Anioy Anioty - Istoty niematerialne poredniczce midzy ludmi a Bogiem, zwyk le uosabiajce doskonao i dobro. Przedstawia si je najczciej jako piknych mczyzn z wielkimi biaymi skrzydami, czasem jako pulchne uskrzydlone dzieci (na wzr amorkw). Biblia (ST) - 1) Anioy z ognistymi mieczami strzeg wejcia do Edenu i drogi do drzewa ycia po wygnaniu czowieka z raju. 2) Anioowie towarzysz Bogu, gdy odwiedza Abrahama przed zniszczeniem Sodomy i Gomory. 3) Dwaj anioowie udaj si do Sodomy i zamieszkuj w domu Lota. Ich niezwyka uroda wzbudza dze w miesz kaficach miasta, tak e domagaj si od Lota, by im ich wyda. Za kar anioowie poraaj wszystkich tych mczyzn lepot. Potem wyprowadzaj Lota i jego rodzin z poncej Sodomy. 4) Anio Paski powstrzymuje Abrahama przed zoeniem ofiary z Izaaka. 5) Sen Jakuba patrz: sen. Biblia (NT) - 1) Anio zwiastuje Maryi, e zostanie matk Syna Boego. 2) Pasterze zostaj powiadomieni przez Anioa Paskiego, e narodzi si Zbawiciel. 3) Anio ostrzega Jzefa przed zamiarami Heroda i nakazuje mu uda si do Egiptu. 4) Anio Paski zstpit z nieba (...) odsunt kamie z grobu Chrystusa. Posta jego janiata jak byskawica, a szaty jego byty biate jak nieg. (Mt. 28,3). Kiedy trzy Marie przyszy, by namaci ciao Jezusa, anio rzek do nich: ...szukcicie Jezusa Ukrzyowanego. Nie ma Go tu, bo zmartwychwstai, jak powiedzia. (Mt. 28,5-6). 5) W widzeniu w. Jana anioowie odgrywaj niezwykle wan rol. To oni piecztuj na ~zol~nch sugi Boga naszego, oni trbi w kolejne siedem trb zapowiadajcych kataklizmy, ktre niszcz ziemi. w. Tomasz z Akwinu Anioowie s bytami porednimi midzy czowiekiem a najdoskonalszym bytem Bogiem. Jako czyste inteligencje pozbawione s pci. "Pie o Rolandzie" - 1) Przez anioa Bg oznajmia Karolowi Wielkiemu, by przekaza miecz Durendal jednemu ze swoich

hrabiw i wodzw. Wadca oddaje najdoskonalszy z mieczw najdoskonalszemu ze swoich parw - Rolandowi. 2) Kiedy Roland umiera, ofiarowuje Bogu swoj praw rkawic. Bierze j z jego doni anio Gabriel. 3) Anioowie Cherubin, Micha i Gabriel nios dusz hrabiego Rolanda do raju, by zoy j przed tronem Boga. Anonim zw. Gallem "Kronika polska" - 1) Do Gniezna przybywaj dwaj anioowie i udaj si do ksicia Popiela, ktry wituje postrzyyny swoich synw. Jednak nie zostali zaproszeni na uczt, lecz (...) odpdzeni w krzywdzcy sposb od wejcia do miasta. 2) Odpdzeni od ksicych wrt anioowie udaj si do chaty oracza Piasta, ktry take obchodzi uroczysto postrzyyn swego syna. Zostaj tu przyjci, mimo ubstwa gospodarzy, bardzo serdecznie. Za ich spraw skromny poczstunek, ktry przygotowaa ona Piasta, staje si obfit uczt. Cudowne rozmnoeniejada zebrani traktuj jako wrb niezwykych losw Piastowego syna, ktremu anioowie nadaj podczas postrzyyn imi Siemowita. "Lament witokrzyski" (Posfuchajcie, bracia mita...) Stojc pod krzyem, Maria czyni wyrzuty anioowi Gabrielowi, e zwiastowa jej wielk rado, a tymczasem jej udziaem jest niewysowione cierpienie, poniewa patrzy na mki swojego Syna. J.W. Goethe "Faust"-Po mierci Fausta anioy tocz walk o jego dusz z szatanami. To one zwyciaj i Faust nie zostaje potpiony. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Kobieta jest istot tak pikn, e urody zazdroszcz jej nawet anioowie. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) W celi Konrada anioowie wyjawiaj, e to one uprosily Boga, by bohater zosta oddany w rce wroga i przeszed prb. 2) Po wielkim monologu Konrada, w ktrym wyraa on bunt przeciwko Bogu, anioowie walcz z diabami o jego dusz. 3) W scenie sdu nad Konradem anioowie dziel si na dwa chry. Jeden oskara go, drugi broni, mwic, e on kochat Nard, on kocha wiele, on kochat wielu. Zwyciaj 1

anioowie-obrocy i Konrad nie zostaje potpiony. J. Sowacki "Anhelli" - 1) Anielica Eloe opiekuje si grobami wygnacw, bo sama zostaa wygnana z Nieba za mio do czowieka. 2) Dwaj anioowie, wysannicy Boga, przybywaj do osady wygnacw i s wiadkami strasznych scen, jakie si tam dziej. 3) Anielica Eloe zabiera ciao zmarej Ellenai i na swoich skrzydach skadaje do grobu. 4) Dwaj anioowie, ci sami, ktrzy przed wiekami odwiedzili Piasta, przybywaj do Anhellego, by obwieci mu bliski ju koniec jego ziemskiej wdrwki. 5) Kiedy za spraw Szamana dziecko wywouje dusz upionego Anhellego, ukazuje si onajako duch majcy posta pikn i barwy rozmaite i skrzyda biaie na ramionach. A ujrzawszy si wolnym poszed w Anio~ na wod i po supie wiat~oci ksiycowej odchodzit na poudn ie, do ojczyzny Anhellego. Gdy na rozkaz Szamana musi powrci do ciaa modzieca, czyni to ze smutkiem. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Anioowie powstrzymuj hrabiego Henryka przed skokiem w przepa, do ktrego nakania go Szatan. J. Drda "Igraszki z diabem" - 1) Anio codziennie odwiedza starego pustelnika, ktry ywi si korzonkami i szaracz, i przynosi mu z Nieba chleb paski. Ten sam anio ujawni potem, jakie kary czekaj bezwzgldnego zbja i pozbawionego wspczucia dla ludzi pustelnika, jeli nie zmieni swego postpowania i nie odpokutuj za grzechy na ziemi. 2) Anio z ognistym mieczem pojawia si w Piekle i wspomaga dzielnego onierza w jego walce z diabami 0 odzyskanie cyrografw na dwie niewinne dziewicze duszyczki. J. Andrzejewski "Teraz na ciebie zagada" - W opowieci Adama o pocztkach rodzaju ludzkiego Bg, kiedy wypdzi przekltych (...) z rozkoszy Edenu (...) postawi u bram Raju Anioia z mieczem pomienistym, aby strzec drogi do drzewa ywota. Z. Herbert "Sidmy aniot" - W niebie - jak si okazuje - panuje wzorowy porzdek: kady anio ma swj zakres czynnoci, i tak: Rafael - stroiciel chrw, Azrael

- kierowca planet, Gabriel podpora tronu, Micha - hetman zastpw, Azrafael - dekorator wiata, Dedrach - apologeta i kabalista. Natomiast sidmy anio jest w peni niedoskonay: na imi ma Szemkel, jest czarny i nerwowy, chodzi w starej wyleniatej aureoli. Herbert zastosowa tu zasad odwrconej karty: mimo e na niego sarkaj inni anioowie, a malarze maj kopoty z poprawianiem jego urody, to wanie on jest najbardziej anielski i po ledzku czowiekowi bliski. Trudni si bowiem przemytem grzesznikw do nieba. By nawet a to wielokrotnie czasu na polerowanie aureoli. Czy nie jest to wanie anielski anio? * "Czowiekowi czowiek wci jeszcze jest bliszy anieli anio". (G. E. Lessing) * "O anioach i anielstwie wol nie wspomina, to nie moja sprawa, nie znam si, nie czuj". (J. Andrzejewski)

Antyutopia Antyutopia - W przeciwiestwie do utopii, ktrajest wizj idealnego, egalitarnego, sprawiedliwego spoeczestwa, antyutopia jest utworem satyrycznym, omieszajcym, parodiujcym dziea pisarzy utopijnych lub brutalnie przedstawiajcym nieprzystawalno piknych teorii do rzeczywistoci. Elementy antyutopii pojawiy si ju w owieceniu w powieci sentymentalnej J. Swifta "Podre Guliwera". adna z odwiedzanych przez Guliwera krain (z wyjtkiem pastwa rozumnych koni) nie jest doskonaa: ani Krlestwo Liliputw, ani Bromdingnag (pastwo olbrzym w). Wady ustrojw i niedoskonaoci w or ganizacji spoeczestw s te same, ktre charakteryzuj Europejczykw (zawi, rywalizacja, walka o wadz, ch zysku, przemoc wobec sabszych). Ii.G. Wells "Wojna wiatw" Marsjanie, ktrzy napadaj na ziemi i chc okaleczy ludzko, w rzeczywistoci obnaaj tylko pustk i jaowo sytych ''oszorobw, ktrych

cywilizacja i tak a'ezeniej czy pniej ulegaby zaga~e. W sytuacji grocej ze strony Marsjan apokalipsy groteskowo, ale i~onie wyglda waciciel, ktryjako l~dyn warto chce ratowa walizk Z~lonami zotych suwerenw. Nie na ley mie zudze co do intencji napastnikw, ktrzy faktycznie wydobywaj tylko to, co na Ziemi byo dalekie od ideau: cywilizacja, postp - z tym koniec! adnych koncertw przez jaki milion lat nie bdzie ani wystaw obrazw. Marsjanie uwiadomili Ziemianom, e mog by inne, starsze od naszego wiaty, doskonalsze i grone dla cywilizacji ludzkiej. J. Zamiatin "My" Dowiadczenia pierwszych lat budowania socjalizmu w Rosji prowadz Zamiatina do bardzo pesymistycznych wnioskw na temat przyszoci wiata podporzdkowanego jedynej susznej ideologii. Tworzy on w swojej powieci wizj spoeczestwa, w ktrym jednostki konsekwentnie pozbawiane s indywidualnoci ludzie nie maj nawet imion, s tylko numerami. Nieustanna inwigilacja odbiera im wszelk prywatno, a jakiekolwiek uczucia s surowo zabronione. Prba buntu, jak podejmuj bohaterowie, koczy si niepowodzeniem. Tej rzeczywistoci, w ktrej yj, nie mona zmieni. Nie jest jednak Zamiatin do koca pesymist. Skoro s tacy, ktrzy si buntuj, by moe jest jeszcze jaka nadzieja dla wiata. A. Huxley "Nowy, wspaniay wiat" - Pisarz ukaza w powieci rezultat obdnego i konsekwentnego totalitaryzmu w obrazie Stanw Zjednoczonych wiata, a dokadniej Europy Zachodniej pod rzdami Kierownika Generalnego, Jego Fordowskiej Moci, Mustafa Monda. Jest to prognoza dla wiata, ktry uleg szokowi przyszoci (termin Toflera) i opiera ca sw przyszo na najnowszych odkryciach naukowych, pozwalajcych sterowa i manipulowa czowiekiem ju w momencie jego poczcia, niszczc w ten sposb wszelk wolno i indywidualno. Sw anty utopi Huxley otwiera relacj: Nad gwnym wejciem napis: Londyski Orodek Wylgu i

Przysposobienia. Poniej: Komunikacja. Standaryzacja. Stabilizacja. W tym Nowym Swiecie czas liczy si od narodzenia Henry'ego Forda (konstruktora pierwszego samochodu i sprawcy obdnej ery samochodowej). Jest to wiat, gdzie w wyniku oszaamiajcego rozwoju techniki ludzko zostaa zupenie odczowieczona. Zostaje te poddana ostrej, naukowej tresurze, ktra sprawi, e kady osobnik bdzie dziaa jak automat. Bo postp nie ogranicza si tylko do wylgu embonw, chodzi te o to, aby kadego przeznaczy do odpowiedniej pracy i wyspecjalizowa tylko w tym zakresie. Dziki nowoczesnym technikom czowiek ma tu by idealnym (bo bezkrytycznym) odbiorc rozkazw. S. eromski "Przedwionie" - W wyniku rewolucji w Baku wcale nie wyania si nowy, wspaniay wiat, a wrcz odwrotnie: jest to rzeczywisto, w ktrej do gosu dochodzi przemoc i prawo pici. Przestaje si liczy prywatno (poczynajc ju od prywatnych kosztownoci i pienidzy a do jednakowych pogldw politycznych). Z przeciwnikami rozprawa jest krwawa i radykalna. Ten nowy wiat jest te rzeczywistoci, w ktrej zabija si wszellcie pikno (symboliczna scena grzebania trupa modej, piknej Ormianki). M.A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" - Czas powieci to rzeczywisto lat dwudziestychtrzydziestych w Mosk wie. Ju doskonale wida, jaki jest ten porewolucyjny, "wspaniay" wiat. Nie ma w nim miejsca na prywatno, a wszelkie przejawy indywidualizmu s tpione. Obowizuje jeden ustrj ijeden wiatopogld. Ludzie, skupieni na zaspokajaniu swoich najniezbdniejszych potrzeb (mieszkanie, jedzenie, ubranie), nie maj czasu na mylenie. I o to wanie chodzi. Nagradzani s ci twrcy, ktrzy tworz zgodnie z obowizujc ideologi, "nieprawomylni" s przeladowani, np. Mistrz. Mno si tajemnicze zniknicia osb niewygodnych, a za apwk wszystko mona zaatwi. Rozbudowany zosta system inwigilowania obywateli i donosw. Miejscem, gdzie izoluje si opornych lub krnbr 2

