savremena politologij1.docx

Savremena politologija 2012

1. Grupe, interesi i pokreti

Obrasci političkih odnosa promjijenili su se u dvadesetom vijeku zbog porasta oraganizovanih grupa i interesa. 50-tih i 60-tih godina dvdesetog vijeka, poslovne interesne grupe, sindikati, poljoprivredi lobiji i slični preuzeli su ulogu ključnih političkih aktera.

Grupe se mogu podijeliti na tri tipa:

Običajne Institucionalne Asocijativne

Običajne grupe su ukorijenjene u strukturi društva, pošto se njima pripada samim rođenjem,a ne uključivanjem(porodica, pleme, kasta i etnička grupa). Običajne grupe se zasnivaju na zajedničkom porijeklu i tradicionalnim vezama i odnosima, najznačajniju ulogu imaju u zemljama u razvoju.

Insticucionalne grupe su dio vladinog aparata i pokušavaju da vrše uticaj u njemu i kroz njega. Nisu autonomne ili nezavisne, birokratija i vojska su najizrazitiji primjeri institucionalnih grupa.

Asocijativne grupe osnivaju ljudi koji se ujedinjuju radi ostvarivanja zajedničkih, ograničenih ciljeva. Obilježja su : dobrovoljno djelovanje i zajednički interesi, težnje ili stavovi. Grupe su za pritisak, obićno se smatraju obilježjem industrijskih društava. Kada je osnovna uloga ovih grupa da održavaju odnose sa vladom i drugim javnim tijelima, obično se nazivaju interesnim.

Interesne grupe se razlikuju po veličini i obliku. Dvije su najčešće podjele:

Grupe posebnih interesa i promotivne grupe Insajderske i autsajderske grupe

Grupe posebnih interesa (nazivaju se još i protektivne ili funkcionalne) postoje da zastupaju li štite interese svojih članova. Sindikati, poslovna, trgovačka i profesionalna udruženja su najistaknutiji primjeri ovog tipa. Predstavljaju određenio dio društva: radnike, poslodavce, potrošače, etničke ili vjerske zajdenice . . samo one grupe koje su uključene u proizvodnju, raspodjelu i razmjenu robe i uloga mogu se smatrati funkcionalnim.

Promotivne grupe nastale su radi zastupanja zajdeničkih vrijednosti, ideala i principa. Zalažu se za kolektivne,a ne posebne interese.

Insajderske grupe imaju redovan, privilegovan i obićno institucionalizovan pristup vladi u vidu uobičajenih kosnultacija ili prisustva u vladinim tijelima

Autsajderske grupe vlada ili ne konsultuje ili to radi neredivno i obično ne na najvišem nivou.

1


Modeli učestvovanja u politici

Najznačajniji modeli politike interesnih grupa su:

Pluralizam Korporativizam Nova desnica

Pluralističke teorije prikazju učestvovanje grupa u politici u najboljem svijetlu. Osnovna teza pluralizma je da je politička moć podijeljena i široko rasprostranjena. Prema pluralističkom gledištu, učestvovanje grupa u politici je u osnovi demokratskog procesa. Po ovoj teoriji, sve grupe i interesi sposobni su da se oragnizuju i ostvare pristup vladi, unutrašnje su otvoreni tako što vođe prestavlaju interese i vrijednosti njenih članov, a politički uticaj približan je njihovoj veličini i snazi podrške koju uživaju. Otuda, politiku grupa odlikuje približnna ravnoteža snaga. Ovakvo optimistično vuđenje grupa kritikovali su marksisti i elitisi. Elitisti osporavaju emirijske vrijednosti pluralista, prizaju samo jedno lice moći. Marksisti istiću da je politička moć tijesno povezana sa svojinom nad proizvodnim bogatstvom, čime sugeriše postojanje kapitalističke vladajuće klase. Za neomarksiste to se ogleda u takmičenju nejednakig grupa poslodavaca i radnika gdje prvi kontrolišu privredne resurse, drštveni8 status i pristup vladi, s kojim se drugi ne mogu mjeriti.

Korporativistički modeli pokušavaju da spoznaju posljedice bližih veza koje u industrijskom društvu postoje između grupa i države. Korporativizam je društvena teorija u kojoj se naglašava privilegovan položaj određenih grupa u odnosu na vladu, što im daje mogućnost da utiču na formulisanje i sprovođenje javne politike.

Pomijeranje ka korporativizmu u razvijenim kapitalističkim držvama izazvalo je veliku bojazan zbog uloge i moći interesnih grupa. Prvo, korprativizam je značajno smanjio broj i raznolikost grupa koje su imale pristup vladi. Drugo, kororativizam prikazuje intersene grupe kao hijerarijski organizovane asocijacije kojima dominiraju vođe koje nisu neposredno odgovorne članovima. Korporativizam djeluje kao mehanizam kontrole društva. Treće, izražena je zabrinutost zbog prijetnje koju korporativizam predstavlja predstavničkoj demokratiji.

Model nove desnice: nenaklonost nove desnice prema interesnim grupama ideološki potiče od individualizma koje je osnov neoliberalne ekonomije. Zato se na društvene grupe i kolektivna tijela svih vrsta gleda s nepovjerenjem, što se jasno očituje u prvenstvu koje nova desnica daje tržišnoj privredi, zasnovanoj na preduzetništvu i autonomiji pojedniaca.

Oblici učestvovanja grupa u politici

Najznačajniji činioci koji određuju uticaj grupa su:

2


Politička kultura Institucionalno uređenje Priroda partijskog sistema Priroda i način vođenja javne politike

Politička kultura je ključna iz dva razloga. Prvo, određuje da li se na interesne grupe gleda kao na legitimne ili nelegitimne aktere, da li su njihovo osnivanje i uticaj dozvoljeni i podstaknuti i obrnuto. Drugo, utiče na spremnost ljudi da osnivaju udruženja i priključuju se organizovanim intersima i učestvuju u politici grupa. Režimi mogu da sprovode monizam i guše sve oblike dobrovoljnog udruživanja da bi osigurali jedan državni centar moći, koji se ne može dovesti u pitanje. S druge strane, pluralistički režimi ne samo da dozvoljavaju politiku grupa već je podstiči, a u nekim slučajevima i zahtijevaju.

Institucionalno uređenje vlasti je značajno za djelatnost interesnih grupa, jer omogućava pristup političkom procesu. Unitarni i ventralizovani politički sistemi teže da suze oblast političkog djelovanja grupa i usmjere ga na izvršnu last. Ovim se snažan naglasak stavlja na status insajdera i povećava mogućnost aktuelne vlade da odluči da li će odgovoriti na pritiske interesnih grupa.

Na politiku interesnih grupa utiče i partijski sistem. U sistemu sa dominatnom partijom, prirodno se teži sužavanju fokusa politike grupa, koja je usmjerena na vladajuću partiju.

Nivo aktivnosti grupa zavisi od promjena u javnoj politici, naročito od stepena intervencije države u privrednom i političkom životu. Po pravilu, intervencionizam ide uporedo sa korporativizmom iako postoji rasprava o tome šta je uzrok, a šta posljedica.

Priroda grupa i sredstva koja im stoje na raspolaganju određuju njihovu političku strategiju:

Naklonost javnosti prema grupi i njenim ciljevima Veličina članstva ili baza aktivista Financijska moć i organizacione sposobnosti Sposobnost da se primjene sankcije Veze sa političkim partijama ili vladinim institucijama

Osnovni „kanali“ pristupa su: birokratija, skupština, sudovi, političke partije, mas-mediji, nadnacionalne institucije.

Interesne grupe se koncerntrišu na birokratija kao ključnu instituciju u procesu usvajanja politike. Pristup je običn ograničen na najznačajnije funkcionalne i ekonomske grupe, kao što su velike korporacije, udruženja poslodavaca,sidikati, interesi poljoprivrednika i uticajne profesije. Najznačajniji je odnos između visokih birokrata i podećih poslovnih, industrijskih interesa. Ovaj odnos je obićno učvršćen „rotirajućim vratima“ , kroz koja poslije penzionisanja na dobro plaćene poslove u privatnom biznisu, dolaze birokrate.Dva su činioca koja su dodatno ojačala kontrolu nad misnistrima i birokratima jesu mogućnost lakšeg premještanja proizvodnje i investiranje u globalnu ekonomiju.

3


Uticaj koji se ostvaruje preko skupštine,obično se naziva lobiranje, značajan je vid aktivnosti interesnih grupa. Značaj skupštine ili zakonodavnog tijela zavisi od dva činioca: prvo, od uloge koju lobisti imaju u političkom sistemu i stepena njihovog uticanja na politiku, i drugo, od snage i discipline interesnih grupa.

U sistemima u kojima sudovi ne mogu da ospore zakone i rijetko kontrolišu djelovanje izvršne vlasti,aktivnost interesnih grupa usmjerene na pravosuđe imaju samo ograničen značaj.

Pritisak interesnih intersenih grupa vrši se i preko političkih partija.Ponekad su partije i grupe blisko povezane historijskim,ideološkim i institcionalnim vezama. Osnovni način na koji grupe utiču na partije jeste finansiranje njihovih predizbornih kampanja.

