyla na podstawie informacji o naradzie Komisji K-O do spraw ludnoci ukraiskiej z 7 lipca 1956 r.41 W 1958 r. mia istnie w Rokitkach pow. Zotoryja Powiatowy Komitet UTSK, ktry nie by zale-galizowany (zgoszony) we wadzach. Cytowane

Koa UTSKLiczba czonkw UTSK w latach

1963 1967 1970 1972 1977 1984 1985 1988Chomia 11 bd bd bd bd bd bd bdGniewomierz 12 9 + 15 10 + bd bdGra l. +/- Gromadka 35*** + + + + + + 46Jaroszwka 15 14 + 34 17 bd + Kbw 29 29 + 12 7 + bd bdLegnica 43(45) 55 + 108 101 + + 98Lisiec 10 (17) 20 + 20 15 + + bdLubin 12(15) 31 + 28 56 + + 54Marzcino 10 7 + 11 bd bd bd Michaw 10 (18) 14 bd bd bd bd bd bdMikoajowice 17 15 + 12 15 + bd Moda 27 27 + 25 13 bd bd Niemstw bd bd bd bd 15 + bd bdOlenica 24 (23) 19 bd bd bd bd bd Orzeszkw 13 14 bd bd bd bd bd Pieszyce 25 Piotrowice bd bd bd bd bd + bd bdPrzemkw bd bd bd bd 15 bd bd bdSambrz 12 bd bd bd bd bd bd Szczepanw bd Smogorzwek 10 7 bd bd bd bd bd Wgrodno bd bd bd bd bd bd bd Wilczkw 0**** Wrocaw 5027 84 + 50* + + 123 156**Wysokie bd bd bd bd

OGEM 365 (327) 345 384 >315 >264 >265 410 354 (436)

Tabela 1. Liczba czonkw UTSK w koach na Dolnym lsku w latach 19631988

(+) wiadomo, e koo istniao, brak danych liczbowych; bd brak danych; () koo nie istniao; w nawiasach (...) podano liczb ze rda alternatywnego; > co najmniej

*) przed rozwizaniem Koo liczyo 150 osb, vide: APWr., Prezydium Rady Narodowej m. Wrocawia, 2252, k. 1. Z kolei Nasze Sowo, nr 24 z 1973 podao, e 30 padziernika 1971 grupa 80 osb zaoya nowe koo w miejsce rozwizanego; **) dane z 1986; ***) dane z 1964; ****) Koo rozpado si w 1963.

rdo: APWr., Prezydium WRN we Wrocawiu, XVIII/287, k. 4, 5, 13, 15, 44; XVIII/290, k. 1; KW PZPR we Wrocawiu, 74/XIV/18, Pismo z Prezydium WRN we Wrocawiu do MSW z 29 IV 1969, s. 8; APLg, KW PZPR w Legnicy, 1032, k. 35, Informacja o dziaalnoci k UTSK z terenu wojewdztwa legnickiego [1977]; . , 15 [w:] 1971, Warszawa 1971, s. 66; . , [w:] 1987, Warszawa 1987, s. 29; E. Prus, Ludno ukraiska w Polsce przeszo i teraniejszo (Ekspertyza), Legnica 1985, mps, s. 151; 1972, nr 12, s. 2; 1988, nr 17, s. 4.

49

rdo charakterystyka kontrwywiadowcza SB ze Zotoryi z 26 lutego 1958 r. wymienia nawet

skad tego komitetu: przewodniczcy Jan Garbera, z-ca i skarbnik Jan adna, sekretarz Micha Hawran, przewodniczcy komisji rewizyjnej Jan Koczaski i czonkowie: Stefan Urda, Bazyli Romaniak, Piotr Nesterak, Jan Szczemiecki, Jan Howaniec, Bazyli Knapik, Dymitr Kostek, Antoni Kulika, Marian Keklak, Stefan witkowski, Dy-mitr Chojtycz, Jan Barnowski42.

Trjstopniow struktur UTSK przywrcono w czerwcu 1984 r. Tym razem oparto si przy-najmniej teoretycznie nie na, nieistniejcych przecie, powiatach, lecz na wielkoci i aktywnoci danego orodka ukraiskiego. Jednostk pored-ni pomidzy zarzdem a koem sta si oddzia. W ten oto sposb koa dolnolskie zostay formal-nie zrzeszone w 1985 r. w oddziale legnickim43. Jego dziaalno nie wybiegaa poza teren wojewdztwa legnickiego44.

Tabela 2. Liczba czonkw i k UTSK na Dol-nym lsku w latach 19611988

Rok Ilo k UTSK Liczba czonkw1961 17 *1963 19 3271967 14 3451969 12 2631971 * 2561973 10 3401978 11 4061980 * 3841985 10 4101988 10 436

* brak danych

rdo: APWr., Prezydium WRN we Wrocawiu, XVIII/287, k. 44; KW PZPR we Wrocawiu, 74/XIV/17, Ocena sytuacji politycznej w rodowiskach mniejszoci narodowociowych (padziernik 1973); 74/XIV/18, Protok z posiedzenia Komisji Narodowociowej przy KW PZPR z 29 IX 1961, s. 1; Pismo Prezydium WRN do MSW z 29 IV 1969, s. 1; Z. Wierzbicki, Awans spoeczno-kulturalny ludnoci ukraiskiej w PRL po 1956 roku, Lud 1974, t. LXVIII, s. 25; . , c , New York 1990, s. 70; . , [w:] , Warszawa 1987, s. 29; 1988, nr 17, s. 4.

Baza lokalowa UTSK na Dolnym lsku bya w sumie kiepska. W latach 19571961 istniao tu osiem wietlic UTSK w: Gromadce, Jaroszwce, Legnicy, Licu, Samborzu, Wabrzychu, Wgrod-

nie i Wrocawiu. W niektrych miejscowociach ludno ukraiska korzystaa ze wietlic gromadz-kich. W najlepszej sytuacji znalaz si wrocawski orodek UTSK. Wrocawska domiwka naleaa do najwikszych, jakimi zarzdzaa UTSK w Pol-sce. Wiksze byy tylko w Przemylu i Warszawie. Siedziba UTSK miecia si pocztkowo w Rynku, w Sukiennicach. Nastpnie, w 1959 r.45, przeniesio-no j na ulic Rusk 46a, do lokalu o powierzchni cakowitej ok. 240 m2, m. in. z du sal, w ktrej odbyway si koncerty i przedstawienia teatralne, pomieszczeniem na sekretariat-bibliotek (ok. 1000 tytuw), cho z prymitywnym zapleczem sanitarnym46. Gruntowny remont przeprowadzono tu dopiero w latach osiemdziesitych, gdy prze-wodniczcym Zarzdu Koa by Dymitr Bogusz. Dodatkow bolczk by te wysoki czynsz, czsto zreszt niepacony47. W Legnicy lokal oddany do uytku UTSK liczy 172 m2. Wedug standardw istniejcych na pocztku lat siedemdziesitych by niele wyposaony. Podobnie, jak w innych wietlicach Towarzystwa miecia si tu biblio-teka zawierajca w 1970 r. szeset woluminw48. Istotnym mankamentem usytuowania wietlicy by fakt, i istniaa ona nad lokalami mieszkalnymi. Liczba wietlic zmniejszya si w 1985 r. do piciu (Legnica, Wrocaw, Lubin, Jaroszwka i Lisiec)49.