nych indywidualistw, jest szpital psychiatryczny. G. Orwell "Folwark zwierzcy" Jest to wizja formowania si pastwa totalitarnego. Zwierzta, ktre nie chciay pracowa na ronesa (one miay tylko obowizki, on mia tylko przywileje), dokonay przewrotu, przejy wadz. Orwell pokazuje drog porewolucyjnego systemu, ktr da si streci: od utopii do jej zaprzeczenia (antyutopii). Wszystkie pocztkowe demokratyczne ustalenia, majce suy dobru obywateli, s powoli, ale systematycznie i konsekwentnie amane. Wyszkolone psy (policja) bd doskonaym aparatem ucisku obywateli. Napoleon jako wadca absolutny i despotyczny potrafi rzdzi, otumaniajc poddanych demagogicznymi hasami: to dla waszego dobra pijemy mleko i jemy jabka. Motoch ma pracowa i sucha wadzy, a jej yje si coraz lepiej i apetyt ronie w miar jedzenia. Funkcjonuje tu bardzo wygodne haso: my - reszta wiata, przy czym cae zo, niepowodzenia systemu mona zoy na tzw. wroga ludu, ktry nie pi. G. Orwell "Rok 1984"-Utwr o podobnym charakterze jak "Folwark zwierzcy". Panujcym w Oceanii ustrojem jest angsoc, oparty na przemocy, okruciestwie, nienawici (urzdowy Tydzie Nienawici) i propagandzie sukcesu: gos z teleekranu trajkota o wy'to pie surwki i przekroczeniu Dziewitego Planu Trzyletniego. Obywatele s inwigilowani (dziaa Policja Myli), donosz ssiedzi, a nawet wasne dzieci (Liga Kapusiw). Ludzie yj w warunkach nieludzkich: wszystkojestracjonowane, brak ywnoci (np. czekolad mona kupi na czarnym rynku, a po maso jedzi si na wie i szmugluje do miasta), mieszkania, sklepy i kawiarnie s obskurne, brudne. O wszystkim decyduje Wielki Brat, Idry ma swoich stranikw w postaci O'Bena, ktry uwiadomi Winstona, co do praw w tym wiecie: rzdzimy materic~ bo rzdzimy umysami. Rzeczywisto mieci si w mzgu (...), to my ustanawiamy prawa przyrody (...). Czy powoli wyania ci si obraz tworzonego przez nas wiata? Jest

dokadnym przeciwiestwem idiotycznych, hedonistycznych utopii (...) Dawne cywilizacje twierdZiy, e opieraj si na wartoci, nasza budowana jest na nienawici. Postp w naszym wiecie oznacza postp blu (:..) Tniesiemy sztuk, literatur, nauk ". W. Golding "Wadca much" - Na bezludnej wyspie chopcy rozpoczynaj tworzenie nowego pastwa od zera, wybieraj przywdc, ustanawiaj prawa, ktre miayby szanowa obywateli i ich wolno. Zaczyna si idealnie: chc budowa szaasy, podzielili funkcje, msj mdrego przywdc - Ralfa. Goldihg chce jednak powiedzie, e utopie nie maj szans realizacji i wczeniej czy lZniej, za spraw samych obywateli, zaxnieniaj si w swoje zaprzeczenie. Pod dowdztwem Jacka chopcy po~auj si bowiem silni, bezkarni, uwie~, e prawo dyktuje silniejszy. Kolejne Z~jstwa bd potwierdzeniem gorz~j prawdy historycznej a do finao~'~go polowania na Ralfa, ktre pokae, l~k atwo zrczny demagog moe maniP~Iowa th~mem. S. Grochowiak "Utopia" - Poeta dowodzi prawidowoci ludzkiej natury, polegajcej na potrzebie tworzenia mitw, ideaw; jednym z nich jest myl o idealnym pastwie - Utopii. Kolejne epoki potwierdzay zudno takich marze (palone czarownice, mason, ktry rozkada bomby, wrogowie Utopii mieszkajcy w chlewiku). poeta pokazuje sztuczno takiego idealistycznego wiata: na Utopii zaczto od wdziewania peruk. Rzeczywisto za jest brutalnie konkretna i daleka od umownoci: goy, przeraony ydek, ktry gryzie czosnek, ma katar i nie chce wstpi do wojska. Poeta pyta: gdzie podziaa si wyspo?. W. Szymborska "Utopia" - Tu rzeczywisto przypomina biblijny raj (Pewno Niewzruszona, jezioro Gbokiego Przekonania, jeli jakie zwtpienie, to wiatr je rozwiewa, krzaki a uginaj si od odpowiedz~~. Jednak wyspa jest bezludna, a lady stbp prowadz do morza. Skd taki powszechny exodus? Poetka jest ptzekonana o wyszoci ycia (tej bezpowrotnej topiely nad

wszelltimi teoami i idealnymi systemami, ktre zawsze zawieraj jakie elementy tak dobre, e a skierowane prceciwko czowiekowi. * "Mimo powabw wyspa jest bezludna, a widoczne po brzegach drobne lady stp bez wyjtku zwrcone s w kierunku . morza. Jak gdyby tylko odchodzono std". (W. Szymborska) * "Utopi ju nie raz widziano jako wysp czsto, t na Morzu rdziemnym obrcon ku socu. Byo to w czasach ujedania aniow biednych anemicznych zwierzt Ktrych pyski zmczone zwisaj w otarzach. Gdzie podziaa si wyspo? Pyn nad twym szkieletem statki adowne w ledzie". (S. Grochowiak)

Apokalipsa Apokalipsa (z greckiego apokalypsis objawienie, odsonicie) - To szczeglny rodzaj wypowiedzi, przedstawiajcej tajemnice czasw ostatecznych, wyjaniajcej sens dziejw, zawiera prorocz wizj wydarze towarzyszcych kocowi wiata. W Biblii zwaszcza Objawienie w. Jana. Celem jej jest przedstawienie dla' pokrzepienia serc ostatecznego triumfu dobra nad zem. Biblia (ST) - 1) Ksiga Izajasza, ktra naley do tekstw profetycznych. Jest to wypowied prorokaIzajasza przepowiadajcego czas gniewu boego i kary boej za wszelkie grzechy i nieprawoci: Albowiem dzie pana zastpw przyjdzie na kadego pysznego i wyniosego i na kadego wywyszonego. Zapowiada ludowi izraelskiemu gniew Pana, ktry ziemi obrci w pustyni ( 13,9) na podobiestwo Sodomy i Gomory (13, 19). 2) Ksiga Ezechiela - wypowied proroka utrzymana w podobnym tonie jak Izajasza, zapowied spustoszenia ziemi i wygubienia ludzi za grzechy: idzie czas, przyblia si dzie (7,12). Pojawiaj si obrazy zagady: ogie, mier, mr, anioowie z mieczami ognistymi jako symbole kary boej (9). 3)

Ksiga Daniela - mwi o odwrceniu si Izraelitw od pana, szerzcym si grzechu, amaniu praw boych: zgrzeszylimy i przewrotniemy czynili i nieboniemy si sprawowali (...) i nie suchalimy sug Twoich (9, 5-6), std zapowied kary, ktra ma nadej. Biblia (NT) Objawienie w. Jana - ostatnia ksiga Nowego Testamentu, zamykajca cao Historii witej. Jej autorstwo przypisuje si jednemu z uczniw Chrystusa, w. Janowi, ktry napisa j na zesaniu na wyspie Patmos w czasie przeladowania pierwszych chrzecijan. Apokalipsajest wizj walki dobra ze zem, obrazem sdu ostatecznego. Pena jest niejasnych, nie zawsze jednoznacznych symboli, np. Baranek (ofiara Chrystusa), Babilon (symbol pogaskiego wiata, bawochwalstwa), cztery zwierzta (czterech ewangelistw), bestia i siedmiogowy smok (szatan), kobieta przyodziana w soneczn szat (zwyciska Matka Boska). Ksiga obfituje w wiele obrazw zagady (szaracza, ogie), cechuje j te symbolika liczb, np. sidemka jest cyfr bosk (siedem aniow, siedem trb), za liczba 666 symbolizuje besti (Szatana). Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" Naprzeciwko siebie stany dwa obozy: arystokracji na czele z hrabi Henrykiem i ludu, ktremu przewodzi Pankracy. Nie jest to nawizanie do biblijnego motywu walki dobra ze zem, bo oba ugrupowania opanowane s przez szatana. Arystokraci s tchrzliwi, sprzedajni, nieludzcy, za lud optany jest dz mordu (nam jedno - bydo czy panw rnc~ i zniszczenia. Krasiski nawizuje do Heglowskiego teatru his- . torii, gdzie ludzie s tylko wykonawcami woli Ducha wiata, tote w "nie-Boskiej komedii" Bg nie traci kontroli i nad tym, co ludzie robi i zjawi si, gdy bd odgrywali komedi "niebosk" (szatask), aby ich osdzi. Patrz: rewolucja, teatr wiata, zo. J. Kasprowicz "Dies irae" Wizja koca wiata i sdu ostatecznego przedstawiona w sposb ekspresjonistyczny. Zgodnie z zapowiedzi biblijnych prorokw, na gos trb 3

wzywajcych na sd . boy rozstpuje si ziemia i z jej szcze- : lin wypeza cae zo: mije, pijawki, jaszczurki. Na wiecie szaleje niszczcy ogie, sycha pkanie blokw skalnych i szum wichru nioscego zagad. Trby wzywaj na sd zarwno ywych, jak i umarych. Temu katastroficznie pokazanemu widowisku przypatruje si zimny, lodowaty Bg. Patrz te: katastrofizm. J. Kasprowicz "wity Boe, wity mocny" - Obraz ostatnich chwil istnienia ludzkoci. Dominuj barwy ekspresji: czerwie poarw i czer chmur oraz wiata zapadajcego si w nico. Niebo pka z ogromnym hukiem, znikaj gry, lasy wal si w rozpadliny ziemi. Na tle tych zhiperbolizowanych obrazw odbywa si walka archanioa Michaa (dobro) z Szatanem (zo). J. Czechowicz "modlitwa aobna" - Katastroficznej wizji zbliajcej si zagady wiata (wiat nieistnienia skryje nas), ktra w wierszu pojawia si na zasadzie przeczucia (czas przyszy: bdzie si toczy wielki grom), towarzyszy typowo apokaliptyczne obrazowanie: zrz ogniowa kra, wodnista chusta skryje nas. Przeraony nadcigajc zagad czowiek, zwraca si do Boga (skrytego w firmamentu konchach) z modlitw o ratunek. J. Czechowicz "al" - Oba utwory pochodz z tego samego tomiku ("Nuta czowiecza", 1939) i oba utrzymane s w podobnym nastroju przeczucia nieuchronnego kresu: znia si wieczr wiata tego. Powtarza si obrazowanie przypominajce biblijn apokalips: blask, huk, czerwony udj, pomienie, pacz i krzyki ludzi. Katastrof, ktra nadejdzie, wyraa metafora: roztrzaskane szybki synagog. Patrz te: katastrofizm. Cz. Miosz - "Roki" - Obraz wiata pograjcego si w ostatecznej zagadzie. Zapowied zbliajcej si apokalipsy ujawnia si przez obserwacj wszechwiata - obokw, ziemi, nieba, a take ludzi, uwikanych w konkretny czas historyczny, ktry wanie ma si wypeni, std tytu "Roki" jako co nieuchronnego. Powtarza si

motyw ognia (ywio zagady), popiow, dymu, pogorzeliska. K.I. Gaczyski "Koniec wiata" Apokalipsa pokazana groteskowo: zderzenie przeraenia majc nadej zagad z kpin i artem. Rzeczywisto pokazana jako kompletny chaos i cakowity brak logiki: z kociow uciekli wici, ulicami id pochody protestujcych przeciwko kocowi wiata, bij dzwony na trwog, przewracaj si sklepy, cyrki (...) i rne ubikacje. Jest to apokaliptyczna wizja sugi boego !ldefonsa, w ktrej miech jest tylko form zagodzenia lku przed mogc naprawd nadej katastrof. S. eromski "Przedwionie" Elementy wizji apokaliptycznej pisarz wykorzysta w przedstawieniu rewolucji w Baku. Wydoby aspekty grozy, mordu, destrukcji. Pokaza rzeczywisto, ktra sprowadza si do porachunkw ormiaskotatarskich, nieposzanowania adnych praw. Jedyne, ktre istnieje, to prawo silniejszego lub prawo ulicy. Krew pynie ulicami jako rzeka wieloramienna. Rewolucja to take mier wszelkiego pikna (oskarycielska wymowa trupa modej Ormianki). T.S. Eliot "Wydreni ludzie'' ~'~'iersz reprezentuje nurt poezji metatizycznej. Poemat przedstawia krlestwo wydronych, chochoowatych ludzi, ktrych charakteryzuj takie oksymorony, jak ksztaty bez formy, gesty bez ruchu. wiat tych ludzi to nieprzystawalno zamiarw do dokona i idei do rzeczywistoci. Wobec tego koniec takiego wiata nie bdzie widowiskiem, nawet apokalipsa zostaje tu pomniejszona, zamiast wybuchu jest skomlenie. T.S. Eliot "Wdrwka trzech krli" - Jest ilustracj tezy, ktr poeta szerzej wyoy w sztuce pt. "Mord w katedrze". Trzej pielgrzymi po uciliwej wdrwce docieraj do celu (narodziny Chrystusa). Jednak udzia w narodzinach Chrystusa przynosi wdrowcom zagad ich starego, dawnego wiata (wrcilimy do swych ziem, do dawnych krlestw, lecz nie jest nam ju atwo w starym adzie), takjak przyjcie na wiat Chrystusa przynioso mier wiatu staremu przez ustanowienia

nowego adu, nowego systemu wartoci. J. Tuwim "Bal w Operze" patrz: katastrofizm. W. Broniewski "Krzyk ostateczny" - Wiersz pochodzi z tomiku o tym samym tytule z 1939 r. Zapowiada nadchodzc wojn (przewaa w utworze czas przyszy: bdzie gd, pooga i mr, sponct miasta, run laboratoria). Obrazowanie nawizuje do motyww biblijnych (ogie, woda, noc, mier jako niewiasta przybrana w szkarat) oraz drzeworytu Durera "Czterej jedcy Apokalipsy" (pdz czterej na zachd i wschd! Biada). Znamiona ywiou niszczcego uzyskuje tu historia (gniewnie kroczy historia... cywilizacja olepa). Patrz te: katastrofizm. K.K. Baczyski "Historia" Katastrofizm historiozoficzny (koncepcja historii jako cyklicznie powracajcych wojen, ktre s zagad dla kolejnych pokole: id, id pochody, dokqd idq (...) Jak noe gin w chleb pogrone - tak oni z wolna splywaj. Piach ich pokrywa) zczony tu z katastrofizmem generacyjnym (losy kadego pokolenia, wplecionego przecie w histori swego narodu, s nieuchronnym marszem ku mierci). K.K. Baczyski "Mazowsze" Podobna jak w "Historii" wizja dziejw, nazwana tu krwi nici wsk i wplecione w ni losy kadego pokolenia (synowie, wnukowie). Najbardziej drastyczne obrazowanie dotyczy ostatniej wojny (kraju runo niebo, krew czarna w supy zwizana - cieka w wielkie mogiy, tumy obdarte z serca i ciaa). K.K. Baczyski "Pokolenie" z 1941 r. (Do palcw przymarzy struny), "Pokolenie" z 1943 r. (Wiatr drzewa spienia). W obu utworach apokaliptyczna wizja zagady pokolenia, o ktrym poeta w wierszu z 1941 r. napisze: tak si dorasta do trumny, jakemy w czasie doroli. Podobny sposb poetyckiego obrazowania: rzeki ognia, krew tak nabiera w yach milczenia, cign korzenie krew, skrcone ciata, ywcem wtoczone pod ciemny strop. Patrz: pokolenie stracone. K.K. Baczyski "Ten czas" Nazywany w wierszu mrocznym czasem, kojarzony jest z zagad,