Grupe pokušavaju da utiču na vladu i preko mas-medija i kampanja usmjerenih na javno mijenje. Primjenjuju se peticije,protesti,demonstracije, građanska neposlušnosti upotreba nasilja. To se događa iz jednog od dva razloga:Mogu da ukažu na autsajderski status grupe i njenu mogućnost da ostvari direktan pristup kreatorima vlade ili su posljedica rada njenih aktivista odnosno prirode ideoloških ciljeva.

Posljednih decenija 20.-tog vijeka djelovanje intersenih grupa sve više se prilagođava uticaju globalizacije i jačanju nadnacionalnih tijela. Ističu se humanitarne i ekološke organizacije koje već imaju međunarodnu organizaciju i člnove u mnogim zemljma.

Društveni pokreti

Prvo je nastao radnički pokret koji se zalagao za poboljšanje uslova rada i života radničke klase, zatim različiti nacionalni pokreti koji su se ugl.borili ua nezavisnot od višenacionalnih europskih imperija, katolički pokret kojise zalagao za emancipaciju, davanjem prava katolicima. Na fašističke i desničarske autoritarne grupe uglavnom se gledalo kao na pokretea ne kao na političke partije.

Novi društveni pokreti, novina je dok su njihovi tradicionalni pandani bili bili pokreti potlačenih ili diskrimisanih, savremeni pokreti su uglavnom privukli mlade,dobro obrazovane i relativno imućne. Ovo je povezano sa drugom razlikom: novi pokreti obićno imaju postmaterijalističko usmjerenje jer su više za pitanja „kvaliteta života2 nego za društveni poredak. Njihovo ideološko stanovište je povezano sa novom desnicom,ona dovodi u pitanje preovaldavajuće društvene ciljeve i prihvata libertalijanske težnje. Još jedna razlika između tradiiconalnih i novih društvenih pokreta je da ovi drugi uglavnom imaju organizacionu strukturu koja naglašava decentralizaciju i participativno donošenje odluka i da su razvili nove oblike političkog aktivizma. Prema masovnim teoretičarima,novi dr.pokreti uglavnom se objašnjavaju kao racionalni i instrumentalni akteri. Teže je ocijeniti uticaj društvenih grupa,nego političke partije i interesne grupe,zbog šire prirode ciljeva.

Pojmovi:

Asocijacija: dobrovoljno stvorena grupa koja ima zajedničke interese ili interesovanja.

4


Interes: ono što koristi pojedincuili grupi;interesi obično se shvataju kao objektivni ili stvarni.

Interesna grupa: jeste organizovano udruženje čiji je cilj uticanje na politiku ili na djelovanje vlade.Razlikuju se od političkih partija po tome što utiču spolja,ane da osvoje vlast ili je vrše. Razlikuju se od društvenih pokreta po tome što inaju formalniju organizaciju,ali nemaju formalno članstvo.

Direktna akcija:politička akcija koja se sprovodi van ustavnog i pravnog okvira,obuhvata djelovanja od pasivnog otpora do terorizma.

Korporativizam je sredstvo kojim se organizovane interesne grupe uključuju u proces vladavine.Autoritarni korporativizam je ideologija ili ekonomski oblik,dovodi se u vezu sa italijanskim fašizmom.Liberalni se odnosi na tendenciju u zrelim liberalnim demokratijama da organizovani interesi imaju privilegije i institucionalizovani pristup određivanju politike.

Tripartitnost: mreža organizacije koje predstvaljaju vladu,poslodavce i sindikate,cilj je institucionalizovanje dogovaranja među grupama.

Javni izbor je dio teorije racionalnog izbora i zasniva se na postavkama neoklasične ekonomije.

Monizam: vjerovanje samo u jednu teoriju ili vrijednost,politički se iskazuje u iznuđenoj poslušnosti unitarnoj vlasti i zato je implicitno totalitaran.

Intervencionizam: vladina politika čiji je cilj regulisanje privrede ili upravljanje njome,politička angažovanja ili učestvovanja.

Lobi se može poistovjetiti sa intersnom grupom jer je cilj i jednih i drugih uticanje na javnu politiku.Lobirati znaci neposredno zastupati interese i direktno se obraćati kreatorima politike.

Građanska neposlušnost je kršenje zakona koje se opravdava višim vjerskim,moralnim ili političkim principima.

Društveni pokret je poseban oblik kolektivnog ponašanja u kojem motiv za djelovanje i velikoj mjeri potiče od stavova i težnji članova, odvija se u okviru slabe organizacione strukture..Često obuhvataju intersene grupe i mogu da dovedu do nastanka političkih partija.

Nova levica:obuhvata mislioce i intelektualne pokrete koji su težili obnovi socijalističke misli radikalnom kritikom razvijenog industrijskog društva.

Masovno društvo:društvo čija su obilježja atomizam i kulturna i politička neukorjenjenost,istuču se negativne pojave u savremenim društvima.

Postindustrijsko društvo:društvo koje je prestalo da zavisi od ind.proiz.i sve vise se zasniva na znanju i komunikaciji,informaciono društvo.

2. Ustavi, pravo i sudstvo

5


Ustavi su se tradicionalno smatrali značajnim iz dva razloga. Prvo, vjerovalo se da daju opis same vlasti kao i precizan uvod u ulogu značajnih insitucija. Drugo, smatrali su se najvažnijim dijelom liberalne demokrtije i njenom određujućom osobinom. Cilj ustava je da uspostave određena metapravila političkog sistema. Ustav obezbjeđuje stabilnost,predvidjljivost i red u vladinim djelatnostima.

Ustavi se mogu klasifikovati na različite nacine :

U zavisnosti od oblika i statusa njegovih odredaba U zavisnosti od načina na koji se može promjeniti U zavisnosti od stepena u kojem se primjenjuje U zavisnosti od sadržine i institucionalnog uređenja koje uspostavlja

Tradicionalno, naglašava se razlika između pisanih i nepisanih ustava. Pisani ustavi su sadržani u zakonima, dok se nepisano oslanjaju na običaje i tradiciju. Nijedan ustav nije u potpunosti pisan, u smisku da su sva njegova pravila formalna i pravno primjenjiva. Također, ni jedan ustav nije potpuno nepisan,u smislu da njegove odredbe nemaju pravilnu suštinu, odnosno da su sve konvencije,običaji i tradicije. Svaki ustav je mješavina pisanih i nepisanih pravila, iako se ravnoteža među njima znatno razlikuje. Od podjele na pisane i nepisane ustave,jeste razlikovanje kodifikovanih i nekodifikovanih ustava. U kodfikovanom ustavu ključne ustavne odredbe sakupljene su na jednom mjestu u okviru jednog pravnog dokumenta, koji je poznat kao pisani ustav ili ustav. Značaj kodifikovanja:

1) U kodifikovanom ustavu dokument je sam po sebi najviši,pošto predstavlja više pravo,najviši zakon u zemlji. Ustav obavezuje sve političke institucije uključujući i one koje usvajaju obićne zakone,na taj način se uspostavlja hijerarhija zakona.

2) Status kodifikovanog dokumenta obezbjeđen je time što su makar neke od odredaba ukorjenjene,odnosno teško ih je promjeniti ili poništiti.

3) Logika kodifikovanja nameće ustav, pošto određuje obaveze,ovlaštenja i funkcije institucija vlasti kao i viši zakon,mora da bude pravedan,što znači da sva politička tijela moraju da potpadaju pod vlast sudova,posebno vrhovnog ili ustavnog.

Nekodifikovani ustav i nisu brojni,imaju različita obilježja. Najznačajniji su: statutarni zakoni,koje usvaja Parlament,običajno pravo,konvencije i djela nacionalno značajnih autora. Nepostojanje kodifikovanog dokumenta podrazumjeva da legislatura imna suverenu,neograničenu vlast.

Prema altrenativnoj klasifikacii,pravi se razlika itmeđu čvrstih i mekih ustava. Kodifikovani ustavi su uglavnom relativno čvrsti,pošto su njihove odredbe na neki način sadržane u višem zakonu. Nekodifikovani se pokazuju kao meki i prilagodljivi zato što od ustavnog značaja mogu da se projene redovnom zakonodavnom procedurom,a konvencije su po svojoj prirodi zasnovane na tradiciji i primjeni.Ne postoji jednostavan odnos između pianih ustava i rigidnosti ili nepisani i fleksibilnosti.

Zaštita slobode

6


U liberalnim demokratijama se često podrazumjeva da je osnovna svrha ustava da ograniči vlast kako bi se zaštitile individualne slobode. Otuda se ustavi obično smatraju sredstvom uspostavljanja i održavanja ograničene vlade. Liberalni konstitucionalizam je uticao da se u mnogim slučajevima obezbjede klasične ili tradicionalne građanske slobode (sloboda izražavanja,ispovjedanja vjere,okupljanja i govora)koje se smatraju fundamentalnim jer su ustavno zagarantovane. Negativna prava imaju liberalno obilježje time što sprečavaju državu da naruši slobodu pojedinca,(sfera vladine neaktivnosti).Pozitivna prava izazivaju sporove,jer su povezana sa povećanjem,a ne smanjivanjem vlade i zato što ispunjivanje njihovih odredbi zavisi od ekonomskih i društvenih resursa koje stoje na raspolaganju državi.

