universum 2 2010

Universum

2 2010

• Inhoudsopgave & Colofon

2 Universum 2 2010

Hoofdredacteur:

Steven Rieder

Redactieleden:

Carin van Hemert

Annika Huizinga

Anna Latour

Ruben van Moppes

Mattia Muilwijk

Rogier van het Schip

Jan Jitse Venselaar

Layout:

Anna Latour

Jan Jitse Venselaar

Met bijdragen van:

Marieke Baan

Maurits Dorlandt

Tessa Haverkamp

Patrick Keller

Alke van der Kloet

Peter Perdijk

Inhoud Colofon

Website:www.sterrenkunde.nl/jwg E-mail Universum:[email protected]

Postadres JWG:Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht

Voor adressen van afdelingen of kam-pen verwijzen we je naar de website:www.sterrenkunde. nl/jwg

Als wij een maansverduistering zien, dan zie je vanaf de Maan... een zonsverduis-Als wij een maansverduistering zien, dan zie je vanaf de Maan... een zonsverduis-Als wij een maansverduistering zien, dan zie je vanaf de Maan... een zonsverduis-Als wij een maansverduistering zien, dan zie je vanaf de Maan... een zonsverduis-tering! Alleen is de Aarde vanaf de Maan gezien veel groter dan de Zon. De corona tering! Alleen is de Aarde vanaf de Maan gezien veel groter dan de Zon. De corona tering! Alleen is de Aarde vanaf de Maan gezien veel groter dan de Zon. De corona tering! Alleen is de Aarde vanaf de Maan gezien veel groter dan de Zon. De corona van de Zon kun je dan dus niet zien. Maar wel kun je dan de dampkring van de van de Zon kun je dan dus niet zien. Maar wel kun je dan de dampkring van de van de Zon kun je dan dus niet zien. Maar wel kun je dan de dampkring van de van de Zon kun je dan dus niet zien. Maar wel kun je dan de dampkring van de Aarde zien waar de zonnestralen nog doorheen schijnen. Hoe belangrijk die dunne laag met lucht voor ons op Aarde is, kun je in deze UV lezen. De Israelische kunste-naar Hana Gartstein maakte deze compilatie van een door de Aarde verduisterde Zon. Wat op deze compilatie niet klopt is dat het op de Maan zo licht is, met felle schaduwen van de maanauto, terwijl de Maan juist verduisterd is.

Redactiefje 3

HB’tje 3

Cluster 4

De wondere wereld die Atmosfeer heet 8

Onze grootste beschermheer tegen de gewelddadige kos-

mos...

Verslag OuderenKamp 2009 12

Top 5: 14

De 5 beroemdste uitspraken van Albert Einstein

God dobbelt niet 16

Internationaal Jaar van de Sterrenkunde: 18

2009 en verder

Ruimtevaart 20

Ruimteschip te koop!

Met De Kijker Op Jacht 22

Telescoop of verrekijker kopen 24

Hoe kom ik aan de hemel te staan? 25

Tessa’s Puzzeluurtje 26

Buitenaards leuk! 26

De beginnerscursus in Emmen 27

Het verslag

Astrokalender 28

april, mei en juni

Uitnodiging JoKa 2010 30

Heb je opgelet? 31

Volgende keer in Universum 31

• HB'tje & Redactiefje

Universum 2 2010 3

23

De moeilijkheidsgradenDe moeilijkheidsgraden

1 8 tot 12 jaar

12 tot 16 jaar

16 jaar en ouder

Redactiefje HB’tjeBeste JWG’er,

Je hebt alweer de tweede Universum van dit jaar voor je neus! En als je vindt dat deze er mooi uitziet, dan heb je op zich gelijk, maar wacht maar af tot het volgende nummer!

Zoals je op het ingevouwen briefje hebt gezien is er in mei weer de Algemene Ledenvergadering (ALV) van je vereniging. Hier hoor je wat de JWG zoal vorig jaar gedaan hebt en wat we verder allemaal gaan doen in het komende jaar. Bovendien worden er weer een paar bestuursleden, waaronder ik zelf, vervangen door vers bloed! Als je nog suggesties hebt voor bestuursleden, of je wil er zelf een worden, laat het me dan vooral weten! Dit is dan ook het laatste HB’tje wat door mij geschreven zal zijn. Ik wil jul-lie allemaal hartelijk bedanken voor de afgelopen jaren, zonder zulke geweldige leden zou de JWG nog niet half zo’n leuke clubzijn! Ik heb er alle vertrouwen in dat dat ook zo gaat blijven, ook al ben ik zelf niet meer (niet dat ik volledig van de aardbodem zalverdwijnen, dus je komt me vast nog wel een keer tegen).

Groetjes!

Marcel

Beste JWG'er,

Bij deze weer een Universum, zoals je die gewend bent 5 keer per jaar te krijgen! In dit num-mer vind je o.a. artikelen over de vijf beroemdste uitspraken die Einstein gedaan heeft, een verslag over het Internationale Jaar van de Sterrenkunde en een artikel over de Atmosfeer. Vanaf deze Universum hebben we de beschikking over meer steunkleur, de komende tijd gaan we dan ook als redactie kijken hoe we hier beter ge-bruik van kunnen maken.

Zoals jullie ook hiernaast in het HB'tje kunnen lezen is dit de laatste Universum met Mar-cel Haas als voorzitter van de JWG. Marcel heeft zo'n 9 jaar in het HB gezeten en is hier dus nauwelijks weg te den-ken. Namens de redactie wil ik Marcel dan ook heel hartelijk bedanken voor zijn inzet voor de JWG!

Voor de zomeruitgave van Uni-versum hebben wij voor jullie nog een verrassing in petto... Hij zal in juni uitkomen, hou je brievenbus dus goed in de gaten tegen die tijd...

Veel leesplezier!

• Cluster

4 Universum 2 2010

ClusterGeselecteerd door Peter Perdijk

Alleen te-gendraadse zwarte gaten

produceren 'jets'In het centrum van vrijwel elk sterren-stelsel zit een miljoenen of miljarden zonsmassa's wegend zwart gat. In veel gevallen is dat alleen te merken aan de zwaartekracht die dat zwarte gat uit-oefent. Maar in sommige stelsels stoot het zwarte gat twee bundels van heet gas (jets) uit. Waarom in het ene geval niet en in het andere wel? Onderzoe-kers van het Massachusetts Institute of Technology (MIT) denken het antwoord op deze vraag te hebben gevonden. De MIT-onderzoekers hebben sterrenstel-sels met en zonder jets met elkaar ver-geleken. In beide gevallen is het centrale zwarte gat omgeven door een zogeheten accretieschijf: een verzamelplaats waar de materie die het zwarte gat aantrekt aanvankelijk in terechtkomt. Daarbij is gebleken dat jets alleen ontstaan als de rotatie van het zwarte gat zelf tegen-gesteld is aan die van de accretieschijf. Daarmee is een vermoeden bevestigd dat op theoretische gronden al enkele ja-ren bestond. Het ontstaan van jets remt de stervorming tot in de wijde omgeving van het zwarte gat. Zelfs de groei van omringende sterrenstelsels kan wor-

den gehinderd. www.astronieuws.nl

Sedimenten in Marskrater onthullen kli-maatgeschiedenis

Rond de centrale bergpiek van de 150 kilometer grote Marskrater Gale heeft zich een enorme hoeveelheid puin verzameld die een gelaagde structuur ver-toont. Het onderzoek van deze puinophoping maakt veel duidelijk over de grote klimaat-veranderingen die zich miljarden jaren geleden op Mars hebben afgespeeld. Amerikaanse geologen hebben vastgesteld dat onderop de 'stapel' gesteenten, die zich in de loop van ongeveer twee miljard jaar hebben gevormd, lagen met kleimineralen liggen - mineralen die zich alleen onder natte omstandigheden vormen. Hoger gelegen lagen bevatten daar-naast ook sulfaten: ook die hebben een natte oorsprong, maar afzetting vindt pas plaats als het water waarin ze gevormd zijn verdampt. Nog hogere lagen in de puinberg blijken alleen sulfaten te bevatten en bovenaan zijn geen water-gerelateerde mineralen meer te vinden. Deze volgorde van lagen bevestigt de resultaten van onderzoek elders op Mars. Maar de Gale-krater is tot nog toe de enige plek waar één opstapeling van gesteenten het complete verhaal vertelt. De krater is dan ook een van de mogelijke landingsplaatsen van de mobiele onderzoeksrobot Curiosity van de Mars Science Laboratory, die in 2011

wordt gelanceerd. www.astronieuws.nl

• Cluster

Universum 2 2010 5

Veel bolvormige sterrenhopen

zijn indringersOngeveer een kwart van de bolvormige sterrenhopen in ons Melkwegstelsel is af-komstig van andere sterrenstelsels. Dat stellen onderzoekers van de Swinburne University of Technology (Australië). Dat sommige van deze sterrenhopen, die on-geveer een miljoen oude sterren bevatten, elders vandaan komen, werd al langer ver-moed. Maar het was moeilijk om aan te ge-ven voor welke dat het geval is. De onder-zoekers hebben dat nu opgelost door, met behulp van gegevens van de Hubble-ruim-tetelescoop, een zeer nauwkeurige data-base van de chemische samenstelling van 93 bolvormige sterrenhopen aan te leggen. Daaruit blijkt dat een kwart van de ster-renhopen een samenstelling heeft die af-wijkt van die van sterrenhopen die in ons Melkwegstelsel zelf zijn ontstaan. Volgens de onderzoekers betekent dit dat tientallen miljoenen sterren van ons Melkwegstelsel, dat overigens meer dan 100 miljard ster-ren telt, afkomstig is van naburige kleine sterrenstelsels. Sommige bolvormige ster-renhopen zouden zelfs de voormalige ker-nen van zulke dwergstelsels kunnen zijn.

