1

Ñóðãàë òûí àðãà õýë áýðè é ã Ñóðãàë òûí àðãà õýë áýðè é ã ñîíãîõ íüñîíãîõ íü

2

Ñóðãàë òûí õýë áýðÑóðãàë òûí õýë áýð

•Ñóðãàã÷, ñóðàëöàã÷ õî¸ðûí õàðèëöàí Ñóðãàã÷, ñóðàëöàã÷ õî¸ðûí õàðèëöàí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò. ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò. Ýíä õàìãèéí ãîë íü áàãø, ñóðàëöàã÷äûí Ýíä õàìãèéí ãîë íü áàãø, ñóðàëöàã÷äûí õîîðîíäûí õàðèëöàí íºëººëëèéí ÿâöàä õ¿í õîîðîíäûí õàðèëöàí íºëººëëèéí ÿâöàä õ¿í ìýäëýã ýçýìøèæ, ÷àäâàðæèí, ìýäëýã ýçýìøèæ, ÷àäâàðæèí, òóðøëàãàæèõ ÿâäàë þì.òóðøëàãàæèõ ÿâäàë þì.

3

Ńóðãàëòûí àðãàŃóðãàëòûí àðãà

Þìñ ¿çýãäëèéí ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ ¿éë ÿâöÞìñ ¿çýãäëèéí ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ ¿éë ÿâöÒàíèí ìýäýæ, ¿íýíèéã òîãòîîõ çàìÒàíèí ìýäýæ, ¿íýíèéã òîãòîîõ çàìÇîðèëãîä õ¿ðýõýä ÷èãëýñýí ¿éëäë¿¿äèéí Çîðèëãîä õ¿ðýõýä ÷èãëýñýí ¿éëäë¿¿äèéí

íýãäýëíýãäýëÒîäîðõîé õýëáýðýýð ýðýìáýëýãäñýí Òîäîðõîé õýëáýðýýð ýðýìáýëýãäñýí

¿éëäë¿¿äèéí öîãö¿éëäë¿¿äèéí öîãöÁîäèò áàéäàë òîäîðõîé àñóóäëûã òàíèí ìýäýõýä Áîäèò áàéäàë òîäîðõîé àñóóäëûã òàíèí ìýäýõýä

÷èãëýñýí îíîëûí áîëîí ïðàêòèê àëõìóóä ÷èãëýñýí îíîëûí áîëîí ïðàêòèê àëõìóóä

4

Ńóðãàëòûí àðãàŃóðãàëòûí àðãà

•Ñóðãàëòûí çîðèëãûã õàíãàõàä Ñóðãàëòûí çîðèëãûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ñóðàëöàã÷äûí ñèñòåìòýé ÷èãëýñýí ñóðàëöàã÷äûí ñèñòåìòýé ¿éëäë¿¿ä, òàíèí ìýäýõ ¿éë ¿éëäë¿¿ä, òàíèí ìýäýõ ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîäîðõîé õýëáýðèéí íýãäýë òîäîðõîé õýëáýðèéí íýãäýë

5

Ńóðãàëòûí àðãûí àíãèëàëŃóðãàëòûí àðãûí àíãèëàë

•Åðºíõèé àðãóóäÅðºíõèé àðãóóä•Òóñãàé áóþó òóõàéí Òóñãàé áóþó òóõàéí õè÷ýýëèéí ñóðàõ áîëîí õè÷ýýëèéí ñóðàõ áîëîí ñóðãàõ àðãóóäñóðãàõ àðãóóä

6

Ñóðãàõ åðºíõè é àðãàÑóðãàõ åðºíõè é àðãà

Òàéëáàðëàí òàíèóëàõÒàéëáàðëàí òàíèóëàõÁ¿òýýí òóóðâèõÁ¿òýýí òóóðâèõÀñóóäàë øèéäâýðëýõÀñóóäàë øèéäâýðëýõÕýñýã÷èëñýí ýðýë Õýñýã÷èëñýí ýðýë õàéãóóë õèéõõàéãóóë õèéõ Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àðãóóäàðãóóä

7

Òàé ë áàðë àí òàíè óë àõ àðãàÒàé ë áàðë àí òàíè óë àõ àðãà

• Áàãø ñóðãàëòûí ÿíç á¿ðèéí õýðýãñëèéã àøèãëàí Áàãø ñóðãàëòûí ÿíç á¿ðèéí õýðýãñëèéã àøèãëàí ñóäàëæ áóé ç¿éëèéí òàëààð ìýäýýëýë ºãºõ áºãººä ñóäàëæ áóé ç¿éëèéí òàëààð ìýäýýëýë ºãºõ áºãººä ñóðàëöàã÷èä ò¿¿íèéã îéëãîí òîãòîîæ àâíà. Ýíý àðãà ñóðàëöàã÷èä ò¿¿íèéã îéëãîí òîãòîîæ àâíà. Ýíý àðãà íü øèíæëýõ óõààíû öýãöòýé ñèñòåì÷ëýãäýæ íü øèíæëýõ óõààíû öýãöòýé ñèñòåì÷ëýãäýæ áîëîâñðîãäñîí áîëîâñðîãäñîí îíîë, ïðàęòèęèéíîíîë, ïðàęòèęèéí àñóóäëûã ºãºõºä èë¿¿ àñóóäëûã ºãºõºä èë¿¿ òîõèðîìæòîé áà ¿ð ä¿íä íü õ¿íä, ÷àäâàð äàäàë òîõèðîìæòîé áà ¿ð ä¿íä íü õ¿íä, ÷àäâàð äàäàë òºäèéëºí òºëºâøèõã¿é, òàíèí ìýäýõ ¿éë ÿâöûã òºäèéëºí òºëºâøèõã¿é, òàíèí ìýäýõ ¿éë ÿâöûã óõààðàí ìýäýõ, òàíèëöàõ, îþóí óõààíû õºãæëèéí íýã óõààðàí ìýäýõ, òàíèëöàõ, îþóí óõààíû õºãæëèéí íýã äýõ ò¿âøèí õàíãàãäàíà.äýõ ò¿âøèí õàíãàãäàíà.