2. DZIAALNO ORODKW UTSK NA DOLNYM LSKU

Zarzd Wojewdzki i Koo we Wrocawiu

Z formalnego punktu widzenia prac UTSK na Dolnym lsku kierowa Zarzd Wojewdzki we Wrocawiu (do 1976). W latach 19561958 wykazywa on du niezaleno wobec wadz. Cieszy si przy tym rzeczywistym poparciem ze strony ludnoci ukraiskiej, gdy jego podsta-wowym postulatem byo danie umoliwienia, wysiedlonym w 1947 r. w ramach akcji Wisa, Ukraicom powrotw na dawne ziemie50. Pierw-szym przewodniczcym Zarzdu Wojewdzkiego UTSK we Wrocawiu od 1956 do 1958 r. by Bazyli Szost51. W skad Prezydium wchodzili: J. Hawry-luk, L. Gal, W. Poliszczuk, E. Jewusiak oraz Hanas i Stawiski52. Koo miejskie UTSK liczy miao w 1957 r. 75 osb53.

W listopadzie 1956 r. uczestnicy wojewdzkiej konferencji UTSK wystosowali do Biura Poli-tycznego KC PZPR i Prezydium Rzdu PRL list, w ktrym w dramatyczny sposb domagano si re-stytucji struktur Cerkwi greckokatolickiej. Pismo to byo wykorzystane przez Zarzd Gwny UTSK

50

do prby wywarcia presji na odpowiedzialnego za sprawy wyznaniowe ministra Sztachelskiego54. Na cytowanej konferencji ponownie wysunito danie zorganizowania masowego powrotu z ziem zachodnich na dawne ziemie. To wtedy wa-nie, uczestniczcy w spotkaniu przedstawiciel, jakby nie byo, wadz, zastpca przewodniczcego PWRN we Wrocawiu B. Ostapczuk, dania te mia okreli mianem susznych. Dziaania lokalnych, w tym wrocawskich czonkw UTSK, doprowadziy do podjcia sprawy powrotw przez Zarzd Gwny podczas II Plenum ZG w grudniu 1956 r. Rzeczywiste cele wadzy byy jednak inne. Sygnay wiadczce o zmianie stanowiska wadz w kwestii powrotw pojawiy si na pocztku 1957 r.55 Mimo to, w lutym 1957 r. poszerzone Plenum ZW UTSK we Wrocawiu ponownie wystosowao pi-smo do wadz, tym razem kierujc je bezporednio na rce W. Gomuki, zawierajce m. in. nastpujce stwierdzenia:

Brak zdecydowanego stanowiska i konkretnych krokw w kierunku usunicia krzywd wyrzdzonych w minionym okresie ludnoci ukraiskiej powoduje jej zniecierpliwienie i wzburzenie, co w rezultacie moe spowodowa nastpstwa nieprzyjemne w skutki. Plenum zwraca Wasz uwag szczeglnie na fakt, i do dnia dzisiejszego na rezolucje i pisma skierowane do KC nie ma adnych odpowiedzi. Aktyw Woj. Zarz. UTSK we Wrocawiu jest bezradny w swojej pracy, gdy do tej pory nie widzi dobrej chci ze strony KC i wadz centralnych w sprawie rozwizania palcych problemw ludnoci ukraiskiej56.

Ukoronowaniem polityki powstrzymywania powrotw (lub, jak to okreli J. Lovell: uregulo-wania i powstrzymania samowoli w tej materii57), byo powoanie w kwietniu 1957 r. komisji rzdowej pod przewodnictwem S. Tkaczowa, ktrej formal-nym zadaniem byo umoliwienie powrotw tym, ktrzy zgosili taki zamiar, a praktycznym wanie uregulowanie, tj. powstrzymanie fali powrotw58. Zamys ten nie zosta dostrzeony przez dziaaczy wrocawskiego UTSK, ktrzy podczas Plenum ZW UTSK we Wrocawiu, w dniu 26 maja 1957 r. doszli do nastpujcego wniosku:

Uchwaa Sekretariatu KC PZPR w niewielkiej tylko mierze zaspokaja dania ludnoci ukraiskiej w Polsce, a w niektrych sprawach krzywdzi Ukraicw59.

Rwnoczenie, tj. w maju 1957 r. przewodniczcy ZG UTSK St. Makuch oceni wrocawski ZW bardzo nisko stwierdzajc, e:

Zarzd Wojewdzki we Wrocawiu jest zaliczany obecnie do najsabiej pracujcych, m. in. z powodu niewaciwego wyboru sekretarza, ob. nieko60.

Inna rzecz, e opinia ta zostaa wyraona w trakcie trwajcej wanie walki wewntrz UTSK. W pewnym sensie sytuacja zaistniaa we wrocawskim UTSK zostaa wykorzystana do przeprowadzenia zmian kadrowych w Zarzdzie Gwnym, bowiem jej przyczyn upatrywano rw-nie w politycznej chwiejnoci wadz UTSK61. Na podstawie zarzutw postawionych przez A. Ho-szowskiego wobec kierownictwa UTSK, Komisja ds. Narodowociowych przy KC PZPR, przyja m. in. nastpujce wnioski:

UTSK [...] miao trudne zadanie zdobycia zaufania Ukraicw zamieszkaych w Polsce i wcignicia ich do socjalistycznego budownictwa [...]. Reali-zacja tej susznej linii zostaa zahamowana w IV kwartale w wyniku silnego nacisku ukraiskich drobnomieszczaskich i nacjonali stycznych elementw wewntrz UTSK [...]. To znalazo swj kulminacyjny wyraz na grudniowym II Plenum Zarzdu Gwnego [...]. Ta polityczna dywersja rozzuchwalia ukraiskie nacjonalistyczne elementy w wojewdztwach [...]62.

Ostatnie z przytoczonych powyej zda do-tyczyo szczeglnie sytuacji w wojewdztwie wrocawskim i zielonogrskim. Na zwoanym w sierpniu 1957 r. posiedzeniu ZW UTSK we Wrocawiu, przybyy na nie nowy przewodniczcy Towarzystwa Grzegorz Bojarski niedwuznacznie zasugerowa, aby miejscowy aktyw sam dokona zmian we wadzach wojewdzkich63. Pki co, do zmian jednak nie doszo. Mao tego, przewodni-czcy ZW stwierdzi podczas zebrania, e:

Wytyczne [Komisji ds. Narodowociowych przyp. J. S.] do dalszej pracy s suszne, jednak sama ocena pracy wrocawskiego aktywu jest niesuszna64.