www.allesoversterrenkunde.nl

• Cluster

6 Universum 2 2010

Kometen zijn min-der maagdelijk dan gedacht

Kometen worden tot de oudste, meest maagdelijke hemellichamen in het zonnestelsel gerekend. Maar on-derzoek van komeet Wild 2 wijst erop dat deze komeet is 'vervuild' met materiaal dat dichter bij de zon is ont-staan dan het verwachte oermateriaal van een komeet. Dat blijkt uit analyse van de deeltjes van komeet Wild 2, die in 2006 op aarde zijn afgeleverd door de Amerikaan-se ruimtesonde Stardust (Science Express, 25 januari). De Stardust-missie was bedoeld om inzicht te krijgen in de oorspronkelijke samenstelling van de ijskoude ma-terie waaruit de planeten zijn ontstaan. De verzamelde deeltjes van komeet Wild 2 bevatten echter insluitsels die rijk zijn aan calcium en aluminium, en die kunnen alleen bij hoge temperaturen - dus dichter bij de zon - zijn gevormd. De aanwezigheid van deze insluitsels, die ruim anderhalf miljoen jaar jonger zijn dan de rest van het komeetmateriaal, wijst erop dat er al heel vroeg ma-terie uit de omgeving van de zon tot ver in het zonne-

stelsel is doorgedrongen. www.astronieuws.nl

Jongste exopla-neet ontdekt

Een internationaal team van sterren-kundigen heeft een exoplaneet ontdekt die naar schat-ting slechts 35 miljoen jaar oud is. De reuzenplaneet, die zesmaal zo zwaar is als de planeet Jupiter, draait op kleine afstand om de eveneens jonge ster BD+20 1790. De ontdek-king is opmerkelijk: jonge sterren worden bij de zoektocht naar planeten doorgaans overgeslagen. Ze vertonen name-lijk zo veel (magnetische) activiteit in de vorm van donkere vlekken en heldere fakkelvelden, dat de aanwezigheid van een eventuele planeet maar moeilijk vast te stellen is. Toch is het uiteindelijk gelukt om de kleine schommelingen van de ster te detecteren die kenmerkend zijn voor de aanwe-zigheid van een planeet. De meeste van de meer dan 400 exoplaneten die tot nog toe ontdekt zijn, zijn aanzienlijk ou-der. De op één na jongste heeft er al ongeveer 100 miljoen jaar opzitten. De ontdekking is dan ook welkom, want veel kennis over het beginstadium van planeetvorming is er

nog niet. www.astronieuws.nl

• Cluster

Universum 2 2010 7

Botsende witte dwergen zijn belangrijk(st)e oorzaak van supernova-ex-plosies

Nieuw onderzoek met de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra heeft meer inzicht gegeven in de oor-zaak van supernova-explosies die een belangrijke rol spelen bij afstandsbepalingen in het heelal. Uit het onderzoek blijkt dat veel van deze supernova's van type Ia ontstaan door botsingen tussen twee witte dwergen (Nature, 18 februari). Super-nova's van type Ia hebben de voor sterrenkundigen plezierige eigenschap dat ze altijd ongeveer dezelfde hoeveelheid licht produceren. Dat betekent dat de waargenomen helderheid van zo'n supernova een directe indicatie van zijn afstand geeft. Wat deze explosies veroorzaakt, is echter een punt van discussie. De tot nog toe meest gangbare verklaring was dat een supernova van type Ia ontstaat als een witte dwergster - het ingestorte restant van een oude ster - zo veel materie van een andere ster heeft opgeslokt, dat hij een kritieke massalimiet overschrijdt, instabiel wordt en ontploft. Een tweede scenario, dat uitgaat van twee witte dwergsterren die om elkaar draaien en uiteindelijk met elkaar in botsing komen, leek minder waarschijnlijk. Het probleem met het eerste scenario is dat zo'n witte dwerg miljoenen jaren bezig is met het verzamelen van materie, voordat het tot een explosie komt. En al die tijd zou hij een sterke bron van röntgenstraling moeten zijn. Dat zou betekenen dat grote sterrenstelsels wemelen van de röntgenstraling producerende supernova's-in-wording. Maar uit Chandra-waarnemingen van een aantal nabije grote stelsels blijkt dat daar geen sprake van kan zijn: de daarvan waarge-nomen hoeveelheid röntgenstraling is 30 tot 50 keer minder dan je zou verwachten als deze supernova's volgens het eerste scenario ontstaan. Blijkbaar zijn botsende witte dwergen een belangrijke, zo niet de belangrijkste oorzaak van supernova-explosies van type Ia. Dat heeft overigens een nare consequentie voor de kosmische afstandsmetingen: het botsingsmodel

laat veel meer ruimte voor variaties in de hoeveelheid licht die deze supernova's produceren. En dat maakt ze minder betrouwbaar als 'standaardkaarsen'.

www.astronieuws.nl

Bron gamma-achtergrondstraling blijft een raadsel

Nieuw onderzoek van de alom aanwezige hemelgloed van gammastraling, afkomstig van bronnen buiten ons Melkwegstelsel, laat zien dat minder dan een derde van deze straling afkomstig is van de

hoofdverdachten: de bundels van snelle deeltjes die door actieve sterrenstelsels worden uitgestoten. De gammastraling die vanuit alle richtingen op ons af komt, komt ook uit richtingen waar geen heldere hemelbronnen te zien zijn, zoals pulsars en gaswolken in ons Melkwegstelsel of heldere sterrenstelsels daarbuiten. Vermoed werd dat de gammagloed het gezamenlijke product was van ontelbare actieve sterrenstelsels die te ver weg staan om als afzonderlijke gammabronnen zichtbaar te zijn. Maar uit onderzoek met de gammasatelliet Fermi blijkt dat die verklaring niet kan kloppen. De vraag is nu waar die straling dan wél vandaan komt. Volgens de onderzoekers kunnen ook de vele stervormingsgebieden in jonge, normale sterrenstelsels een belangrijke bijdrage aan de gammastraling leveren. Maar er is ook nog een andere intrigerende mogelijkheid: de stra-ling zou afkomstig kunnen zijn van de donkere materie, waarvan tot nog toe werd aangenomen dat deze geen waarneem-

bare straling uitzendt. Verder onderzoek met de Fermi-satelliet kan hier mogelijk uitsluitsel over geven. www.astronieuws.nl

• De wondere wereld die Atmosfeer heet

8 Universum 2 2010

De wondere wereld die Atmosfeer heetOnze grootste beschermheer tegen de gewelddadige kosmos...

Door: Maurits Dorlandt

De wondere wereld die Atmosfeer heetOnze grootste beschermheer tegen de gewelddadige kosmos... 3

fi guur 1

fi guur 2

Op sommige planeten is het be-hoorlijk koud. Op andere is het juist heel heet. Of het waait er hard, je wordt plat gedrukt door de hoge druk, vergiftigd door de aanwezige gassen of je zakt sim-pelweg door de planeet heen.Op Aarde hebben we het wél goed voor elkaar wat dat betreft. Toch is dat lang niet altijd zo geweest in de geschiedenis van de natuur (zie artikel van Emma Versteegh in Universum 1). Ook de toekomst voorspelt op dit moment volgens veel wetenschappers niet veel goeds voor onze leefomgeving, tot nu toe de enige plek in het zon-nestelsel waar we kunnen over-leven. Dit is voor een groot deel te danken aan de atmosfeer: alle lucht tussen “hemel en Aarde”. Er zijn eigenlijk veel te weinig mensen die precies weten hoe be-langrijk de atmosfeer voor ons is.In dit artikel gaan we kijken wat deze beschermende deken voor ons doet, hoe hij werkt, en vergelijken we hem met at-mosferen van andere planeten.

Wat is de atmosfeer precies?Atmosfeer (uit het Grieks: at-

mos (damp, stoom) en sphaira (bal, glo-be)), is het woord dat we gebruiken voor al het gas om de Aarde heen dat tezamen een relatief dunne laag om de Aarde vormt. zoals de schil om een sinaasappel. Deze lucht (die door de zwaartekracht van de Aarde niet weg kan) kan weer ver-deeld worden in verschillende lagen die allemaal heel anders zijn: ze verschillen behalve in temperatuur en hoogte ook in samenstelling van gassen.

De verdeling van gassen is eigenlijk vrij saai (zie fi guur 1). Veruit het meeste gas (79,1%) in onze atmosfeer is stikstof (N2), een kleuren reukloos gas waar ons li-chaam eigenlijk niet veel mee doet. Ech-ter, stikstof wordt soms (bijvoorbeeld door bliksem) geoxideerd tot nitraat, wat essentieel is voor planten. Zuurstof

(20,9%) is het belangrijkste gas voor mens en dier, die het gebruiken om voed-sel mee te “verbranden”. Zo kunnen we de opgeslagen energie uit brood halen: net als een kampvuur dat doet met hout, alleen dan zonder vlammen en hitte.

Dan heb je nog ongeveer één procent Argon, dat is een edelgas. De edelgassen zijn een groep uit het periodiek systeem der elementen, die als overeenkomst hebben dat de buitenste elektronenschil volledig gevuld is met elektronen. Dat zorgt ervoor dat deze elementen moeilij-ker een reactie aangaan met andere stof-fen uit de atmosfeer.

Op dit moment zit er ongeveer 0,03% CO2 (koolstofdioxide) in de lucht. Kool-stofdioxide is het gas dat de “prik” in je cola veroorzaakt. Elke keer als je uit-ademt blaas je een gedeelte van wat je ooit gegeten hebt naar buiten in de vorm van dit gas. De belangrijkste rol van dit gas voor ons is dat het zonnestraling kan absorberen zodat niet alle warmte gelijk weer ontsnapt. Op Venus is dit proces zo sterk dat het er overdag wel 400 ˚C kan worden! Daarom praat men tegenwoor-dig veel over dit gas, als er teveel van in de atmosfeer komt is dat “schadelijk”.

Tenslotte zit er ook veel waterdamp in onze atmosfeer, zowel in de gasvorm als gecondenseerd tot kleine waterdruppel-tjes. Hieruit zijn wolken opgebouwd: ze kunnen om deze druppeltjes ontstaan.

Hoe is de atmosfeer op-gebouwd?De eerste laag, die het dichtste

bij de Aarde ligt, noemen we de tropo-sfeer. Het Griekse woord "tropos" staat voor bewegen of mengen. De troposfeer bevat ongeveer 80% van de totale massa aan lucht: dichtebij de aardmassa is de


Universum 2 2010 9

aantasting van de ozon-laag komt het duidelijkst tot uitdrukking in het

ozongat boven Antarctica, de zuidpool. Boven de polen is de atmosfeer dunner en zal er dus eerder totale afwezigheid van een gas zijn. Sinds deze CFK’s in veel landen verboden zijn wordt het gat niet meer groter. Het hoogste gedeelte van de stratosfeer wordt stratopauze genoemd.

De derde laag is de mesosfeer. Deze laag begint op 52 kilometer hoogte. Het grootste deel van deze laag werkt net als de troposfeer: de temperatuur neemt nog sneller af met de hoogte. Dit komt voor het grootste gedeelte door de che-mische samenstelling. De verschillende stoffen zorgen voor een verschillende op-warming of afkoeling door hun verschil-lende mate van absorptie.

De thermosfeer is de vol-gende laag. Deze begint op 90 kilometer hoogte en de temperatuur stijgt enorm in deze laag. De hoogste temperatuur ligt er wel boven de 800 °C. De dichtheid van de lucht is hier zo laag dat er bijna geen krachten meer voorkomen tus-sen moleculen. Lichte moleculen kunnen in de laatste laag ontsnappen uit de dampkring: deze laag heet de exosfeer. Er is geen echt einde aan de exosfeer, omdat deze laag langzaam vervaagt in de ruimte.

fi guur 3

fi guur 4

Misschien is er toen

een tweede Atmosfeer

gevormd door vulkanische

activiteit

invloed van de zwaartekracht immers het grootst. Deze laag is ongeveer 11 ki-lometer hoog aan de polen tot gemiddeld 17 km aan de evenaar. Dit verschil komt vanwege de rotatie van de Aarde, die er-voor zorgt dat de lucht steeds naar buiten gezwengeld wordt. Bij de evenaar is deze kracht het grootst en blijft dus de meeste lucht hangen.