8

Áżòýýí òóóðâèõ àðãàÁżòýýí òóóðâèõ àðãà

• Áàãø ñóðàëöàã÷äûí ýçýìøñýí ìýäëýãèéã Áàãø ñóðàëöàã÷äûí ýçýìøñýí ìýäëýãèéã áàòàòãàí ã¿íçãèéð¿¿ëýõáàòàòãàí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ

• íýãòãýí ä¿ãíýõíýãòãýí ä¿ãíýõ• çàäëàí øèíæëýõçàäëàí øèíæëýõ• øèíý ìýäëýãèéã áèé áîëãîõ çýðãýýð òîäîðõîé ÷àäâàðøèíý ìýäëýãèéã áèé áîëãîõ çýðãýýð òîäîðõîé ÷àäâàð

ñóóëãàõ çîðèëãî á¿õèé ¿éëä òýäíèéã òàòàí îðóóëíà.ñóóëãàõ çîðèëãî á¿õèé ¿éëä òýäíèéã òàòàí îðóóëíà.

• Èíãýñíýýð ñóðàëöàã÷äûí îþóí óõààíû Èíãýñíýýð ñóðàëöàã÷äûí îþóí óõààíû õºãæëèéí õî¸ð äàõü ò¿âøèí õàíãàãäàæ õºãæëèéí õî¸ð äàõü ò¿âøèí õàíãàãäàæ áàéíà ãýñýí ¿ã.áàéíà ãýñýí ¿ã.

9

Àńóóäàë øèéäâýðëýõ àðãàÀńóóäàë øèéäâýðëýõ àðãà

• Áàãø ýíý àðãûã íýëýýí ýíãèéí áàéäëààñ ñýòãýëãýý, Áàãø ýíý àðãûã íýëýýí ýíãèéí áàéäëààñ ñýòãýëãýý, ìýäëýã, àðãà óõààí èë¿¿ øààðäàõ õ¿íäýðñýí õýëáýð ìýäëýã, àðãà óõààí èë¿¿ øààðäàõ õ¿íäýðñýí õýëáýð óðóó øèëæ¿¿ëýí õýðýãëýíý. Ýíý àðãûí ãîë çîðèëãî íü óðóó øèëæ¿¿ëýí õýðýãëýíý. Ýíý àðãûí ãîë çîðèëãî íü àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áóé åðºíõèé äàðààëàë, àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áóé åðºíõèé äàðààëàë, àðãà÷ëàë, ¿å øàòûã ñóðàëöàã÷äàä ýçýìø¿¿ëñíýýð àðãà÷ëàë, ¿å øàòûã ñóðàëöàã÷äàä ýçýìø¿¿ëñíýýð áèå äààí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áýëòãýë, òóðøëàãà, áèå äààí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áýëòãýë, òóðøëàãà, ÷àäâàðòàé áîëãîõîä ÷èãëýãäýæ áàéíà. ÷àäâàðòàé áîëãîõîä ÷èãëýãäýæ áàéíà. Ñóðàëöàã÷äûí îþóí óõààíûã Ñóðàëöàã÷äûí îþóí óõààíûã III III ò¿âøèíä ò¿âøèíä

ã¿íçãèéð¿¿ëæ õºãæ¿¿ëäýã à÷ õîëáîãäîëòîéã¿íçãèéð¿¿ëæ õºãæ¿¿ëäýã à÷ õîëáîãäîëòîé..

10

Õýñýã÷è ë ñý í ýðýë ò õàé ë ò õè é õ Õýñýã÷è ë ñý í ýðýë ò õàé ë ò õè é õ àðãààðãà

• Ãîë çîðèëãî íü ñóðàëöàã÷äûã áèå äààí Ãîë çîðèëãî íü ñóðàëöàã÷äûã áèå äààí àñóóäëûã øèéäýõ, ººðèéí ãýñýí ä¿ãíýëò àñóóäëûã øèéäýõ, ººðèéí ãýñýí ä¿ãíýëò õèéõ, ñóäëàõ ç¿éëèéí òîäîðõîé õýñãèéã õèéõ, ñóäëàõ ç¿éëèéí òîäîðõîé õýñãèéã ýñâýë ¿å øàòàí äàõü äààëãàâðûã õèéæ ýñâýë ¿å øàòàí äàõü äààëãàâðûã õèéæ ã¿éöýòãýõ, áèå äààñàí èäýâõòýé ýðýë ã¿éöýòãýõ, áèå äààñàí èäýâõòýé ýðýë õàéëò õèéæ àñóóäëûí ãîëûã îëæ, îëîí õàéëò õèéæ àñóóäëûí ãîëûã îëæ, îëîí òàëààñ øèíæèëãýý õèéí áàòàëæ íîòëîõ òàëààñ øèíæèëãýý õèéí áàòàëæ íîòëîõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý

11

Ńóðãàõ ýíý àðãûã õýðýãëýõýä àøèãëàõ Ńóðãàõ ýíý àðãûã õýðýãëýõýä àøèãëàõ ńóðãàëòûí õýëáýðż ż äńóðãàëòûí õýëáýðż ż ä