Proces legitimizacije ima dvije dimenzije. Postojanje ustava gotovo je preduslov da država pripada međunarodnoj zajednici kao i da je ostale države priznaju. Značajnije od toga je da se ustav upotrijebi za stvaranje legitimiteta u okviru države.

Značaj ustava

Pretpostavka je da ustav pruža korist kao što su politička stabilnost,ograničena vlada i garantovana prava i slobode. Ustavi funkcionišu u određenim uslovima. Oni ispunjavaju svoje različite uloge samo kada ih podržava niz drugih kulturnih,političkih,ekonomskih i društvenih uslova.Ustavi naročito moraju da budu u skladu sa političkom kulturom i da ih ona podržava,uspješni ustavi su u istoj mjeri proizvod političke kulture koliko i njen tvorac. Drugi veoma znčajan faktor je da li ustav poštuju vladari i da li je u skladu sa interesima i vrijednostima preovlađujućih grupa.

Pravo, moral i politika

Pravo je poseban obilk društvene kontrole,koja je podržana sredstvima prinude,ono određuje sta se može,a šta ne učiniti.Moral se odnosi na etička pitanja i razliku između pravilnog i pogrešnog,on određuje šta bi trebalo,a šta ne bi trebalo da bude učinjeno. Moral se obično smtra subjektivnim.

Svrha nauke pozitivnog prava bila je da poimanje prava jednostavno razdvoji od moralnih,vjerskih i mističnih pretpostavki

Teorijom pravnog pozitivizma (Dž.Ostin) zakon se nije definisao saglasno višim moralnim ili vjerskim načelima,već prema činjenici da je ustanovljen i da se primjenjuje,pravo je pravo zato što se poštuje. Primarna pravila regulišu društveno ponašanje i mogu se smatrati sadržinom pravnog sistema. Sekundarna pravila su ona kojima se oblaštenja prenose na isntiucije vlasti.Njima se definiše način na koji se primarna pravila stvaraj,primjenjujui sudski tumače,čime se određuje i njihova važnost.

Poimanje prava dijelom potiče od liberalne teorije prema kojoj je prava osnovi garant uređenog civilizovanog života i u značajnoj mjeri zasniva se na teoriji društvenog ugovora. Uloga prava je da zaštiti prava svakog člana društva i spreči narušavanje njegovih prava i sloboda.Liberali insistiraju na tome da je pravo neutralno,tj.iznad politke.Liberali ističu univerzalni autoritet prava,koji je sadržan u principu vladavine prava,posebno sudije koje

7


moraju da budu nezavisne,u smislu da su iznad ili izvan vladinog aparata i da ne potpadaju pod politčki uticaj. Alternativno poimanje prava izneli su konzervativni teoretičari.Po njima pravo je u tolikoj mjeri povezano sa poretkom da pravo i poredak postaju jedan,jedinstvan pojam.Ovakvo shvatanje potiče iz dva izvora.Prvo,izrazito pesimističko,čak i hobovsko viđenje ljudske prirode.Drugo,gledišta o značaju prava jeste vjerovanja da društvena stabilnost zavisi od kulture i postojanja zajedničkih vrijednosti.

Sudstvo je grana vlasti koja ima ovlaštenje da odlučuje u pravnim sporovima.Osnovna uloga sudija je da određuju tumačenje zakona,u smislu da tumače ili ili konstrišu pravo.ova uloga se razlikuje od države do države i njihovih sistema.Jedna od osnovnih odlika sudstva jste da su sudije potpuno nezavisni i nepolitički akteri,što je u liberalno-demokratskim sistemima određujuće obilježje.Sposobnost sudija da budu iznad politike obično se smatra osnovnim garantom razdvojenosti prava i politike.

Pojmovi:

Ustav: skup pravila,pisanih ili nepisanih, kojima se određuju obaveze,ovlaštenja i funkcije različitih isnstitucija vlasti,njihovi međusobni odnosi kao i odnosi između države i pojedinca.

Konvencija:ustvana konvencija ja pravilo ponašanja koje se ne zasniva na pravu,već na običaju ili presedanu.

Običajno pravo:pravo zasnovano na običajima i presedanu,i koje je „zajedničko“za sve.

Izborna diktatura:ustavna neravnoteža u kojoj izvršnu vlast kontroliše samo želja da se pobjedi na sljedećim izborima.

Kostitucionalizam: postojanje ograničene vlade koja osigurava ustav,postoji kada su vladine institucije i politički procesi efikasno ograničeni ustavnim pravilima.

Ograničena vlada:vlada koja djeluje u okviru ograničenja,koja obično nameću zakoni,ustav ili institucionalna kontrola i ravnoteža.

Negativna prava:prava koja označavaju domen neograničenog djelovanja građana i tako kontrolišu odgovornost vlade.

Pozitivna prava:prava na osnoju kojih se iznose zahtjevi vladi za davanje resursa i podrške,čime se proširuju njene odgovornosti.

Sloboda:znači da se misli i djeluje na način na koji se želi,pozitivna sloboda se dovodi u vezu sa postizanjem određenog cilja ili koristi,negativna sloboda znači nameštanje,nepostojanje spoljašnjih ograničenja.

Parlamentarni suverenitet je apsolutna i neograničena vlast parlamenta,legislature koje se iskazuje u sposobnosti da se donese,promjeni i poništi bilo koji zakon.

Pravo skup javnih i primjenjivih pravila koja se sprovode u političkoj zajdenici,pravo se obično smatra obavezujućim.

8


Ljudska prava su prava oja pripadaju ljudima samim rođenjem,ona su savremen i sekularan oblik prirodnih prava.

Vladavina prava je načelo prema kojem bi zakon trbalo da vlada jer uspostavlja obrazac sa kojim cjelokupno ponašanje treba da bude u skladu.

Božansko pravo:doktrina prema kojoj vladare bira Bog,te stoga imaju neograničenu vlast,odbrana monarhijskog apsolutizma.

Libertijaniza,:vjerovanje sa domen individualne slobode treba da bude što veći,obično se dovodi u vezu sa pokušajem da se što više ograniči sfera javne vlasti.

Ratni zločini:činovi kojima se krše međunarodne konvencije o vođenju rada,obično uključuju agresivno vođenje rata ili zločine koji se čine nad civilima ili ratnim zarobljenicima.

Neutralnost je odsustvo bilo kojeg oblika privrženosti ili pristrasnosti,odbijanje da se stane na nečiju stranu.

Nezavisnost sudstva:ustavni princip prema kojem treba da postoji striktna podjela između sudske i ostalih grana vlasti,primjena principa podjele vlasti.

Ocjena ustavnosti je ivlaštenje sudstva da ocijeni i eventualno poništi zakone,dekrete i djelovanja drugih grana vlasti,naročito zakonodavne i izvršne.

Džerimandering manipulacija granicama izbornih jednica da se obezbjedila prednost za određenu partiju ili kandidata.

Sudski aktivizam spremnost sudija da arbitriraju u političkim sporovima,naspurot toma da samo sapoštavaju tumačenje zakona.

3. Skupštine

Predstavljanje

Skupštine igraju važnu predstavničku ulogu i veza su između vlade i naroda. Predstavljanje jeste složen princip koji ima vise suprotstavljenih imlikacija, u drugoj teoriji predstavljanja, doktrini ovlaštenja stranke se doživljavaju kao glavni mehanizmi kojima se sprovodi predsttavljanje, a ne skupštine.

Politika porcije svinjetine:Obilježje ovog stila politike je usvajanje prijedloga zakona da bi se obezbijeile privilegije određenim izbornim oblastima. Skupštine su često mehanizmi zastupanja interesa. To je naročito slučaj u zemljama gdje one značajno utiču na kreiranje politike,a stranački sistemi su dovoljno labavi da omogučavaju pristup interesnim sferama.

Skupštine sve više postaju kontrolna tijla čija je glavna uloga da proizvede odgovornu vladu i većina je razvila institucionalne mehanizme da bi olakšala ovu ulogu. S obzirom na to da se ispitivanje i rasprava vrši tokom skupštinskog zasjedanja mogu da budu upošteni , veći dio kontrolnog rada skupština obavljau odbori oformljeni u ove svrhe. Skupštine nisu uvjek

9


djelotvorne u pozivanju izvršnih tijela na odgovornost.Partijska disciplina ograničava parlamentarnu kontrolu na mnogim mjestima.Posao kontrole prelazi na opozicione partije koje nemau moć da smijene vladu dok ona ima većinu. Važan činilac skupštine je da dobija informacije od izvršne vlasti. Efikasno nadgledanje izvršne vlasti zahtjeva da predstavnci parlamenta imaju dobre izvore i da su im dosupne službe za istraživanje i stručni savjeti.