In de troposfeer vindt de meeste weer-activiteit plaats. De temperatuur in deze laag daalt met gemiddeld 6 graden per kilometer die je stijgt. In fi guur 2 zie je de atmosfeer schematisch getekend met de verschillende luchtlagen en hun naam. De kromme lijn geeft de temperatuur weer die in de betreffende laag heerst. Aan de bovengrens van de troposfeer (tropopauze) neemt de temperatuur niet veel meer af. Boven de troposfeer ligt de stratosfeer. In het onder-ste gedeelte van deze laag stopt de temperatuur helemaal met dalen. De temperatuur is hier onge-veer -55 °C. Hoger in de stratosfeer stijgt de tem-peratuur. Op 20 kilome-ter boven het aardopper-vlak is de temperatuur weer 0 °C.

In de stratosfeer vormen zonnestralen ozon (O3) uit zuurstof (O2). Deze vorming vindt plaats tus-sen 20 en 40 kilometer boven het aardoppervlak, waardoor dit gedeelte van de stratosfeer ook

wel ozonsfeer genoemd wordt. Ozon is voor de mens behoorlijk giftig, het wordt gevormd onder invloed van elektrische ontladingen (zoals tijdens onweer) en door ultraviolette straling van de Zon uit zuurstof. De hoogte van deze “ozonlaag” is in fi guur 2 aangegeven met de spikkels op ongeveer 20 kilometer hoogte. Hier is ozon juist een zeer gewenst gas, omdat het hier de schadelijke ultraviolette stra-ling (UV) van de zon tegenhoudt. Zonder deze ozonlaag zou meer UV het aardop-pervlak bereiken, waardoor er huidkan-ker bij mensen (en ook dieren) optreedt. De ozonlaag kan worden aangetast door synthetisch gefabriceerde gassen, zoals drijfgassen uit spuitbussen en hulpgas-sen uit oude koelkasten en aircondi-tioning systemen. Vooral de diverse CFK's (chloor-fl uor-koolwaterstoffen) worden gezien als de boosdoeners. De


10 Universum 2 2010

fi guur 5

fi guur 6Deze Atmosfeer was giftig voor

de moderne vormen van

leven

De geschiedenis van onze atmosfeerToen de Aarde gevormd werd

uit het stof en gas van de zonnestelsel-schijf 4,5 miljard jaar geleden, had de Aarde een dikke laag met gassen erin. Het grootste gedeelte van deze gassen is waarschijnlijk verbrand tijdens een periode van hoge zonneactiviteit. Mis-schien is er toen een tweede atmosfeer gevormd door vulkanische activiteit. Deze bestond uit grote hoeveelheden stikstof (N2), ammonia (NH3), koolstof-

monoxide (CO), methaan (CH4), kool-stofdioxide (CO2) en waterdamp (H2O). Deze atmosfeer bevatte nog maar een

kleine hoeveelheid zuurstof, en hij was giftig voor de moderne vormen van le-ven. Toen de Aarde afkoelde in de mil-joenen jaren daarna, condenseerde de waterdamp en viel neer als regen. Deze vormde waarschijnlijk de zeeën en me-ren. Hierin ontwikkelde zich de eerste vormen van leven (zie wederom het ar-tikel van Emma Versteegh in Universum 1). Na het ontstaan van de fotosynthese werd er op verschillende manieren zuur-stof geproduceerd. Dit was echter giftig voor de toenmalige organismen. Boven-dien werd dit gelijk vastgebonden aan aanwezige stoffen (reductoren) die snel kunnen reageren met zuurstof (of wa-ter). Dit wordt afhankelijk van de stof die reageert ‘oxidatie’, ‘corrosie’ of ‘roesten’ genoemd. Precies dit is wat er waarschijnlijk ook met Mars is gebeurd, daarom ziet het oppervlak er daar zo rood uit). Later begon-nen planten fotosynthese te gebruiken (ook op het land) om voeding te produceren en samen zorgde dat er voor dat er zuurstof in de atmo-sfeer kwam. Veel zuurstof-moleculen werden door UV straling omgezet tot ozon. Hoe meer ozon er werd ge-

vormd, hoe meer het UV licht werd ge-fi ltreerd. Plantengroei werd mogelijk op Aarde in de Silurian periode (420 miljoen jaar geleden). Aan fi guur 3 kun je zien dat er nog veel meer gebeurd is met de zuurstof- en de koolstofdioxide-concentratie: de huidige concentraties (stippellijnen) liggen relatief laag. Er zijn dus tijden geweest dat er meer CO2 in de lucht zat dan zuurstof (kijk maar aan het begin van de grafi ek). We weten ook dat er een paar ijstijden zijn geweest waarin de concentraties heel anders wa-ren. Voor wie zich afvraagt hoe men ooit heeft kunnen meten wat de concentraties van deze gassen waren voordat mensen de wereld betraden: in de fi lm “An in-convenient truth” van Al Gore wordt een mooi voorbeeld gegeven van een tech-niek waarmee dit mogelijk is. Men heeft ontdekt dat er in de sneeuw- en ijslagen op de zuidpool kleine gasbelletjes opge-sloten zitten die daar terecht gekomen zijn in de tijd dat de sneeuw daar terecht kwam. De sneeuw die nu op 9 kilometer diepte zit is daar ontzettend lang geleden gevallen en bevat dus informatie over de concentraties in de atmosfeer van toen.

Onze grote broeikas

Zoals gezegd is er zonder atmo-sfeer op Aarde geen leven mogelijk. In ieder geval het leven wat er nu is niet. In de eerste plaats zou de Aarde niet in staat zijn om zijn warmte vast te houden: de Aarde zelf kan namelijk alleen een beetje warmte absorberen (opnemen). Vooral de oceanen kunnen dit goed, daarente-gen kan het ijs op Aarde bijna alle warm-te refl ecteren. Daarom zou de Aarde bij-na alle straling direct weer kwijt zijn, en wordt het 's nachts als de Zon niet schijnt dus heel erg koud. De atmosfeer laat de meeste straling van de Zon waar veel energie in zit door naar het aardopper-vlak (zie fi guur 4), behalve waar wolken zijn, die refl ecteren juist goed net zoals het ijs. Op het opper-vlak wordt deze zon-


Universum 2 2010 11

Referenties en leuke links:

http://www.kennislink.nl/aarde-en-klimaathttp://nl.wikipedia.org/wiki/Aardatmosfeerhttp://www.keesfl oor.nl/elmar http://www.mieliestronk.com/aardatmosfeer.html In het Afrikaans, zeer de moeite waard!

Op Jupiter en Venus zou je

gewoon worden geplet

fi guur 7

nestraling weerkaatst en daarbij deels omgezet naar warmtestra-ling. De meeste wamtestraling kan niet meer door de atmosfeer terugkomen de ruimte in, en blijft vastgehouden op de Aarde. Een gedeelte wordt steeds heen en weer gerefl ecteerd door de wolken en andere kleine deeltjes in de lucht. Een ander gedeelte wordt geabsobeerd door de zogenaamde broeikasgassen en waterdamp. Elk broeikasgas absorbeert een stukje van het stralingspectrum (zie fi guur 5). Hoe meer van deze broeikasgassen er in de atmosfeer zweven, hoe beter de atmosfeer kan opwarmen. Op dit moment moeten we zelfs uitkijken dat dit proces niet te veel uit de hand loopt: té hoge temperaturen heb-ben grote gevolgen voor het leven op Aarde. Of dit proces nou door de mens komt of niet, in de toe-komst moeten we hier iets mee.

Nog meer eigenschappen van de atmosfeerZoals gezegd blijft de atmosfeer

bestaan doordat de zwaartekracht van de Aarde constant aan deze luchtmassa blijft trekken. Hierdoor zal het je niet verbazen dat er bij de grond meer lucht

zit dan aan de top van de atmosfeer. Dit betekent ook dat lucht een gewicht heeft zoals jij en ik (zie fi guur 6). De hoeveel-heid lucht die in de atmosfeer zit op be-paalde plaatsen is gemakkelijk te meten via de druk. Immers als je op Aarde rond-loopt moet je constant het enorme ge-wicht van alle lucht boven je op je dragen. Op Jupiter en Venus zou je daar niet in sla-gen: je zou er gewoon wor-den geplet. De druk van de lucht hangt dus nogal af van hoe hoog je in de atmosfeer hangt. Dit merk je vooral als je op een hoge berg staat. Maar in het vliegtuig kun je het ook al goed merken als je snel opstijgt of neerdaalt.

De luchtdruk achter je oren moet name-lijk gecompenseerd worden door de druk om je heen. Als je op de grond staat is de druk ongeveer 1000 hecto Pascal (hPa), dat is gelijk aan 1 Bar: de atmosferische druk aan het aardoppervlak (zie fi guur 7). Als je op 12 kilometer hoogte bent dan is de druk nog maar 100 hPa dus 0,1 bar. Dat is 10 keer zo laag! Je kan daar dus al niet meer zo makkelijk ademen als bene-den. Op 50 kilometer hoogte is de druk zelfs verlaagd tot 1 hPa, dus nog 100 keer zo laag. Daar is het dan ook noodzakelijk om luchtfl essen te gebruiken om te kun-nen ademen.

De atmosfeer is ook niet geheel onbelang-rijk als het gaat om meteorieten. Zonder atmosfeer zou alles wat uit de ruimte op de Aarde afvliegt ook daadwerkelijk hier neerstorten. De atmosfeer kent echter ook de wrijvingswetten: alle bewegende objecten ondervinden dus wrijving met de lucht. Bij wrijving wordt bewegings-energie omgezet tot warmte energie en afhankelijk van hoe hard het object be-weegt wordt het warm. Meteorieten die

de atmosfeer in schieten verbranden al in de hoogste paar honderd kilometers, meestal in de thermosfeer. Dit geldt na-tuurlijk ook voor afgedankte satellieten, maar ook raketten en space shuttles heb-ben een speciale manier om om te gaan met het wrijvingsmechanisme van de atmosfeer.

Sterrenkunde en de atmo-sfeerSterrenkundigen hebben meestal

niets dan ruzie met de atmosfeer. Je weet dat je ‘s nachts geen sterren kan zien als het bewolkt is. De lagen van de atmosfeer met elk een eigen temperatuur zorgen voor heel wat turbulentie waardoor alle objecten in je telescoop de JUMP begin-nen te dansen! Ook als je verschillende kleuren ziet op verre objecten is dit vaak de schuld van kleurschiftingen die mede worden veroorzaakt door de atmosfeer. Ook wanneer er lichtvervuiling is door straatlantaarns of door grote spotlights draagt de atmosfeer bij aan een verster-king daarvan. Dit zijn redenen waarom telescopen als de Hubble de ruimte in ge-

lanceerd zijn: zo kunnen ze ongestoord fotograferen.