Jeszcze w grudniu 1957 r. Zarzd Wojewdzki UTSK we Wrocawiu skierowa do Sekretariatu KC PZPR pismo potpiajce praktyki stosowane przez PWRN w Krakowie i Rzeszowie ogranicza-jce moliwoci osiedlenia na podlegym sobie terenie powracajcych Ukraicw65. Bya to ju jednak jedna z ostatnich inicjatyw niepokor-nego wrocawskiego aktywu. W sprawie zmian w skadzie wrocawskiego UTSK zabra gos w ko-cu sam sekretarz Komisji ds. Narodowociowych, Aleksander Saw, ktry przesa notatk dotyczc przewodniczcego ZW B. Szosta (datowan na 10 kwietnia 1958) komendantowi gwnemu MO

51

gen. Ryszardowi Dobieszakowi

66. Pisano w niej m. in.:

Tow. Szost Bazyli, oficer WKMO w stopniu po-rucznika we Wrocawiu [...]. Przez cay czas nie podporzdkowuje si uchwaom Komitetu Central-nego PZPR [...] i prac Towarzystwa na tym terenie skierowywuje [sic!] na niewaciwe tory. [...] demago-gicznie na wszystkich zebraniach stawia spraw pow-rotu. [...] jest inicjatorem szeregu rezolucji negujcych obecn polityk Partii i Rzdu [...]. [...] skupia wok siebie elementy nacjonalistyczne67.

Do usunicia z Zarzdu Wojewdzkiego UTSK najbardziej aktywnych dziaaczy, wrd ktrych znalaz si m. in. B. Szost doszo w kocu w li-stopadzie 1958 r. W przeciwiestwie do innych wojewdztw, wrocawskie ominy aresztowania ukraiskich aktywistw tak, jak miao to miejsce w Zielonej Grze, Szczecinie czy Warszawie68. O powadze sytuacji wiadczy jednak ton wypowie-dzi szefa Komisji ds. Narodowociowych A. Sawa, ktry w przededniu II Zjazdu UTSK do oskare dziaaczy wrocawskiego UTSK doczy take prb rehabilitacji UPA:

A oto ob. Malinowski Aleksander z Legnicy [powiedzia]: Stwierdzam, e UPA nie jest naszym wrogiem i dalej omiela si on identyfikowa zbro-dniarzy z UPA z narodem. Nard ukraiski walczy o swoje ycie narodowe oraz sw niepodlego [...]69.

W tym miejscu nasuwa si pytanie: na ile praw-dziwe byy stawiane zarzuty? Na podstawie dostp-nych danych, z ca pewnoci mona stwierdzi, e podstawowym problemem dla ludnoci ukra-iskiej w owym czasie bya kwestia powrotw na dawne ziemie. Dla zdecydowanej wikszoci Ukraicw nie bya to jednak kwestia politycz-na, lecz kwestia uczuciowa: chciano powrci na ojcowizn. Zgoda wadz na powroty oznaczaaby dla nich zadouczynienie za doznane krzywdy. Z drugiej strony jednak, masowe powroty Ukra-icw na dawne ziemie stayby si niewtpliwie faktem politycznym (w wietle zaoe i praktyki polityki narodowociowej, a w szczeglnoci po-lityki wzgldem Ukraicw prowadzonej przez wczesne wadze pastwowe) o wymiarze nieko-rzystnym dla pastwa polskiego. Dokonaaby si bowiem zdecydowana zmiana statusu spoecznoci ukraiskiej w PRL, ktra przyczyniaby si do spowolnienia procesw denacjonalizacyjnych w jej szeregach. Z tego ostatniego zdawali sobie spraw wanie niektrzy dziaacze UTSK, w tym i z wojewdztwa wrocawskiego. Std te energicz-

ne, cho niepozbawione naiwnej wiary w zapew-nienia popadziernikowej ekipy rzdzcej, zabiegi o powrt. Wysoce prawdopodobna wydaje si tu rw-nie prba wygrania karty emkowskiej. Std te i kontrakcja wadz. Nie chcc wprost okreli swego negatywnego stanowiska w kwestii powrotw, widzc jednoczenie wzrost popularnoci UTSK, wadze zdecydoway si na sztuczne wycigni-cie zarzutw o nacjonalizm i prby rehabilitacji UPA. Z pewnoci gosy takie pojawi si mogy, lecz trudno ustali, choby w przyblieniu, ktre z nich byy autentyczne, ktre za nosiy znamiona prowokacji70. Zdarzay si take wystpienia nacjonalistyczne (niekoniecznie wrd czon-kw UTSK) w postaci wyszydzenia narodowoci polskiej71 (czstotliwo, z jak pojawiao si to stwierdzenie, jak i uywanie go w przypadkach niestwierdzenia wyszydzania... sugeruje raczej, e bya to odpowied na pytanie formularza, a nie okrelenie oddajce natenie konkretnego wystpienia). Trudno jednak na tej podstawie zakwalifikowa kogokolwiek spord czonkw czy dziaaczy wrocawskiego UTSK do nacjona-listw albo wysnu wniosek o rewindykacyjnym charakterze UTSK. Co wicej, ze wspomnie B. Szosta wynikaoby, e dziaacze tworzcy w 1956 r. UTSK, zdawali sobie spraw, i musz akceptowa ustrj pastwowy. Szost dodawa przy tym, e:

W tych warunkach, jakie byy postanowilimy zgo-dnie z hasem marksistowskim mwicym, e nie moe by komunist ten, kto nie jest patriot, robi wszystko, aby przeciwstawi si denacjonalizacji--polonizacji [...]72.

W wyniku presji ze strony wadz pod koniec lat pidziesitych wikszo aktywniejszych dziaaczy wrocawskiego UTSK bd to zostaa z organizacji usunita, bd, dostrzegajc w UTSK narzdzie penetracji rodowiska, sama (tak jak Irena Tymoczko) od organizacji odsuna si73. Po 1958 r. Zarzd Wojewdzki UTSK we Wro-cawiu wyzby si ambicji politycznych. Innymi sowy, nie sprawia wadzom tylu kopotw, co dotychczasowy. Przewodniczcymi ZW UTSK byli w tym czasie: Jerzy Hawryluk (od listopada 1958)74, Micha Baczyski, Dymitr Bogusz75. W informacji o sytuacji mniejszoci narodowych za 1961 r. pisano:

Poprzedni Zarzd Wojewdzki [z lat 19561958 przyp. J. S.] uzurpowa sobie prawo politycznej reprezentacji Ukraicw. Porozumiewa si z innymi wojewdztwami [chodzi o Zarzd Wojewdzki w Zie-

52

lonej Grze przyp. J. S.] w sprawie zorganizowania powrotw na dawne ziemie, nawoywa do upomina-nia si o odszkodowania, o naprawienie krzywd. Obecny Zarzd [...] zaj si waciw prac76.

Jednoczenie jednak wadze wrocawskie oceniay dziaalno UTSK jako organizacyjnie najsabsz na tle pozostaych stowarzysze mniej-szociowych. W informacji sporzdzonej w 1962 r. przez kierownika Urzdu Spraw Wewntrznych T. Wodarka, zarzucono UTSK sabe wyniki w pracy, a take stosunkowo niewielk liczb akty-wistw w porwnaniu z liczb ludnoci77.