brakiem nadziei. Kolorystyka jest mroczna, a wszystkie elementy kreacji obrazu poetyckiego kojarz si ze mierci: trumny, groby, sznury, szubienice, czaszki. K.K. Baczyski "Psalm 4" Wyznanie w pierwszej osobie skierowane do dalekiego i nieobecnego Boga w imieniu caego pokolenia skazanego na zagad: ulewy gw obcitych, ziemia - ziejctcy orkan. Cz. Miosz "Piosenka o kocu wiata" Wiersz jest zaprzeczeniem tradycyjnego wyobraenia apokalipsy. Nie ma tu byskawic i gromw ani tajemniczych znakw i trb archanielskich. Nastrj utwru jest pogodny i wszystko pozostaje zgodnie z naszymi wyobraeniami, tzn.: pszczoy zbieraj mid, rybak naprawia sieci, sprzedawcy warzyw nawo uj kupujcych. Mdro yciow uosabia w wierszu staruszek, ktry wie, e innego koca wiata nie bdzie, bo (zakoczenie utworu jest wieloznaczne): wiat koczy si naprawd kadego dnia, bo kadego dnia po trochu umieramy. Koniec wiata nastpuje w momencie mierci kadego czowieka. Wiersz jednak przeamuje tradycyjne mylenie katastroficzne. Uczy jak y ze wiadomoci mierci. Cz. Miosz "Piosenka o porcelanie" - Wiersz jest swego rodzaju krajobrazem po bitwie: zamana jabo, rozerwana pierzyna, ziemia zasana skorupami porcelanowych spodkw i filianek. Wojna nie jest tu nazwana wprost, a tylko sprowadzona do symboli (kurhany). Porcelana ma w wierszu wymow sym bolicznie wieloznaczn: pokazuje zagad ludzkich dokona, krucho kultury w konfrontacji z wojn, zagad czyjego maego i piknego wiata: niczego mi prosz pana tak nie al jak porcelany. K. Moczarski "Rozmowy z katem" Elementw apokaliptycznych mona si dopatrze w opisie likwidacji getta (zagada wiata ydowskiego). Obraz walczcego getta nawet z punktu widzenia kata (J. Stroop) przypomina dzie sdu ostatecznego: ogie niesie mier zarwno ludziom, jak te budowlom, huk wybuchw 4

miesza si z krzykami gincych. Jako symboliczny akt zagady caej kultury ydowskiej naley potraktowa wysadzenie synagogi przy Tomackiem: niezapomniana alegoria triumfu nad ydostwem. H. Krall "Zdy przed Panem Bogiem" - Zagada getta z punktu widzenia ofiary - Marka Edelmana, ktry w swojej relacji eksponuje wszelkie elementy nienormalnoci sytuacji (kani balizm), okruciestwa (gwaty), wszechobecnoci mierci (choroba godowa, numerki ycia). Bg skaza ten wiat na zagad, tote prba przechytrzenia go jest walk o przeycie dwch tygodni, tygodnia duej, choby po to, aby pozna smak pospiesznej mioci. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik 20" - Apokaliptycznie pokazane powstanie warszawskie: ruiny i zgliszcza stolicy, mier jednostkowa i zbiorowa. Powstacy pozbawieni cznoci, lekw, ywnoci, broni, naraeni na ostrza artylerii i naloty bombowe. Rzeczywisto czstokro przypomina sceny sdu ostatecznego (np. walki na cmentarzu ewangelickim, gdy w wyniku wybuchu popkay pyty nagrobne i pootwieray si groby. M. Biaoszewski "Pamitnik z powstania warszawskiego" Rwnie obraz powstania, ale z punktu widzenia cywila. Caa Warszawa - to krajobraz jak po apokalipsie: morze ruin, pustkowie, groby. ycie ludzi naznaczone tymczasowoci (przey nalot, przey dzie do koca). Zagada miasta (w ruinach mona rozpozna lady dawnych stylw architektonicznych: od ksiqt Mazowieckich do nas. I z powrotem. Sta, Sobieski, Sasy, Wazy, Wazy, Sasy, Sobieski, Sta, Fukier. Przemieszaniu ulegy epoki i style. Run cay dorobek cywilizacyjny. Zginli te ludzie: dwiecie tysicy ludzi ley pod gruzami - umaro miasto i jego mieszkacy. ~K. Vonnegut "Rzenia numer pi" - Ksiycowy krajobraz przedstawia Drezno po bombardowaniach, ktre wczeniej zostao pokazane jako miasto szczeglnie pikne, natomiast w wyniku nalotw dywanowych przypomina wy

gldem biblijn Sodom i Gomor, powierzchni ksiyca lub japoskie miasta (Hiroszima czy Nagasaki) zniszczone od wybuchu bomb atomowych. Uruchomiono kopalnie trupw. A. Camus "Duma" -Dotknity zaraz Oran sprawia wraenie skazanego na zagad. Ronie z dnia na dzie liczba zgonw, upay sprzyjaj zachorowaniom. Apokaliptycznie brzmi pietwsze z kaza ojca Paneloux, w ktrym pokaza on prost zaleno midzy grzechami ludzkimi a bosk kar. Dla jezuity duma w Oranie jest wyrazem gniewu Boga, ktry zesa na grzesznych anioa z mieczem ognistym, by stawa na progu kadego domu, niosc mier. Patrz: przemiana, zo. T. Rewicz "Ocalony" Bohater liryczny wiersza jest czowiekiem, ktry ocalat prowadzony na rze, przey pieko na ziemi, widzia furgony porban~'ch ludzi, ktrzy nie zostan zbawieni. Tytuowy ocalony znalaz si w punkcie zerowym, jest po apokalipsie (zniszczeniu ulegy zasady etyczne:jednako way cnota i wystpek oraz estetyczne: pojcia s tylko wyrazami: pikno i brzydota), tote przy pomocy nauczyciela i mistrza pragnie powtrzy akt kreacji wiata (nazwa rzeczy i pojcia, oddzieli wiatto od ciemnoci). Patrz: pokolenie stracone. Cz. Miosz "Oeconomia divina" - Jest wizj wiata, ktremu zabrako boskich zasad. Bg pozwoli czowiekowi na cakowit wolno, co skoczyo si kompletn destrukcj dorobku wielu wiekw, zarwno w sensie materialnym jak te duchowym. Nago ludzi ma tu wiele znacze: moe symbolizowa nago metafizyczn (ubstwo uczu metafizycznych lub ich zanik przy nadmiernie rozbudowanej sferze dbr mate rialnych), moe te symbolizowa ch powrotu czowieka do czasu raju, gdy mg by blisko Boga. G. Garcia Marquez "Sto lat samotnoci" - Apokaliptycznie mona potraktowa proroctwo Melquiadesa dotyczce rodu Buendiw. To wanie owo sto lat stanowi pewn zamknit cao, w ktrej maj si zmieci losy rodu od jego pocztku i zaoenia osady

Macondo, poprzez rozkwit, a do upadku zapocztkowanego kampani bananow i wojn. Patrz: miasto, rodzina. T. Konwicki "Maa apokalipsa" Rzeczywisto PRL-u, gdzie spoecze-' stwojest rozpite, yje bez ideaw (kon -', formizm, obojtno, podwjna moral- , no), gdzie panuje dramatyczny po-' dzia na szarych obywateli i wadze, gdzie wreszcie reim tworzy wasn sztuk. Jest to zatem powie o polskiej ~ bylejakoci dlatego apokalipsa pisana~ tu jest ma liter. Jest to apokalipsa w maych wymiarach, gdzie wszystko ~ jest niejednoznaczne, tandetne, nijakie, .. brzydkie, nawet tak podstawowych po- ` j jak "czas" nie da si precyzyjnie okreli: czas zdeptany. Konwicki zaj- , muje si powoln agoni miasta-past-'. wa. Por. te sztuk Rewicza "Nasza', maa stabilizacja". U. Eco "Imi ry" Benedyktyskie!, opactwo w pnocnych Woszech to; swoiste pandemonium, dlatego mier kolejnych zakonnikw ojciec Jorge tu-~ maczyjako wypenianie si sw apoka-`. lipsy: zagada przez wod i ogie. Osta-: tecznie wic wielki poar biblioteki,~ i caego klasztoru mona traktowa jako ~, swego rodzaju apokalips w tym krles-" twie za. Apokalipsa w malarstwie: drzeworyt Diirera "Czterej jedcy Apokalipsy"; Memling "Sd ostateczny", Bruegel "Triumf mierci". Apokalipsa w filmie: Coppola "Czas Apokalipsy". Patrz te: katastrofizm. * "miejmy si! Kto wie, czy wiat potrwa jeszcze trzy tygodnie?" (P.A. Beaumarchais) * "Innego koca wiata nie bdzie". (Cz. Miosz) * "S ludzie, ktrzy by si cieszyli nawet z koca wiata, gdyby go przepowiedzieli". (F.Ch. Hebbel) * "wiat koczy si nie hukiem, ale skomleniem". (T.S. Eliot) * "Jest gupot nie widzie groby atomowej mierci, ale jest rwnie gupot grob atomowej mierci widzie jedynie w kategoriach Apokalipsy". (J. Kott) * "Nie mona stworzy wieckiej apokalipsy, gdyjej

istotjest lk przed nieznanym, przed Bogiem. Apokalipsa pozbawiona metafizyki zamienia si w parad okrwawionych kostiumw". (A. Maachowski) * "Nawet myl o kocu wiata nie moe by myl o kocu wszystkiego". (Z. Bednorz) * "Przyjdzie jeszcze czas, e czowiek bdzie caowa lady stp czowieka. Zanim zrozumie, e to tylko jego wasne". (H. Jagodziski)

Arkadia/Raj Arkadia/Raj - W staroytnej Grecji lesista kraina w rodkowej czci Peloponezu. Otoczona grami, o agodnym, przyjaznym klimacie, zamieszkaa przez lud trudnicy si pasterstwem i upraw yznej, wydajcej bogate plony ziemi. Taki wizerunek Arkadii przedstawi Wergiliusz w "Bukolikach" -jako krainy prostoty, szczliwoci, spokoju, adu i harmonii. Staa si ona symbolem idealnego wiata. Mit Arkadii by wyrazem tsknoty za rzeczywistoci szczliw, woln od konfliktw, zagroe, za wiatem opartym na porzdku naturalnym. Por. Arkadia - park romantyczno-sentymentalny zaoony przez ks. Helen Radziwiow niedaleko Nieborowa. Biblia Odpowiednikiem Arkadii jest Ogrd Eden (Raj Ks. Rodzaju 2,8-14). Jest to miejsce pobytu pierwszych ludzi. Kraina yzna, otoczona czterema rzekami, identyfikowana pniej z Mezopotami. W Raju rosy pikne drzewa o dorodnych jadalnych owocach, czowiek nie musia wic uprawia ziemi, aby dostatnio y. W centralnym miejscu Edenu roso drzewo ycia i drzewo wiadomoci dobrego i zego. Panowaa tam harmonia midzy czowiekiem a natur, Bg przechadza si midzy drzewami ogrodu, tote ludzie mogli z nim obcowa na co dzie i czuli si szczliwi. W Nowym Testamencie Apokalipsa 21,2 nowe Jeruzalem, miasto wite, niebiaskie, symbol triumfu Dobra i Pikna. W pniejszym rozumieniu: 1) 5

synonim nieba, gdzie anioowie i ludzie zbawieni mieli zaywa wiecznej szczliwoci; 2) miejsce pikne, wymarzo ne, rozkoszne, szczliwe, bez mierci i chorb. Wielu podrnikw umieszczao raj ziemski na wyspach Pacyfiku lub Oceanu Indyjskiego. Horacy "Beatus ille qui procul negotiis" (epoda II) - Pokazane jest tu ycie z dala od miast, w zgodzie z natur; czowiek, zarwno rytmem pracy, jak i sposobem korzystania z uciech ycia, dopasowuje si do rytmu przyrody, np. wiosn pdy bujnej winoroli eni z pniem topoli, latem odpoczywa wrd bujnych traw, strzye weniste owce, jesieni rwie purpurowe i wonne kicie winogron i sucha piewu ptakw, za zim z rozkosz oddaje si polowaniu. W jego pracach wspiera go ona, ktra suy mu rad i pomoc. Dba te o to, aby bez zbytku stt byf peny i gotowy, a wszystkie na nim produkty: soczyste, wiee, zdrowe, wonne. Dante Alighieri "Boska Komedia" Trzecim krlestwem, przez ktre wd ruje Dante w towarzystwie Beatrycze, a potem Bernarda z Clairvaux, jest Raj. Tu zosta on umieszczony na poszczeglnych planetach (np. Jowisz, Mars), a caa rzeczywisto zostaa zdematerializowana. Pikno Raju polega na grze dwikw i barw. W przeciwiestwie do Pieka w obrazie Raju przewaaj kolory jasne, wietliste. Dante rozmawia ze spotkanymi postaciami, ktre zapewniaj go, e czuj si szczliwe. I tak np. na Socu przebywaj mdrcy - w. Tomasz z Akwinu, krl Salomon, za w dziewitymwiebie wdrowiec spotyka aniow. Celem jego wdrwki jest spojrzenie na boskie oblicze, co osiga. Istot Raju jest poczenie: wiatoci, radoci, mioci i dobra. M. Rej "ywot czowieka poczciwego" - ycie ziemianina pokazane jest arkadyjsko: zgodnie z rytmem natury, harmonijnie, bezpiecznie. Praca nie jest wysikiem, lecz przyjemnoci (grzdki pokopa (...), z rozkosz nasia ziek). Wielk rado sprawia te samo obcowanie z przyrod, a take korzystanie z jej darw (ogreczki, rzodkiewki, saatki).