Skupštine često služe kao značajno mjesto regrutovanja, jer imaju more talenata iz kojeg izranjaju vodeći donosioci odluka.Skupštine regrutuju i obučavaju narednu generaciju političkih lidera,jer oni u njima stiču iskustvo u političkim raspravama i analizi. U ovom pogledu,skupštine mogu da budu i nepodobne.Svakako da članovi parlamenta stiču iskustvo u politici shvaćenoj kao retorika,ali nemaju bas mnogo prilika da steknu birokratske i menađerske vještine koje su potrebne da bi se vodila ministarstva i nadgledao proces kreiranja politike.

Funkcija skupštine je i da podržava legitimitet režima tako što će podsticati javnost da sistem vladavine doživi kao pravedan.Sposobnost skupština da mobilišu saglasnost umnogome zavisi od njihove moći da funkcionisu kao narodne skupštine,podržavanjem zakona i politike u ime naroda i u njegovom interesu.

Propagandno-edukativnu ulogu skupština sve više preuzimaju masovni mediiji.Uspon elektronskih medija pružio je vladi direktan pristup bukvalno milionima glasača,tako da više ne mora da se oslanja na izvještaje o parlamentarnim zasjedanjima i raspravama. Posljedica je status koji skupštine danas imaju sve više zavisi od medijske pažnje koju dobijaju,a manje od ustavne pozicie.

Skupštine se međusobno razlikuju na više načina. Glavna strukturna razlika među skupštinama je da u tome da li se one sastoje od jednog ili dva doma kao i u prirodi i ulozi njihovih sistema odbora.

Predstavničke prednosti dvodomosti posebno su važne u federalnim državama,gdje podjela suvereniteta stvara stalnu opasnost od nerazriješivog konflikta centra i periferije. Federalne države imaju dvodoma zakonodavna tijela. Većina drugih domova je ustavno i politički podređena prvim domovima,kojima se obično smatraju sjedištem vlasti naroda. Ovo se naročito odnosi na parlamentarne sisteme u kojima je vlada obično odgovorna donjem domu o djelimično ili potpuno sastavljena od njegovih članova. Jedan od največih nedostataka podjele zakonodavstva jeste mogučnost sukoba dva doma. Kada domovi imaju otprilike jednaku moć,potreban je mehanizam koji bi mirio razlike i sprečio paralizu institucija.

Sistemi odbora

Gotovo sve skupštine imaju neku vrstu sistema odbora. Na sisteme odbora sve češće se gleda kao na pogonski dio skupština,sam stožer zakonodavnog postupka, dok parlamentarni domovi služe za priču,dotle odbori obavljaju posao. Skupštinski odbori uglavnom vrše jednu od tri funkcije. Prvo,oni detaljno mogu da razmatraju zakonske i financijske prijedloge, zatim se bave temeljnijom i zahtjevnijom analizom koja nije moguća na samom zasijedanju skupštine. Odbori se mogu ustanoviti da bi kontrolisali vladinu administraciju i nadgledali sprovođenje

10


izvršne vlasti.Takvi odbori treba da su trajni i specijalizovani,jer da bi bili djelotvorni,moraju da budu na ravnoj nozi sa izvršnim tijelom u pogledu znanja i stručnosti. I konačno, ad hoc odbori mogu istraživati pitanja od javnog interesa.

U pokušaju da se ojača Parlament u odnosu na izvršno tijelo, u Velikoj Britaniji je 1979.godine , ustanovjen sistem odbora za ispitivanja rada resora,ali je eksperiment iz više razloga završio poražavajuće. Prvo,odbori nisi postali išta manje pristrasni kao što je to priželjkivano,pošto se vlada postarala da stranačka disciplina naruši njihov rad. Drugo, odbori za ispitivanje rada resora imaju neodgovarajuća sredstva i ograničenu moć.Treće, radom u odborimane postoji mogučnost građenja druge karijere,poslanici i dalje pokušavaju da napreduju radeći poslove u vladi,te su zato više podložni stranačkom nego parlamentarnom pritisku.

Skupštine se mogu podijeliti na tri kategorije:

Skupštine koje kreiraju politiku, sa značajnom autonomijom i aktivnim uticajem na praktičnu politiku;

Skupštine koje utiču na politku,sposobne da je promjene,ali samo kao odgovor na vladine incijative;

Skupštine gdje dominira izvršna vlast,koje imaju zanemarljiv utica i samo potvrđuju odluke vlade;

Skupštine koje kreiraju politku su rijetke. Da bi pozitivno uticale na politički proces,skupština mora da ispuni tri kriterija. Prvo,mora da ima značajna ustavna ovlaštenja i da uživa poštovanje. Drugo,treba da bude u dobroj mjeri politički nezavisna od vlade i treće mora da ima dovoljno organizaciono jedinstvo za preduzimanje odlučne akcije.

Skupštine više utiču na politku nego što je kreiraju. Osnovni pokretač parlamentarnog sistema je suprotstavljenost vlade i opozicije, koja se obično naziva politika sukobljavanja. Uticaj skupštine na politiku u najvećoj mjeri zavisi od dva činioca: snaga vladajuće partije u parlamentu i njene sposobnosti da očuva unutrašnje jedinstvo.

U parlamentarnim sistemima u kojima dugo postoji dominacija jedne partije,skupštine su slabe,njima dominira izvršna vlast.

Skupštine slabe zbog:

Nastanka disciplinovanih političkih partija Povećavanje velike vlade Organizacione slabosti skupština Uspon interesnih grupa i jačanje moći medija

Disciplinovane političke partije

Nastanak partija sa masovnim članstvom doveo je do slabljenja skupština po velikom broju pitanja. Na prvom mjestu,prelazak od lavavih frakcija ka disciplinovanim partijskim grupama,onemogućio je pojedinačne članove da predstavljaju biračko tijelo kao povjerenici sa

11


sopstvenim rasuđivanjem i svojom savješću. Partijska odanost je također oslabila partije kao mjesta za raspravu. Daleko od kontrolisanja ili dovođenja vlade u nezgodan položaj ,veliki broj skupština djeluju kao njeni voljni saradnici ili odlučni branioci.

„Velika“ vlada

Porast uloge vlade,naročito u oblasti socijalne zaštite i upravljanja ekonomijom,obično se povezuje sa prebacivanjem moći sa skupština na izvršnu vlast.Ovo se događa iz tri razloga.Prvo,to dovodi do povećanja birokratije i uzdizanja njenog statusa,jer je odgovorna za vladinu politiku i nadgledanje sve većeg broja javnih servisa.Drgo,stavlja se veći naglasak na proces pokretanja politike i njeno formulisanje. Treće, velika vlada odražava veću složenost vladine politike.

Odsustvo vođstva

Skupštine odlikuje veliki broj organizacionih slabosti. Posebno zbog toga što ih obično čini nekoliko stotina formalno ravnopravnih članova, u smislu da svi mogu da glasaju i učestvuju u raspravi. Skupštine organizovane na partijskom principu, svakako su sposobnije da usvoje jasnu i usaglašenu unutrašnju i spoljašnju politiku,ali u tom slučaju vođstvo obezbjeđuju partije,samo kroz skupštine. Uglavnom je izvršna vlast,a ne skupština u stanju da odgovori na potrebu za liderstvom,pošto ima veće organizaciono jedinstvo i predvođena je jednom ličnošću,obično predsjednikom ili premijerom.

Moć interesnih grupa i medija

Ne samo da su moć i pažnja javnosti prešli sa skupština na izvršnu vlast već su izgubljeni i u korist interesnih grupa koje su van vlade. Uspon interesnih grupa ugrozio je skupštine dvostruko. Prvo,grupe su pružile javnosti alternativni mehanizam predstavljanja. Drugi faktor je taj da dok su skupštine sve više isključene iz procesa formulisanja politike, organizovane interesne grupe su postale značajnije kao predstavnici zainteresovanih grupa i izvori stručnih saveta i informacija.

Jačanje skupština

Dok se teško može ospriti da im je opao značaj kao zakonodavnih tijela i organa koji oblikuju politiku,mnogi se slažu da su ako ništa drugo, skupštine postale značajniji mehanizmi komunikacije. Mas-mediji mogu da im povećaju ili smanje značaj. Šire posmatrano, postoje dokazi da skupštine postaju sve više kritičke i nezavisne usled slabljenja partija kao veoma disciplinovanih blokova. Opšte shvatanje da su legitimitet i stabilnost političkog sistema povezani navodno djelotvornošću skupštine, garantuje da će se kad god je moć skupštine oslabljena,javiti glasovi protesta. Ravnoteža između skupštine i vlade svodi se na normativnu ocjenu i potrebi za predstavljanje i odgovornošću, s jedne strane i za vođstvom i jakom vladom, s druge.

Pojmovi:

12


Odgovornost : vlada može sebe nazvati „odgovornom“ kada odolijva izbornim pritiscima i razlikuje nepopularnost,vodeći politku koja se kreira tako da odgovori na dugoročne javne interese.

Retorika: vještina korištenja govora u svrhe ubjeđivanja i vršenja uticaja;ovaj termin može označavati zvučan,ali u suštini prazan govor.