W latach 19581969 przejawem aktywnoci politycznej UTSK w wojewdztwie wrocawskim byo, zgodne z instrukcjami Zarzdu Gwnego UTSK, popieranie kandydatw wysuwanych w farsie wyborw samorzdowych i parlamentar-nych przez FJN78. Gdy stao si jasne, e sprawa powrotw zostaa przegrana, dziaacze UTSK zajli si prac organiczn, wiksz uwag zwracajc na dziaalno kulturalno-owiatow. wiadczy o tym moe nowa lista postulatw opublikowana przez Nasze Sowo na pocztku 1959 r. zawiera-jca propozycje:1. zorganizowania przy Wojewdzkim Domu

Kultury we Wrocawiu sekcji instruktau me-todycznego dla zespow ukraiskich;

2. zaopatrzenia k UTSK w odpowiedni repertuar dla zespow amatorskich;

3. opublikowania utworw dramatycznych, ktre mogyby by wystawiane przez te zespoy;

4. zorganizowania centralnych i lokalnych prze-gldw zespow artystycznych;

5. zorganizowania wystaw artystycznych;6. zorganizowania staego kontaktu i wymiany

z dziaaczami kultury z Ukraiskiej SRR;7. bezpatnego korzystania ze scen teatralnych;8. zapewnienia rodkw transportowych dla ze-

spow wyjedajcych w teren;9. wydzielenia etatw dla instruktorw kulturalno-

-owiatowych;10. uzupenienia bibliotek UTSK i szkolnych

o ksiki ukraiskie;11. sprowadzenia z USRR kilku filmw w wersji

ukraiskiej79.

Dziaania w zakresie kulturalnym nie byy oczywicie niczym nowym we wrocawskim kole UTSK, jednak w aktualnej sytuacji stay si w zasadzie jedyn dopuszczaln form aktywnoci czonkw Towarzystwa. Aktyw organizacji, kt-remu krytyczny J. Dechtiarenko zarzuci jednak somiany zapa80, postanowi podzieli prac

na osiem sekcji. Znalazy si wrd nich sekcja teatralna, chralna, taneczna, literacka i in.

Jednym z pierwszych ukraiskich zespow amatorskich, ktre rozpoczy dziaalno na Dolnym lsku, by teatr we Wrocawiu. Jego zaoycielk i dugoletni kierowniczk bya Olga Hoszowska. Pierwsze przedstawienie, o czym ju wspomniano, przygotowano jeszcze w 1956 r. Do 1965 r. wrocawski teatr UTSK zaprezentowa co najmniej jedenacie premier. Byy to: Nazar Stodola i Kateryna Tarasa Szewczenki, Ukradene szczastia i Budka 27 Iwana Franki, Swatannia na Honczariwci wg Hryhorija Kwitki-Osnowjanen-ki, Za dwoma zajciamy Mychaja Starykiego, Maty-najmyczka Iwana Tohobicznoho, Nespodi-wane swatannia M. Kropywnykoho, Jedynyj syn W. Szczohoewa, wreszcie Neczysta sya I. Hrebin-czyszyna81. Ukraiski teatr amatorski z Wrocawia istnia z przerwami do pocztku lat siedemdzie-sitych. Wrd aktorw znaleli si za: W. Stolar, N. Dziubyk, O. Hoszowska, O. Kunicka, O. Rak, H. Paszkowiak, N. Cybuliska, W. Hnat82.

Du popularnoci cieszyy si zespoy wokal-no-instrumentalne. W latach 19631970 dziaa we Wrocawiu zesp Trembita83. Pierwszym kierownikiem artystycznym zespou zosta Jaro-saw Tomin, z ktrym wsppracowali N. Rogiska i C. Banicki. W 1968 r. z zespoem wystpi znany solista warszawskiego Teatru Wielkiego W. De-nysenko84. W 1967 r. podjto starania o nadanie temu zespoowi statusu profesjonalnego. Wedug dziaaczy Zarzdu Koa UTSK we Wrocawiu to wanie one byy pretekstem do administracyjnego rozwizania Trembity przez ZG UTSK85.

Od koca lat pidziesitych po lata siedemdzie-site funkcjonoway we Wrocawiu w rnej formie zespoy chralne. Na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych chr prowadzia tu D. otocka--Bazarnik86. Trzydziestoosobowy chr pod jej kie-rownictwem wymieniony zosta te w zestawieniu zespow wokalno-muzycznych przygotowanym przez UTSK w styczniu 1969 r.87 Na pocztku lat siedemdziesitych istnia chr eski, kierowany przez Helen Wodonos88. W 1957 r. zaoono we Wrocawiu rwnie zesp taneczny.

We wrocawskim UTSK bardzo popularn form dziaalnoci byy wieczornice literackie. Ich organizacj zajmowaa si specjalna sekcja. Do 1960 r. zorganizowano tu co najmniej kilkadziesit tego rodzaju spotka89. Okazjami do nich byy naj-czciej rocznice urodzin lub mierci ukraiskiego poety czy pisarza (szczeglnie Tarasa Szewczenki, esi Ukrainki, Iwana Franki), chocia take wita wwczas oficjalne, jak rocznica rewolucji

53

bolszewickiej czy 1 maja. Szczeglnie okazae byy obchody rocznic szewczenkowskich, ktre trak-

towane byy jako wito narodowe (ukraiskich wit narodowych takich, jak rocznica uchwalenia IV Uniwersau Ukraiskiej Centralnej Rady 22 stycznia 1918 rzecz jasna, nie obchodzono). Po-dobnie, znaczenie symbolu narodowego odgryway dwie pieni do sw T. Szewczenki (Rewe ta stohne Dnipr szyrokyj i Zapowit), ktre traktowano jak nieformalne ukraiskie hymny.

Nie udao si natomiast wrocawskiemu UTSK uruchomi audycji ukraiskich w Polskim Radio, tak jak to si stao w Koszalinie, Szczecinie, Rze-szowie czy Olsztynie. Wedug Naszego Sowa zgody na to nie wyrazi wczesny dyrektor PR we Wrocawiu Andrzej Walatek90. Jedynymi osigni-ciami na tym polu byy sporadyczne pogadanki w powiatowych radiowzach, ktre zaniky ju pod koniec lat pidziesitych91.

Wadze unikay wszelkich dziaa zmierza-jcych do profesjonalizacji ruchu kulturalno--owiatowego w rodowisku ukraiskim. Nieliczni instruktorzy, licho opacani, nie mogli zaspokoi potrzeb rodowiska ukraiskiego. Std te gros pracy wykonywana bya spoecznie. Gdy brako spoecznikw, aktywno danego orodka pod-upadaa. W jednym ze sprawozda dotyczcym mniejszoci ukraiskiej bardzo trafnie okrelono tryb pracy UTSK jako akcyjny92. Nie powiody si, nie tylko zreszt na Dolnym lsku, prby utworzenia profesjonalnego zespou teatralnego. Dziaacze ukraiscy zabiegali o to ju w 1956 r.93, postulat ponawiano za jeszcze na pocztku lat siedemdziesitych94 oraz w 1989 r.95