• À. Õàðèëöàí ÿðèà Áàãø ñóðàëöàã÷äûã ÿìàð íýãýí áýðõøýýëòýé À. Õàðèëöàí ÿðèà Áàãø ñóðàëöàã÷äûã ÿìàð íýãýí áýðõøýýëòýé ó÷ðóóëàõóéö ººðººð õýëáýë áîäîëõèéëæ, õºäºëìºðëºæ, ñýòãýæ, ó÷ðóóëàõóéö ººðººð õýëáýë áîäîëõèéëæ, õºäºëìºðëºæ, ñýòãýæ, óíøèæ, ñóäàëæ áàéæ ñàÿ ó÷ðûã îëæ ãàðöàà òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé óíøèæ, ñóäàëæ áàéæ ñàÿ ó÷ðûã îëæ ãàðöàà òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé òèéì àñóóëòóóäûí á¿õýë á¿òýí ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëæ áýëòãýñýí òèéì àñóóëòóóäûí á¿õýë á¿òýí ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëæ áýëòãýñýí áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä àñóóëò íü äîîðõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä àñóóëò íü äîîðõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéâàë çîõèíî. áàéâàë çîõèíî.

Ñóðàëöàã÷äûí òàíüæ ìýäýõ ãýñýí ñîíèðõëûã òàòàõóéö áàéõÑóðàëöàã÷äûí òàíüæ ìýäýõ ãýñýí ñîíèðõëûã òàòàõóéö áàéõ Òóõàéí àñóóëòàíä õàðèóëàõàä ñóðàëöàã÷äûí ýçýìøñýí Òóõàéí àñóóëòàíä õàðèóëàõàä ñóðàëöàã÷äûí ýçýìøñýí

ìýäëýã çàéëøã¿é øààðäàãäàõûí çýðýãöýý øèíèéí òóõàé ýðýë ìýäëýã çàéëøã¿é øààðäàãäàõûí çýðýãöýý øèíèéí òóõàé ýðýë õàéëò õèéõ¿éö áàéõ. Áàãø çºâõºí àñóóëòóóä áýëòãýýä îðõèõ õàéëò õèéõ¿éö áàéõ. Áàãø çºâõºí àñóóëòóóä áýëòãýýä îðõèõ áèø òýäãýýðèéí õàðèóëòóóäûã óðüä÷èëñàí áàéäëààð áèø òýäãýýðèéí õàðèóëòóóäûã óðüä÷èëñàí áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áàéõ íü ÷óõàë þì.òîäîðõîéëñîí áàéõ íü ÷óõàë þì.

12

Á. Ńóðàëöàã÷ààð òààìàãëàë Á. Ńóðàëöàã÷ààð òààìàãëàë äýâøż ż ëż ż ëýõäýâøż ż ëż ż ëýõ

• Àðãà íü àñóóäëààñ òààìàãëàë, òààìàãëàëààñ Àðãà íü àñóóäëààñ òààìàãëàë, òààìàãëàëààñ òóðøèëò, òóðøèëòààñ îíîëûí ä¿ãíýëò óëìààð äàõèí òóðøèëò, òóðøèëòààñ îíîëûí ä¿ãíýëò óëìààð äàõèí øèíý àñóóäàë … . ãýñýí ¿íäñýí äàâòàìæààð ÿâàãäàõ øèíý àñóóäàë … . ãýñýí ¿íäñýí äàâòàìæààð ÿâàãäàõ áºãººä àñóóäëûã ñóäëàõäàà õýñýã÷èëñýí, ººðèéí áºãººä àñóóäëûã ñóäëàõäàà õýñýã÷èëñýí, ººðèéí ãýñýí ýðýëò õàéëò õèéæ, áèå äààñàí øèíæèëãýý ãýñýí ýðýëò õàéëò õèéæ, áèå äààñàí øèíæèëãýý ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýäãýýðýý ñóðàëöàã÷äûí îþóí ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýäãýýðýý ñóðàëöàã÷äûí îþóí óõààíûã óõààíûã III, IV ò¿âøèíä õºãæ¿¿ëäýã á¿òýýë÷ III, IV ò¿âøèíä õºãæ¿¿ëäýã á¿òýýë÷ àðãóóäûí íýã þì. àðãóóäûí íýã þì.

13

Ńóäàëãàà øèíć èëãýýíèé àðãàŃóäàëãàà øèíć èëãýýíèé àðãà

•Áàãøèéí óäèðäëàãûí äîð ÿâàãääàã Áàãøèéí óäèðäëàãûí äîð ÿâàãääàã áºãººä ñóðàëöàã÷äûí áèå äààñàí ¿éë áºãººä ñóðàëöàã÷äûí áèå äààñàí ¿éë àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëæ, ëîãèê àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëæ, ëîãèê ñýòãýëãýýã ã¿íçãèéð¿¿ëýí, øèíý ñýòãýëãýýã ã¿íçãèéð¿¿ëýí, øèíý ìýäëýãèéã ººðèéí õ¿÷ óõààíààð îëæ ìýäëýãèéã ººðèéí õ¿÷ óõààíààð îëæ ýçýìøèõ àðãàä ñóðàëöóóëäàãýçýìøèõ àðãàä ñóðàëöóóëäàã, òýäíèé , òýäíèé îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëæ IV äýõ îþóí óõààíûã õºãæ¿¿ëæ IV äýõ ò¿âøèíä õ¿ðãýäýã á¿òýýë÷ àðãà þì.ò¿âøèíä õ¿ðãýäýã á¿òýýë÷ àðãà þì.

14

Ńóðãàëòûí òóńãàé àðãàŃóðãàëòûí òóńãàé àðãà

ßðèàíûßðèàíû¯ ç¿¿ëýí òàíèóëàõ¯ ç¿¿ëýí òàíèóëàõÏðàêòèêÏðàêòèê

•Ñóðãàõ ç¿éí åðºíõèé áîëîí òóñãàé Ñóðãàõ ç¿éí åðºíõèé áîëîí òóñãàé àðãóóä íü ñóðãàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, àðãóóä íü ñóðãàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãóóäûã íýãäìýë õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãóóäûã íýãäìýë áàéäàëä øèéäâýðëýäýã.áàéäàëä øèéäâýðëýäýã.