Prijedlog zakona: predloženi zakon u obliku nacrta zakonske odredbe,ako se usvoji,prijednog zakona postaje zakon.

Makartizam: lov na vještice i bezobzirne istrahe,nalik onima koje je 50-tih god.20.-tog vijeka protiv komunista sprovodio američki senator Dž.Makarti.

Politički pluralizam: postojanje različitih političkih vrijednosti,filozofija i pokreta, naročito,takmičarski partijski sistem.

4. Političke egzekutive

Potencijalna moć političke egzekutive je toliko velika da je pretežni dio političkih aktivnosti pokušaj da se ona kontroliše ili ograniči,primoravajući je da djeluje u ustavnom okviru i da bude odgovorna narodnoj skupštiniili demokratskom biračkom tijelu. Politička egzekutiva svakako su dio poltike koji je opštoj javnosti najpoznatiji. Razlog tome je što je izvršna vlast izvor političkog vođstva.

Uloga izvršne vlasti

Izvršna vlast je grana vlasti koja je odgovorna za sprovošenje i izvršavanje i primjenu politike. Pripadnici izvršne vlasti mogu da se klasifikuju na dva načina: prvo, obično se pravi razlika između političkih i državnih službenika,i šire gledano između politike i administracike. Drugo,različiti statusni nivoi i stepeni odgovornosti mogu da se idnetifikuju u okviru izvršne vlasti. Izvršna vlast je obično piramidalna,organizovana prema jasnoj liderskoj strukturi.

U parlamentarnim sistemima,politička izvršna vlast se sastoji od izabranih političara koje je skupština izabrala i u kojoj su odgovorni. Birokratsku izvršnu vlast čine imenovani i profesionalni državni službenici čiji je posao da daju savjete i sprovode politiku u skaladu sa zahtjevima političke neutralnosti.

U poređenju sa podjelom između političkog i birokratskog, hijerarijske podjele u okviru izvršne vlasti jednostavnije je identificirati. Izvršna vlast teži da bude koncentrisana u u rukama pojedinca,odnosno vođe. Dva različita položaja ipak mogu da budu odentifikovana,iako može da ih obavlja ista osoba. Postoji šef države koji ima formalnu vlast i izuzetan simbolički značaj,a s druge strane, šef vlade, što je položaj koji sa sobom nosi poličku odgovornost i obavezu za kreiranje praktične politike. Kabineti imaju odgovornost koje se kreću od podjele moći u donošenju političkih odluka u obliku kolektivonog vođstva,do davanja savjeta i široke koordinacije izvršne politike.

13


Funkcije političke egzekutive

Zadatak političke egzekutive je da pruži vođstvo. Ova uloga donosi različite oblasti i podrazumijeva da članovi političke egzekutive ponekad obavljaju više funkcija istovremeno. Najznačajnije među njima su :

Ceremonijalne dužnosti Kontrola kreiranja politike Popularno političko vođstvo Upravljanje birokratijom Rešavanje kriza

Ceremonijalno vođstvo

Šefovi država,predsjednici vlada rade u korist države. Ta uloga je prevashodno formlna i ceremonijalna i odnosi se, npr.na državne praznike,posjete stranih zvaničnika, međunarodne konferencije, kao i ratifikaciju ugovora i zakona. Ipak njihova uloga ima veći značaj iz dva razloga,prvo oni predstavljaju centar jedinstva i političke odanosti i tako doprinose izgradnji legitimiteta. Drugo, onima na vrhu iizvršne vlasti pružaju mogućnost da se prikazuju kao nacionalne vođe što je od izuzetnog značaja za održavanje podrške javnosti i i izborni kredibilitet.

Vođstvo u kreiranju politke

Osnovna funkcija političke egzekutive je da usmjerava i kontroliše proces praktične politike. Od političke egzekutive posebno se očekuje da razvije usaglašen ekonomski i socijalni program, koji je u skladu sa potrebama složenijih i politički prefinjenijih društava i da kontroliše različite spoljne odnosu u sve više međuzavisnom svijetu, jedna od posljedica ovog je porast zakonodavne moći vlade i zadiranje u tradicionalne odgovornosti skupštine.

Popularno vođstvo

Popularnost vlade veoma je važna za karakter i stabilnost režima u cjelini. Popularnost se ogleda u sposobnosti vlade da pridobije podršku koja obezbjeđuje pristanak i saradnju opšte javnosti.

Birokratsko vođstvo

Zadatak političke egzekutive da nadgleda sprovođenje politike znači da ona ima najveću birokratsku i administrativnu odgovornost. Djelotvornost birokratskog vođstva dovodi se u pitanje. Prvo, vlade čine da političari koji su često nestručni, bez upravljačkog iskustva i administrativnog znanja da efikasno kontrolišu sve veći birokratski aparat.

Drugo, određena ministarstva imaju sopstvene interese. Treće, birokratija kao cjelina, može da štiti interese drugačije od vladini,koje podstiču da se odupre kontroli svojih formalnih političkih gospodara.

Vođstvo u krizama

14


Najveća prednost koju politička egzekutiva ima u odnosu na skupštinu jeste moguććnost da brzo i odlučno djeluje. Kada dođe do krize, vlada je ta koja nemonovno odgovara zbog svoje hijerarijske strukture i prostora koju pruža ličnom vođstvu. Uobičajeno je da u vrijeme rata, skupštine daju vladi gotovo diktatorska ovlaštenja,kao i da vlada preuzme vanredna ovlaštenja u vrijeme unutrašnjih kriza kao što su prirodne katastrofe, teroristička opasnost,privredna nestabilnost i građanski nemiri.

Moć u izvršnoj vlasti

Složena struktura izvršne vlasti može se bliže istražiti ukoliko se razmotre uloge predsjednika, premijera i kabineta.

U svakom od tri slučaja moraju se uzeti u obzir tri dimenzije moći:

Formalna dimenzija : ustavna uloga i odgovornosti službenika izvršne vlasti i institucionalni okvir u kojem djeluju;

Neformalna dimenzija: uloga ličnosti, političkih vještina i iskustva, uticaj činilaca kao što su partije i mas-mediji;

Spoljna dimenzija: političko, ekonomsko i diplomatkso okruženje vlade i šiti pritisci koji se vrše na izvršnu vlast

Predsjednici

Predsjednik je formalni šef države. Ustavni ili predsjednici koji nemaju izvršnu vlast postoje i obilježje su parlametarnih sistema, a njihove odgovornosti se prije svega svode na cerominijalne obaveze. Predsjednici su obične figure,jer izvršnu vlast vrše kabineti ili premijeri. Izvršni predsjednici spajaju formalne odgovornosti šefa države sa političkom moći predsjednika vlade. Predsjednička izvršna vlast može da bude ograničena i neograničena. Ograničena djeluje u okviru ustavnih ograničenja političke demokratije,partijskog takmičenja i nekog oblika podjele vlasti. Ovlaštenja predsjednika su u ravnoteži sa ovlaštenjima skupštine koja je odgovorna narodu. U neograničnoj predsjednik ima gotovo nekontrolisanu vlast,to znači da su ti režimi praktično diktatorski. Kongres može da objavi rat i odbaci predsjednički veto,a senat ima ovlaštenje da potvrdi imenovanja i ratifikuje ugovore.

Ključna moć američkog predsjednika je moć ujeđivanja,sposobnost da pregovara. Sposobnost američkih predsednika da ostvare namjerovano zavisi od 4 ključna odnosa: kongresom, federalnom birokratijom,vrhovnim sudom i mas-medijima.

Najvažniji je odnos koji predsjednik ima sa Kongresom, uspijeh predsjednika se često kvantifikuje na osnovu procenata uspješnosti sa Kongresom,odnosno dijela zakonodavnog programa koji Kongres usvoji.

Federalna birokratija posoji da bi služila predsjedniku,ali u praksi često djeluje kao neprijatno ograničenje.

Sud ima značajnu ulogu u američkom političkom životu jer primorava predsjednike da određuju dnevni red djelimično tako utiču na njega.

15


Posljednji ključni odnos je između američkog predsjednika i mas-medija. Mediji su bitni za predsjednike koji žele direktno da se obraćaju javnosti zaobilazeći Kongres.

Permijeri

Parlamentarne vlade imaju tri osnovna obilježja.Prvo, izvršna vlast potiče iz skupštine i tijesno je povezana sa partijskom politikom.Drugo,političku egzekutivu bira skupština,što znači da u parlamentarnim sistemima nema razdvajanja osoblja između zakonodavne i izvršne vlasti,što je odlika prsedničkih sistema. Treće, vlada je neposredno odgovorna skupštini ili bar njenom onjem domu.

Parlamentarne vlade su primorane da vladaju u skupštinama i preko njih, domse presjedničke uglavnom zasnivaju na ličnom mandatu i nezavisnom skupu ustavnih ovlaštenja.

Premijeri jesu čelnici vlade čija moć proizilazi iz vođstva u većinskoj partiji ili koaliciji partija u skupštini. Ovlaštenja koja ima premijer su skromna,kontrola imenovanja,mogučnost da se zaposle i otpuste i postave i smijene ministri.