Nie byo rwnie niczym nowym po 1958 r. zaangaowanie ZW UTSK we Wrocawiu w spra-wy owiatowe tym bardziej, e nawet w ocenie czynnikw partyjnych z obowizkw swych nie wywizyway si naleycie lokalne wadze owia-towe. Wadze ZW UTSK we Wrocawiu zwracay szczegln uwag na kwesti istnienia i rozbudowy IV LO w Legnicy96. Postulat utworzenia redniej szkoy z ukraiskim jzykiem nauczania wysu-nito na zebraniu powiatowego oddziau UTSK w Legnicy 19 sierpnia 1956 r. Dziki aktywnoci dziaaczy UTSK w roku nastpnym zebrano 22 osoby do pierwszej klasy liceum, w kocu oni te doprowadzili do przeniesienia siedziby liceum ze Zotoryi do Legnicy. Niekiedy zdarzay si sytuacje kuriozalne, gdy lokalni dziaacze UTSK bronili samodzielnego bytu szkoy przed dziaaczami Zarzdu Gwnego97. Zarzd Wojewdzki inter-weniowa ponadto m. in. w sprawach: otwarcia punktw nauczania w Samborzu (w 1960)98;

w Legnickim Polu i Mikoajowicach (w 1969)99; bazy lokalowej IV LO w Legnicy (1965 interwencja w kuratorium i Prezydium WRN)100. Niejedno-krotnie we wadzach wrocawskiego UTSK znajdo-wali si te nauczyciele, co z pewnoci uczulao organizacj na sprawy owiatowe. Nie najlepiej z kolei przedstawiaa si wsppraca pomidzy UTSK i wojewdzkimi wadzami owiatowymi, przy czym win za taki stan rzeczy obie strony obarczay si nawzajem101. Pod wpywem presji ze strony UTSK wrocawskie wadze owiatowe przyznaway jednak w 1960 r., niejako w wewntrz-nym obiegu, e organizacja punktw nauczania napotyka na powane trudnoci, ze wzgldu na brak kadry. W zwizku z powyszym, KOS we Wrocawiu wystosowa do terenowych inspekto-ratw owiatowych pismo, w ktrym zaleca przed nowym 1960/1961 rokiem szkolnym: zbadanie, ilu nauczycieli narodowoci ukrai-

skiej pracuje w kadym z powiatw oraz w jakim stopniu znaj oni jzyk ukraiski;

ustalenie, ktrzy nauczyciele Polacy znaj jzyk ukraiski;

sporzdzenie wykazu miejscowoci, w ktrych rodzice domagaj si wprowadzenia nauczania w jzyku ukraiskim;

przeprowadzenia rozmw z nauczycielami w sprawie ewentualnej zmiany miejsca zamiesz-kania w przypadku podjcia pracy na stanowisku nauczyciela jzyka ukraiskiego.Niezalenie od powyszego KOS zezwala na za-

trudnianie osb spoza nauczycieli, ktrzy speniaj inne kryteria stawiane przez wadze owiatowe, a przede wszystkim znaj jzyk ukraiski. KOS dopuszcza rwnie moliwo uruchomienia na-uki jzyka ukraiskiego w trakcie roku szkolnego, o ile znajdzie si nauczyciel102.

Tabela 3. Wydatki na ukraisk owiat, kultur i opiek spoeczn w wojewdztwie wrocawskim w 1961 roku

Cel dofinansowania Kwota(w zotych)Owiata 73 890wietlice 23 210Opieka spoeczna 26 400Dziaalno Zarzdu Wojewdzkiego UTSK 80 000

Razem 203 500

rdo: APWr., Prezydium WRN we Wrocawiu, XVIII/285, k. 112.

54

Finansowanie dziaalnoci Zarzdu Wojewdz-kiego UTSK we Wrocawiu odbywao si na prze-omie lat pidziesitych i szedziesitych poprzez budet Wydziau Kultury Prezydium WRN we Wrocawiu103. Pienidze przeznaczano na dofi-nansowanie dziaalnoci kulturalnej towarzystwa na terenie caego Dolnego lska (w tym opacenie instruktorw zespow amatorskich) i utrzymanie kilku pracownikw etatowych. Oddzielnie, bo z budetu powiatowych rad narodowych dofinan-sowywane byy wietlice, owiata oraz opieka spo-eczna. Podczas kwerendy rdowej natrafiono na zestawienie dotyczce 1961 r. (patrz tabela). Naley przypuszcza, e rodki przeznaczone przez wadze na dziaalno UTSK drastycznie odbiegay od oczekiwa dziaaczy ukraiskich. W preliminarzu na 1957 r. planowali oni, tylko na dziaalno miej-skiego koa UTSK we Wrocawiu, kwot 67 800 z, w czym ujto opacenie czterech instruktorw104. Dodatkowym rdem finansowania dziaalnoci UTSK byy imprezy kulturalne (gwnie zabawy taneczne) organizowane przez to towarzystwo. Naley przypuszcza, e poza zmianami wynika-jcymi np. ze zmian administracyjnych w Polsce, sposb (ale nie wielko) finansowania dziaalnoci kulturalnej i owiatowej ludnoci ukraiskiej na Dolnym lsku nie uleg zmianie a do 1990 r.

Oywienie dziaalnoci wrocawskiego UTSK nastpio pod koniec lat szedziesitych, cho-cia w ocenie wadz partyjnych nadal brakowao w Towarzystwie modziey (wedug rnych danych wrocawskie Koo liczyo w latach 1967/1968 od 84 do 130 osb105), narastay konflikty wewntrzne, spowodowane by moe dyktatorskimi metoda-mi wczesnego przewodniczcego i konfliktem na linii ZW teren106. Konflikty wewntrzne dopro-wadziy do odwoania dotychczasowego przewod-niczcego ZW UTSK, cho, jak si okazao, nie na dugo107. Wrocawscy dziaacze UTSK przejawiali take aktywno na forum oglnoorganizacyjnym. Na IV Zjedzie UTSK (grudzie 1967) do wadz organizacji weszli przedstawiciele wojewdztwa wrocawskiego: I. Snihur i W. Stach do Zarzdu Gwnego, D. Bogusz do komisji rewizyjnej, J. piwak do sdu koleeskiego108.

Na przeomie lat 1968 i 1969 przy wrocawskim UTSK powoano tzw. komisj historyczn. W jej skad weszli: B. Szost, L. Gal, Rydzanicz, M. Malej i witkowski. Komisja przygotowaa siedmiostro-nicow ankiet, ktr w iloci 2500 szt. zamierzano rozkolportowa wrd ludnoci ukraiskiej pocho-dzcej z emkowszczyzny. Jednym z jej celw byo udokumentowanie udziau emkw w szeregach Armii Czerwonej w czasie II wojny wiatowej.

Druk ankiety zosta wstrzymany, a sama komisja, z inspiracji SB, rozwizana w 1969 r.109

W cigu 1971 r. (w styczniu, czerwcu, padzier-niku i listopadzie) Zarzd Koa UTSK we Wroca-wiu wystosowa a cztery niemal jednobrzmice pisma do centralnych wadz PRL, w ktrych przed-stawi stan, w jakim znalaza si ludno ukraiska w Polsce oraz zawar podstawowe jej postulaty. Krytyce poddano w nich nie tylko UTSK, ale take polityk narodowociow pastwa. W petycji z 27 padziernika 1971 r. pisano:

[...] pewni urzdnicy USW Oddziau Spoeczno--Administracyjnego Prezydium Rady Narodo-wej m. Wrocawia i funkcjonariusze ZG UTSK w niewaciwy sposb pojmuj swoj rol i zadanie wobec ogniw organizacyjnych UTSK i zarzdw oraz celw i zada Towarzystwa, a wykorzystujc zajmowane stanowiska, lekcewa praworzdno, statut UTSK i przepisy prawa, interes spoeczny i zasady wspycia spoecznego oraz interes i po-trzeby ukraiskiej mniejszoci narodowej w PRL. [...] Jest nieprawidowoci ujemnie rzutujc na funkcjonowanie i rozwj UTSK, e nadzoru i opieki nad dziaalnoci Towarzystwa nie sprawuje rwnie MKiS [...], jednostronna opieka i nadzr MSW [...] nie wpyny korzystnie na rozwj i stan obecny UTSK, ktry jest raczej opakany [...]. Szowinistyczno-na-cjonalistyczne tendencje pewnych urzdnikw MSW i USW rad narodowych w traktowaniu Ukraicw oraz w stosunku do UTSK uwidaczniaj si jaskrawo i w zagadnieniach pracy kulturalnej, w podejciu do problemu rozwoju artystycznego ruchu amatorskiego [...]110.