15

•Õàìãèéí òżãýýìýë Õàìãèéí òżãýýìýë õýðýãëýãääýã àðãóóäõýðýãëýãääýã àðãóóä

16

Õýëýëöýõ àðãàÕýëýëöýõ àðãà

• Ñóðàëöàã÷äûãÑóðàëöàã÷äûã òîì, æèæèã õýñýãò õóâààí òîì, æèæèã õýñýãò õóâààí òîäîðõîé àñóóäëûã õýëýëö¿¿ëæ òîäîðõîé àñóóäëûã õýëýëö¿¿ëæ àæèëëóóëíà. Òýãýõäýý æèæèã õýñãýýð àæèëëóóëíà. Òýãýõäýý æèæèã õýñãýýð àæèëëàõ íü õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãääýã àæèëëàõ íü õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãääýã àðãóóäûí íýã þì. Òîì õýñãèéã õýä õýäýí àðãóóäûí íýã þì. Òîì õýñãèéã õýä õýäýí õýñã¿¿äýä /2-3/ õóâààæ àæèëëàõ áºãººä õýñã¿¿äýä /2-3/ õóâààæ àæèëëàõ áºãººä õýñýã òóñ á¿ðä 8 õ¿ðòýë õ¿í áàéæ áîëíî. õýñýã òóñ á¿ðä 8 õ¿ðòýë õ¿í áàéæ áîëíî. Èíãýæ õýñýã á¿ëãýýð àæèëëàõ íü Èíãýæ õýñýã á¿ëãýýð àæèëëàõ íü ñóðàëöàã÷äàä áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàõ ñóðàëöàã÷äàä áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàõ áîëîìæ îëãîíî.áîëîìæ îëãîíî.

17

Ć èøýý òîõèîëäëûí àðãàĆ èøýý òîõèîëäëûí àðãà

•Áîëñîí ¿éë ÿâäàë þìóó áîëîõ ãýæ Áîëñîí ¿éë ÿâäàë þìóó áîëîõ ãýæ áàéãàà ¿éë ÿâäëóóäûí òàëààðõ áàéãàà ¿éë ÿâäëóóäûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã àâ÷ ò¿¿íäýý ä¿í ìýäýýëëèéã àâ÷ ò¿¿íäýý ä¿í øèíæèëãýý õèéæ òîäîðõîéëäîã. øèíæèëãýý õèéæ òîäîðõîéëäîã. Õýñãýýð õàìòðàí àæèëëàõàä Õýñãýýð õàìòðàí àæèëëàõàä òîõèîëäîæ áàéñàí ìàðãààíòàé, õýö¿¿ òîõèîëäîæ áàéñàí ìàðãààíòàé, õýö¿¿ ÿðâèãòàé àñóóäëûã èëð¿¿ëýí ÿðâèãòàé àñóóäëûã èëð¿¿ëýí òîäîðõîéëæ, ñàíàë áîëãîñîí ¿éë òîäîðõîéëæ, ñàíàë áîëãîñîí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëñíààð çîõèõ àæèëëàãààã ÿâóóëñíààð çîõèõ øèéäâýðèéã ãàðãàäàã.øèéäâýðèéã ãàðãàäàã.

18

ËåęöËåęö

• Ýíý áîë áàãø ÿðèõ àðãà áºãººä òèéì ÷ ¿ð Ýíý áîë áàãø ÿðèõ àðãà áºãººä òèéì ÷ ¿ð ä¿íòýé áèø. Õýäèéãýýð õàðèëöààíû íýã ä¿íòýé áèø. Õýäèéãýýð õàðèëöààíû íýã õýëáýð áîëîâ÷ ñóðàëöàã÷äûí èäýâõ õýëáýð áîëîâ÷ ñóðàëöàã÷äûí èäýâõ ñàíàà÷èëãà, ñîíèðõîë ñýäëèéã èäýâõã¿é ñàíàà÷èëãà, ñîíèðõîë ñýäëèéã èäýâõã¿é áîëãîæ áîëîõ ºðººñãºë òàëòàé. Ãýâ÷ áîëãîæ áîëîõ ºðººñãºë òàëòàé. Ãýâ÷ ìàòåðèàëûã ò¿ãýýí òàðààõ õàìãèéí ìàòåðèàëûã ò¿ãýýí òàðààõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé çàðäàë áàãàòàé àðãà þì.òîõèðîìæòîé çàðäàë áàãàòàé àðãà þì.

19

Äżðýýð òîãëîõÄżðýýð òîãëîõ

• Õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà, ¿éë Õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà, ¿éë àæèëëàãààã áîäèòîéãîîð áîëîí òºñººëºí àæèëëàãààã áîäèòîéãîîð áîëîí òºñººëºí ãàðãàæ äóóðàéæ õàðóóëàõ ñóðãàëòûí ãàðãàæ äóóðàéæ õàðóóëàõ ñóðãàëòûí àðãàþì. Ä¿ðýýð òîãëîñíû äàðàà íü þó áîëñîí, àðãàþì. Ä¿ðýýð òîãëîñíû äàðàà íü þó áîëñîí, ÿàãààä áîëñîí, ÿàæ ýíý àñóóäëûã èðýýä¿éä ÿàãààä áîëñîí, ÿàæ ýíý àñóóäëûã èðýýä¿éä ñàéæðóóëàõ òàëààð õýëýëöýæ ä¿ãíýëò ñàéæðóóëàõ òàëààð õýëýëöýæ ä¿ãíýëò õèéäýã. Çàðèì ¿åä ýíý àðãà íü ä¿ðä òîãëîõ õèéäýã. Çàðèì ¿åä ýíý àðãà íü ä¿ðä òîãëîõ ñîíèðõîëã¿é, äóðàìæõàí çàðèì ñóðàëöàã÷äûã ñîíèðõîëã¿é, äóðàìæõàí çàðèì ñóðàëöàã÷äûã ýâã¿é áàéäàëä îðóóëæ áîëîõ òàëòàé. ̺í öàã ýâã¿é áàéäàëä îðóóëæ áîëîõ òàëòàé. ̺í öàã èõ îðäîã.èõ îðäîã.