Panuje tu w rodzinie zgoda i harmonia - gospodarz przechadza si po sadzie z on i czeladk. J. Kochanowski "Na dom w Czarnolesie" - Przyjemnoci jest poprzestanie na maym (inszy niechaj paace mar morowe maj). Podmiot liryczny wiersza zwraca si z prob do Boga o opiek, bogosawiestwo, zdrowie, moliwo zachowania czystego sumienia, ludzk yczliwo i pogodn staro. Na harmonii tych elementw polega arkadyjska wizja ycia. J. Kochanowski "Pie witojaska o Sobtce" (pie Panny XII) - W ogromnym stopniu inspirowana II epod Horacego. ycie na wsi spokojnej, wsi wesotej przeciwstawione zostao yciu dworzanina i eglarza. Podstaw szczcia jest wiadomo posiadania wasnego miejsca na ziemi, jedno z natur, ktra jest czowiekowi yczliwa i przychylna. Tu praca nie mczy, a plony z niej s obfite (jemu sady obradzaj, jemu pszczoy mid dawaj). Na arkadyjsko ycia na wsi skadaj si' rwnie obrazy grajcych na fujarkach pasterzy i taczcych faunw. F. Karpiski "Laura i Filon" Miejs- ~'.. cem spotkania bohaterw jest zagajnik za wsi. Natura sprzyja tu ludziom: psy si upiy, malinowy chroniak ma by':. miejscem czuego spotkania, skryje ko-'. chankw, ktrzy jedzc zebrane przez Laur pachnce maliny, bd wyznawa- j li sobie mio. Nawet chwilowa ktnia I zakochanych nie jest tu grona wzma ga jedynie ich uczucia. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Arkadyjsko zosta tu przedstawiony kraj lac dziecinnych, opuszczona ojczyzna jest idealizowana z powodu niemoliwoci powrotu: on zawsze zostanie wity i czysty jak pierwsze kochanie. W Soplicowie kady czuje si bezpiecznie, zna swoje miejsce zarwno w czasie posikw, jak te w grupie powracajcych ze spaceru. Tu strzee si tradycji, ktra daje poczucie bezpieczestwa, przynalenoci, trwania i cigoci. W Soplicowie ludzie yj zgodnie z prawami natury: gdy Bg jako gwny gospodarz kae socu zachodzi, schodz take z pola

robotnicy, by nie sprzeciwia si prawom boskim. W sposobie opisu przyrody przewaaj barwy (np. Inwokacja, matecznik, ogrdek Zosi), wystpuje mnstwo metafor, . personifikacji i wyrazw dwikonaladowczych. Stwarza to wraenie baniowoci tego wiata. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" 1) Na Soplicowie wzorowany jest dworek w Korczynie. Tu, co prawda, nie jest ju tak radonie, ale mieszkacy czuj si bezpieczni i pewni, bo na stray tej oazy spokoju stoi Benedykt dobry gospodarz, czowiek niezwykle pracowity, uczciwy, szlachetny, ktry ata wszystkie dziury w pocie i dba o to, aby wszyscy wszystko mieli. On sam przez bliski zwizek z natur pokazany jest jako czlowiek silny, odporny, zdrowy. Szczcie zapewnia mu praca na roli, z ktrej korzystaj wszyscy domownicy i gocie Korczyna. 2) Arkadyjsko (czasem baniowo) pokazany zosta zacianek bohatyrowicki. Panuje tu ad i porzdek, zwraca uwag harmonia elementw tego wiata: mczyni orz ziemi, kobiety pracuj w polu lub przydomowym ogrdku warzywnym, dziewczta zrywaj owoce (winie) w sadach, starzy siedz na aweczkach i gwarz. Cho powie miaa by apoteoz pracy, tu jednak nie jest ona dla czowieka uciliwoci. Janek mwi: dla mnie mrg zaora, to jak dla panienki na spacer pj. Anzelm pokazuje Justynie swj prawie rajski ogrd, gdzie jest obfito wszelkich drzew, wasnorcznie zasadzonych i pieczoowicie pielgnowanych. B. Prus "Lalka" - Posiado prezesowej Zasawskiej (Zasawek) jest oaz swojskoci, pikna, spokoju i szczcia. Jest to miejsce oddalone od wszelkiej cywilizacji, wic nie skaone jej skutkami. Tu jakby zatrzyma si czas. Budowa cukrowni wydaje si grona dla tego raju na ziemi. Zasawek otoczony jest bujnymi lasami, obfitujcymi w grzyby i jagody, zachcajcymi do przejadek, spacerw i rozmw na onie natury. Nie bez powodu Wokulski tu bdzie si czu naprawd szczliwy. W okresie modernizmu powstaa moda na tzw. "sztuczne raje" (nazwa pochodzi od tytuu zbioru esejw

Ch. Baudelaire'a z 1860 r. pt. "Sztuczne raje"). Byy one ucieczk od okrutnej rzeczywistoci i blu istnienia, np. w: Nirwan, mier, erotyzm, upojenie narkotyczne i alkoholowe. Por. np. A. Rimbaud "Statek pijany" - pene morze symbolizuje tu marzenie o absolutnej wolnoci, niczym nie skrpowan twrczo, cakowite zerwanie z rzeczywistoci; podobnie S. Mallarme "Wiatr morski"; K. Przerwa-Tetmajer "Hymn do Nirwany", gdzie Nirwana jest bstwem, mogcym zapewni szczcie w postaci niebytu; S. Korab-Brzozowski "O, przyjd" : utwr - modlitwa o mier, ktra tu zostaa przedstawionajako pikna i dugo oczekiwana kobieta. Por.: ucieczka. Dla Skamandrytw w pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci ra jem byo po prostu ycie, fakt istnienia, proste codzienne zdarzenia (np. spacer ulic, widok piknych kobiet, przejadka tramwajem, smak winogron, zapach rwanego bzu). Por. np. Wierzyski "Filozofia" utwr rozpoczyna si od sw: dzi drugi raz si urodzilem, sylabizuj a, be, ce. ycie jest barwne, pikne i pocigajce; "Manifest szalony", gdzie wiat si zamienil w kolosaln szop i wszystko chodzi do gry nogami, "I znw jest tak ni w pi ni w dziewi" - najlepsze i najszczliwsze ycie wiedzie si bez problematw i adnego ale. Naley cieszy si dniem, mia si i modnie z kad chwil; Tuwim "Wiosna" - gdzie z powodu poczenia modoci, radoci, miechu i mioci oraz wina mona oszale z radoci, "Do krytykw" - zachwyt nad codziennoci, w ktrej najwiksz rado sprawia jazda tramwajem (zagarniam zachwytem ramienia, a drzewa w porywie natchnienia szalej wiosenn woniq); "Rzucibym to wszystko" - Kutno, Sieradz lub Rawajest tu synonimem miejsca arkadyjskiego, gdzie panuje wieczna szczliwo, gdzie jest cieplo, ciasno ale milo, duo by sig spalo, czsto by si pilo. Jest to miejsce swojskie gdzie koguty rano piej w opotkach, ssiedzi s yczliwi, a u boku -ukochana kobieta (nic by nie odrzekla moja kochana, sluchalaby wichru w kominie do rana). 6

S. eromski "Przedwionie" Podobnie jak Soplicowo i Korczyn w peni arkadyjsko pokazana zostaa Nawo. Mieszkacy yj z daleka od zgieku miast i wielkiej historii. Nie s zbyt bogaci, ale za to szczliwi. Wystarczy przyjrze si posikom: potrawy nie s specjalnie wyszukane, ale jest ich obfito i s niezwykle smakowite (zdrobnienia!). Na stole znajduj si zawsze rne gatunki serw, buki, mid, konfitury, kawa ze mietank. Rytm ycia jest leniwy: czas upywa od posiku do spaceru i od rozmowy do nastpnego posiku. W Nawoci panuje atmosfera serdecznoci, yczliwoci i pogody. Na-; wet sub traktuje si jak rodzin (Ma-,. ciejunio, Wojciunio). Taki jest obraz~ ycia ziemiastwa. B. Lemian "Krajobraz utracony" Utraconemu rajowi ludzkoci zosta tu przeciwstawiony raj jednostkowy - dziecistwo, kojarzone z piknem przyrody (szum lip, powiew pachncych pl i dopeniajce obrazu Arkadii stada owiec). Wszystko to byo zwyczajne, nawet prowincjonalne, ale swojskie,, znane (dostpna niegdy tajemnica), i mie sercu. J.M. Barrie "Piotru Pan" - Park , w ktrym yje Piotru Pan, jest prawie rajem. Mieszkaj tu elfy, ptaki i dobre duszki, ktre nie wchodz sobie w drog. Elfy dbaj o ubarwianie ycia przez bale i zabawy. Rzeczywisto rajska parku polega te na tym, e kade zbkane dziecko zostanie tu otoczone'. troskliw opiek, std al jest wycho-~' dzi dlatego Piotru Pan nie chce wra ' ca do rzeczywistoci. M. Twain "Pamitniki Adama i Ewy" Utwr koczy stwierdzenie Adama po mierci Ewy: gdziekolwiek byla ona, tam by Raj, a zatem pomimo wielu nieporozumie (np. Adam wyrzuci Ew z szaasu podczas deszczu), Ewa' czsto okazywaa si kobiet po prostu; kobiec, tzn.: maostkow, zrzdliw, nie dajc mu odpocz, a Adam rw-I nie pokazany zosta bardzo po ludzku, ~ tzn. z wadami; jednak mimo wszystko Raj moe by tam, gdzie ludzie si ~ kochaj. K.I. Gaczyski "Proba o wyspy szczliwe"-Rzeczywisto wymarzona, to taka, ktrajest

wysp, tzn.: z daleka od cywilizacji i tylko oni dwoje. wiat przedstawiony w wierszu to piew ptakw, zapach kwiatw, gra kolorw oraz kojca muzyka. Panuje tu serdeczno, mio i czuo. Tak wysp szczliw zakochani mog sobie stworzy wszdzie. E.M. Remarque "Cienie w raju" patrz: pienidze. Cz. Miosz "wiat (Poema naiwne)" - By uciec od otaczajcej grozy wojny, Miosz tworzy wizj arkadyjskiego wiata, w ktrym panuje harmonia i spokj. Kady jego element ma swj cel i swoje przeznaczenie, a wszelkie niebezpieczestwa oddala ojciec, ktry objania wiat i z grzqdki cal widzi okolic. Rzdz tym wiatem trzy cnoty ewangeliczne: wiara, nadzieja i mio. W.H. Auden "Wyspa rozkoszy" wiat wyniony (bkit nieba, poblaliwe i zabawne wybrzee, zwolniony rytm ycia, praca, ktra jest jedynym aktem sqsiedzkiej nieyczliwoci, sycha muzyk kameraln) miesza si z rzeczywistoci, ktra si drapienie do tej oazy wdziera (w postaci przybysza z notatnikiem, chodziarki, pustego baru). Utwr moe by skrtem rozwoju ludzkoci: od Arkadii do cywilizacji XX wieku, ktra jest skaona weekendami zbyt pospiesznymi, gonitw za pienidzmi, wiatem elektrycznym, zastpujcym ciepe promienie soca. W. Golding "Wadca much" Wyspa, na ktrej wyldowali chopcy, przypomina Raj: klimat jest agodny, daleko pozostaj wszelkie zagroenia, ronie tu bujna rolinno, jest rnorodno i dostatek owocw, wic nie trzeba zabija, aby y; nad dolin unosz si bajecznie kolorowe motyle. Przybysze take zachowuj si jak pierwsi ludzie - s dziemi, a wic nie naznaczeni zem, peni dobrych chci, by od podstaw zbudowa now rzeczywisto, w ktrej kady bdzie szczliwy. Czy jest moliwy raj na ziemi, pokaza Golding przez stopniowe, ale konsekwentne narastanie za. J. obodowski "Pani Salomea" wiat, w ktrym yje matka Sowackiego, przypomina

rzeczywisto arkadyjsk: wszystko tujest znane, oswojone, bezpieczne, bliskie. W tle sycha ciche pieni ukraiskie, krajobrazu dopeniaj koyszce si wyniose topole, pachn azaliowe gaje, a po deszczu cay ogrd wieoci odurza, za srebro dzwoni w gardziolkach woyskim stowikom; tu nawet anioowie chtnie goszcz. I w tym wiecie ona: troch starowiecka, zamylona, krucha, w szeleszczcej sukni dopenia tego niedzisiejszego, lecz piknego krajobrazu. E. Kazan "Ukad"-Arkadyjsko przedstawiona ta faza ycia Eddiego i Ellen, gdy tworz oni tzw. zot par. S szczliwi (pozornie), zakochani (tylko dla oczu obserwatorw), wszdzie poja wiaj si razem, zgodnie ijednomylnie. Ubieraj si identycznie, ogldaj te same filmy, czytaj te same ksiki. Prawie odgaduj swe myli w lot. Wydaje si, e nic nie jest w stanie zburzy tej harmonii. Kazan pokaza zudno takich rajw w rzeczywistoci zdominowanej przez ukady. Zota para to take ukad. J. Andrzejewski "Bramy raju" ptrz: krucjata. E. Bryll "Wypis z encyklopedii Arkadia" - Nawizanie do encyklopedycznego hasa: kraina na Peloponezie, miejsce szczliwoci. W wierszu Brylla obok Arkadii wystpuje Sparta, ktra rozsdnie radzi po cichu cieszy si swoim maym szczciem. Pojawia si tu refleksja nad tak rozumian istot zadowolenia i radoci: oddalenie od cywilizacji (daleko do Aten), spokj, cisza, konie, osy - chciaoby si rzec: nuda. E. Bryll "Arkadia" - Mit Arkadii zczony tu zosta z mitem Sarmacji oraz ze. wiatem Indian: wspominam Arizony rezerwat' zczliwy, sarmackie twarze Indian. Nakadaj si na siebie obrazy rzeczywistoci, ktre odeszy: Arkadia, Siuksowie, Sarmaci. Wszystko zakoczone wrcz ikaryjskim lotem i oczywi cie upadkiem, kiedy widzowie (tur yci) chwytaj na pamitk kolorowe pira, a etnografowie maj materia do prac. M. Ondaatje "Angielski pacjent" Wrd ogromu zniszcze wojennych Villa San Girolamo stanowi oaz spokoju i bezpieczestwa. Tu Hana

uprawia kilka grzdek, z ktrych warzywa wystarcz dla niej i rannego Anglika, w pobliu rosn take drzewa owocowe (liwy). Wiele przyjemnoci sprawia jej praca w ogrdku, ktraj uspokaja i daje zapomnienie: Hanie zdziczae ogrody wydaway si przedtueniem patacowych komnat (...) Z pasj uprawiata yzn Ziemi, przeksztacajc j w warzywniak (...). Uprawiata swj ogrd na przekr spalonej ziemi i wojnie, mimo braku wody. * "Chciabym i do raju ze wzgldu na klimat, ale pieko musi by o wiele przyjemniejsze ze wzgldu na towarzystwo". (T. Bernard) * "Jedz mniej! Bramy raju s wskie" (A.J. Cronin) * "Sia jest takich ludzi, co to nie szczdzc wysikw, aby si do raju dosta, nie spostrzegaj, e wprowadzaj tam zamiast siebie innego". (G. Boccaccio) * "Kobieta stanowi niebezpieczestwo dla kadego raju". (P. Caudel) * Lepsza wadza w piekle ni suba w raju. (przysowie angielskie) * Raj przeznaczony jest zarwno dla tego, ktry dobrze uywa pira,jak i dla tego, ktry poleg na polu bitwy, a atrament uczonego ma t sam warto, co krew mczennika. (przysowie arabskie) * Raj na ziemi jest w ksigach mdroci, dzieach sztuki i w sercu kobiety. (przysowie hinduskie) * Jednemu samotnemu nawet w raju nie jest dobrze. (przysowie woskie) * "Ach, tam, o moja mia! Tam by mi raj, Pki ty ze mn bya!" (A. Mickiewicz) * "Ty dla mnie ziemi piekem zrobie i rajem. A to jest tylko ziemia". (A. Mickiewicz)