Als je op een nacht aan het waarnemen bent en het be-gint te regenen, zodat je hele waarneemsessie in het wa-ter valt: denk dan als troost maar aan de vele voordelen die de atmosfeer je biedt!

• Verslag OuderenKamp 2009

12 Universum 2 2010

Verslag OuderenKamp 2009Door: Jonathan Juursema

Dag 1 – zondag

Deze dag bestond zoals ge-woonlijk weer uit de alombekende kennismakingsspelletjes. Het boer en kippen spel liep een beetje uit op chaos doordat er diverse kippen teruggesleurd moesten worden. 's Avonds stond er tomatensoep op het menu die door Hedwig als extreem waterig ervaren werd.

Dag 2 – maandag

Na de eerste nacht slapen op OK begon deze maandag met het wel-bekende ontbijt. Na het ontbijt begon het Grote Leer de Leiding Kennen Spel versie 2009. Na een uurtje door het bos heen rennen – wat uiteindelijk door Abel en Lodewijk als beste gedaan is – begon de tocht boerderijwaarts weer. Toen men na het middageten verzadigd was, begon de eerste sessie van de themagroepjes. Een aantal van deze themagroepjes: programmeren, knikkerbaan en toetjes maken. Wat de toetjes betreft, die kregen we na het avondeten ook nog geserveerd. Volgend op het avondeten was een praatje-sport-mix. De twee praatjes – waarnemen van Rogier en kwantumelectrische deeltjes van Sjoerd – werden afgewisseld met de nieuwe Olympische sport: nachtfrisbee. Hierbij moet je ongeveer denken aan het met glowsticks in je hand achter een met glowsticks bekleefde frisbee rennen. De afsluiting van de avond bestond uit een sappenbar.

Dag 3 – dinsdag

Deze dag stond in het teken van de welbekende speurtocht. Bij het ontbijt kregen we daarom al boterham-zakjes op ons bord. Na het ontbijt kre-gen we te horen dat we niet zomaar een speurtocht zouden lopen, maar een GPS speurtocht, uitgezet door de mythische James. Het gevolg was echter wel dat er eerst uitgevogeld moest worden hoe in hemelsnaam die GPS-apparaten werk-ten, waarna er vervolgens naar opgela-den batterijen gezocht moest worden.

Toen alle problemen goed en wel opge-lost waren kon de speurtocht dan echt beginnen. Drie 'caches' – bakjes met nieuwe coördinaten en een codewoord – later belandden we aan bij een snackbar die ons avondeten verving. Eenmaal terug en uitgerust begon de spelletjes-avond, die voorafgegaan werd door een kleine introductie van de DoKa, waar foto's ontwikkeld kunnen worden.

Dag 4 – woensdag

Nog geen vijftien minuten na-dat de leiding ons wakker had gemaakt stonden we met Eva in de grote zaal och-tendgymnastiek te doen, onder leiding van een of andere afl evering van SBS6. 's Middags was het weer tijd voor oer-Hollands vertier en vermaak. Spelletjes als eierwerpen, buikglijden, komkom-mer Juulbak en cellofaanlopen passeer-den de revue. Na het avondeten volgde een openluchtpraatje van Wouter over de toekomst van de ruimtevaart, en de avond sloot zich af met een sappenbar.

Dag 5 – donderdag

Deze dag bestond onder andere uit de volgende editie in de serie thema-groepjes. 's Avonds stond er een praatje van Marcel Vonk op het programma, die

ons iets ging vertellen over supersym-metrie en zwarte gaten. Verder had de leiding gisteravond een geweldig bosspel op het programma staan: ontstoppertje. Je neemt drie leiding die zich op random plaatsen in het bos verstoppen, en je stuurt de rest van de deelnemers erop uit om ze te vinden. Nou moet ik toch toegeven dat Jelle met zijn laser niet echt de moeite deed om onopgemerkt te blijven. Als laatste stemde de leiding in met het plan van een paar deelnemers om die nacht buiten te gaan slapen, en zo geschiedde.

Dag 6 – vrijdag

Het eerste onderdeel op het programma voor vandaag was knutse-len. Het idee: Eggbert Ei wilde graag iets vets doen. Hij was al oud en wilde snel een parachutesprong maken. Het doel: zorgen dattie zo snel mogelijk op de grond komt zonder stuk te gaan. Dit faalde hopeloos bij twee groepjes. Daarna gingen we weer een poging doen om voort te zetten wat een paar dagen eerder mislukte: frisbeeën. Ondanks dat iets minder dan de helft na twintig minuten opgaf, is er toch nog bijna een uur gefrisbeet. Even later kregen we een praatje van Wouter over onze rode buurman Mars. Overigens is het heel be-langrijk om op te merken dat dit ook de dag is dat Sietse zijn ziel voor één Euro aan Sjoerd heeft verkocht.

Dag 7 – zaterdag

Halverwege het kamp, het is en blijft een traditie: opruimen. De hele boerderij van boven tot onder leeg, opruimen en weer nieuwe slaapplaatsen uitzoeken. Daarna stond er rugby op het programma. Het zal niemand verba-zen dat dit het kamponderdeel met de meeste stukke mensen is en blijft. Een schaafwond hier, een kneuzing daar, it's all part of the game. Na het middageten en een kampwinkel was het tijd voor de themagroepjes.

Nacht 7 – De dropping

Zoals traditiegetrouw werden we van de nacht van zaterdag op zondag gedropt – en wauw, het werd eens niet door de leiding ontkend! – voor de drop-ping. Ons droppinggroepje werd ergens gedropt aan de rand van een grote heide, wat ongeveer resulteerde in een

Vermoeiend, zo'n dropping...

• Verslag OuderenKamp 2009

Universum 2 2010 13

toch van een uur door een mistige heide, vervolgens een halfuur door het bos en een kwartier door het graan eer we weer bij een weg aanbelandde. Vanaf daar ging het echter snel; binnen no-time was uitgevogeld waar we heen moesten en we waren dan ook twee à drie uur later op de boerderij. Vlak voor we er waren werd de leiding zijn bed uit gebeld om hot dogs en chocomelk voor ons klaar te maken, en na een klein stukje fi lm af te hebben gezien zijn we met zijn allen richting bed gegaan.

Dag 8 – zondag

De ochtend begon in tegen-stelling tot alle andere ochtenden pas rond een uur of tien. Na het ontbijt was het zwemspullen inpakken geblazen, want niet veel later verscheen er een touringcar op het terrein die ons naar de Tongelreep zou brengen. Daar was het pompen of verzuipen, zeker toen we het JWG-record meeste JWG'ers in een bubbelbad verbraken met twintig stuks.

Dag 9 – maandag

's Ochtends werd – het moet toch gebeu-ren – de groepsfoto genomen. Onder de bezielende leiding van Wouter werden we in de inmiddels ranzige kampshirts gehesen om vervolgens met zijn allen stinkend op de foto te gaan. Na de lunch stond er een leuke 'knutsel' op het programma: met be-hulp van de aanwezige fotocamera's, statieven en balhoofden werden er stopmotionfi lmpjes

gemaakt. Na ongeveer drie uur non-stop fotograferen stond er een praatje van Sjoerd op het programma over waarom we niks weten over Zwarte Mate-rie maar waarom we wel weten dat het er is. Na een middag lanterfanten kwam er een gastspreker die vertelde wat het LHC precies inhield en wat er gedaan was. De avond werd afgesloten met een sappenbar in 007-stijl.

Dag 10 – dinsdag

Vandaag – het dagthema was zwart – kregen we na het ontbijt een zogenaamd ochtendpraatje van Rianne over Licht & Materie. Daarna werden we bij elkaar geroepen voor de nieuwe sport Ragbal: handbal maar dan met een bol natte handdoeken. Na het middageten stond er een bosspel op het programma. Het had iets van doen met drugs en tie-wraps, alleen eindigde de tie-wraps om de polsen en enkels van een bepaalde leiding wiens naam we niet zullen noemen. Eenmaal terug vonden we een kampeerboerderij die helemaal met zilverfolie afgeplakt was om hem donker te houden. De opdracht: vind Jonas. Die werd uiteindelijk op Leons bed gevon-den. Na een avondpraatje van Jelle over fotonen sloot de avond af met een sap-penbar met als thema: zwart.

Dag 11 – woensdag

's Ochtends stond er als eerste een intropraatje van Sjoerd op het programma, met als onderwerp – jawel – zeepbellen. Daarna waagden we een

poging om zelf zeepbellen te maken met ijzerdraad-stokjes, maar dat faalde ho-peloos. Even later begon het te regenen, wat betekende dat de themagroepjes 's middags allemaal naar binnen moesten verhuizen, wat op zijn beurt weer bete-kende dat de hele grote zaal een grote chaos van themagroepjes was. Na het avondeten werden we met zijn allen in de kleine zaal gepropt voor de spreek-beurdt [zo spelden zij het, red.] van Floris en Eva over the Lord of de Rings. De avond sloot af met een sappenbar.

Dag 12 – donderdag

De laatste hele dag van kamp begon 's ochtends met een potje (on)georganiseerd voetbal en volleybal. Daarna volgde er een hele serie praat-jes over exobiologie (Emma), het kader (Emma), astrofotografi e (Victor, Leon en Jonathan) en winterkamp (Wouter). Na een vrije bonte-avond-oefen-middag begon dan ook daadwerkelijk de bonte avond, waarvan de hoogtepunten onder andere waren: Sietse die een banaan eet, Zebs koptelefoon die als microfoon ge-bruikt word en een datingshow waarbij Sebastiaan aan Carin werd gekoppeld. Als afsluiting was er natuurlijk traditio-neel een kampvuur en een disco.

Dag 13 – vrijdag

Aan alle goede dingen komt een einde, en zo ook aan OuderenKamp 2009. Na een ochtend intensief schrob-ben, poetsen en schoonmaken stonden de ouders op de stoep om ons op te ha-len. En dat markeert het einde van het leukste OK van 2009! Het eerstvolgende kamp is WinterKamp, dus ik zie jullie allemaal daar! :Dkamp is WinterKamp, dus ik zie jullie kamp is WinterKamp, dus ik zie jullie kamp is WinterKamp, dus ik zie jullie

• De 5 beroemdste uitspraken van Albert Einstein

14 Universum 2 2010

Top 5:De 5 beroemdste uitspraken van Albert Einstein

Door: Ruben van Moppes

Einstein is vooral bekend om zijn geweldige ontdekkingen, die alle sterrenkundigen versteld deden staan. Einstein heeft echter ook meerdere interessante uitspra-ken gedaan die de moeite waard zijn om eens door te nemen. Uit-spraken die niet direct te maken hebben met moeilijke dingen als zwarte gaten en relativiteit.