20

Òîãëîîìûí àðãàÒîãëîîìûí àðãà

• Ñóðàëöàã÷äûí ñýòãýëèéí õºäºëãººíºº èëýðõèéëñýí çºâ Ñóðàëöàã÷äûí ñýòãýëèéí õºäºëãººíºº èëýðõèéëñýí çºâ çîõèñòîé øèéäâýð ãàðãàõ, ¿ãèéí íººöèéã íü íýìýãä¿¿ëæ çîõèñòîé øèéäâýð ãàðãàõ, ¿ãèéí íººöèéã íü íýìýãä¿¿ëæ õàðèëöààíä ñóðãàõ, èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëãîõ, áóóëò õèéæ õàðèëöààíä ñóðãàõ, èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëãîõ, áóóëò õèéæ çºâøèëöºõ áà áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ çýðýãò ñóðãàõ çºâøèëöºõ áà áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ çýðýãò ñóðãàõ çýðýãò ñóðãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Èíãýñíýýð ñóðàëöàã÷äûã çýðýãò ñóðãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Èíãýñíýýð ñóðàëöàã÷äûã áàéãàà áàéäëûã äóóðàéõ, ººðñäèéí áîäîë ñàíàëàà áàéãàà áàéäëûã äóóðàéõ, ººðñäèéí áîäîë ñàíàëàà èëýðõèéëýõýä ñóðãàíà. Ýíý íü íýëýýä ºðñºë人íòýé îð÷èíã áèé èëýðõèéëýõýä ñóðãàíà. Ýíý íü íýëýýä ºðñºë人íòýé îð÷èíã áèé áîëãîæ áîëîõ áºãººä áîäèò àìüäðàëûã õÿëáàðøóóëæ òîãëîí áîëãîæ áîëîõ áºãººä áîäèò àìüäðàëûã õÿëáàðøóóëæ òîãëîí äóóðàéñíààð îëîí ÷óõàë ¿íýò ç¿éëñ îðõèãäîæ áîëîõ òàëòàé òóë äóóðàéñíààð îëîí ÷óõàë ¿íýò ç¿éëñ îðõèãäîæ áîëîõ òàëòàé òóë òîãëîîìîíä ÿëàõàä ë èë¿¿ àíõààðäàã áîëãîæ ñóðàõ ¿éë òîãëîîìîíä ÿëàõàä ë èë¿¿ àíõààðäàã áîëãîæ ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààã ìàðòóóëæ áîëçîøã¿éã àíõààðàõ øààðäëàãàòàéàæèëëàãààã ìàðòóóëæ áîëçîøã¿éã àíõààðàõ øààðäëàãàòàé

21

Òîãëîõ ÿâöàä ńóðàëöàõ íüÒîãëîõ ÿâöàä ńóðàëöàõ íü

• Äàñãàë 1: ßìàð íýãýí æèìñ, ñàìáàðûí öààñ, ýñãèé áàë áýëòãýñýí áàéíà.

• Ñàìáàðûí öààñûã 4 áàãàíà áîëãîí õóâààíà.• Íýã îðîëöîã÷èéã ñàìáàðò óðüæ áýëòãýñýí

æèìñèéã õàðóóëíà.Æèìñíèé ºíãº, õýìæýý, õýëáýð ä¿ðñèéã ñàéòàð àæèãëàæ, æèìñíèé íýðèéã òîãòîîíî.

22

• Áóñäàäàà çºâõºí æèìñíèé íýðèéã õýëíý. Îðîëöîã÷èä æèìñíèé òàëààð þó ìýäýæ àâñíàà ýõíèé áàãàíàä áè÷íý.

• Ñàìáàðò ãàðñàí îðîëöîã÷ ñàìáàðûí öààñàí äýýð óã æèìñèéã ä¿ðñýëæ çóðíà. Îðîëöîã÷èä þó ìýäñýíýý 2 äóãààð áàãàíàä áè÷íý.

• Îðîëöîã÷äîä óã æèìñíèé òàëààð 5 àñóóëò àñóóõ áîëîìæ îëãîíî. Æèìñíèé òàëààð þó ìýääýã áîëñíîî 3 äóãààð õ¿ñíýãòýä áè÷íý.

• Æèíõýíý áîäèò æèìñèéã õàðóóëíà. 10 ìèíóò îð÷èì óã æèìñèéã àëü áîëîõ îëîí òàëààñ íü ñóäàë. Þó ìýääýã áîëñíîî 4 ä¿ãýýð áàãàíàä áè÷íý.

• Þó õèéñíýý ýðãýí õàðààä áàãàíà á¿ðä áè÷ñýí ¿ãýý òîîëíî óó?