Artysta Artysta - Twrca lub odtwrca dziea sztuki; czowiek obdarzony talentem wyrniajcym go spord 7

innych. Kultura i potoczne wyobraenia przypisuj artycie nadwraliwo, wyostrzone spojrzenie na wiat i ludzi. Zwykle stosuje si do artysty nieco inne normy moralne, zezwalajc mu na wiksz swobod obyczajow i przekraczanie pewnych granic etycznych, zwaszcza jeli ma to suy sztuce. ;Vlitologia - 1) Hefajstos, oprcz tego, e w swcjej kuni wykuwa pioruny dla Zeusa, potrafi te wykonywa prawdziwe dziea sztuki, jak chociaby tarcza, ktr na prob Tetydy zrobi dla Achillesa. Przedstawi na niej sceny z ycia Grekw. 2) Apollo, bdc opiekunem artystw i sztuki, sam take mia liczne talenty: m.in. piknie gra na lirze (lub jak chc inni mitografowie - na cytrze). 3) Atena obdarzona bya niezwykym talentem tkackim. Jej dziea zachwycay plastycznoci przedstawionych scen. 4) Arachne, moda mieszkanka Lydii, bya doskona tkaczk i hafciark. Jej dziea byy tak pikne, i powszechnie sdzono, e jest uczennic samej Ateny. Niestety, dziewczyna daa si ponie pysze i zacza przechwala si swoim talentem. Wyzwaa wreszcie na pojedynek bogini, za co spotkaa j surowa kara (patrz: praca). 5) Marsjasz, ktry niezwykle piknie gra na aulosie, wyzwa na pojedynek samego Apollina. Pokonany, ponis z rk boga okrutn kar zosta ywcem obdarty ze skry. 6) Orfeusz tak piknie gra na lirze i piewa, e dzikie zwierzta kady mu si u stp, a drzewa wyryway korzenie, by i za nim. Kiedy za uda si do Podziemia po swoj on, Eurydyk, jego muzyka wzruszya nawet mciwe Erynie (patrz te: artysta sowa). 7) Dedal, cho wynalazca i rzemielnik, uwaany by powszechnie za artyst, ajego dziea za prawdziwe dziea sztuki. Najwikszym jego osigniciem by labirynt zbudowany na Krecie na yczenie krla Minosa. Ta budowla staa si dla staroytnych symbolem dziea doskonaego. Biblia (ST) - W pewnym sensie artyst jest krl Dawid, ktry piewem i tacem wysawia Boga. Homer "Iliada" - patrz mitologia

- Hefajstos. Wergiliusz "Eneida" - Tarcza, ktr Eneasz otrzymuje od swojej matki, Wenus, jest dzieem Wulkana. Niezwykle plastyczne sceny przedstawione na tarczy ukazuj histori Rzymu a do czasw Oktawiana Augusta i dowodz ar tystycznych talentw boga. redniowiecze - Sztuka bya tworzona ad maiorem Dei gloriam (dla wikszej chway Boga), dziea w znakomitej wikszoci pozostaway anonimowe, a osoba artysty cakowicie nie znana. Nader rzadko by te artysta przedmiotem sztuki. J. Kochanowski "Pie XXV" ks. II (Czego chcesz od nas, Panie...) - Bg pieni XXV to Deus artifex (Bg - artysta), poniewa wiat, ktry stworzy, jest doskonale pikny i suy czowiekowi. W. Szekspir "Hamlet" - 1) Aktorzy, ktrzy zjedaj do Elsynoru, swcim talentem i magi sztuki scenicznej pomagaj Hamletowi potwierdzi podejrzenia na temat Klaudiusza. 2) Podczas spotkania z aktorami Hamlet wygasza monolog, w ktrym wykada pogldy samego Szekspira na temat sztuki scenicznej. I. Krasicki "Malarze"-Piotr, chojest doskonaym malarzem, przymiera godem. Jan nie grzeszy talentem, a jednak jest bogaty. Dlaczego os tak rny mieli ci malarze? Piotr malowa podobne, Jan pikniejsze twarze. A. Fredro "Pan Jowialski" Wiktor, malarz, towarzyszy poecie Ludomirowi w wdrwce, ktra ma przynie natchnienie do tworzenia nowych dzie. Obaj przyjaciele trafiaj do majtku pana Jowialskiego. C.K. Norwid "Fortepian Szopena" 1) Wspomnienie dni przedostatnich Chopina budzi refleksje na temat jego sztuki, ktra bya doskonaymwypenieniem, poniewa dokonywaa idealnej syntezy wartoci estetycznych, etycznych i narodowych. 2) Fidiaszjest uosobieniem sztuki doskonaego-wypenienia w rzebie. 3) Obraz zrzuconego na bruk fortepianu Szopena wyraa charakterystyczn dla Norwida myl, e jednostka wybitna nie znajduje zrozumienia u wspczesnych. Ch. Baudelaire "mier

artystw" 1) Artyci dzwoneczkami dzwoni, w finezyjnych projektach zuywajq duszg nim wielkie Dzieo ciaem im sig stanie, nim uda im si osign prawdziw doskonao w sztuce. 2) Rzebiarze, co daremnie niq o swym Idolu, maj nadziej, e mier kwiatom ich mzgu kae si rozwin w kocu. Ch. Baudelaire "Na wystp Aminy Boschetti" - Wystp zjawiskowej tancerki nie budzi zachwytu prymitywnego kotuna, bo piwo mu milsze oraz jego Kunegunda. E.Orzeszkowa "Nad Niemnem" Zygmunt Korczyski uwaa siebie za niezwykle utalentowanego artyst. Nie tworzy jednak niczego twierdzi, e monotonny polski pejza nie dostarcza mu natchnienia. Marzy o ponownym wyjedzie za granic, bo tylko bogactwo i rnorodno krajobrazu poudniowej Europy dostarczy mu bodcw do tworzenia i pozwoli rozwin skrzyda malarskiego talentu. B. Prus "Lalka" -1) Wystpy Rossiego budz zachwyt Rzeckiego, ktry nie zdaje sobie sprawy, e Wokulski wysa go do teatru tylko po to by wrczajc aktorowi album, sprawi przyjemno pannie ckiej. 2) Skrzypek Molinari wzbudza nie tylko artystyczny zachwyt panny Izabeli, cho jego niestosowne zachowanie wywouje pewn ambiwalencj uczu ckiej. Na pytanie pani Wsowskiej, czy Molina bdzie przyjmowany, Ksi odpowiada: Owszem, a po chwili dodaje: W przedpokoju. H. Sienkiewicz "Rodzina Polanieckich" - Poznany w czasie podry polubnej w Wenecji malarz zaprzyjaniony z Bukackim staje si rwnie bliskim przyjacielem Poanieckich i towarzyszy im we wszystkich wanych chwilach ich ycia. O. Wilde "Portret Doriana Graya" 1) Bazyli Hallward staje si porednio przyczyn tego wszystkiego, co zrobi Doan. To on pozna go z lordem Henrykiem. A przede wszystkim to jego idealny, bo malowany z mioci, portret piknego modzieca pozwoli Grayowi odda si bez reszty zu, bo bdzie si zmienia i przyjmowa na siebie lady niecnych i

zbrodniczych postpkw Graya (patrz: zo). Bazyli zapaci za to najwysz cen - zostanie przez Doana zabity. 2) Sybila Vane jest doskona aktork, pki na scenie odgrywa wielkie uczucia. Kiedy poznaje prawdziw mio i prbuje swoje dowiadczenia odtworzy podczas spektaklu teatralnego, okazuje si, e jej talent znik, a gra staa si kabotyska. O. Wilde "Teleny"-Telenyjest genialnym pianist, ale tylko obecno kochanka, Des Geux, stanowi dla niego prawdziwie twrcz inspiracj artystyczn. Niestety, wzajemna fascynacja obu mczyzn, zapamitanie w mioci, take tej fizycznej, sprawia, e Teleny zaniedbuje sztuk, co doprowadzi go do tragicznego koca. P. Chmielowski "Artyci i artyzm" W miar potgpu cywiizacji sztuka posi kuje sig i musi posikowa sig dorobka mi nauki, zatem artycie przypada rola jakby popularyzatora, cho jego praca rzdzi si wasnymi prawami i na inne sposoby przedstawia rzeczywisto. A. Grski "Moda Polska" Artysta suy swojej ojczynie i swojemu narodowi, tworzc prawdziwie wielkie dziea sztuki, wznosz4c sig na szczyty ducha, (...) gdzie dolatuj tyko samotne, dumne ory. S. Przybyszewski "Confiteor" Artysta to ipse philosophus, daemon, Deus et omnia. Jest kapanem najwyszej religii sztuki. Stoi ponad yciem, ponad wiatem, jest Panem panw, nie kieznany adnym prawem, nie ograniczony adn sit ludzlccF. K. Przerwa-Tetmajer "Evviva 1'arte" - Sztuka jest wartoci najwysz, a artysta, cho przymiera godem, zawsze bdzie sta ponad wiatem filistrw. W jego piersi ponct ognie przez Boga samego woone, wic odrzuca dobra materialne i patrzy na tum z gow podniesion. S. Wyspia,ski "Wesele" - W bronowickiej chacie zgromadzili si na weselu artyci rnych dziedzin. Ale czy ich tylko powierzchowna fascynacja wsi i ludem, bierno, modopolska poza i skonno do logorei, ktra potokiem sw pokrywa zupen pustk wewntrzn. W. Berent "Prchno" - Artyci nalecy do midzynarodowej 8

cyganei artystycznej w jakiej europejskiej metropolii trawi ycie w kabaretach i na jaowych dyskusjach o sztuce, zaprzepaszczajc swoje talenty i szczcie osobiste. S oni tytuowym prchnem, ale prchno staje si czasem mierzw pod rozwj nowej sztuki. W.S. Reymont "Chopi" - Jagna jest wyranie obdarzona artystycznymi talentami: jej pisanki s najpikniejsze, ona najgustowniej si ubiera, najlepiej dobierajc kolory stroju. Jest te bardzo wraliwa na pikno otaczajcego wia ta. Przyznajc sobie prawo do swobodnej ekspresji wasnych pragnie, upodabnia si niejako do modernistycznych artystw, tak jak oni wchodzc w kon flikt ze spoecznoci, w ktrej yje. M. Proust "W poszukiwaniu straconego czasu" - W wiecie wykreowanym przez Prousta artyci s bywalcami salonw arystokracji i bogatego mieszczastwa. Pojawiaj si jako atrakcje jednego sezonu i znikaj w mrokach zapomnienia. Nadwraliwi, przeczuleni, najczciej okazuj si wczeniej czy pniej czcicielami Saturna, jak nazywano homoseksualistw. T. Mann "Tonio Krtiger" Lizaweta Iwanowna, malarka, bya dla Tonia przyjacikc~, ktrej mwi wszystko. Jako artystka, moga zrozumie jego rozterki. Przed ni Tonio po swojej podry na Pnoc ujawni w licie swe rozdarcie pomidzy wiatem sztuki i wiatem mieszczastwa. T. Mann "Doktor Faustus" Histoa kompozytora, Adana Leverkuhna, suy ukazaniu dziejw Niemiec od schyku redniowiecza a do koca drugiej wojny wiatowej. Jest jednoczenie uoglnionym obrazem sytuacji artysty w XX wieku i prb rozrachunku z epok faszyzmu. K. Mann "Mefisto" -Znakomity aktor, Hendk Hfgen, daje si uwie faszys towskim wadzom i niepostrzeenie dla samego siebie staje si artyst nadwor nym. Zmuszany do wielu kompromisw, zatraca wreszcie wiadomo dobra i za, niszczy swoje szczcie osobiste i gubi indywidualno twrcz. M. Kuncewiczowa