5 “Een avond waarop ieder-een het met elkaar eens is, is een verloren avond”

Veel mensen hebben vrienden die dezelfde dingen leuk vinden als zijzelf. Dan kun je bijvoorbeeld samen over voetbal praten, liefst over

dezelfde club. Erg leuk en gezellig! Maar als je met allemaal mensen om je heen bent die precies hetzelfde vinden als jij, dan kom je nooit tot een nieuw idee. Juist als er mensen andere ideeën hebben en je luistert ook echt naar elkaar, dan kun jij ook iets nieuws leren, of jij kunt die

ander iets nieuws leren. Dat geldt voor voetbal (“Wie is de beste voetballer in de Eredivisie”), politieke problemen (“Mag Tur-

kije lid worden van de Europese Unie?”) en moeilijke wetenschap (“Kan er straling uit een zwart

gat ontsnappen?”)

4 “Voor het invullen van een belastingformulier moet men filosoof zijn.

Voor een wiskundige is dat veel te moeilijk.”

Tja, Einstein was ook maar een mens. Al ben je nog zo slim, om te snappen wat de mensen nou bedoe-len die formulieren maken, moet je echt op een

heel andere manier denken. Mocht je ooit zelf een belastingformulier moeten invullen,

dan snap je vast wel wat hij bedoelt hiermee!

3 Het is moeilij-

ker een vooroor-

deel te kraken dan

een atoom

Een atoom is zo’n beetje het allerkleinste stuk-

je waar het heelal uit is gemaakt. Als je een stuk

ijzer in steeds kleinere stukjes hakt, krijg je uitein-

delijk ijzeratomen. Lang dacht men dat deze atomen

niet meer te delen zijn in kleinere stukjes. (“Atoom”

betekent in het Grieks “ondeelbaar”.) In Einsteins tijd

kwam men erachter dat je een atoom wel kon splitsen in

andere atomen. Einstein heeft (in 1905) aangetoond dat er

dan energie kan ontstaan. Pas rond 1940 lukte het voor het

eerst atomen echt te splitsen; een moeilijke klus waar men

lang aan had gewerkt.

Ondanks al die moeite is het dus wel gelukt. Maar Einstein

zag in de wereld om zich heen dat er hele andere proble-

men waren, die nog veel moeilijker op te lossen zijn dan

het splitsen van een atoom. Mensen van hun vooroor-

delen afhelpen, lijkt misschien eenvoudiger dan dat

kraken van het atoom, maar steeds blijkt weer dat

mensen vooroordelen hebben tegen van alles en

nog wat. Een andere (minder bekende) uit-

spraak van Einstein luidt: “Het probleem

vandaag de dag is niet atoomenergie,

maar het hart van de mens.”

2


Universum 2 2010 15

3 Het is moeilij-

ker een vooroor-

deel te kraken dan

een atoom

Een atoom is zo’n beetje het allerkleinste stuk-

je waar het heelal uit is gemaakt. Als je een stuk

ijzer in steeds kleinere stukjes hakt, krijg je uitein-

delijk ijzeratomen. Lang dacht men dat deze atomen

niet meer te delen zijn in kleinere stukjes. (“Atoom”

betekent in het Grieks “ondeelbaar”.) In Einsteins tijd

kwam men erachter dat je een atoom wel kon splitsen in




lang aan had gewerkt.











maar het hart van de mens.”





maar het hart van de mens.” 1 “God dob-belt niet.”

Het is absoluut de bekendste uitspraak van Einstein,

maar om te begrijpen wat ermee wordt bedoeld, is eigenlijk een heel artikel

nodig. Dat artikel hebben we dus ook maar geschreven en kun je elders in deze UV vin-

den. Waar het in het kort om gaat, is dat in het begin van de 20e eeuw bleek dat, als je naar heel

kleine deeltjes kijkt, je niet kunt voorspellen wat ze gaan doen. Nu zul je misschien zeggen: “Je kunt toch nooit voorspellen wat iets gaat doen?” Nou, dat kan heel vaak heel goed: als je op een lichtknopje drukt, dan zal er stroom door een lampje gaan lopen en vanwege die stroom gaat de lamp aan. Omdat een lamp voor natuurkundigen nogal groot is, kun je daar goede voorspellingen mee doen. Maar als je naar hele kleine dingen kijkt (zoals atomen), kun je alleen nog zeggen hoe groot de kans is dat een atoom licht uit-straalt als je het met elektriciteit in contact brengt. Als je het over kansen hebt, dan denk je al snel aan dobbelstenen. Je weet immers van tevoren nooit zeker wat je zult gooien. Wel weet je wat je, als je heel erg vaak gooit, gemiddeld zult gooien. Nu is het zo dat Einstein weigerde om te geloven dat je gedrag van atomen niet precies kunt voor-spellen, vandaar de uitspraak “God dobbelt

niet.” Interessant hierbij is dat veel religi-euze groepen zijn uitspraak gebruiken

om hun “gelijk” aan te tonen, terwijl Einstein helemaal niet geloofde

in een god zoals de meeste gelovigen dat doen...















1 “God dob-“God dob-“God dob-“God dob-belt niet.”

2 “Wetenschap zonder geloof is lam, geloof zonder wetenschap is

blind.”

Als je wetenschapper bent, dan wil je iets nieuws ont-dekken, of een verklaring ergens voor vinden. Je wilt iets

laten zien wat nog niemand eerder heeft aangetoond. En ja, als je iets nieuws wilt ontdekken, dan zul je toch in iets nieuws moeten geloven, anders kom je niet verder: je bent “verlamd”. Heb je ontdekt wat je wilde, dan geloof je er niet meer in, maar dan weet je hoe het zit.

Andersom is het hetzelfde verhaal: je kunt wel geloven in iets, maar als de wetenschap keer op keer aan-

toont dat dingen gewoon niet kunnen, dan wil je dingen gewoon niet zien zoals ze zijn: je

bent als het ware “blind”.


16 Universum 2 2010

In de Top 5 met uitspraken van Einstein, stond “God dobbelt niet” bovenaan. Hieronder nog een uitleg wat er nou met deze uitspraak wordt bedoeld.

We kunnen de toekomst voorspellen…

Dat zou mooi zijn, als je kon weten wat er in de toekomst gebeurt… Maar, dat kan ook, een beetje.

Als je een pen loslaat, dan weet je van tevoren al dat die zal vallen. En wat nog mooier is, je kunt ook uitrekenen met welke snelheid de pen de grond zal raken. Sterrenkundigen wil-len ook alles voorspellen. Wan-neer botst er een rotsblok uit de ruimte op aarde? Door goed naar de bewegingen van de planeten aan de hemel te kijken, weten we wat voor natuurwet-ten er gelden voor alles wat er in de ruimte beweegt. Dus kunnen we dat goed voorspellen. Vooral Isaac Newton heeft formules bedacht waardoor we dingen kunnen voorspellen. Het mooie is, dat als we precies weten hoe een hemellichaam beweegt, we ook precies weten of en wan-neer zo een rotsblok uit de ruimte op aarde zal storten.

Nadat Newton zijn wetten had bedacht, had men al snel door dat met deze wetten de toe-komst min of meer voorspeld kon worden. Men was daarom van mening dat als een soort superwezen voor alle deeltjes in het heelal wist waar het was en waar het heen bewoog, dit wezen precies zou kunnen berekenen hoe het heelal er in de toekomst uit zou zien. Misschien komt uit deze gedachte wel de uitdrukking voort dat alles “in de sterren geschreven staat”. Maar het is eigenlijk wel erg raar dat je (in theorie) de toekomst van het heelal precies kunt voorspellen. Stel je eens het heelal voor bij de oerknal, 14 miljard jaar geleden. Er krioelden toen overal deeltjes rond; één grote chaos. Maar toch zou de verdeling van die deeltjes zoals ze op dat moment waren, bepalend zijn voor alles wat er nu gebeurt. Dus dat jij nu dit stukje leest, zou komen door de toestand van het heelal 14 miljard jaar geleden. En dat je zometeen honger krijgt en wel pindakaas maar geen jam op je boterham smeert, komt dan ook door de verdeling tijdens de oerknal.

…Maar toch niet helemaal

Een beetje een vreemd idee, vind je niet? Tussen 1920 en 1930 kwam men erachter dat je de toekomst helemaal niet precies kon uitrekenen. Voor grote zware dingen (sterren, planeten, rotsblokken, pennen, maar ook zandkor-reltjes vinden we hier nog zwaar en groot) werken de formules inderdaad om alles heel nauwkeurig te berekenen. Maar als je

gaat rekenen aan hele kleine lichte deeltjes zoals atomen (nog veel en veel kleiner dan een zandkorreltje!), dan kloppen de formules die men heeft bedacht steeds minder goed. Stel dat je een atoom hebt in een speciale tunnel, die aan het eind van de tunnel of naar links, of naar rechts kan, en dat het atoom volgens de “normale” formules naar rechts moet gaan. Het blijkt echter dat je voor deze hele kleine deeltjes afzonderlijk alleen nog maar kan zeggen dat de kans dat het deeltje naar rechts gaat groter is, dan dat het deeltje naar links gaat. Als je heel veel van zulke deeltjes achter elkaar gaat bekijken, dan zul je zien dat de meeste inderdaad naar rechts gaan, maar sommige gaan toch naar links. Voordat het ene afzonderlijke deeltje de tunnel verlaat, kun je echter onmogelijk zeker weten wat dat ene deeltje zal doen!

Wat heeft dat nou met dobbe-len te maken?

Eigenlijk geldt voor dobbelste-nen net zoiets. Stel dat je met één dobbelsteen gaat gooien. Van tevoren heb je geen idee welk getal je zult gooien. Maar als je tegelijk met 10 dobbelste-nen gooit, dan gooi je meestal allemaal verschillende getallen. Als je die getallen bij elkaar optelt, kom je meestal uit op ongeveer 35. Gemiddeld heb je dus per dobbelsteen een 3,5 gegooid. Daarom vergelijken we mini-deeltjes met dobbelste-nen: gemiddeld weet je wat er zal gebeuren, maar je kunt nooit voorspellen wat er gebeurt als je één deeltje voorbij laat komen. De theorie is daarom dat je alleen de kans dat iets gebeurt kunt berekenen, meer niet.

En wat vindt Einstein daar dan van?

Einstein vond het een vervelend idee dat je van tevoren niet zeker kan zeggen of deeltjes naar links of naar rechts zouden gaan. Toch bleek keer op keer dat je echt niet met zekerheid kon voorspellen wat er zou gaan gebeuren. Volgens Einstein was het zo, dat er achter de theorie van de kansen, nog een diepere theorie zat. Met die diepere theorie zou je dan wel weer precies van tevoren kunnen voorspellen of een deel-tje naar links of naar rechts gaat. Dat is de reden dat Einstein zei: “God dobbelt niet.” Volgens hem kon het niet zo zijn dat het leven echt door toeval wordt bepaald. Einstein heeft deze diepere theorie niet kunnen vinden. En na zijn dood (in 1955) is het ook niemand gelukt. We gaan er tot nu toe dus van uit dat Einsteins uitspraak niet klopt.