•

23

•Æèìñíèé çºâõºí íýðèéã ìýääýã áîëñíîîð òà þó ìýääýã áîëîâ? Íèéò ¿ãèéí òîî:

•Æèìñíèé çóðãèéã õàðñíààð òà èë¿¿ þó ìýääýã áîëîâ? Íèéò ¿ãèéí òîî:

•Æèìñíèé òàëààð àñóóëò àñóóñíààð òà øèíýýð þó ìýäýæ àâàâ? Íèéò ¿ãèéí òîî:

•Æèìñèéã áîäèòîîð íü ¿çýæ ñóäàëñíû äàðàà þó ìýäýâ? Íèéò ¿ãèéí òîî:

24

¯çż ż ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàëóóä, ęèíî, ¯çż ż ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàëóóä, ęèíî, âèäåîâèäåî

• Ìýäýýëëèéã ò¿ãýýí òàðààõ õàðèëöààíû àðãûí Ìýäýýëëèéã ò¿ãýýí òàðààõ õàðèëöààíû àðãûí íýã þì. Õ¿íèé õàðàõ ìýäðýìæèéã íýýæ, ¿éë íýã þì. Õ¿íèé õàðàõ ìýäðýìæèéã íýýæ, ¿éë ÿâäëûí ºðíºëòºä õóðäàí îðóóëæ, àíõààðëûã ÿâäëûí ºðíºëòºä õóðäàí îðóóëæ, àíõààðëûã àìàðõàí òàòàõ òóë íîì þì óó ÿðèõààñ èë¿¿ ¿ð àìàðõàí òàòàõ òóë íîì þì óó ÿðèõààñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Ãýâ÷ ãîë ñàíààã òîäðóóëàõûí ä¿íòýé áàéäàã. Ãýâ÷ ãîë ñàíààã òîäðóóëàõûí òóëä áîäèò áàéäëûã ººð÷èëñºí áàéäàã. Ýíý òóëä áîäèò áàéäëûã ººð÷èëñºí áàéäàã. Ýíý àðãà íü ñàíàà÷èëãàòàé ãÿðõàé áàãøèä ãîë àðãà íü ñàíàà÷èëãàòàé ãÿðõàé áàãøèä ãîë òàíèëöóóëñàí àñóóäëûã áàòæóóëàõàä òóñ òàíèëöóóëñàí àñóóäëûã áàòæóóëàõàä òóñ äºõºì áîëäîãäºõºì áîëäîã

25

Ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãà íàñíû Ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã èäýâõæ ¿¿ëýõ çàðè ì õ¿¿õäèéã èäýâõæ ¿¿ëýõ çàðè ìàðãóóäàðãóóä

26

ÄÀÂÕÀÐ ÒÎÉÐÃÈÉÍ ÄÀŃÃÀËÄÀÂÕÀÐ ÒÎÉÐÃÈÉÍ ÄÀŃÃÀË

• Õ¿¿õä¿¿ä 8, 8-ààðàà á¿ëýã áîëæ àæèëëàõäàà 4 ãèø¿¿í á¿õèé 2 äýä á¿ëýãò õóâààãäàí äîòîð áà ãàäíà òàëûí òîéðîã ¿¿ñãýí çîãñîíî.

• Áàãø ¿ëãýðèéí ýõëýëèéã ýñâýë ãîë ñàíààã õýëæ ºãíº.• Ãàäíà òàëûí òîéðãèéí õ¿¿õä¿¿ä ýõëýëèéã àøèãëàí ¿ëãýð

çîõèîí äîòîð òàëûí òîéðãèéí õ¿¿õäýä ÿðüæ ºãíº. • 5 ìèíóòûí äàðàà ÒÕºëä뺺” ãýñýí êîìàíäààð ÿðèàãàà çîãñîîíî.

Ãàäíà òàëûí òîéðîãò çîãñîæ áàéñàí õ¿¿õä¿¿ä öàãèéí ç¿¿íèé äàãóó áàéðëàëàà ñîëüæ, äîòîð òàëûí õ¿¿õä¿¿ä áàéðàíäàà ¿ëäýíý.

• Äîòîð òàëûí òîéðîãò çîãñîæ áàéñàí õ¿¿õä¿¿ä ò¿ð¿¿÷èéí õ¿¿õäýýñ ñîíññîí ¿ëãýðýý øèíý õ¿¿õäýä ÿðèíà Íýìæ áîëíî.

27

•5 ìèíóòûí äàðàà ÒÕºëä뺺” ãýñýí êîìàíäààð ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîíî. Ýíý óäààä äîòîð òàëûí õ¿¿õä¿¿ä öàãèéí ç¿¿íèé ýñðýã áàéðëàëàà ñîëüæ, ãàäíà òàëûí òîéðãèéí õ¿¿õä¿¿ä õýâýýð ¿ëäýíý.

•Ãàäíà òàëûí òîéðîãò çîãñîæ áàéñàí õ¿¿õä¿¿ä äîòîð òàëûí òîéðîãò øèíýýð èðñýí õ¿¿õä¿¿äýä ñîíññîí ¿ëãýðýý ÿðüæ ºãíº. Íýìæ ÿðüæ áîëíî.

•Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íèéòäýý 20 ìèíóò îð÷èì ¿ðãýëæëýõ áºãººä 8 õ¿íýýñ á¿ðäñýí á¿ëýã á¿ð õàìòðààä íýã ¿ëãýð çîõèîñîí áàéíà.

28

“ “ÕÕàëóóí ńóóäàë” áó þó ć èć èã àëóóí ńóóäàë” áó þó ć èć èã áż ëãýýð ÿðèëöàõ àðãàáżëãýýð ÿðèëöàõ àðãà

•Çîðèëãî íü õ¿¿õäèéí ñîíñîõ, áóñäûí àñóóëòûã çºâ îéëãîõ, áóñäûí àñóóëòàä õàðèóëàõ, ººðèéí áîäîë ñàíààã èëýðõèéëæ ÿðèõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä îðøèíî.

•ÒÃýð á¿ë” ñýäâèéí õ¿ðýýíä äàðààõ áàéäëààð àøèãëàæ áîëíî.