"Cudzoziemka" Ra abczyska nie moe si zrealizowa jako artystka. le ustawiona ki, jak twierdzi, uniemoliwia jej zagranie koncertu Brahmsa. Dopiero przed mierci zrozumie, co w rzeczywistoci nie pozwalao jej na wydobycie caego pikna muzyki. J. Iwaszkiewicz "Lato w Nohant" W wiejskim domu George Sand przebywaj na kanikule liczni artyci, ale oczywicie najwaniejszym z nich jest Chopin. Wanie komponuje, wic jest rozdraniony i potrzebuje spokoju. Jego zwizek z George Sand wyranie przechodzi kryzys. Nieustanne ktnie kochankw, lekcewacy stosunek pisarki do kompozytora, wreszcie nieporozumienia dotyczce Maurycego i Solange, dzieci pani Sand, doprowadz do tego, e zirytowany Chopin opuci Nohant. J. Iwaszkiewicz "Sawa i chwaa" Losy znakomitego kompozytora, Edgara Szyllera, s literackim przetworzeniem histoi ycia Karola Szymanowskiego. Szyller staje si rwnie wyrazicielem estetyczno-filozoficznych pogldw autora. Socrealizm - Artysta zosta podporzdkowany ideologii, jego dziea miay przede wszystkim suy propagandzie nowej, socjalistycznej rzeczywistoci i apologii przyjani ze Zwizkiem Radzieckim. Ich bohaterem powinien by robotnik przodownik pracy, chop zakadajcy spdzielni albo wredny sabotaysta pozostajcy na odzie im pealistw amerykaskich, ktremu dzielni robotnicy uniemoliwiaj prowadzenie kreciej roboty w fabryce. Artyci powinni te ukazywa wizje wietlanej przyszoci, ku ktrej ludzko prowadz przywdcy partii komunistycznych. J. Andrzejewski "Idzie skaczac po grach" - 1) Stary staruch, genialny cap Antonio Ortiz po latach milczenia powraca na scen artystyczn cyklem obrazw przedstawiajcych pikn i mod Fran~ois. Jak wampir, wykorzysta modo dziewczyny i sta si mimowolnym sprawc jej mierci. 2) Wernisa Ortiza staje si

sensacj i gromadzi cay artystyczny wiatek Parya. Przygotowania goci do uroczystoci, a potem jej przebieg tworz obraz typowego rodowiska artystycznego poowy lat szedziesitych. J. Andrzejewski "Miazga" wiat artystyczny i wiat wadzy wysokich dostojnikw partyjnych wzajemn ie si przenikaj. Wszyscy ukazani w powieci artyci w ten czy inny sposb uzalenieni s od ludzi, ktrzy maj wadz. Problemy natury artystycznej mieszaj si z problemami politycznymi. S. Lem "Dzienniki gwiazdowe" Podczas swojej dwudziestej podry, ktr tym razem odbywa w czasie, Ijon Tichy dowiaduje si, e wszyscy wielcy ludzie w histoi wiata byli przybyszami z przyszoci, czasem dobrowolnymi, czasem zesacami. Dotyczy to take artystw, jak chociaby Boscha czy Van Eycka. Z. Herbert "Apolo i Marsjasz" Marsjasz jest artyst totalnym, poniewa jego obdarte przez Apollina ze skry ciao staje si niezwykym dzieem sztuki powiedzmy konkretnej. I. Stone "Udrka i ekstaza" - Od pocztku wiadomo, e ten kilkunastoletni wyrostek, ktry tak uparcie walczy z ojcem o pozwolenie terminowania u Ghirlandaja, bdzie wielkim artyst. Powie pokazuje renesansowego artyst, ktry jest nie tylko niezwykle utalentowany, ale te nieludzko pracowity i wytrway. Micha Anio szybko przerasta swoich kolejnych mistrzw: Ghirlan daja, Bertolda. Chcc w swoich pracach przekazywa prawd o czowieku, decyduje si z naraeniem ycia na przeprowadzenie sekcji zwok, w ktrej wyniku poznaje budow czowieka. Nie interesuje go nic poza prac, spenia wic wzorzec artysty, o ktrym Bertoldo mwi: Sztuka jest tylko dla tych, ktrzy bez niej byliby nieszczliwi. P. Shafer "Amadeusz" - 1) Zazdrosny o talent i geniusz Mozarta, Salie czyni wszystko, by zdyskredytowa modego kompozytora w oczach publicznoci i cesarza. W rezultacie przyczynia si do jego mierci. 2) Mozart ukazany zosta z jednej strony jako genialny kompozytor (np.

komponuje przy stole bilardowym), a z drugiej - jako kabotyn i prostak. Patrz: syn. J. Stryjkowski "Tommaso del Cavaliere"-Mio i sztuka w yciu Michafa Anioa przenikaj si wzajemnie i nie dadz si rozdzieli. Niespenione uczucie do piknego rzymskiego patrycjusza Tommaso del Cavaliere sprawia, e genialny artysta nie jest w stanie doko czy adnego ze swych dzie. Przychodzi mu take umiera ze wiadomoci klski - na ou mierci dowiaduje si, e na mocy uchway Soboru Tryden -; ckiego nago postaci na jego freskach w Kaplicy Sykstyskiej zostanie zamalowana. Jego dzieo ulegnie zniszczeniu. * "Czowiek zupenie nie tknity szaem nie wejdzie do wityni muz". (Platon) * "Biada artystom, na ktrych nikt nie pluje". (C. Lope de Vega) * "Anysta jest twrc pikna". (O. Wilde) * "aden artysta nie posiada sympatii etycznych. Sympatia etyczna jest u artysty niewybaczalnym zmanierowaniem". (O. Wilde) * "Artysta moe wyraa wszystko". (O. Wilde) * "Cnota i wystpek s dla artysty tworzywem sztuki". (O. Wilde) * "Niezgodno krytykw midzy sob dowodzi zgodnoci artysty z sob". (O. Wilde) * "Kariera artysty podobna jest karierze kurtyzany: najpierw dla wasnej przyjemnoci, pniej dla przyjemnoci innych, a w kocu dla pienidzy". (M. Achard) * "Hodem dla artysty jest, gdy go okradaj". (G. Braque) * "Sto lat ju trwa cakowite nieporozumienie midzy artyst i spoeczestwem i nie wida, aby si to prdko zmienio na lepsze. Sztuka obraa". (J, Cybis) * "Skromno jest prawem artystbw, prno ich obowizkiem". (K. Kraus) * "Artyci na najwyszym szczeblu nadaj barw i wyraz epoce, w ktrej iyj". (K. Szymanowski) * "eby by prawdziwym artyst, nie wystarczy by malarzem, rzebiarzem czy architektem. Trzeba by take 9

poet, jeli si chce osign peni ekspresji". (I. Stone) * "Rysowa, to stawa si podobnym Bogu, gdy tchn oddech w Adama". (I. Stone) * "Artysta ginie z chwil, gdy staje si czowiekiem i zaczyna czu". (T. Mann) * "Artysta tragiczny nie jest pesymist. Zgadza si na wszystko, co sporne i straszne". (F. Nietzsche)

Artysta sowa Artysta sowa - Artysta, dla ktrego tworzywem dziea sztuki jest sowo; poeta, prozaik pisarz. Artysta sowa jest czstym bohaterem literackim, stajc si niejednokrotnie wyrazicielem pogldw samego autora. Powszechnym zjawiskiem jest nadawanie wtkowi artysty sowa charakteru autotematycznego. Patrz: autotematyzm. Biblia (ST) - 1) Tradycja opierajca si na opowieciach, e piewem i tacem wysawia Boga, przypisuje krlowi Dawidowi autorstwo Ksigi Psalmw, czynic z niego poet. 2) Salomon, krl-mdrzec, zgodnie z tradycj, jest autorem "Pieni nad pieniami", co czyni z niego poet. Mitologia - Orfeusz, ktry swoim piewem obaskawia dzikie zwierzta i zdoa przekona wadcw Podziemia, by zwrcili mu ukochan on, Eurydyk, uwaany by za pierwszego poet w historii ludzkoci. Safona "Pogarda dla nie znaj~,cej poezji" - Kto nie zrywat r Pierii, nie by poet, umrze i zostanie zapomniany. Nikt go z tsknotq nie wspomni, adnego serca nie wzruszy. Horacy "Quid dedicatum poscit Apollinem (Carm. I,31) - patrz: autotematyzm. Horacy "Exegi monumentum aere perennius" (Carm. III,3O) patrz: autotematyzm. Horacy "Non usitata" (Carm. XX,2) - patrz: niemiertelno. Horacy "List do Pizonw" patrz: list. Dante Alighieri "Boska Komedia" - 1) Poeta

Dante odbywa podr w zawiatach, zwiedzajc kolejno Pieko, Czyciec i Raj. Prcz nauki, jak ma z tej wdrwki wynie dla siebie, jego obowizkiem jest jej opisanie, by pouczy take innych i przyczyni si do ich odnowy moralnej. 2) Przewodnikiem Dantego w Piekle i Czycu jest Wergiliusz, poeta, ktremu tradycja redniowiecza przypisywaa proroctwo przyjcia na wiat Chrystusa (w IV eklodze zapowiada nadejcie panowania sonecznego bstwa). 3) Wrd dusz, ktre Dante spotyka w zawiatach, s te dusze poetw. W przedpieklu przebywaj na przykad Homer, Horacy i Owidiusz, a take wielcy oratorzy - Cyceron i Seneka. F. Villon "Wielki Testament" Sporzdzajc swj testament, Villon ukazuje siebie przede wszystkim jako cieszcego si urokami ycia biedaka, rzadko wspomina o sobie jako o poecie. Jednak wrd wielu mniej lub bardziej ironicznych legatw s take legaty w postaci , ballad. Midzy innymi swojej matce ofiarowuje powan i przepenion arliw wiar ballad, iakcf Wilon napisat na prob swej matki, by ubaga aski Najwitszej Panny. J. Dantyszek "Poeta poleca Zygmuntowi pie weselna na lub Zygmunta z Barbar~," patrz: autotematyzm. K. Janicki "Elegia o sobie samym do potomnoci" - patrz: autotematyzm, podrJwdrwka. M. Rej "Jan Kochanowski" Kochanowski jest poet, ktry czy talent z doskonaym warsztatem. Jego utwory odznaczaj si nie tylko wartociami estetycznymi, ale rwnie prezentuj wysokie walory etyczne. J. Kochanowski "Na swoje ksigi" patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Ku Muzom" patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Do fraszek" (Fraszki nieprzeptacone...) patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Muza" - Poeta sobie piewa a Muzom, bo ludzie w pogoni za majtkiem i innymi dobrami materialnymi nie maj ani czasu, ani ochoty na czytanie wierszy. Poezja nie daje adnych korzyci materialnych, ale mimo to poeta pozostanie

wiemym sug Muz, majc nadziej, e co mu ywota ujmie czas dzisiejszy, To po mierci nagrodzi z lichw wiek pniejszy. J. Kochanowski "Pie XXIV ksi~g wtrnych" (NiezHrykym i nie leda pi rem opatrzony...) - patrz: autotematyzm. J. Kochanowski "Treny" - patrz: autotematyzm. D. Naborowski "Epitafium Janowi Kochanowskiemu, poecie polskiemu" - Twrczo Kochanowskiego wiadczy, e nie byo i nie ma rwnego mu poety. J.A. Morsztyn "Do swoich ksi,ek" - patrz: autotematyzm. M.K. Sarbiewski "De perfecta poesi" (O poezji doskonaej) Poeta powinien, przy perfekcyjnym opanowaniu rzemiosa, by take uczonym, posiada rozleg wiedz z wszelkich dziedzin, take nauk tajemnych, by stan na granicy kreacyjnych moliwoci czowieka i Boga. Oczywicie, takim moe by jedynie poeta chrzecijaski (solus christianus verus poeta), odwoujcy si do wiedzy objawionej i wsptworzcy nowe kierunki poprawy wiata. N. Boileau "Sztuka poetycka" Poeta, by osign doskonao w sztuce, powinien naladowa staroytnych mistrzw i kierowa si rozumem: Cecie rozum nad wszystko; niech z niego jedynie Pism waszych blask i warto niepodzielnie plynie. I. Krasicki "Antymonachomachia" patrz: autotematyzm. I. Krasicki "Wstp do bajek" Opowieci o poetach, ktrzy nie zmylaliby w swoich utworach, naley midzy bajki w~oy. A. Naruszewicz "Chudy literat" Biedny poeta chodzi ndznie ubrany i przymiera godem, bo w Polsce nikogo nie interesuje literatura. Potrzeby "kultural ne" szlachty zaspokaja lektura kalendarzy i herbarzy, a wydawcy i ksigarze wydzieraj autorom ostatni grosz. M. Mochnacki "Niektre uwagi nad poezj romantyczn z powodu rozprawy Jana niadeckiego..:' - Poeci, ktrzy w swojej twrczoci wspieraj si na zasadach sformuowanych przez Boileau, a powtrzonych przez Dmochowskiego, tych

szczudach umysowej niemocy partaczw, s pozbawieni talentu. A.S. Puszkin "Prorok" - Poeta jest tu wybracem Boga, ktry na pustyni dokonuje przeobraenia zwykego czowieka w najwyszego z czujcych na ziemnym padole (A. Mickiewicz "Dziady" cz. III). Kolejno zostaj uwraliwione wszystkie zmysy przyszego artysty sowa: wzrok, such, by mg on rozumie jzyk morza, gr, aniow. Na kocu w miejsce serca Bg wkada poecie rozarzony wgiel i rozkazuje: na obszarach ziem i mrz prZepalaj sowem serca ludzi! A. Mickiewicz "Sonety krymskie" - "Ajudah" - Jak fale morskie pozostawiaj na brzegu muszle, pery i korale, tak namitnoci, ktre opanowuj serce poety, pozostawiaj po sobie niemiertelne pieni. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - 1) Stary wajdelota Halban swoimi pieniami i opowieciami przypomina Wallenrodowi o obowizkach, jakie na siebie przyj. To Halban przyczyni si do tego, e jako dziecko wychowane w Zakonie, Konrad nie zapomnia jednak o swoim litewskim pochodzeniu. Teraz stoi na stray jego misji, a kiedy Wallenrod bdzie umiera, wanie wajdelot zobowie, by gosi w swoich pieniach prawd o tym, co si stao. 2) Patrz: autotematyzm. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III 1) Patrz: autotematyzm. 2) Konrad, jako poeta obdarzony moc rwn mocy kreacyjnej Boga, stawia si na rwni z Nim, by wreszcie stwierdzi, e jako ten, ktry za milijony kocha i cierpi katusze, przewysza Stwrc, bdcego tylko mdroci. Do gbi przejty cierpieniami swojego narodu, Konrad wyzywa Boga na pojedynek serc. A kiedy Bg nie odpowiada, gotw jest posun si do ostatecznego blunierstwa i nazwa Go carem. Na szczcie, niecierpliwy diabe wypowiada za Konrada to blunierstwo. Konrad-poeta, jak Prometeusz, zbuntowa si przeciwko Bogu. Nie zosta jednak potpiony - wybaczono mu ten bunt, bo kochaNard, kocha wiele, kocha wielu. Jedyn kar, jak poniesie, bdzie to, e nie zobaczy w