Dvije ključne grupe odnosa premijera. Prva grupa su odnosi sa kabinetom,pojedninačnim ministrima i ministarstvima, druga sa njegovom ili njenom partijom,a preko nje sa skupštinom i javnišću. Podrška kabineta posbeno je značajna za premijere koji su imenovani kao primus inter pares(prvi među jednakima).

Savremeni premijeri su u najvećoj mjeri rezultat nastanka disciplinovanih političkih parija. Položaj premijera se dodjeljuje na osnu vođstva u partiji i njegovom nosiocu se obezbjeđuje da kontroliše skupštinu i daje osnov za stvaranje predstave o nacionalnom vođi.

Poseban nivo moći koji imaju premijeri potiče od različitih izvora:

Nivo i obim imenovanja koja vrše; Kontrola kabinetskog sistema; Mogućnost da dominiraju skupštinom; Položaj šefa državnih službenika i kontrola koju im on daje nad birokratskim

aparatom; Direktan pristup medijima;

Premijeri se nalaze na vrhu administrativnog i političkog dijela vlade, što znači da kabinet postao savjetodavno tijelno na američki način i više ne odgovara za kreiranje politike.

Obilježja prezidencijalizma:

Vođstvo sa distancom: sklonost premijera da se distaniciraju od svojih partija i vlada,prikazujući se kao autsajderi ili razvijajući sopstveno ideološko gledište;

Populističke težnje: pokušaji premijera da budu u neposrednom kontaktu s javnošću, tvrdeći da izražavaju njena najdublja nadanja i strepnje;

Personalizovane predizborne kampanje: opsjednutost novih medija ličnošću i sklonost da prikazuju vođe kao brend like njihovih partija i vlada;

16


Lični mandati: trend da premijeri imaju izborni autoritet i da se samtraju ideološkom savješću svojih partija ili vlada;

Specijalni savjetnici:tendencija da se premijeri uzdaju u pažljivo odabrane političke savjetnike,a ne u kabinete, ministre ili visoke državne službenike.

Premijeri su moćni onoliko koliko im kabineti,partije i opšti politički uslovi dozvoljavaju da to budu.

Kabineti

Gotovo sve politčke egzekutive imaju neku vrstu kabineta. Kabinet je odbor najvažnijih ministara koji predstavljaju različita ministarstva. Ovaj naziv ne treba miješati sa istoimenim nazivom koji označava malu grupu političkih savjetnika koji pomažu ministrima. Kabineti omogućavaju vladama da se kolektivno obraćaju skupštini i javnosti. Bez kabineta, vlada može da izgleda kao instrument u rukama pojedinca.Drugo,kabineti su administrativno sjedište čiji je cilj da obezbjede uspješno usaglašavanje vladine politike. Kada ne bi bilo kabineta, vlada bi se sastojala od suprotstavljenih birokratskih imeprija koje teže uvećavanju. Jansa uloga i politički značaj kabineta zavise od sistema i države. Pun sastav kabineta je centar kabinetskog sistema koji se sastoji od odbora stručnjaka za određenu oblast. Oni su u stanju detaljnije i dublje da izvuče političke prijedloge bego što to može da učini sama vlada. Ovaj sistem slabi vladu, jer jača instrumente kontrole koji stoje na raspolaganju premijeru,koji osniva odbore i određuje njihov sastav,kao i zato što kabineti u punom sastavu nemaju niti vremena niti stručnost da dovedu u pitanje prijedloge koje daju odbori. S rudge strane, bilo bi pogrešno otpisati kabinete kao pune „počasne“ institucije.

Politika vođstva

Demokratska politika možda nije uklonila potrebu za vođstvom,ali je svakako nametnula ograničenja vođstvu, naročito čineći lidere odgovornim javnsoti i stvarajući instistucionalni mehanizam kojim mogu biti smijenjeni.

Dobre strane vođstva:

Mobiliše i inspiriše ljude koji bi u suprotnom bili inertni i bez cilja; Doprinosi jedinstvu i podstiče pripadnike grupe da idu u istom smijeru; Jača organizacije, jer uspostavlja hijerarhiju odgovornosti i podjelu uloga

Opasnosti koje sa sobom nosi vođstvo:

Koncentriše moć,može da dovede do korupcije i tiranije; Podstiče poslušnost i poštovanje;jer odvrača čkide od prihvatanja odgovornosti za

sopstvene živote; Sužava raspravu,jer podržava ideje koje dolaze sa vrha,a ne odozdo

Teorije vođstva:

Vođstvo kao lični dar;

17


Vođstvo kao sociološka pojava; Vođstvo kao organizaciona potreba; Vođstvo kao političko umijeće.

Vođstvo je individualni kvalitet i izražavalo se u ličnostima onih o kojima se tradicionalno mislilo kao o ljudima sudbine. Najekstreminiji oblik ove teorije iskazuje se u fašističkom „firer principu“. On je zasnovan na ideju o jednom,vrhovnom vođi(uvijek muškarcu) koji se sposoban da sam izvodi mase ka ispunjenju njihove sudbine.

Udredsredivši se na ono što se naziva „predsjednički karakter2,Barber je kategorizovao američke predjsednike na osnovu dvije promjenljive:prvo,da li su bili aktivni ili pasivni,u smislu energije koju su ulagali u posao,i drugo, da su bili pozitivni ili negativni,na osnuvu toga kako su gledali na svoj politički položaj. Tako je odredio četiri tipa karaktera:

Aktivno-pozitivni (Kenedi,Dž. Buš Stariji, Klinton) Aktivno-negativni(Harding,Regan) Pasivno pozitivni(Nikson) Pasivno negativni(Kulidž,Ajzenhauer)

Prema alternativnom viđenju vođstva,ono je sociološka,a ne psihološka pojava.Drugim riječima,lidere stvaraju osobene socioistorijske snage. Oni ne nameću toliko svoju volju svijetu,koliko su sretdvo kojim se izražavaju historijske snage. Ličnosti pojedinačnih vođa su manje važne od širih klasnih interesa koje artikulišu.Marks je prizano a je bonapartizam izuzetak.To je pojava zasnovana na državnom udaru kojim je uspostavljena lična dikatatura u uslovima kad je buržoazija izgubila vlast,a proleterijat nije bio dovoljno razvijen da je preuzme. Također. Trocki je analizirajući staljinizam u SSSR-u,naglasio stepen u kojem je Staljinova moć bila ukorjenjena u dominaciji državne birokratije. U svom uticajnom djelu Psihologija gomila,Gistav le Bon je analizirao dinamiki psihologije gomile,tvrdeći da lideri se potčinjavaju kolektivnom ponašanju masa,a ne obrnuto. Prema trećoj teoriji,vođstvo se shvata pretežno tehnički,kao racionalno i birokratsko sredstvo.Tako je liderstvo organizaciona potreba koja proističe iz neophodnosi postojanja usaglašenosti,jedinstva i pravca djelovanja u svakoj složenoj ustanovi.Vođstvo ide uz birokratiju.Birokratsko vođstvo je u skaldu sa pravno –racionalnom vlašću,jer je u suštini bezlična i zasnovana na formalnim,pisanim pravilima.Po posljednjoj teoriji,liderstvo je u najvećoj mjeri vještački proizvod,odnosno politička vještina koja može da se nauči i primjenjuje.

Stilovi vođstva :

Lasefer Transakciono Transformalno

Osnovno obilježje lesefer vođstva jeste odbijanje lidera da se bavi pitanjima koja su van njegove ili njene lične odgovornosti.

18


Transakciono vođstvo podrazumjeva stil koji uključuje vise „miješanja“. Transkacioni lideri prihvataju pozitivnu ulogu u kreiranju politike i upravljanju vladom,ali su prevashodno motivisani pragmatičnim ciljevima.

U trećem,transformacionom stilu liderstva,vođa nije u tolikoj mjeri kordinator ili menadžer, već inspirator ili vizionar. Takve lidere podstiču jaka ideološka ubjeđenja i odlučnost i politička volja da ostvara svoje ciljeve.

Pojmovi:

Izvršna vlast: je grana vlasti koja je odgovorna za sprovođenje zakona i politike koju je usvojila zakonodavna vlast.

Kabinet: grupa najznačajnijih ministara koji se formalno i redovno sastaju,kabineti mogu da kreiraju politku li samo da budu konsultativni.

Polupredsjednički sistem: sistem vlasti u kojem posebno izabrani predsjdnik predsjedava vladom koju je izabrala skupština i kojoj je odgovorna.

Predsjednička vlada-obilježja: vlada i skupština se posebno biraju i svaka ima niz nezavisnih ustavnih ovlaštenja;uloga šefa države i predsjednika vlade ujedinjene su u kancelariji predsjednika;izvršna vlast je koncentrisana u rukama predsjdnika,dok su kabineti i ministarstva samo savjetnici koji su njemu odgovorni;postoji formalna podjela osoblja zakonodavne i izvršne vlasti;izborni mandati su nepromjenljivi.

Impičment:formalni proces smjenjivanja državnog zvaničnika u slučaju teških iličnih ili profesionalnih propusta ili zloupotreba.