29

•Õ¿¿õä¿¿äèéã 5-6 ãèø¿¿íòýé æèæèã á¿ëýãò õóâààðèëàí òîéðãîîð ñóóëãàíà.

•Õ¿¿õýä á¿ð ººðèéíõºº ãýð á¿ëèéí òàëààð ÿðèõ, ìºí áóñäûíõàà ãýð á¿ëèéí òàëààð àñóóõàä áýëòãýíý.

•Áàãø òîéðãèéí ãîëä ñàíäàë òàâüæ ò¿¿íèéãýý ÒÕàëóóí ñóóäàë” ãýæ íýðëýíý. Ýíýõ¿¿ õàëóóí ñóóäàëä ñóóñàí õ¿í ãýð á¿ëèéí òàëààð ÿðèíà ãýäãèéã òàéëáàðëàí õýëæ ºãíº.

•Íýã õ¿¿õýä ñàéí äóðààð ãàð÷, ñóóäàëä ñóóñíààð ÿðèëöëàãà ýõýëíý.

30

•Á¿ëãèéí ¿ëäñýí ãèø¿¿ä íü àñóóëò àñóóíà. ̄ ¿íèéã áàãø ÷èãë¿¿ëæ ºã÷ áîëíî.

• Ýíý ìàÿãààð ÒÕàëóóí ñóóäàë”-ä á¿ëãèéí á¿õ ãèø¿¿ä ýýëæ äàðààëàí ñóóæ áóñäûíõàà àñóóëòàä õàðèóëíà.

31

Áàãøèéí óäèðäëàãàí äîð ýõèéã Áàãøèéí óäèðäëàãàí äîð ýõèéã ńîíńîõ, îéëãîõ àðãàńîíńîõ, îéëãîõ àðãà

•Õ¿¿õäèéí ñîíñîõ, ÿðèõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, ëîãèõ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð àøèãëàíà.¿ëãýð áîãèíî õýìæýýíèé ýõ äýýð ÿðèëöàõàä òîõèðîìæòîé.

•Òîäîðõîé ¿å øàòààð çîõèîí áàéãóóëíà.

32

•̄ëãýðèéí ñýäâèéã óðüä÷èëàí õýëæ áîëîõã¿é. ¯ ëãýðèéã óíøèõààñàà ºìíº óã ¿ëãýðò ºã¿¿ëýõ 3-4 ç¿éëèéã õýëæ ºãººä, ýäãýýð ç¿éëñ íü õîîðîíäîî ÿìàð õîëáîîòîé áàéæ áîëîõûã òààëãàíà. ªºðººð õýëáýë õ¿¿õä¿¿äýýð ñîíñîõ ãýæ áàéãàà ç¿éëèéíõ íü òàëààð óðüä÷èëñàí òºñººëºë áèé áîëãîíî. Õ¿¿õýä á¿ð 2-3 ìèíóò áîäíî. ¿ãí¿¿äèéã ÷èõìýë, çóðàã, ä¿ðñýýð îðëóóëàí ñàìáàðò áàéðëóóëæ áîëíî.

•Õ¿¿õä¿¿äèéí òààìàãëàëûã ñîíñîíî. Õàðèóëò çààâàë çºâ áàéõ øààðäëàãàã¿é.

33

•̄ëãýðèéí ýõíèé õýñãýýñ óíøèæ ºãíº.

•Ò¿ð çîãñîëò

•Îäîî þó òîõèîëäîõ áîë? ãýäãèéã àñóóæ õàðèóëòûã ñîíñîíî.

•̄ðãýëæëýëèéã óíøèíà… .

•Áàãø õ¿¿õä¿¿äèéí àíõíû òààìàãëàëûã ¿ëãýðèéí ¿éë ÿâäàëòàé õàðüöóóëàí ä¿ãíýæ ÿðèëöààä ¿ëãýðèéí ñýäâèéã õýëæ ºãíº.

34

Õîńîîðîî ńóðàëöàõ àðãàÕîńîîðîî ńóðàëöàõ àðãà

• Õ¿¿õä¿¿äèéã õîñ õîñîîð íü áàã áîëãîíî.• Õîñóóäàà äóãààðëàíà. • I, II õ¿¿õýä ãýæ ÿëãàíà.• I, II õ¿¿õäýä çóðàõ çóðãèéí ñýäýâ ºãíº. ªºð

õîîðîíäîî çóðãàà òàéëáàðëàíà.• Õîñóóä õàìòðàí áóñàä õîñóóäàä òàéëáàðûã

õèéíý.• Ä¿ãíýæ òàíèëöóóëíà.

35

¯íýëãýýíèé öż íõíèé àðãà¯íýëãýýíèé öż íõíèé àðãà

• ”ëèðàë õè÷ýýëèéí æèëèéí òóðøèä õ¿¿õäèéí õèéñýí ç¿éëýýñ àëü ñàéíûã íü íýðòýé õàâòñàíä õèéíý.

• Ýöýã ýõ, õ¿¿õýä, áàãø ãóðâóóëàà áàéæ áàéãààä òýð õèéñýí ç¿éëèéã íü õ¿¿õäýýð ÿðèóëæ ºñºæ áàéãàà, õýâèéí áàéãàà, äîðäîæ áàéãàà ãýæ ¿íýëýí öààøèä õàìòðàí àæèëëàõ àðãàà ÿðèëöàæ òîõèðíî.

36

ÀÀ íãèéí ìóçåé áàéãóóëàõ àðãà íãèéí ìóçåé áàéãóóëàõ àðãà

•Àíãèéí õàíàíä áàãøèéí áè÷èæ õàäñàí ç¿éëèéã õ¿¿õýä òýð á¿ð îéøîîæ õàðäàãã¿é. Õàðèí õ¿¿õäèéí ººðñäèéíõ íü õèéñýí ç¿éë õàíàíä ãàðìàãö ººðñäèéí õèéæ á¿òýýñýí ç¿éëýýðýý áàõàðõàõ, áóñäûí õèéñýí ç¿éëýýñ ñàíàà àâ÷ ººðèéíõºº àëäààã çàñàæ õºãæèíº.