proroczej wizji przyszych losw Pol ski. A tajemniczy czterdzieci i cztery z widzenia ksidza Piotra to by moe wanie Konrad. 3) W salonie warszawskim toczy si midzy innymi dyskusja o literaturze, w ktrej bior udzia literaci starszego pokolenia. Patrz: konflikt pokole. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" patrz: autotematyzm. J. Sowacki "Lambro" - Poeta powinien piewa zmartwychwstania sowa, powinien swoj poezj podtrzymywa w narodzie nadziej na lepsz przyszo i przechowywa stworzone przez przeszo wartoci, jak Egipcjanin w licie z aloesu Obwija zwide umarego serce. J. Sowacki "Kordian" - 1) W scenie Prologu trzy Osoby tocz dyskurs o roli poezji i poety. Wypowied Trzeciej Osoby zawiera nowy program poetycki. Poeta ma by nie romantycznym, mesjanistycznym wieszczem, nie wodzem, ale sucym narodowi piewakiem, rapsodem ktry wskrzesi rycerskie tradycje i podtrzyma nadziej na zmartwychwstanie. Jego poezja przechowa stworzone przez przeszo wartoci, ktre bd suy przyszoci i nie pozwol narodowi usn. 2) W pewnym sensie poet jest Kordian. Co prawda nie tworzy poezji, ale poezja jest w nim. Jego idealizm, wraliwo, indywidualizm, zdolno do powicenia si za nard czyni z niego poet, co przyczyni si do jego klski. J. Sowacki "Grb Agamemnona" patrz: autotematyzm. J. Sowacki "Testament mj" patrz: autotematyzm. J. Sowacki "Beniowski" - patrz: autotematyzm. Z. Krasiski "Nie-Boska komedia" - 1) Hrabia Henryk jest poet faszywym, przekltym - przez niego pynie strumie piknoci, ale on piknoci nie jest. Dla niego poezja nie jest jedynym celem ycia, jedyn wartoci. Traktuje j jako rodek do osignicia sawy. W jego yciu brakuje mioci - nie kocha niczego i nikogo poza sob. 2) Orcio to poeta, prawdziwy, bogosawiony. Poezja wypenia cae jego ycie i nie ma w nim miejsca na nic innego. To

oddanie si poezji symboli zuje postpujca lepota - w miar jak traci wzrok zewntrzny, coraz wicej dostrzega oczyma duszy, bo poezja jest dla niego celem ostatecznym. 3) Maria, ona hrabiego Henryka - patrz: szalestwo. A. Fredro "Pan Jowialski" Ludmir , poeta, wdruje ze swoim przyjacielem,: malarzem Wiktorem, w poszukiwaniu natchnienia, jakie daj zamki na szczytach Karpatw, (...) skay zwieszone (...), potoki rwice czarne wierki i kwieciste re razem. W czasie tej podry trafiaj do majtku pana Jowialskiego, gdzie Ludmir staje si obiektem wyszukanego artu, ktry doprowadzi do odkrycia, e jest zaginionym i teraz cudownie odnalezionym synem Szambelanowej i p. jenera-majora Tuza. C.K. Norwid "Klaskaniem majc obrzke prawice..." - patrz: autotematyzm. C.K. Norwid "Moja piosnka (I)" -le, le zawsze i wszdzie, Ta ni czarna si przdzie, pasmo nieszcz i smutkw zdominowao ycie poety. Jedyn ucieczk wydaje si poezja, czarnoleska rzecz - ta serce uleczy. I zagraem... i jeszcze mi smutniej. C.K. Norwid "Co ty Atenom zrobi, Sokratesie..." - Dante i Mickiewicz s, oprcz innych postaci z historii przywoanych przez Norwida, wybitnymi jednostkami, ktre przerosy swoje czasy i dlatego nie mogy by zrozumiane przez wspczesnych. C.K. Norwid "Fortepian Szopena" - Jak Chopin w muzyce, tak Dawid w liryce, a Ajschylos (w tekcie: Eschyles) w teatrze stanowi przykady sztuki doskonaego-wypenienia. C.K. Norwid "Promethidion" Epilog utworu rozpoczyna si sentencj: Sowo - jest czynu testamentem. Norwid by artyst sowa. Wielk wag przywizywa dojego ksztatu, dlatego Norwidowskie neologizmy wydobywaj ukryte znaczenia sw, np. od-pocz - pocz co od nowa, std te tendencja do oszczdnoci sw (sentencjonalno, skrtowo), ktrym przyznawa rol szczegln (por. np. wiersz "Piro" na temat poezji, ktra ma konkretne zada

10

nia wobec narodu). Chcia, aby sowa przystaway do opisywanej przez nie rzeczywistoci: Odpowiednie da rzeczy sowo! ("Oglniki"). I tylko takie sowa maj moc kreacyjn wobec wiata (pobudzaj do czynu, pracy), wszystkie inne to: mniej lub wicej uczona frazeologia. Tym za, dla ktrego sowo jest narzdziem oddziaywania na ludzi, jest artysta narodowy, ktry: organizuje wyobrani narodu, jak na przykad polityk organizuje si~y stanu. Norwid chcia by wanie tym artyst narodowym. E. i J. de Goncourt "Dziennik" patrz: autotematyzm. P. Chmielowski "Utylitaryzm w literaturze" - ...artyci i literaci powinni by obywatelami jak wszyscy inni, tj. zna wszystkie cele, do ktrych spoeczestwo Zda, przej si obowiZkami, jakie ono wkada, i zgodnie z tymi celami i z tymi obowizkami pomysty swoje w utworach sztuki urzeczywistnia. Pisarz powinien przed rozpoczciem pracy nad swoim dzieem powzi jaki cel spoeczny,jego utwrpowinien mie tendencj. P. Chmielowski "Artyci i artyzm" - patrz: artysta. F. Krupiski "Romantyzm i jego skutki" - Poeci romantyczni, obawiajc si rozsdku, zbytnio zaufali uczuciu, ktre powiodo najprzd do czynw nierozwanych (czyli powstania styczniowego), a potem samo zgaso, zostawiwszy ludzi w zwtpieniu i bez przewodnika na dalszy ywot. Ch. Baudelaire "Albatros" Poeta jest podobny ksiciu na ob~oku, za spraw swojej twrczoci unosi si ponad wiatem. Lecz spdzony na ziemi i szczuty co kroku Wiecznie si o swe skr zydta olbrzymie potyka. Talent unie moliwia mu ycie w realnym wiecie, wrd prymitywnych ludzi. Ch. Baudelaire "mier artystw" patrz: artysta. P. Verlaine "Niemoc" Wszystko ju byo, wszystko zostao przeyte, poeta dowiadczy ju wszystkiego jest Cesarstwem u schyku wielkiego konania. Nuda, marazm, zniechcenie to dominujce uczucia. Pozostaje tylko gar stabych wierszy, co ot, w ogie lec.

P. Verlaine "Sztuka poetycka" Nade wszystko muzyki!-poeta powinien umuzyczni swoje wiersze. Jego poezja ma odsania wieczne tajemnice za pomoc symbolu i nie tyle nazywa przedmioty i stany psychiczne, ile je sugerowa i przyblia, unikajc dosownoci. J. A. Rimbaud "Moja bohema" rdem twrczoci poety jest wolno wewntrzna i brak jakichkolwiek ogranicze. Materialna ndza egzystencji, ktra towarzyszy prawdziwej niezalenoci, nie jest adn przeszkod w tworzeniu wicej, przynosi dodatkowe podniety i moe by natchnieniem. J. A. Rimbaud "Statek pijany" Tytuowy statek pijany jako symbol moe by interpretowany bardzo rnie. Jedn z moliwoci jest interpretowanie go jako artysty, poety. Dalej patrz: podr/wdrwka. Henryk Sienkiewicz "Quo vadis" 1) Autor "Uczty Trymalchiona", Petroniusz, uchodzi w Rzymie za arbitra elegancji. Jest jednym z najbardziej zaufanych dworzan Nerona. Osign t pozycj dziki umiejtnie stopniowanym pochlebstwom. Jednak przed mierci pisze do cezara list, w ktrym mwi to wszystko, co do tej pory przemilcza. 2) Nerona przedstawia Sienkiewiczjako kabotyskiego pseudoartyst. Cezar gra w teatrze, piewa pieni, ktre sam ukada. By mg opiewa w grafomaskich wierszach poar Troi, zostaje podpalony Rzym. Kiedy przyjdzie mu umrze, jego ostatnie sowa bd brzmiay: Jaki artysta ginie! A. Grski "Moda Polska" patrz: artysta. S. Przybyszewski "Confiteor" patrz: artysta. K. Przerwa-Tetmajer "Evviva 1'arte" - patrz artysta. L. Staff "Przedpiew" - Poeta pozna wszystko, co niesie ycie - y i z rzeczy ludzkich nic nie jest mu obce - a jednak piewa bdzie pochwat ycia. Wyznawany przez niego stoicyzm nakazuje wszelkie emocje agodzi w deniu do wewntrznej harmonii, przyjmuje wic postaw pogodzenia ze wiatem, pogodny mdrym smutkiem i wprawny w cierpieniu. T. eleski-Boy "O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i

jej strapionej ciotce" - 1) Jzio, siostrzeniec strapionej ciotki, jest nieco ironicznym portretem modopolskiego poety, ktry odrzuca bogoojczynian tradycj literack, amie wszelkie konwencje obyczajowe i wyznaje panerotyzm na mod Przybyszewskiego. 2) Lucek (Lucjan Rydel) i Henio (Henryk Sienkiewicz) s dla strapionej ciotki (hr. Stanisaw Tarnowski) wzorami prawdziwie polskich twrcw literatury. T. eleski-Boy "List otwarty kobiety polskiej" - Polscy twrcy literatury sprawili, e kobiety jcz4 w lirycznej niewoli, opisywanejako eteryczne istoty bez ciaa albo matki-Polkibojowniczki w stylu Mickiewiczowskiej Grayny czy Maryni Poanieckiej Sienkiewicza. Otwarcie kabaretu w Krakowie przynioso nadziej, e ta sytuacja moe si wreszcie zmieni. Niestety, "Zielony Balonik" okaza si edycj luksusowg typowych polskich eunuchw i zebraniem poczciwych sarmackich gburw. S. Wyspiaski "Wesele" - 1) Patrz: artysta. 2) Poeta (ktrego pierwowzorem by Kazimierz Przerwa-Tetmajer) potrafi wygasza pene grnolotnych sw przemowy, ale nie kryj one adnej istotnej treci. Scena spotkania z widmem Rycerza pokazuje wewntrzn pustk Poety i jego poezji. Nawet, kiedy mwi o Polsce, sta go tylko n a frazesy w rodzaju: Polska to jest wielka rzecz. W. Berent "Prchno" - 1) Patrz: artysta. 2) Poeta Miiller, jak jego przyjaciele, wyznaje nietzscheask ide nadczowieczestwa i pogardza kobietami, jednoczenie bdc bez pamici zakochany w onie przyjaciela. To wewntrzne rozdarcie i dojmujce poczucie tragicznego osaczenia przez urbanistyczn cywilizacj, ktre staje si przyczyn niemocy twrczej, prowadz go w ko cu do samobjstwa przez przedawkowanie narkotykw. S. A. Mueller "Henryk Flis" Tytuowy Henryk Flis przyjeda do maego galicyjskiego miasteczka, ktre przeywa chwile rozkwitu po odkryciu w pobliu z ropy naftowej (Drohobycz). Nawizuje tu liczne kontakty towarzyskie i prowadzi intensywne ycie erotyczne.

Jego pobyt w miasteczku wywouje sporo zamieszania, wreszcie prowadzi do tragedii. Flis opuszcza Drohobycz i w pocigu okazuje si, e jest pisarzem, ktry wdruje po wiecie, poszukujc tematu do swoich utworw. To, co przey w Drohobyczu, ludzkie tragedie, ktrych sta si przyczyn, cae zamieszanie, jakie wywoa, znajd si w jego nowej powieci. T. Mann "Tonio Krbger" Tonio, potomek szacownej mieszczaskiej rodziny, wybiera ycie artysty i zostaje pisarzem. Nie daje mu to jednak szczcia i poczucia wewntrznego spokoju. Podczas podry na Pnoc uwiadamia sobie pod wpywem wspomnie o Janku Hansenie i Ingebordze Holm, jego dwch wielkich miociach, e skazany jest na egzystencj na granicy dwch wiatw: sztuki i mieszczastwa, do adnego z nich nie nalec i bdc jednoczenie czci obu. Patrz te: podr/wdrwka, powrt. T. Mann "mier w Wenecji" Gustaw von Aschenbach, starzejcy si pisarz, ktry prowadzi nader uregulowany tryb ycia, postanawia wyjecha do Wenecji. Ma nadziej, e zmiana otoczenia i przerwanie monotonnej egzystencji pozwol mu odzyska utracone siy twrcze. Mio do piknego polskiego chopca, Tadzia, ktrego spotyka na Lido, rzeczywicie staje si rdem swoistego natchnienia, ale jednoczenie prowadzi Aschenbacha do mierci. Patrz te: podr/wdrwka, mio i mier, mier (bohaterw literackich). T. Mann "Lotta w Weimarze" - Charlotta Buff, teraz radczyni Kestner, przybywa do Weimaru, by spotka si z Goethem. Przyjmowana przez wszystkich jako Lotta Wertera sama w pewien sposb wierzc, e ~bya natchnieniem najwikszego poety Niemiec, przeywa rozczarowanie wizyt u Goethego. Dawny romantyczny modzieniec sta si starszym panem, ktry przekonany jest o swojej niezwykoci i geniuszu, ajednoczenie najbardziej ceni sobie zaszczyty dworskie i czuje si bardziej urzdnikiem ni artyst. T. Mann "Dzienniki" - patrz: autotematyzm. J. Tuwim "Poezja" - Poeta nie

11

chce wyrnia si z tumu ani stawa "ponad wiatem" (Nie chc by przodownikiem, chtnie w tum si wcisn). Wybiera miejsce pomidzy ludmi, bdc ultimus inter pares - ostatnim midzy rw nymi. J. Tuwim "Proba o piosenk" Poeta zwraca si do Boga, dawcy daru Sowa, z prob, by sowom jego gniewu da bysk ostrej stali, bo chce jak dawni poeci prosty i szlachetny, Wichur krwi uderZa w monych i tyranw. J. Tuwim "Dziesiciolecie" patrz: kontlikt pokole. J. Tuwim "Sitowie" - patrz: autotematyzm. A. Sonimski "Czarna wiosna"Napisany w 1919 r. poemat ma charakter programowy. Poeta, wobec nowej sytuacji zaistniaej w Polsce (odzyskanie niepodlegoci) chce uwolni swoj twrczo od dziedzictwa romantycznego (...Ojczyzna moja wolna, wolna, wic Zrzucam Z ramion paszcz Kon rada) i pisa o sprawach bardziej wspczesnych. Pomimo e Sonimski by przeciwnikiem rewolucyjnych hase, w poemacie pobrzmiewaj echa rewolucyjno-anarchistyczne, a sam poeta widzi siebie jako piewc tumu. A. Sonimski "Krzy Poudniowy" patrz: autotematyzm. J. Lecho "Proust" - Lecho daje poetycki obraz ostatnich lat ycia Marcela Prousta, kiedy to, odizolowany zu penie od wiata, gorczkowo pracowa nad dokoczeniem dziea swojego ycia - cyklu powieciowego "W poszukiwaniu straconego czasu". J. Lecho "Do Szekspira" Bohaterem lirycznym wiersza uczyni poeta genialnego dramaturga, ktry zstpi do dusz nasz)'ch gbi. Lecho widzi wjego twrczoci wci aktualne tematy, cigle ywe postaci, zapewne dlatego, e Szekspir nie unika problemw skomplikowanych, mrocznych i bliskich kademu czowiekowi. Wspczesnego czytelnika postrzega autor wiersza jako tego, ktry moe obejrze samego siebie w dzieach Szekspira, a wspczesny wiat to po prostu scena dla teatru szekspirowskiego. J. Lecho "Toast" - patrz: pogrzeb.