Tačerizam: ideološka pozicija Margaret Tačer koja podrazumijeva slobodno tržište i jaku državu;britanski vid političkog projekta nove desnice.

Prezidencijalizam: personalizovano vođstvp u vidu izvršnog predsjednika,koje je odvojeno od partija ili drugih vladinih tijela.

Populizam koristi se za opisivanje različitih političkih pokreta, kao i posebne tradicije političke misli.

5. Birokratija

U domeni politike,pod birokratijom se podrazumijeva administrativni državni aparat,odnosno ogroman broj državnih službenika i zvaničnika koji su zaduženi da sprovode vladinu politiku,

19


drugi slijede vebera,i na birokratiju gledaju kao na poseban oblik organizacije koji se ne nalazi samo u vladi već i u svim sferama savremenog društva.

Olborov je idntifikovao sedam savremenih koncepata birokratije:

birokratija kao racionalna organizacija Birokratija kao organizaciona nedjelotvornost Birokratija kao vladavina činovnika Birokratija kao državna administracija Birokratija kao organizacija Birokratija kao savremeno društvo

Ovi suprotstavljeni koncepti i njihova upotreba ukazuju u izvjesnoj mjeri na činjenicu da se birokratija različito shvata u zavisnosti od akademske discipline. Dž. S. Mil napravio je raliku između birokratije i predstavničkih oblika vlade,vladavine izabranih i odgovornih političara. Da bi se različiti načini korištenja pojma birokratija bili jasniji,razmatraju se tri teorije:

Birokratija kao racionalno-administrativni aparat Birokratija kao konzervativni blok moći Birokratija kao izvor prevelike ponude vlade

Racionalno-administrativni model

Po Maksu Veberu, birokratija je idealan tip vladavine,zasnovan na sistemu racionalnih pravila, nasuprot tradiciji ili harizmi. Skup načela koja odlikuju bitokratsku organizaciju su :

Domeni ovlaštenja su strogo određeni i potvrđeni,regulisani zakonima ili pravilima Postoji čvrsto struktuirisana hijerarhija Posao se obavlja na osnovu pisanih dokumenata i sistema arhiviranja Vlast zvaničnika je bezlična i u potpunosti proističe iz položaja koje zauzimaju,a ne iz

ličnog statusa Birokratska pravila dovoljno su precizna da do krajnjih granica smanjuju korištenje

lčnog suda Imenova i napredak u okviru birokratije zasnivaju se na profesionalnim

kriterijumima(stručnost,administrativne vještine)

Prema Veberu osnovno obilježje birokratije je njena racionalnost,jer održava pouzdana,predvidljiva i pouzdana sredstva društvene organizacije. On smatra da je njeno povečanje nezaustavljivo. Veber je smatrao da će usvajanjem birokratskih oblika upravljanja,proces racionalizacije dovesti do toga da sva industrijska društva(komunistička ili kapitalistička) liče jedni na druge. Također,bio je svjestan da birokratija ima dva lica. Prije svega,organizaciona efikasnost bi se postigla na uštrb demokratskog učestvovanja. Birokratizacija bi osnažila hijerarhijske tendencije iako su one zasnovane na stručnosti, što znači da bi najviši službenici upravljali odozgo,a ne mase odozdo.

Model bloka moći

20


Marks je na birokratiju gledao kao na mehanizam kojim se podržavaju interesi buržoazije i brani kapitalistički sistem. Jedan od nedostataka marksističke teorije birokratije jeste da se u njoj posvećuje mala pažnja problemu birokratizacije u socijalističkim sistemima. Za Marksa i Engelsa,ovaj problem je bio praktično rijesen pretpostavkom da će birokratija,zajedno sa državom odumrijeti,nastankom besklasnog društva,što je društvenim teorteičarima ,poput Vebera i Mihelsa,otvorilo prostor za kritiku marksizma. Oni su tvrdili da je birokratija šira društvena pojava koju socijalističko isticanje zajedničke svojine i planiranja može samo da osnaži. Lav Trocki je ukazao na problem birokratskog izopačenja. Po njegovu mišljenu, spoj ruske zaostalosti i nedovoljne političke istančanosti proleterijata stvorio je uslove u kojima se državna birokratija mogla da širi i blokira naoredak ka socijalizmu.

Model prevelike birokratske ponude

U središtu ovog modela teorije birokratije nalazi se zanimanje za interese i motivaciju samih birokrata. Teorija racionalnog izbora zasniva se na istim pretpostavkama o ljudskoj prirodi kao i neoklasična ekonomija,pojednici teže ličnom ispunjenju ili ostvarivanju što većće koristi. Teorija javnog izbora dovodi se u vezi sa vridžinijskom školom političke analize, ovaj model donošenja ekonomskih odluka primjenjuje se na javni sektor. Birokratija sadrži moću unutrašnju dinamiku,koja dovodi do povećanja vlade i širenja odgovornosti prema javnosti.

Pripadnici nove desnice vjeruju da je svaki pokušaj ostvarivanja slobodnotržisne politike osuđen na propast ukoliko se moć birokratije ne ograniči ili kontroliše. Birokratija nije motivisana da ostvaruje dobit,državna birokratija je obično monopolista i zasto se ni na koji način ne može primorati da se povinuje tržišnim pritiscima. Filozofija nove desnice „privatno-dobro,javno-loše“, nameće težnju ne samo za smanjivanje državne birokratije,već i kada je to moguće za uvođenje tehnika upravljanja z privatnog sektora. Kritičari teorije javnog izbora tvrde da je ona pogrešna,jer izdvaja pojedinca iz njegovog ili njenog okruženja.

Funkcija birokratije

Birokratija ima jednu,ali ključnu funkciju. Njena osnovna briga je sprovođenje zakona koje je donijela legislatura i politike koju je usvojila politička egzekutiva. Bez obzira na formalnu potčinjenost i neutralnost,birokrate imaju značajan uticaj na politički proces i tako obavljaju niz značajnih funkcija u svakom olitičkom sistemu:

Vođenje administracije Davanje političkih savjeta Artikulacija i agregacija interesa Održavanje političke stabilnosti

Administracija

Osnovna funkcija birokratije je da primjenjuje ili sprovodi pravo i politku,njoj je posvećeno administrira vladine poslove. Zato se ponekad birokratija označava kao administracija,a politička izvršna vlast kao vlada. Ova razlika podrazumijeva da se može povući jasna razlika

21


izmežu uloge kreiranja politike koju imaju političari i uloge sprovođenja politike koju obavlja birokratija. Predstava o birokratima kao funkcionerima koji samo primjenjuju pravila i sprovode naređenja kojja su drugi donijeli,umije da bude pogrešna.Prvo,pošto veliki dio administrativnog posla neminovno ostavljen državnim službenicima,oni mogu da imaju značajnu slobodu u odlučivanju na koji će način sprovoditi politiku. Drugo, stepen političke kontrole nad birokratima veoma se razlikuje od države do države.

Davanje političkih savjeta

Politički značaj birokratije u največćoj mjeri proizilazi iz njene uloge najvažnijeg izvora političkih informacija i savjeta koje stoje na raspolaganju vladi. Praktičnu politiku stvaraju olitičari,a birokrate samo daju savjete. Tako se politička uloga državnih činovnika svodi na dvije funkcije:predstavljanje političkih opcija koje stoje na raspolaganju ministrima i razmatranje političkih prijedloga.

Artikulacija interesa

Birokratija često doprinosi artikulaciji,a ponekad i agregaciji interesa. Klijentelizam može biti koristan za politički sistem ukoliko doprinosi održavanju koncensusa.

Politička stabilnost

Važna funkcija birokratije je i da obezbjedi stabilnost i kontinuitet političkog sistema. Ta sabilnost u velikoj mjeri ovisi od statusa birokrata kao stalnih i profesionalnih javnih službenika:ministri i vlade dolaze i odlaze,birokratija je uvijek tu. Nepostojanje efikasne kontrole i odgovornosti prema javnosti dovodi do korupcije.

Organizacija birokratije

Organizovanost birokratije je važna iz dva razloga,prvo, ona utiče na djelotvornost upravljanja vlade i stepen političke kontrole i odgovornosti prema javnosti. Sve birokratije su na neko način organizovane prema svrsi. Ovo se postiže stvaranjem deartmana,ministarstva i organa koji su odgovorni za određene oblasti politike. Najznačajnije obilježje funkcionalno definisane birokratije jeste stepen centralizacije,odnosno decentralizacije. Federalna birokratije djeluje pod formalnom vlašću predsjednika kao šefa administracije. Ali toliko je složena i teška za upavljanje ,tako da svi predsjednici imaju problema da usaglase i usmjere njene aktivnosti. Jedan od razloga ovakve podjeljenosti je to što se odgovornost je to što se odgovornost federalne vlade poklapaju sa odgovornostimavlada na nivou država i lokalnom nivou,čija je saradnja neophodna za uspješnu primjenu programa. Drugi razlog je uticaj podjele vlasti. Treći razlog je što postoji napetost između stalnih državnih službenika,koji se postavljaju na jedan od nivoa administracije na osnovu takmičarskih javnih ispita i znatno manjeg broja plitičkih postavljenika na takovanom nivou C. Jedna od prednosti jedinstvene državne službe jeste da podržava doktrinu ministarske odgovornosti,koja obezbjeđuje da imenovani zvaničnici u krajnjoj mjeri budu odgovorni izabranim političarima,a preko njih i javnosti. S druge strane, zastupnici reorganizacije tvrde da se nastanak djelimično nezavisnih agencija(prije svega kvangoa) može nadoknaditi poboljšanjem kvaliteta usluga korištenjem

22


ugovora i drugih vidova definisanja željenih rezultatta. Drugi problem je taj da uveđenje tehnika upravljanja,ustrojstva i sve više osoblja iz privatnog sektora može da slabi etiku javnog sektora koju je državna birokratija težila da izgradi. Treći nedostatak je taj da može da dođe do veće centralizacije i kontrole vlade.