37

Òîéðãèéí öàã áóþó ż çìýð Òîéðãèéí öàã áóþó ż çìýð áàéãóóëàõ àðãàáàéãóóëàõ àðãà

• ¯ ãèéí áàÿëãèéã íýìýãä¿¿ëæ, áèå äààí ÿðèõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

• Õ¿¿õä¿¿äýýñ íýã õýñãèéã íü ìàðãààø èðýõäýý ººðèéíõºº õàìãèéí äóðòàé îâîð áàãàòàé íýã ç¿éë àâ÷ èðýõèéã àíõààðóóëíà. Þó ÷ áàéæ áîëíî.

• Õè÷ýýë ýõëýõýýñ ºìíº õ¿¿õä¿¿äèéã òîéðîã ìàÿãààð ñóóëãàí àâ÷èðñàí ç¿éëèéã íü ÿðèóëíà.

38

•Á¿ãä ÿðüæ äóóñàõàä áóñàä õ¿¿õýä ñîíèðõîæ áàéãàà àñóóëòàà àñóóæ ÿðèëöàíà.

•Õ¿¿õäèéí àâ÷èðñàí ç¿éëýýð àíãèäàà ¿çìýð áàéãóóëæ õè÷ýýëèéí äàðàà áóöààæ ºãíº.

39

Á¿ëãèéã õÿíàõàä Á¿ëãèéã õÿíàõàä àøèãëàõ è íòåðâåíöèé í àøèãëàõ è íòåðâåíöèé íàðãóóäàðãóóä

40

ÕÕýë ÿðèàíû áóń äîõèî ýë ÿðèàíû áóń äîõèî

• Îðîëöîã÷èä õîîðîíäîî õóâèéí ç¿éë ÿðèõ, ç¿¿ðìýãëýõ áóþó èäýâõ ñóëàð÷ ýõëýõýä íü òýäíèé í¿ä óðóó ýãöëýí øèðòýõ áóþó äºõºæ î÷èõ õýðýãòýé.

• Õýò óðò óäààíààð ÿðüæ áóé îðîëöîã÷èä ÿðèàãàà äóóñãàõ äîõèî ºãºõ人 ãàðûí õóðóóíóóäàà àëãóóð íèéë¿¿ëíý. Çîõèñã¿é çàí ¿éëèéã çîãñîîõûí òóëä Ò ãýñýí äîõèîã ãàðààðàà ºãíº.

41

Èäýâõòýé ńîíńîõ àðãàÈäýâõòýé ńîíńîõ àðãà

• Îðîëöîã÷èä õýëýëö¿ëýãò õýò äàâàìãàéëàõ, ñýäâýýñýý õàçàéõ áóþó òàíüòàé ìàðãàõ ¿åä òýäíèé ¿çýë áîäëûã òîâ÷ ä¿ãíýýä áóñàä ñóðàëöàãñäûã ÿðèëöëàãàä îðîëöîõûã óðèíà. Ýñâýë òýäíèé ñàíàë áîäëûã õ¿íäýòãýí ¿çýæ áóéãàà èëýðõèéëýýä çàâñàðëàãààíû ¿åýð ìàðãààíàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéã ñàíàë áîëãîíî.

42

ŃŃ àéí äóðààðàà õàðèóëàõ õż ńýëòýé àéí äóðààðàà õàðèóëàõ õż ńýëòýé øèíý õż ìż ż ńèéã óðàìøóóëàõ àðãàøèíý õż ìż ż ńèéã óðàìøóóëàõ àðãà

• Õýðýâ öººí õýäýí îðîëöîã÷ àñóóëòóóäàä äàõèí äàõèí õàðèóëæ áóñàä íü õîéø ñóóñààð áàéãàà áîë íýã àñóóëò òàâèàä õýäýí õ¿í õàðèóã íü ìýäýõèéã àñóó. Õ¿ì¿¿ñèéã ãàðàà ºðãºõèéã óðèàëàõ õýðýãòýé. Èíãýýä òýäíèé íýãýýñ àñóóëòûã àñóóíà. Ìºí ¿¿íòýé èæëýýð æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòîä îðîëöîõ ñàéí äóðûíõíûã ñîíãîõäîî ýíý àðãûã àøèãëàæ áîëíî.

43

ØØèíý äżðýì ć óðàì ãàðãàõ àðãàèíý äżðýì ć óðàì ãàðãàõ àðãà

• Çàðèìäàà àíãèä øèíý ä¿ðýì æóðàì òîãòîîæ áîëíî. • Æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòûí ¿åýð õýí ÷ èíýýõ ̧ ñã¿é• ªìíº íü îãò õàðèóëààã¿é îðîëöîã÷ îðîëöîõ ýðõòýé• Øèíý ñàíàë õýëýõäýý çààâàë ºìíºõ ñàíàëòàé

óÿëäóóëàõ• Áóñäàä áóñ ººðòºº õàíäàæ ÿðèõ ãýõ ìýò

44

Áàãà çýðýã ń ºðºã õàíäëàãûã Áàãà çýðýã ń ºðºã õàíäëàãûã ýń àíçààðàõ àðãàýń àíçààðàõ àðãà

•¯ ë ÿëèõ ýâã¿é çàí ¿éëèéã á¿¿ àíçààð. Òà òîîëã¿éãýýð ñóðãàëòàà ¿ðãýëæë¿¿ëýõýä òýð ç¿éë àÿíäàà àðèëàõ áîëíî.

45