Einstein en God?Overigens geloofde Einstein al vanaf zijn 12e niet meer in een god zoals de meeste religieuze mensen dat doen:

de natuurwetten samen vormden voor hem een soort god-heid. Of zoals hij ook wel eens zei: “Als er iets in mij religieus genoemd kan worden, dan is het wel mijn grenzeloze bewon-dering voor de structuur van de wereld voor zover de weten-schap deze aan het licht kan brengen.”

God dobbelt nietDoor: Ruben van Moppes

dering voor de structuur van de wereld voor zover de weten-dering voor de structuur van de wereld voor zover de weten-dering voor de structuur van de wereld voor zover de weten-

• Dossier JWG

Universum 2 2010 17

De JWG-vloot is in de handen gekomen van een vijandig alienras dat denkt dat wij er op uit zijn om hun planeet te koloniseren. Een aantal JWG’ers is door hen gevangen genomen. Ze hebben van elk van hen een dossier aangelegd. Gelukkig hebben wij een aantal van deze dossiers weten te bemachtigen, en die publiceren we nu in de Universum, in de hoop dat we deze arme JWG'ers ooit nog kunnen bevrijden! Als je meer wilt weten, kijk dan in Universum 6 van 2009.

SUBJECT: 58979

NAAM: Maurits Dorlandt

STERRENBEELD: Waterman

LEEFTIJD: 25 aardjaren

ACTIEF sinds: 1998

VERDACHT VAN: het coördineren van de verschillende cellen (code: afdelingen) van de JWG in

Nederland

GEHEIME NAAM: UraniaWizard

AANKLACHT:

De beschuldigingen die Maurits Dorlandt op zijn bord heeft gekregen zijn niet mals. Er is

genoeg reden om aan te nemen dat Maurits een sleutelrol speelt in de coördinatie van en

de communicatie tussen de verschillende cellen van de JWG in Nederland. In deze rol kan hij

niet alleen veel invloed uitoefenen op de bezigheden van JWG’ers door heel Nederland, maar is

hij ook nog in staat om middels censuur vele andere dingen voor elkaar te krijgen.

Door zijn recente benoeming in het hoofdbestuur van de radicale JWG beweging bereikt hij ook

subgroepering en beïnvloedt zo een volledig netwerk van 800 aardlingen. Bovendien maakt hij

zich schuldig aan het verspreiden van geïnfecteerd publiciteitsmateriaal over de wereld (op

een virusachtige manier).

Ook heeft Maurits waarschijnlijk in zijn jonge jaren al de zieltjes van jonge JWG’ers gevormd.

Zijn grote voorbeeld hierin is Michiel Brentjes, maar wij vermoeden dat hij ook contacten

heeft in Sint Petersburg (Rusland) en Zuid-Afrika. Ook schijnt hij wel eens in de kringen van

de Koninklijke familie van Nederland te verkeren: de Oranjes. Bovendien probeert hij via mu-

ziek de nog niet bekeerde Nederlanders te indoctrineren. Zo verstuurt hij onder andere muzi-

kaal versleutelde berichten over de planeten aan grote groepen toehoorders.

OVERIGE VERDACHTE HANDELINGEN:

Maurits verschuilde zich in het dagelijkse leven achter de rol van een brave student mi-

lieutechnologie en Earth System Sciences in de boerenhoofdstad van de wereld. Het is niet

uitgesloten dat hij deze kennis wil gaan gebruiken om onze planeet leefbaar te maken voor

aardlingen. Inmiddels werkt hij als geohydroloog, aardwarmtespecialist en kaartmaker. Kortom:

hij is gevaarlijker dan ooit tevoren voor onze samenleving. Hij woont samen met een meisje

dat voor zover ons bekend is geen vermoeden heeft van het gevaar dat zich in haar huis ver-

schuilt.

Zijn onschuldige voorkomen heeft menigeen op het verkeerde been gezet; hij is sluw en achter-

baks en vermoedelijk tot nog meer wandaden in staat. Op de foto’s is duidelijk te zien dat wij

hier te maken hebben met een duidelijk verstoorde persoonlijkheid.

N.B. Zijn verstorende werking op het hoofdbestuur van de JWG kan hem wellicht wat strafver-

mindering opleveren.

• Internationaal Jaar van de Sterrenkunde

18 Universum 2 2010

Door: Marieke Baan

Internationaal Jaar van de Sterrenkunde:2009 en verder

Het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde 2009 (IYA2009) is begin januari offi cieel afgesloten met een bijeenkomst in Padua, Italië. 148 landen hebben aan het VN-jaar meegedaan, waarmee IYA2009 het grootste netwerk in de wetenschap ooit is geworden. In alle deelnemende landen heb-ben de samenwerkingsverban-den van professionele astrono-men en sterrenkunde-amateurs activiteiten georganiseerd die het heelal dichter bij de mensen hebben gebracht. Er zijn nieuwe netwerken gevormd waarin ook sterrenkunde-amateurs een be-langrijke rol spelen. Om de er-varing die in 2009 is opgedaan, niet verloren te laten gaan, zullen deze netwerken intact blijven en nog verder worden uitgebouwd.

In 2009 vonden wereldwijd twee 'starparties' plaats. In oktober de Galilean Nights en in april de 100 Uur van de Sterrenkunde. In Nederland werden in die periode de jaarlijkse ster-renkijkdagen gehouden en stond science center NEMO in Amsterdam een weekend lang in het teken van de sterren. De publieksmani-festatie 'Laat je verleiden door de sterren' trok meer dan 7500 bezoekers, onder wie heel veel kinderen. Ook de Jongerenwerkgroep Sterrenkunde presenteerde zich op de manifestatie aan het grote publiek en was met veel leden aanwezig om vragen van kinderen te beantwoorden over ster-renkundige onderwerpen.

Afgelopen jaar verschenen talloze fi lms, boe-ken, websites en weblogs over 400 jaar moderne sterren-kunde. Veel initiatieven waren erg succesvol, bijvoorbeeld de reizende tentoonstelling From Earth to the Universe, met enorme astronomische afbeeldingen, die ook in Nederland op verschillende plaatsen te zien is geweest. Rond de tentoonstelling 'Van Gogh en de kleuren van de nacht' werd in samenwerking met het Artis Planetarium een speciale lezingenavond georga-niseerd over de sterrenhemels en andere nachtbeelden van Van Gogh. In veel bibliothe-ken werden (kinder)lezingen gehouden en andere speciale activiteiten georganiseerd met het thema sterrenkunde.

Op internet was de webcast 'Around the world in 80 telescopes' een groot succes. Iedereen kon 24 uur lang mee-kijken met het leven en werken op de 80 grootste telescopen ter wereld, waaronder de ra-diotelescoop in Westerbork.

Op 4 april vond in NEMO een speci-ale avond plaats, in aanwezigheid van IYA2009-ambassadeur Prof.mr. Pieter van Vollenhoven en minister Plas-

terk van OCW. Daar werden de eerste speciale IYA2009-postzegels overhan-digd aan de minister en nam dhr. Van Vollenhoven een oorkonde in ontvangst ter gelegenheid van de vernoeming van planetoïde (12170 ) Vanvollenhoven.In december werd het sterrenkunde-jaar voor het onderwijs afgesloten met het project Missie Maan, waaraan 140

De laatste tentoon-

stelling van IYA2009

opent pas in maart 2010.

• Internationaal Jaar van de Sterrenkunde

Universum 2 2010 19

scholen hebben meegedaan. Duizen-den kinderen keken 's ochtends voor schooltijd naar de Maan met een door een vrijwilliger meegebrachte grote telescoop of door een Galileoscope, het speciaal voor IYA2009 geproduceerde zelfbouwtelescoopje.

De laatste tentoonstelling van IYA2009 opent pas in maart 2010. Dan orga-niseert Huis Marseille, Museum voor Fotografi e in Amsterdam, in samen-werking met de Stichting Academisch

Erfgoed en de Nederlandse Onderzoek-school voor Astronomie (NOVA) een grote tentoonstelling over fotografi e en sterrenkunde onder de titel 'First Light - astronomie in fotografi e'.

Het jaar van de Ster-renkunde werd op initiatief van Unesco en de Internati-

onale Astronomische Unie eind 2008 of-fi cieel uitgeroepen door de Verenigde Naties. De aanleiding was dat het in 2009 400 jaar geleden was dat de Italiaanse ster-renkundige Galileo Galilei voor het eerst de sterrenhemel waarnam met een telescoop. Hij zag kraters op de Maan en ontdekte onder andere de vier grootste manen van Jupiter. De waarnemingen van Galilei bevestigden de theorie van Coperni-cus dat de Aarde om de Zon draait en niet andersom. Galilei deed zijn waarnemingen met een nagebouwde Hol-

landse Kijker, een instrument dat een jaar eerder, in 1608, in Middelburg werd uitgevonden.

De Nederlandse werkgroep IYA2009 die de activiteiten in ons land heeft geco-ordineerd, ziet dat de samenwerkings-verbanden die zijn ontstaan in (en in de aanloop naar) IYA2009 tussen science centers, sterrenkunde-instituten, ama-teurorganisaties en organisaties op het gebied van sterrenkunde- en ruimte-vaarteducatie vanaf 2010 verder worden versterkt. Het IYA2009-succesnummer in Nederland, het Weekend van de Ster-ren in Science Center NEMO in Amster-dam, wordt geprolongeerd. Ook tijdens het Museumweekend in 2010, op 10 en 11 april, is het thema sterrenkunde en zal NEMO twee dagen lang gratis voor het publiek zijn geopend.

Marieke Baan is hoofd communicatie van de Nederlandse

Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA). Zij werkt vanuit het NOVA

Informatie Centrum (NIC) met collega's aan de voorlichting over sterrenkunde aan het algemene

publiek, de pers en het onderwijs. Eerder was zij werkzaam bij de publieke omroep,

als redacteur, redactiechef en

adjuncthoofdredacteur.

• Ruimtevaart: Ruimteschip te koop!

20 Universum 2 2010

3RuimtevaartRuimteschip te koop!

Door: Rogier van het Schip

De ruimtevaart zoals we die van-daag de dag kennen zal binnen-kort niet meer bestaan. Ik weet het, dat is een behoorlijke uit-spraak, maar zoals de dingen er nu voor staan krijg ik gelijk! De NASA is bezig met het afschaffen van de Space Shuttle, terwijl de opvolger nog niet af is. De Russische ruim-tevaartorganisatie (in mooi Rus-sisch Roskosmos genaamd) is dan de enige organisatie op aarde die astronauten naar het International Space Station (ISS) kan brengen! Een paar jaar geleden kondigde de toenmalige Amerikaanse presi-dent Bush aan terug te willen keren naar de Maan. Iedereen twijfelde toen of dat wel ging lukken, want zoiets kost miljarden euro’s. Maar, zo dacht iedereen, als het iemand lukt, zijn het de Amerikanen: Die zijn er al eens geweest! Helaas, ook dat plan lijkt nu te stoppen: Eind

januari kondigde de regering van de Amerikaanse president Obama aan geen geld meer uit te willen trekken voor de terugkeer naar de Maan, waarmee het project eigen-lijk stopt. Een nieuwe bemande maanmissie komt er helaas niet.