Autorzy pisma zajli si take problemem szkol-nictwa ukraiskiego, gdy:

[...] stan, w jakim si znajduje [...] jest zastraszajcy! [...] Od przeszo 25 lat dzieci ukraiskie w PRL nie ucz si jzyka ojczystego [...]. S systematycznie i metodycznie wynaradawiane [...]111.

Mimo i wikszo postulatw zawartych w pi-mie dotyczya kwestii kulturalnych i owiatowych (utworzenie oglnopolskiego ukraiskiego zawo-dowego teatru objazdowego, zawodowego zespou pieni i taca, zawodowego zespou estradowego, kilku pzawodowych zespow artystycznych, miesicznika spoeczno-literackiego, powoania Ukraiskiego Instytutu Ludoznawczego przy Polskiej Akademii Nauk, utworzenia Muzeum Kultury Ukraiskiej, codziennych oglnopolskich audycji w Polskim Radio, przeznaczenia 0,5%112 budetu MKiS na potrzeby kultury ukraiskiej)113, naley je oceni w kategoriach politycznych jako

55

manifestacj de do zachowania ukraiskoci w Polsce. W pimie wystosowanym do VI Zjazdu

PZPR 29 listopada 1971 r., dziaacze Koa UTSK we Wrocawiu poszli jeszcze dalej. Postulowano w nim m. in.:1. potwierdzenia generalnej linii partii na odcinku

polityki narodowociowej sformuowanej jed-noznacznie i dobitnie na VII Plenum KC PZPR z lipca 1956, a opart na leninowskich zasadach w kwestii traktowania mniejszoci narodowych, naruszan w ostatnim 14-leciu;

2. odrzucenia szeroko rozpowszechnionej, na-cjonalistycznej koncepcji Wadysawa Gomuki o rzekomym jednolitym pod wzgldem narodo-wociowym charakterze PRL;

3. ocenienia po marksistowsku [...] przeprowadzo-nej w 1947 roku akcji W [ktra] daa pocztek wszystkim nieszczciom i biedom, ktre Ukra-icw w Polsce gnbi do dzisiaj;

4. zorganizowania powrotu na dawne ziemie114.

By moe autorzy pism (wedle wadz B. Szost i zwizana z nim grupa osb115) mieli nadziej na kolejn odwil, w czasie ktrej spodziewano si uzyska pewne koncesje dla ludnoci ukraiskiej w Polsce analogicznie do sytuacji z lat 19561957. Przemawiaaby za tym czstotliwo, z jak wy-syano petycje. W wietle dokumentacji SB mogy mie one take zwizek z uaktywnieniem si dziaalnoci emkosojuzu i jego, pochodzc z 1967 r., petycj do rzdu PRL w sprawie powro-tw116. Wykluczy, e pisano je dla historii wszak nie moemy. Poza adresatem, pismo przesano do wiadomoci I sekretarzowi Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego (KC KPZR) Leonidowi Breniewowi, I sekretarzowi KC KPU[krainy] Petrowi Szeestowi i ambasado-rowi radzieckiemu w PRL Stanisawowi Piotowi-czowi117.

Reakcja centrali UTSK na poczynania wro-cawskich dziaaczy bya byskawiczna. W dniu 19 grudnia 1971 r. odbyo si Plenum ZW UTSK z udziaem przewodniczcego ZG UTSK Mi-koaja Korolki, przedstawiciela Departamentu Spoeczno-Administracyjnego MSW F. Bielaka oraz Wydziau Administracyjnego KW PZPR A. elaznego i Urzdu Spraw Wewntrznych WRN we Wrocawiu E. Zadronego. Plenum usuno ze skadu Zarzdu Wojewdzkiego dotychczasowego zastpc przewodniczcego Maksyma Maleja118. Zawieszona zostaa dziaalno Koa UTSK we Wrocawiu119. Na pocztku 1972 r. nastpiy dalsze zmiany. W trakcie konferencji wojewdz-kiej UTSK we Wrocawiu, ktra miaa miejsce

20 lutego 1972 r., dokonano wyboru nowego Zarz-du Wojewdzkiego. Weszli do niego: Jan piwak (jako przewodniczcy ZW), Micha Szumada, Dymitr Bogusz, P. Kowalczuk, Bohdan Hnatiuk, Micha Baczyski, Helena Wodonos, S. Hordiuk, T. Dubec, W. Sowa, G. Fedak i A. Stefura120. Zarzd Koa utworzyli P. Kowalczuk przewodniczcy, M. Kowalik zastpca, Romaniak sekretarz, Nowakowska skarbnik121.

Dziaacze wrocawskiego miejskiego koa UTSK, ktrzy wystosowali pisma zostali napitnowani przez centralne wadze UTSK. Ich dziaalno uznano za przynoszc szkod organizacji122, mia-a te poderwa autorytet Towarzystwa123. Wedle tego samego rda akcja wrocawian nie znalaza poparcia w terenie, ktry wykaza dojrzao i nie zarazi si chorob, ktra niszczya ueskatowski [od ukraiskiej nazwy UTSK przyp. J. S.] organizm w samym Wrocawiu124.

Wedle cytowanej powyej Oceny sytuacji po-litycznej w rodowiskach mniejszoci narodowo-ciowych z padziernika 1973 r., pisma wiadczyy o wzrocie tendencji nacjonalistycznych w rodo-wisku ukraiskim. Wizano w niej wprost grup Szosta z emkosojuzem125. Nie wspomniano natomiast o wspautorze pism Leonie Galu126. Najprawdopodobniej adna zorganizowana gru-pa Szosta nie istniaa. Bya raczej konstrukcj stworzon przez wadze w celu przeprowadzenia czystki w UTSK. Do nacjonalistw z grupy Szosta zaliczono: Stefana Krla, Jarosawa Tomina (jako osoby, ktre podpisay ww. dokumenty) oraz M. Masleja, Iren Snihur (wczesn dyrektor IV LO w Legnicy), Helen Wodonos i Nowick [chodzi prawdopodobnie o Nowakowsk przyp. J. S.], a spoza wojewdztwa wrocawskiego: Michaa Ko-walskiego z Gorzowa Wlkp., Michaa Doskiego, Teodora Gocza i P. Stefanowskiego:

Grupa Szosta inspirowaa oderwanie Zarzdu Koa Miejskiego UTSK we Wrocawiu i utworzenie UTSK-emko, a take od szeregu lat propaguje w rodowisku ukraiskim separatyzm od rodowiska polskiego [...]127.