L. Staff "Ars poetica" - Poeta tworzy, by si ksztatem staa chwila, jednoczenie dc do tego, eby jego wiersz by tak jasny jak spojrzenie w oczy I prosty jak podanie rki. B. Jasieski "But w butonierce" patrz: autotematyzm, konflikt pokole. J. Przybo "Gmachy" - Poeta jest wykrzy'knikiem ulicy, ma wyraa nastroje Masy, ktra w Miecie obsuguje Maszyny. K.I. Gaczyski "O mej poezji"patrz: autotematyzm. S.I. Witkiewicz "W maym dworku" - ~zory Pasiukowski. Poeta, lat 28. Brunet. Ogoony. Ubrany czarno. Ten grafoman doznaje wreszcie, po bardzo dugim okresie impotencji twrczej, natchnienia i pisze poemat pod zowrbnym tytuem "Wszystko byo tak dobrze i tak si wszystko popsuo". Jest on zapowiedzi wypadkw, ktre wkrtce bd miay miejsce w matym, zacisznym, ukr~~ty,m w drzewach dworku. J. Iwaszkiewicz "Lato w Nohant" George Sand, znana powieciopisarka, kochanka Chopina, znudzona jest ju kaprysami kompozytora i zirytowana uczuciem, jakie ywi do niego jej coraz pikniejsza, a przede wszystkim moda, crka Solange. J. Iwaszkiewicz "Maskarada" Aleksander Puszkin, po powrocie z przymusowego pobytu na wsi, mieszka ze swoj pikn on, Natalie, w Petersburgu. By go upokorzy, car mianowa go swoim nadwornym poet i regularnie paci jego dugi. Puszkin ma poczucie zdrady swoich modzieczych ideaw. Na dodatek podejrzewa swoj on, zreszt susznie, o romans z carem. Wreszcie, dajc si wplta w uknut przez cara intryg, ginie w pojedynku z Dantesem. J. Iwaszkiewicz "Wesele pana Balzaka" - Ciko chory Honore Balzac przyjeda do Wierzchowni, gdzie -niemal umierajcy -polubia wreszcie swoj korespondencyjn mio Ewelin Hask. W. Gombrowicz "Ferdydurke" patrz: autotematyzm, konflikt pokole, podr/wdrwka, powrt. A. Gide "Faszerze" - patrz: autotematyzm.

A. Gide "Dziennik" - patrz: autotematyzm. M. A. Buhakow "Mistrz i Magorzata" 1) Mistrz powica swoje ycie pisaniu powieci o Piacie i Jeszui. Wspierany przez Magorzat, doprowa dza swoje dzieo do koca. Niestety, jego powie nie zyskuje uznania, bo traktuje Jezusa-Jeszujako posta historyczn, realnie istniejc. Zniechcony Mistrz pali swj rkopis, a po jakim czasie tajemniczo znika. Jak si pniej okae, zostaje zamknity w domu obkanych. Uwolni go stamtd Woland, zwracajc mu jego powie, bo rkopisy nie ponct. Na yczenie z gry zapewni te Mistrzowi i Magorzacie spokj i szczliw egzystencj z dala od wia ta. Patrz te: autotematyzm. 2) Poeta Iwan Bezdomny pod wpywem niezwykych wydarze, jakie za spraw Wolanda i jego wity maj miejsce w Moskwie, przechodzi wewntrzn przemian i porzuca literatur. 3) rodowisko literatw zbierajcych si w Domu Gbojedowa, czonkowie Massolitu i Dramlitu, to ludzie pozbawieni talentu, rzemielnicy literatury o cile okrelonej specjalnoci, zainteresowani jedynie posiadaniem daczy pod Moskw czy wczasami na Krymie. Z. Nakowska "Dzienniki" patrz: autotematyzm. M. Dbrowska "Dzienniki" patrz: autotematyzm. J. Tuwim "Kwiaty polskie" patrz: autotematyzm. J. Lecho "Dziennik" - patrz: autotematyzm. Cz. Miosz "Campo di Fiori" Cho tum gapiw z rwn obojtnoci przyglda si spaleniu Giordana Bruna i tragedii warszawskiego getta, samotna mier gincych nie jest do koca bezsensowna, bowiem po wieu latach Na nowym Campo di Fiori Bunt wznieci sowo poety. To wanie poeta przechowa pami o mczeskich stosach. Cz. Miosz "W Waszawie" -Dowiadczenie wojny, widok ruin i pacz Antygony, co szuka swojego brata, zmuszaj poet, by wbrew swej woli by paczk aobn. A tymczasem chciaby on opiewa festyny, radosne gaje, do ktrych wprowadzi go Szekspir. Bo... rado i pikno zawarte w poezji

s ocaleniem dla wiata. Cz. Miosz "Ktry skrzywdzie" aden czowiek posiadajcy wadz nie moe si czu zupenie bezpieczny i bezkarny. Choby otacza go tylko tum pochlebcw, ktrzy byliby wdziczni, e jeszcze jeden dzie przeyi, zawsze bdzie kto, kto sprawi, e spisane bd czyny i rozmowy tyrana. Poeta pamigta. Moesz go zabi narodzi si nowy. Cz. Miosz "Ars poetica?" patrz: autotematyzm. Cz. Miosz "Zniewolony umys" Z gorliwoci neofity przybyy wanie na emigracj Miosz oskara swoich jeszcze do niedawna przyjaci o to, e stali si apologetami nowego systemu politycznego w Polsce. Nie sprowadza jednak wszystkiego tylko do strachu i oportunizmu. Prbuje szuka przyczyn, ktre ka pisarzom przemilcza prawd. Odwouje si do Mickiewiczowskiego motywu udzenia despoty i swoistego "dwjmylenia", ktre skania ludzi pira do goszenia na zewntrz sloganw propagandy, a starannego ukrywania prawdziwych myli i uczu. Socrealizm - patrz: artysta. W. Gombrowicz "Dziennik 1953-1966" 1) Patrz: autotematyzm. 2) Gombrowicz podejmuje prb subiek tywnej oceny rnych zjawisk literackich, wypowiadajc si np. przeciw poetom czy nazywajc Sienkiewicza pierwszorzdnym pisarzem drugorzdnym. Piszc o eromskim, stwierdza, e w jego twrczoci nastpio pomieszanie pci z Ojczyzn. J. Parandowski "Alchemia sowa" Parandowski odsania tajniki warsztatu twrczego wielu wybitnych pisarzy europejskich, piszc np. o tym, e Balzac mg pracowa jedynie wtedy, gdy trzy ma nogi w miednicy z lodowat wod i pi bardzo mocn czarn kaw. A. Bursa "Poeta" - Poeta zostaje pozbawiony caej wzniosoci i niezwykoci, staje si kim w rodzaju urzdnika, ktry cierpi za miliony od 10 do 13.20, 0 11.10 wychodZi, rozpina rozporek, zapina rozporek, potem wraca i apiat' cierpi za miliony. H. Powiatowska "wczoraj pisaam wiersze" - Twrczo poetycka jest czym bardzo ulotnym (wczoraj pisaam

12

wiersze tak jak dZi roZdaj pocaunki). R. Wojaczek "Piosenka o poecie II" - Pisanie wierszy i picie wdki s nierozerwalnie ze sob powizane. Poeta nie jest istot uduchowion i sytuujc si ponad wiatem. W ujciu Wojaczka jest raczej lumpem, ktry alkohol traktuje jako nieodzowny element towarzyszcy "pracy twrczej". S. Grochowiak "Rozmowa o poezji" - patrz: autotematyzm. Z. Herbert "Apollo i Marsjasz" patrz: artysta. T. Rewicz "Kto jest poet" poet jest ten ktry pisze wiersze i ten ktry wierszy nie pisze, ten, kto dowiadczy w yciu wszystkiego, co dobre, ale i ten, kto dowiadczy tylko za. Poeta moe by czowiekiem, ktry postpowa w yciu etycznie, ale rwnie czowiekiem, ktry dopuszcza si czynw nieetycznych. T. Rewicz "Poeta w czasie.pisania" - Poeta w czasie pisania to czowiek odwrcony tyem do wiata. Jesk niezwykle wraliwy, bezbronny, bo sysza oddech wiecznoci. W. Szymborska "Rehabilitacja" Dokonujc rozrachunku z epok staliniz mu, poetka (Syzyf prZypisany do pieka poezji) snuje rozwaania nad koniecznoci tworzenia innych ni dotychczas wierszy. Jednoczenie stwierdza, e nie znajduje adnej recepty na przysz twrczo. W. Szymborska "Rado pisania" Poeta ma nieograniczon wadz nad wiatem, ktry kreuje. Od niego zaley to, co si w tym wiecie dzieje, ale on te decyduje, czy w wiat pozostanie utrwalony w wierszu, czy te zniknie. Zatem rado pisania to mono utrwalania, zemsta rki miertelnej-miertelny czowiek tworzy niemiertelne wiaty. W. Szymborska "Tomasz Mann" Tomasz Mann, ssak z cudownie upierzon watermanem rk, jest jednym z najniezwyklejszych cudw natury, zbyt kiem w wiecie rzeczy jedynie uytecznych, ktrego pojawienie si ewolucja przeoczya. J. Bocheski "Naso poeta" Powie-esej, w ktrej Bocheski prbuje rozwika tajemnic wygnania Owidiusza. Dociekania dotyczce losu zmarego na zesaniu poety

skaniaj do refleksji nad granicami wolnoci twrczej artysty i wzajemnymi relacjami sztuki i wadzy. J. Andrzejewski "Idzie skaczc po grach" - 1) Paul Allard, znany poeta, powieciopisarz, dramaturg, eseista, czonek Akademii Francuskiej, ubiera si we wspaniay paszcz, aby mc Zej do portowej knajpy, zabiera z ulicy modych i piknych mczyzn, by paci im za chwil namiastki mioci. Kiedy na przyjciu u swojej przyjaciki spotyka modego, niezwykle atrakcyjnego hokeist, nie zdajc sobie sprawy ze swojej miesznoci, nieustannie go komplementuje. 2) Marek Kostka, wanie przybyy do Parya mody, obiecuj cy pisarz, czuje si w miecie zagubiony i w przyjani z Henrykiem Milsteinem, mieszkajcym od kilku lat we Francji malarzem, szuka poczucia bezpieczestwa. Chwilami bardzo dziecinny, zdaje sobie spraw z wadzy, jak ma nad przyjacielem i potrafi z niej robi uytek. Podczas wemisau Ortiza wywouje may skandal, chcc zwrci na siebie uwag. J. Andrzejewski "Miazga" patrz: autotematyzm. J. Andrzejewski "Z dnia na dzie" , "Gra z cieniem" - patrz: autotematyzm. J. Andrzejewski "Ju prawie nic" W szpitalu w Zurychu umiera sawny pisarz, Hermann Eisberger. Jego sny, wspomnienia, wypowiedzi wieloletniego sekretarza odkrywaj prawd o najwikszym wspczesnym prozaiku, dalek od oficjalnych biografii. Ulg w cierpieniach przeduajcej si agonii przynosi Eisbergerowi bliska obecno modego, piknego lekarza o sowiaskim nazwisku Lubetzky. Patrz te: modO. T. Konwicki "Kalendarz i klepsydra", "Nowy wiat i okolice" - patrz: autotematyzm. T. Konwicki "Maa apokalipsa" patrz: autotematyzm, por/wdrwka. * "Nulla dies sine linea" (Ani jeden dzie bez kreski) (Pliniusz Starszy) "Poeci s nieuznanymi prawodawcami wiata". (P. B. Shelley) "Nie ma ksiek moralnych i niemoralnych. S ksiki napisane dobrze lub le. Nic

wicej". (O. Wilde) * "Nie ma dzie, s tylko autorzy". (J. Giraudoux) * "Pieko literatury wybrukowane jest szlachetnymi intencjami". (A. Gide) * "Kada publiczno ma takiego Szekspira, na jakiego zasuguje". (A. Gide) * "Krtko mwic: eby by poet, trzeba wierzy w swj talent; eby sta si artyst, trzeba talent poda w wtpliwo. Czowiekiem prawdziwie mocnymjest ten, u ktregojedno powiksza drugie". (A. Gide) * "Poeta - kto, kto pragnie w jasny dzie pokaza wiato ksiyca". (J. Cocteau) * "Autor powinien umrze po napisaniu powieci, by nie stawa na drodze, ktr ma przed sob tekst". (U. Eco) * "Wszyscy w modoci pisz wiersze, potem prawdziwi poeci je niszcz, a li publikuj". (U. Eco) * "Modzi poeci to wampiry: potrzebuj cudzej mierci, aby zaegna niedokrwisto swoich zataczajcych si od anemii wierszy". (U. Kozio) * "Jeli kto urodzi si duchowym analfabet, nie zmieni tego adna napisana przez niego ksika". (U. Kozio) * "Wielki pisarz - a zwaszcza pisarz dwudziestowieczny pisze zawsze waciwie jedn powie". (T. Bure