De Amerikaanse regering wil nu een nieuwe raket gaan ontwikkelen en iets nieuws doen: Bedrijven betalen om astronauten naar de ISS te brengen!

Medewerkers van de NASA zijn nog niet enthousiast, maar de plannen liggen er echt. Bedrijven met astronauten? Maar alleen grote organisaties zoals de NASA hebben toch astronauten? Niet meer!

Deze run op ‘commerciële bemande ruimtevaart’ (ruimtevaart met mensen door bedrijven) is het bekendst van de Ansari X Prize. Dit was een prijs van 10 miljoen dollar (7 miljoen euro) die al is aangekondigd in 1996! Het doel was om

ruimtevaart goedkoper te maken, door-dat bedrijven herbruikbare ruimtevaar-tuigen gingen bedenken. Herbruikbare ruimtevaartuigen zijn ruimtevaartuigen die grotendeels heel blijven en opnieuw kunnen worden gebruikt bij een nieuwe lancering, zoals de Space Shuttle. Zo zijn raketten bijvoorbeeld helemaal niet herbruikbaar: Bijna alle onderdelen worden nooit hergebruikt! In totaal deden wel zesentwintig teams uit zeven landen mee. Bij elkaar hebben 100 mil-joen dollar (70 miljoen euro) uitgegeven om te proberen de prijs te winnen!

Op 4 oktober 2004 was het zover: Het bedrijf Scaled Composites won de prijs met hun SpaceShipOne, dat binnen twee weken twee keer gelanceerd kon worden. Dat was een voorwaarde om de prijs te krijgen. Sindsdien is er 1,5 miljard dollar (1 miljard euro) geïn-vesteerd in de bemande commerciële ruimtevaart!

Satellites for sale:Nu in de uitverkoop! Op = op!

• Ruimtevaart: Ruimteschip te koop!

Universum 2 2010 21

Tegenbericht

Of dit allemaal zo goed is, is alleen nog even de vraag. Sommige mensen vragen zich af of bedrijven net zo veilig te werk zullen gaan als ruimte-vaartorganisaties van regeringen, omdat er toch winst gemaakt moet worden. Ook is de vraag wat de wetenschap nou eigenlijk heeft aan allemaal ruimtetoe-risten. Op zich niets, dat is waar, maar als ruimtereizen goedkoper wordt is dat ook voor de wetenschap goed. Met die hoop heeft dus de Amerikaanse regering dit nieuwe plan gestart. Als ruimterei-zen door bedrijven goedkoper zijn dan zelf Space Shuttles en raketten lanceren, kunnen ze meer onderzoek doen met minder geld. Oh: En geef nou toe, een ruimtereis maken hoeft niet altijd met wetenschap te maken te hebben. Het kan ook gewoon heel leuk zijn...

Maar daar is het niet bij gebleven! Intussen heeft Google ook een prijs uitgeloofd, van 30 miljoen dollar (21 miljoen euro), voor het eerste team dat een robotrover naar de Maan stuurt, 500 meter rondrijdt en beelden naar de Aarde terugstuurt. En niet zomaar wat beelden: HD video, foto’s van de rover en bewegende video terwijl de robot rondrijdt. Al met al zijn nu dertig teams in de race.

Wil je morgen de ruimte in, dan kan dat ook: De Russische ruimtevaartor-ganisatie biedt reisjes naar het ISS aan. Kosten: 20-35 miljoen dollar (14-24 miljoen euro)! Tot nu toe zijn er zo acht astronauten geweest. Het bedrijf is nu een nieuw plan aan het bedenken, voor een tripje rond de Maan!

SpaceShipTwo

Leuk natuurlijk, een reis van 24 miljoen euro, maar dat kan ik nog niet betalen, en jullie denk ik ook niet!

Gelukkig zijn er toekomstplannen die veel betaalbaarder zijn! Scales Com-posites, de winnaar van de X Prize, werkt nu samen met een ander bedrijf genaamd Virgin Galactic. Samen zijn ze SpaceShipTwo aan het bedenken, een raket die net als SpaceShipOne gaat lanceren vanaf de rug van een ‘gewoon’ vliegtuig, de White Knight. Een vlucht gaat zo’n 2,5 uur duren en 200.000 dollar (140.000 euro) gaan kosten. Ook nog onbetaalbaar, maar in elk geval al veel goedkoper! De eerste plannen zijn al voor volgend jaar, dus laten we hopen dat het ze lukt!

En dan zijn er nog veel gekkere plannen, zoals een ruimtehotel dat rondom de aarde draait, waar je een paar nachtjes kunt gaan overnachten. Of plannen voor een vaste basis op de maan om daar een mijn te graven en helium te gaan opgra-ven, allemaal door enthousiaste bedrij-ven! Helaas zijn deze plannen alleen nog maar plannen, dus we kunnen nog niet bellen wanneer we mee mogen...

De White Knight, het lanceer-toestel van SpaceShipTwo,

blijft nog even geheim!

wetenschap te maken te hebben. Het kan ook gewoon heel leuk zijn...

• Met De Kijker Op Jacht

22 Universum 2 2010

Met De Kijker Op JachtDoor: Alke van der Kloet en Patrick Keller

Nu de Zon ons steeds minder waarneemtijd gunt, omdat hij steeds vroeger op gaat en steeds later onder gaat, zijn de donkere uren steeds schaarser. Dit moet ons natuurlijk niet belemmeren in motivatie. Als je eenmaal voorbe-reid bent op een heerlijke avond vol met vage vlekjes, sterren en planeten waarnemen kun je aan de slag als het helder is. Ik zal jullie wederom weer wat pracht en praal aanwijzen, wat leuk is om te gaan bekijken op een heldere lente-avond. Deze keer zal ik jullie weg-wijs brengen in de Leeuw, de Kreeft en tot slot nog wat mooie objecten in de Maagd aanwijzen, want die zit echt bomvol met aanraders.

Leo

Het sterrenbeeld Leo oftewel Leeuw is een sterrenbeeld dat relatief weinig objecten bij zich heeft, waar-schijnlijk zijn alle objecten bang voor de koning van de savanne of zo. Hoe dan

ook, als je dit sterrenbeeld bekijkt kun je er best een liggende leeuw in zien en tegenstelling tot sommige andere ster-renbeelden is er bij de leeuw dus niet veel fantasie nodig om te bedenken hoe de mensen vroeger op het idee kwamen om dit sterrenbeeld zo te noemen. Het sterrenbeeld kun je grofweg verdelen in drie geometrische vormen, het hoofd is een zeshoek waarbij eigenlijk net een ster mist om deze compleet te maken. Deze incomplete zeshoek bestaat (met de klok mee beginnend bij de nek) uit de sterren η, γ, ζ, µ en ε. De romp is een rechthoek, waarvan je de rechter-bovenste ster ook bij zeshoek van het hoofd kunt meerekenen. Deze rechthoek bestaat uit (van links naar rechts en van boven naar beneden) de δ, η, α en θ sterren van het sterrenbeeld. De kont van de leeuw is een driehoek die met de punt naar beneden staat. Deze bestaat uit de sterren β, δ en θ waarbij β de punt vormt die naar de maagd wijst. Dit is natuurlijk geen leeuw zonder poten. De leeuw ligt dus blijkbaar in dezelfde hou-ding als de sfi nx in Egypte. Natuurlijk heeft deze leeuw dus ook ledematen. De achterpoten steken niet uit maar liggen naast zijn lichaam, net als zijn staart.

Zijn voorpoten liggen voor zich je kunt ze zien als je de onderste zijde van de rechthoek neemt, die zijn romp voor-stelt en deze vervolgens de helft van die afstand verlengt. Als je dit gedaan hebt kom je bij een sterretje die een van zijn voorpoten voorstelt. Dit is de Griekse letter ο, die je uitspreekt als omikron.

Dit sterrenbeeld heeft een paar heel mooie sterrenstelsels. Als we vlak onder de romp kijken in het midden van de denkbeeldige lijn zijn hier drie ster-renstelsels te vinden. Dit zijn M95, M96 en M105. M105 is een elliptisch stelsel waar we van bovenaf tegenaan kijken. Het heeft een magnitude iets over de 9,3 maar ik zal jullie vast vertellen dat magnituden bij een sterrenstelsel erg verraderlijk zijn. Dit komt doordat een sterrenstelsel, hoe klein hij nog steeds lijkt op de sterrenhemel, een groter oppervlak van de sterrenhemel in beslag neemt en dus zijn licht verspreid uitstraalt. In tegenstelling tot een ster die al zijn licht vanuit een ogenschijnlijk punt lijkt uit te stralen. “Waarom is dit nou belangrijk?” kun je jezelf afvragen. Dat is heel simpel: doordat het licht van een sterrenstelsel vanuit een groter


Universum 2 2010 23

gebied uitgestraald wordt hebben je ogen meer moeite om dit licht op te vangen en lijkt het dus minder helder. Daarom raad ik je aan om als je in een sterrenatlas kijkt om te bepalen welke sterrenstelsels je wilt gaan waarnemen te letten op de surface brightness, ofte-wel oppervlakte helderheid. M105 heeft een oppervlakte helderheid van 12,8 en is daarmee met een beetje moeite wel te vinden met een 11 cm kijker. Echter geldt natuurlijk: hoe groter je telescoop hoe beter je hem zult kunnen zien hier-mee.

Zoals ik al zei hebben we vlakbij dit ster-renstelsel ook nog M95 en M96. Deze sterrenstelsels kun je ook beide van de bovenkant zien. M95 is een balkspiraal-stelsel en M96 is tevens een spiraalstel-sel. Deze zijn vrijwel net zo goed te zien als M105 met een oppervlaktehelderheid van 13,5 (M95) en 13,10 (M96). Een beetje schuin linksonder de θ ster heb-ben we nog twee andere sterrenstelsels. Dit zijn M65 en M66. M65 heeft een oppervlaktehelderheid van 12,8. Dit is een spiraalstelsel waar je van schuin boven tegenaan kijkt. M66 heeft een oppervlaktehelderheid van 12,7. Dit is ook een spiraalstelsel dat je van bovenaf ziet. De objecten die ik tot nu toe al-lemaal besproken heb zijn iets lastiger te starhoppen dan wat ik gewoonlijk aan objecten aanwijs. Laat dit je echter niet ontmoedigen, maar zie dit meer als een

uitdaging. Desondanks liggen ze wel in de buurt van een paar heldere sterren dus pak je waarneemspullen als het helder is en probeer het eens.