W cytowanym dokumencie zawarto wykaz pod-noszonych w rodowisku ukraiskim problemw. Byy one zbiene z tymi, ktre przedstawili autorzy cytowanej ju wczeniej petycji z 27 padziernika 1971 r. Znalazy si wrd nich postulaty128:1) wprowadzenie audycji radiowych w jzyku

ukraiskim oraz zobowizanie PRiTV, prasy do popularyzowania problematyki ukraiskiej;

2) zwikszenie nakadw wydawnictw ukrai-skich;

56

3) prowadzenie kroniki Towarzystwa;4) rozszerzenie reprezentacji ukraiskiej w FJN

oraz wytypowanie posa narodowoci ukra-iskiej;

5) wprowadzenie obowizkowego nauczania jzyka ukraiskiego w szkoach, do ktrych uczszczaj dzieci ukraiskie;

6) weryfikacja punktw nauczania jzyka ukra-iskiego;

7) rozbudowa IV LO w Legnicy.

Po ponownym dokonaniu zmian we wadzach wrocawskiego UTSK znw, analogicznie, jak to miao miejsce kilkanacie lat wczeniej, aktywno czonkw organizacji chciano skierowa na tory kulturalno-owiatowe. We Wrocawiu powstay dwie grupy instrumentalno-wokalne: Inter-mezzo utworzony w 1974 r. i kierowany przez M. Dowhania129 oraz Romen istniejcy jeszcze na pocztku lat dziewidziesitych, a kierowany przez Romana adn. Prbowano reaktywowa zesp taneczny. Jego dziaalno nie trwaa jednak dugo. Wystpi on m. in. na przegldzie zespow UTSK w 1973 r. Grupa liczya dwanacie osb. Choreografem by Z. Rakoczy, akompaniatork za E. Semenowycz130.

Najgorszy okres w istnieniu struktur UTSK we Wrocawiu przypad na drug poow lat siedem-dziesitych. W wyniku reorganizacji Towarzystwa przesta tu istnie Zarzd Wojewdzki. Pozostao wycznie Koo. Wedug oceny przedstawionej w notatce sporzdzonej przez SB na temat D. Bo-gusza z 18 marca 1976 r., ten byy przewodniczcy Zarzdu Wojewdzkiego UTSK okreli wrocaw-skie Koo, jako nie wypeniajce swych zada131. Nie powiody si rwnie prby uruchomienia we Wrocawiu punktu nauczania jzyka ukraiskiego w 1977 r. W pracy organizacyjnej znw drgno dopiero na pocztku lat osiemdziesiatych, a to za spraw modego pokolenia Ukraicw i w nastp-stwie zmiany oglnej sytuacji w kraju.

Studenci odgrywali w dziaalnoci miejskiego Koa UTSK we Wrocawiu du rol poczwszy od lat pidziesitych132. Prba radykalnej wymiany pokoleniowej we wadzach wrocawskiego koa UTSK miaa miejsce w lutym 1980 r. Koo liczyo wtedy 138 czonkw (wedug innych danych liczba ta wynosia w 1978 128, za w 1980 133 czon-kw133). W skad nowych wadz weszli sami mo-dzi najstarszy wrd wybranych Wodzimierz Sobin liczy wwczas 27 lat. Przewodniczc Koa wybrano Iren Wasylko, W. Sobin zosta jej zastpc, a w skad Zarzdu weszli jeszcze Maria Iwanyk, Aleksander Malej i Roman Tchir. Do

komisji rewizyjnej weszli: Micha Kowalik, Szymon Romaniak i Piotr Leyski. Wybory te zostay z przyczyn statutowych134 uniewanione przez Zarzd Gwny UTSK, a nowym przewodnicz-cym zosta Roman adna135. O dziaalnoci koa z tego okresu wiemy niewiele. Wiadomo, e wio-sn 1980 r. zdoano wystawi ponownie Nazara Stodol136. Prba reaktywacji zespou teatralnego speza jednak na niczym. By moe przyczyn owego niepowodzenia by konflikt istniejcy pomidzy zespoem a Zarzdem Koa UTSK137. Zarzd by oskarany o brak zainteresowania prac teatru138.

W kwietniu 1982 r. dokonano ponownych wybo-rw zarzdu. W jego skad weszli: Dymitr Bogusz przewodniczcy, Roman adna zastpca, Ste-fania Kijak, Katarzyna Kuma i Aleksander Malej. Komisj rewizyjn utworzyli Anna Smuk, Bazyli Howzan i Borys Kowalski139. Za najwaniejszy sukces dziaaczy wrocawskiego koa w tym okre-sie naley uzna uruchomienie w 1982 r. punktu nauczania. Koo zatrudniao na umow-zlecenie dwie osoby sprztajce. Jako e byli to studenci, naley uzna to za form wsparcia finansowego dla nich. Mimo pewnych pozytywnych zjawisk, podsumowanie dziaalnoci koa przeprowadzone na zebraniu sprawozdawczo-wyborczym w lutym 1985 r. wypado le. Dobitnie wskazywano, e UTSK we Wrocawiu znw znalazo si w kryzysie. Jego podstawowym przejawem by coraz bardziej odczuwany brak osb chtnych do pracy spoecz-nej. Przewodniczcym Koa w 1985 r. ponownie zosta Dymitr Bogusz, mimo i w cigu p roku mia on przenie si do Przemyla. Jego zastpc zosta Eugeniusz Oleniewicz, sekretarzem Za-rzdu Natalia Bogusz, skarbnikiem Ewa Gal. W skad Prezydium weszli ponadto: Jarosaw Koacz, Jan Olejnik i Jarosaw Poliszczuk. Komisja rewizyjna skadaa si z nastpujcych osb: Wodzimierz Bazarnik, Helena Wodonos i Bazyli Howzan140.

Z waniejszych wydarze kulturalno-owiato-wych majcych wwczas miejsce we Wrocawiu naleaoby wymieni powstanie w poowie lat osiemdziesiatych rockowej grupy Orden (Borys Kowalski, Roman Sokolicz, Wodzimierz Kucha-ryk, Piotr Gela), niezalenej jednak od UTSK. Od 1986 r. we Wrocawiu organizowano rwnie konkurs recytatorski dla dzieci141. Jego inicjatork bya Ewa Gal.

Koo w Grze l.

Gra l. bya jedn z miejscowoci, w ktrej w 1955 r. powstaa komisja kulturalno-owiatowa

57

dla ludnoci ukraiskiej. Prawdopodobnie UTSK powstao tu jeszcze w 1956 r., jednake o jego

dziaalnoci nie wiemy nic. ladem istnienia koa jest notatka z 1963 r., w ktrej czytamy:

W Grze kier. WSW [...] prbowa oywi dziaalno koa UTSK (figurujcego w ewidencji WSW mimo, e od dawna koo to nie jest wykazywane przez ZW UTSK). Zwoano czonkw Zarzdu i niektrych dawnych czonkw koa. Przybyo 8 osb, ktrzy nie wyrazili chci do brania udziau w pracy To-warzystwa142.

Koo w Gromadce

Pierwszym przewodniczcym Koa UTSK w Gromadce by Szymon Maliniak143. Po wyborach dokonanych 13 grudnia 1960 r. skad wadz koa przedstawia si nastpujco: Antoni Baranowski przewodniczcy, Eugeniusz Oleniewicz zastp-ca, Justyna Koban sekretarz, Szymon Maliniak skarbnik oraz czonkowie zarzdu: Stefan Myrna i Olga Warcholak144. W Gromadce istniaa przez pewien czas omioosobowa orkiestra145. Koo to jako jedno z nielicznych przetrwao do koca istnienia UTSK.