Izvori birokratske moći

Posebnu zabrinutost zbog moći birokratije izražavaju ljudi na političkoj levici i desnici koji odbacuju uobičajeno shvatanje o neutralnosti državnih službenika. Nova desnica insistira da državni činovnici zainteresovani za sopstevnu korist podstiču širenje države i zato često pružaju otpor neoliberalnim,slobodno tržišnim birokratijama.

Tri osnovna izvora birokratske moći:

Strateški položaj birokrata u političkom procesu Logistički odnos između birokrata i ministara Status i stručnost birokrata

U svim modernim državama,politički proces je uređen na takav način da otvara značajan prostor za uticaj državnih službenika. Najvažniji je pristup informacijama koji činovnici imaju kao politički savjetnici i kontrolisanje njihovog toka ka ministrima i šefovima.

Veze koje su uspostavljene između birokratije i organizovanih interesnih grupa još više osnažuju njen položaj. Birokratija je u mogućnosti da stvori moćne saveze i igra ključnu ulogu u foormulisanju i ocjeni političkih opcija,što je dovelo do nastanka političkih mreža,odnosno složenih odnosa između visokih birokrata i predstvanika interesnih grupa koji su uglavnom prilično otporni na uticaj javnosti i izabranih političara. Za vođenje različitih politika političari mogu da traže alternativne izvore savjeta,ali su prinuđeni da sprovođenje politike prepuste birokratiji,organizovanoj kao jedinstveno tijelo ili niz kvanziagencija. Drugi izvor birokratske moći su operativne veze i raspodjela koristi između ministara i državnih službenika. Postoje razlozi na osnovu kojih se može vjerovati da ovaj odnos u stvarnosti može biti drugačiji,pa i obratan,prvi razlog je taj što broj vodećih birokrata daleko nadmašuje broj političara. Drugi činilac jeste razvoj karijere državnih službenika i izabranih političara. Osim u sistemu „plena“ državni službenici su stalni,pošto ostaju na funkciji bez obzira na promjenu vlade. Treća prednost koju državni službenici imaju je ta da su u potpunosti posvećeni davanju savjeta za vođenje određenih politika.

Posljednji izvor birokratske moći je status i ugled koji često se pripisuju državnim službenicima. Osnovni uzrok tome je njihova stručnost i specijalističko znanje.

Kako se birokrate mogu kontrolisati

Potreba za kontrolisanjem birokratije ukazuje na različit bojazni. Nekontrolisana moć birokratije vodi do propasti predstvaničke i odgovorne vlade. Osnovni oblici kontrole nad birokratijom :

Stvaranje mehanizma političke odgovornosti

23


Politizacija državne službe Stvaranje kontrabirokratije

Politička odgovornost

Najrazvijeni sistem kontrole izvršne vlasti postojao je u režimima državnog socijalizma gdje je hijerarhijski uređena mreža partijskih organa stvorena da paralelno upravlja državnom administracijom i da je nadgleda. U liberalnim demokratijama,poltička kontrola u najvećoj mjeri zavisi od poštovanja ministarske odgovornosti. Mogućnost da se obezbjedi politička kontrola,ograničena je zbog tri činioca. Prvo, stručnost,veličina i složenost savremene birokratije čine djelotvornu kontrolu ministara bukvalno nemogućom. Drugo,ministri su nevoljni da žrtvuju svoje poltičke karijere podnošenjem ostavki zbog propusta činovnika,a premijeri nerado podstiču ostavke koje privlače negativnu pažnju. Treće,skupštine obično nemaju dovoljno stručnosti i političke volje da ministre i državne službenike podvrgnu djelotvornoj kontroli. Kontrola legislative može da doprinese političkoj odgovornosti. Djelotvorna skupštinska kontrola zavisi od obima finansija. Kontrola susatva nad birokratijom prije svega postoji u sistemima u kojima je administrativno pravo ustanovljeno kao poseban dio prava. Birokrate se na više formalnih i neformanih načina mogu učini odgovornim javnosti.Jedan od njih jeste sistem ombudsmana.Ovaj sistem pruža mogućnost da se izađe u susret individualnim žalbama, ombudsmani rijetko djeluju snagom zakona i obično nemaju direktna sredstva za provođenje svojih odluka. U neformalne pritiske na birokratiju spadaju oni koje vrše mas-mediji i dobro organizovane interesne grupe.

Politizacija

Jedan od uobičajenih načina političke kontrole jeste prenošenje ideološkog entuzijazma aktuelne vlade na najviše birokrate. Želja za politizovanjem pripadnika najviših nivoa birokraije proističe jednostavno iz potebe za obezbjeđivanjem veće odanosti i posvećenosti nego što bi vjerovatno pružili poltički nepristrasni državni činovnici. Politička posvećenost ima i negativne strane.Prvo,politizacija je u potpunoj suprotnosti sa idejom preofesionalne i stalne državne administracije. Osim toga,u državnoj administraciji teško je istvoremeno imati poltičku posvećenost i meritokratiju.Ozbiljnija opasnost je ideološki entuzijazam koji može onemogućiti državne služebnike da primjete nedostatke političkih prijedloga.

Kontrabirokratija

Posljednji mehanizam poltičke kontrole jesu strukture stvorene da pomognu poltičarima ili da djeluju kao protivteža zvaničnoj birokratiji.Najjednostvaniji među tim sistemima je korištenje političkih savjetnika ili autsajdera koji su sada odlika gotovo svih savremenih država. Svrha kontrabirokratije je da ublaži neravnotežu koja postoji između amatreskih,privremenih i izrazito manjinskih političara i njihovih stručnih,stalnih i profesionalnih službenika. Ovaj oblik ima svoje nedostatke:ona dovodi do udvostručenja vladinih agencija i tako izaziva sukobe ovlaštenja i unutar same birokratije,zatim kontrabiirokraija može prije da uveća nego da riješi problem poltičke kontrole. Mogućnost da se okruže odabranim savjetnicima,koja

24


stoji na raspolaganju političarima,stvara opasnost da se odvoje od političke realnosti i da čuju samo ono što žele.

Pojmovi:

Birokratija: odnosi se na različite pojave,kao što su vladavina zvaničnika koji nisu birani,administrativni vladin aparat i racionalni način organizovanja.

Teza o konvergeniciji:teorija prema kojoj političko-ekonosmki činioci uslovljavaju da kapitalističke i socijalističke države postaju sve slučnije.

Menadžersvo:teorija po kojoj su u savremenom društvu na mjesto klasnih došle podjele zasnovane na upravljačkom položaju i birokratskoj moći,tehnokratija.

Administracija: se upotrebljava za označavanje najvažnijeg osoblja u izvršnoj grani vlasti.Administracija je koordiniranje i sprovođenje politike.

Klijentelizam:odnos u kojem vladini organi služe intersima grupa klijenata,za čije su regulisanje i nadgledanje odgovorni.

Korupcija je staje moralne iskvarenosti.To je kvazipravni pojam koji označava propust da se na odgovarajući način ispunjavaju javne odgovornosti,zbog sleđenja spostvene koristi.Ima materijalno ili usko financijsko obilježje.

Departmentalizam se odnosi na centrifugalne sile u birokratskoj strukturi koje jačaju identitet pojedinačnih ministarstava ili agencija.

Novo javno upravljanje jste korištenje upravljačkih tehnika privatnog sektora u vladi i prenos vladinih funkcija na privatna tijela.

Balkanizacija:podjela političke jedinice na mnoštvo sukobljenih entiteta.

Loša administracija:neodgovarajuće korištenje ovlaštenja,pristrasna primjena pravila,nepoštivanje procedura.

Doktrina ministarske odgovornosti definiše odnos između ministara i njihovih ministarstava.Ima dvije osnovne osobine:Ministri su odgovorni za djelovanje i propuste u svojim ministarstvima i ministri su odgovorni skupštini.

Ombudsman je službenik države koji je postavljen da štiti prava građana u određenoj oblasti i istažje žalbe na lošu administraciju.(od neodgovarajuće upotrebe ovlaštenja do nepoštovanja procedura i nestručnosti).

25

savremena politologij1.docx

Documents