Koo w Jaroszwce

Pierwszym przewodniczcym UTSK by tu Bazyli Kucza. Wedug materiaw SB uwaa si on za jednego ze wsptwrcw miejscowej szkoy z ukraiskim jzykiem nauczania. Na pocztku lat szedziesitych na linii UTSK szkoa doszo do konfliktu, ktrej stronami byli B. Kucza i kierownik szkoy M. Romaniak. Wedug tego ostatniego Ku-cza zbyt mocno wtrca si w sprawy lece w gestii kierownika szkoy. Romaniak doprowadzi do zmiany w dotychczasowym, wybranym w 1961 r., Zarzdzie UTSK, w ktrego skad wchodzili Bazyli Kucza, Maliniak, Jan Mylanicz, Eugenia Wasylko i Pawe adna. Nowym przewodniczcym zosta wanie P. adna. Cytowane rdo podaje, e w 1964 r. UTSK w Jaroszwce skupiao si gwnie na organizowaniu zabaw146.

Wedug informacji Urzdu Wojewdzkiego w Legnicy z 1977 r. koo nie prowadzio adnej dziaal-noci, nadto nie odbywao adnych zebra. Miejsco-we wadze administracyjne nie otrzymyway take sprawozda i planw dziaania koa147.

Koo w Jaworze

Jedyne informacje na temat Koa UTSK w Jawo-rze dotycz daty jego powoania (1956) i nazwiska

pierwszego przewodniczcego Poliszczuk148. Jaworskiego Koa nie wymienia si ju w zesta-wieniu za 1963 r.

Koo w Kbowie

W niewielkiej miejscowoci Kbw funk-cjonowa zesp teatralny149, ktrym kierowa I. Demkowicz oraz okresowo D. Bazarnik. Akto-rami teatru byli m. in.: O. Oleksiewicz, J. Perun, M. Rak, A. Nagrant, Borys Dziubiski. Teatr wysta-wi w wielu miejscowociach regionu m. in. sztuk S. Wasylczenka Na perszi huli oraz emkiwke wesillia150. To ostatnie przedstawienie tylko w 1970 r. na omiu spektaklach miao obejrze ok. 4000 widzw151. W 1972 r. teatr z Kbowa liczy mia 33 osoby152. Na pocztku lat szedziesitych istnia w Kbowie rwnie chr, ktrego dyrygen-tem bya dojedajca z Wrocawia D. Bazarnik153. Wedug relacji zamieszczonej w sprawozdaniu Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Wo-owie z 1967 r.:

[...] Zebrania w koach [poza Kbowem, byy to w tym czasie Orzeszkw i Smogorzwek przyp. J. S.] odbywaj si bardzo rzadko, na ktre zarzdy niechtnie zapraszaj przedstawicieli Gromadzkiej lub Powiatowej Rady Narodowej czy te przedstawi-cieli instancji partyjnych. [...]154.

Jednym z przewodniczcych UTSK w Kbowie by Borys Dziubiski155. W 1971 r. przewodnicz-cym koa by Andrzej Stefura156. Dziaalno k w powiecie woowskim cytowane rdo okrelio jako sab, upatrujc tego przyczyn w migracji modziey do miast157.

Zarzd Powiatowy, Koo i Oddzia w Legnicy

W latach 19561976 funkcjonoway tu rwnole-gle Zarzd Powiatowy UTSK i Koo Miejskie. Od 1984 r., po przywrceniu trjstopniowej struktury Towarzystwa, Legnica staa si rwnie siedzib oddziau dolnolskiego. UTSK w Legnicy korzy-stao z pomieszcze przy ul. Szkolnej 10, ktre po-dobnie jak wszystkie inne wietlice UTSK w Polsce nie byy wasnoci organizacji. W 1961 r. doszo do dwukrotnego wamania do wietlicy UTSK, skradziono urzdzenia wietlicowe, kilkakrotnie zerwano anten, powybijano szyby158. By moe spowodowao to brak zainteresowania dziaal-noci UTSK ze strony ludnoci ukraiskiej, nad czym ubolewa w 1961 r. korespondent Naszego Sowa159. W 1966 r. doszo do prowokacyjnego

58

podrzucenia w wietlicy UTSK kilku ksiek z Zachodu160, ktre wczesny przewodniczcy Zarzdu Koa przekaza do lokalnego Wydziau Spraw Wewntrznych.

Orodek legnicki nalea do stosunkowo naj-rwniejszych pod wzgldem aktywnoci orodkw UTSK na Dolnym lsku, a to gwnie za spraw skupionej wok IV LO ukraiskiej inteligencji. Liceum praktycznie zdominowao obraz spoecz-noci ukraiskiej miasta. Zdominowao rwnie problematyk, jak zajmowao si UTSK. W roku szkolnym 1960/1961 legnick wietlic oddano nawet tymczasowo pod internat dla liceum. Pod koniec lat szedziesitych duy udzia w UTSK mieli suchacze miejscowego Studium Nauczy-cielskiego161.

W ramach dziaalnoci statutowej legnickie koo UTSK podlegao nadzorowi Wydziau Spraw Wewntrznych Prezydium Miejskiej Rady Narodo-wej w Legnicy. Coroczne kontrole odbyway si tu zazwyczaj w grudniu162. O jednej z przeprowadzo-nych kontroli czytamy w Sprawozdaniu z zakresu spraw narodowociowych za 1967 r.:

Na spotkaniu aktywu UTSK z kierownictwem Wydziau Spraw Wewntrznych przewodniczcy Koa piwak ali si na przewlekanie remontu wietlicy oraz niewaciwe zaatwienie sprawy przez Wydzia Owiaty dot. zezwolenia na prowadzenie kursu jzyka ukraiskiego [...] ob. Snihur [...] podkrelia stosunek Wydziau Owiaty do liceum. Kada jej bytno w Wydziale Owiaty traktowana jest jako skarga. Do jej obowizkw subowych naley dbanie o interes szkoy i nie czuje si winn przewlekego remontu budynku szkolnego163.

Kontrole USW byy czone z zebraniami koa UTSK. Pitnastego grudnia 1968 r. odbyo si ono pod specjalnym nadzorem, w specyficznej atmosferze wynikajcej z niedawnych jeszcze wydarze marcowych oraz interwencji wojskowej w Czechosowacji164. Zarzd Koa UTSK w Legnicy popar oficjalne stanowisko wadz w sprawie wy-darze marcowych w 1968 r.:

W sprawozdaniu [z dziaalnoci Koa, przewodniczcy] mwi o wydarzeniach marcowych z 1968 roku podkrelajc, e spoeczno ukraiska w Legnicy negatywnie ocenia wystpienia si reakcyjnych, ktre dziaay w tym czasie [...]165.

Inna rzecz, e owiadczenia takie wysuwano wwczas raczej w wyniku nacisku wadz (trzeba pamita, e w zebraniach UTSK brali udzia m. in. przedstawiciele miejscowych urzdw spraw wewntrznych) ni samodzielnej de

ridna mowa 5

Documents