Cancer

Het sterrenbeeld Cancer ofwel Kreeft is duidelijk een goed voorbeeld van een sterrenbeeld waarvan ik geen idee heb hoe men hier vroeger een kreeft in heeft gezien. Als jij dit wel kunt zien heb je in elk geval een betere fan-tasie dan ik. Op dit moment kunnen we in dit sterrenbeeld een planeet vinden. Weet iemand welke dit is? Dat vertel ik jullie aan het einde van deze Met de Kijker op Jacht wel. En nu niet stiekem kijken of je het goed hebt, he? Geduld is ten slotte een schone zaak. Dat geldt ook voor het vinden van mooie waarneem-objecten.

Als je te ongeduldig door je telescoop of verrekijker kijkt wordt je gefrustreerd en gespannen, wat het voor jouw ogen alleen maar moeilijker maakt om te zien wat jij wilt. De beste manier om door een telescoop of verrekijker te kijken is met een of meerdere ontspannen oog of ogen. Als je door een telescoop kijkt raad ik je aan om een ooglapje op je andere oog te doen of je hand hiervoor te houden terwijl je met het andere oog kijkt. Zo hoef je niet het andere oog dicht te knijpen, waardoor het andere

oog ook automatisch wat gespannen is. Maargoed laat ik er niet omheen praten, jullie willen weten wat voor leuke objec-ten er te vinden zijn in het sterrenbeeld de Kreeft. Er zijn twee mooie open ster-renhopen te vinden in dit sterrenbeeld. We beginnen met de minst heldere. Dit is M67 deze is tussen de a en ß ster te vinden. Je zult wel veel dichter bij de α ster moeten zitten. Het andere open sterrenhoopje wat in dit sterrenbeeld te vinden is is M 44 deze zit aan de twee-lingzijde van de denkbeeldige lijn tussen de δ en de γ ster.

Planeten

Half april staat de planeet Mars in het sterrenbeeld Kreeft. De planeet heeft een magnitude van 0,5 en is daar-mee dus prima met het blote oog te zien. De afstand tot Mars is ongeveer 1,15 as-tronomische eenheden. De afstand van een astronomische eenheid is hetzelfde als de afstand tussen de Zon en de Aar-de dit is grofweg 150 miljoen kilometer. Je kunt deze planeet vlak boven het eerdergenoemde M44 vinden dus als je deze bolhoop wil gaan waarnemen kun je eerst even naar Mars kijken terwijl je ogen zich instellen op nachtzicht.

De andere planeet die we kunnen waar-nemen is planeet Saturnus deze is iets zwakker dan Mars al zul je dit verschil


24 Universum 2 2010

niet of nauwelijks kunnen opmerken. Saturnus heeft een magnitude van 0,8 en staat 8,6 astronomische eenheden van ons af. Denk eraan: dat is dus 8,6 keer meer dan de afstand van de Zon tot de Aarde. Voor de rekenfanaten: Het licht van de Zon doet er ongeveer acht minuten over om op Aarde te komen dus hoe lang duurt het voordat het licht wat Saturnus weerkaatst om van Saturnus naar ons toe te komen? Of hoe lang duurt het voordat het licht van de Zon via Saturnus teruggekaatst is naar ons op Aarde?

Virgo

Nu een sterrenbeeld dat wat meer objecten bevat. Het sterrenbeeld Virgo, wat in het Grieks Maagd bete-kent, bevat een heleboel sterrenstelsels vlak bij elkaar. Er is een verzameling sterrenstelsels te vinden in dit ster-renbeeld. Deze groep sterrenstelsels bestaan uit circa 2000 sterrenstelsels en heeft een afstand van zo’n 50 lichtjaar. Dus als jouw vader 50 jaar is en jij kijkt met het blote oog naar een van deze sterrenstelsels heeft het licht wat in jouw ogen schijnt er het hele leven van je vader over gedaan om bij jouw ogen aan te komen. Omdat deze sterrenstel-sels voor kosmische termen zo dicht bij elkaar zitten wordt dit groepje ster-renstelsels samen dan ook het Virgo-cluster genoemd. Deze cluster bevat verschillende sterrenstelsels. Tot nu toe heb ik het alleen nog maar over spiraal-sterrenstelsels gehad, maar hier vind je ook nog elliptische sterrenstelsels zoals onder andere M87, M 49 & M60. Uiteraard kun je in deze cluster bomvol met sterrenstelsels ook spiraalstelsels vinden zoals M90 en M58. Maar ik stel voor dat als je de Virgocluster wat beter wilt leren kennen je het beste met je ver-rekijker even de pracht en praal die er te

Telescoop of verrekijker kopen

Als je wilt gaan waarnemen is het natuurlijk veel leuker om dit te doen met extra optiek in plaats van alleen je blote oog. Als je deze nog niet hebt.Als je denkt ‘ik wil een telescoop gaan kopen, om te gaan waarnemen,’ maar je niet zoveel geld hebt. Kun je beter kiezen om voor hetzelfde geld (bij-voorbeeld € 40) een goede verrekijker te kopen dan een telescoop bij die je bij een doe-het-zelf bouwmarkt of speelgoedwinkel kunt vinden. Denk dan aan een 50x10 verrekijker. Als er twee verrekijkers naast elkaar liggen in de winkel die beide 50x10 formaat hebben met dezelfde prijs en de een heeft gecoate lenzen en de ander niet, kies dan voor de gecoate lenzen. De coating zorgt ervoor dat er geen licht geadsorbeerd word door de lenzen en dat licht in jou ogen valt in plaats van dat het door de lenzen weggevangen wordt. Er zijn zat mensen die liever waarnemen met een verrekijker dan een telescoop. Dat is ook niet zo vreemd. Verrekijkers zijn een stuk handzamer, je kunt ze gemakkelijker meenemen op reis als je op vakantie gaat. Je zit niet met as-sen te prutsen, maar kunt gewoon richting het object kijken en vervolgens je verrekijker er voorschuiven. Al is het soms ook handig als je een fotostatief geschikt voor een verrekijker met een verrekijker combineert.

Als je wel veel geld hebt of gewoon heel vrijgevige familieleden zou ik een kijkje nemen naar een 15cm spiegeltelescoop. De prijs van zo’n telescoop kan erg variëren, ik heb zelf ooit eens een 15cm spiegeltelescoop via ebay laten kopen door mijn vader. Op ebay kun je voor ongeveer € 150 regelmatig een goede telescoop vinden. Er zijn namelijk fabrikanten die via ebay verkopen, omdat dit goedkoper is. Zo heb je relatief goedkoop een telescoop van een gemiddelde kwaliteit. Als je besluit dit toe doen moet je dit wel via je ouders regelen, want je moet minstens 18 jaar zijn om via ebay aankopen te kunnen doen.

Als je besluit om een verrekijker of telescoop te kopen let dan alsjeblieft niet op de vergroting!! Nee echt ik smeek je op mijn knieën om dat niet te doen!!!! Je moet namelijk op de diameter van het objectief letten, dit is de opening die je naar de objecten zult richten. Dus niet het deel waardoor je heen kijkt, want dit is het oculair. Ik zal even uitleggen waarom dit is. Als je een grote opening hebt vang je meer licht op met je ogen. Je moet het zo zien als je een vel papier hebt en je prikt hier twee gaatjes door een gat voor je linkeroog die 2 mm groot is en een gat voor het rechteroog die 5 mm groot is. Probeer eens ter vergelijken met welk oog jij dan de meeste details kunt zien door af en toe een van beide te sluiten. Een andere uitleg gaat als volgt: stel je hebt twee emmers die even hoog zijn alleen niet even breed. De een is 20 cm in doorsnede en de andere 30 cm doorsnede. Als het gaat regenen vangt de emmer van 30 cm meer water op. Zo gaat het ook ongeveer met licht. Licht bestaat uit fotonen. Dit zijn kleine energiepakketjes. Als je twee verrekijkers hebt een met een objectiefdoorsnede van 2 cm en een met ob-jectiefdoorsnede van 5 cm dan vangt de 5 cm verrekijker dus meer fotonen zoals de 30 cm emmer meer water opving. Dus hoe groter de doorsnede van je objectief hoe meer licht je opvangt en hoe meer detail je kunt zien.

Telescoop of verrekijker kopenTelescoop of verrekijker kopen

vinden is ontdekt. Verder heeft het ster-renbeeld niet veel meer te bieden. Het komt er dus op neer dat alle objecten in de Maagd gewoon op een hoop gegooid zijn. Er is echter nog een sterrenstelsel dat niet bij het Virgocluster hoort. Dit is M104 deze vinden we tussen de γ ster van Virgo en de δ ster van Corvus in. Corvus is Grieks voor raaf. Echter op de sterrenkaart die hier is afgebeeld staat M104 niet weergegeven.

• Hoe kom ik aan de hemel te staan?

Universum 2 2010 25

Hoe kom ik aan de hemel te staan?Door: Jan Jitse VenselaarEen tijdje geleden stonden de Nederlandse kranten er vol mee: schrijvers Godfried Bomans en Boudewijn Büch vereeuwigd aan de hemel.

In de oudheid was het duidelijk hoe je aan de hemel vereeuwigd kon worden: verricht een zooi heldendaden, en kom dan op een hele ongelukkige manier aan je einde. Met een beetje geluk werd je dan door een god met medelijden aan de hemel gezet, en als je echt geluk had, was je een Griek en dan weten we nu nog welk groepje sterren jij bent. Helaas, tegenwoordig zijn alle zichtbare sterren zo'n beetje geclaimd, maar met de juiste connecties kan er nog steeds een object aan de hemel naar jou ver-noemd worden.

De eerste dwergplaneten werden ontdekt door de astronoom Giuseppe Piazzi, tijdens de eeuwwisseling van de 18e naar de 19e eeuw (1 januari 1801). Blijkbaar staken ze toen nog geen vuur-werk af. Piazzi dacht dat hij een nieuwe planeet had ontdekt, en de naamgeving van planeten was duidelijk, die werden naar Romeinse goden, liefst een beetje belangrijke, vernoemd, en dus noemde Piazzi de nieuw ontdekte planeet “Ce-res”, naar de Romeinse godin van de landbouw. Binnen enkele jaren daarna werden er echter nog een paar “plane-ten” ontdekt, die ongeveer dezelfde baan hadden als Ceres. Nu hadden de Romei-nen gelukkig veel goden, dus de naam-geving ging nog goed, maar de astrono-men hadden wel door dat er iets aan de hand was. Andere planeten gingen in hun eentje, of met veel kleinere manen rond de zon, maar hier waren er zomaar een paar, en duidelijk geen manen van

elkaar. Vanaf ongeveer 1850 werd er elk jaar wel een nieuwe dwergplaneet ontdekt, en vanaf het moment dat astronomen foto's begonnen te maken van de sterren, wer-den het er nog veel meer. Zo werden dwergplaneten wel het “ongedierte van de ruimte” genoemd.

Het was wel dui-delijk dat zelfs de talloze Romeinse goden niet genoeg zouden zijn om alle dwergplaneten van namen te voorzien. In eerste instantie kozen de ontdek-

kers de namen, zo zijn er dwergplaneten vernoemd naar steden (334 Chicago), huisdieren (482 Petrina en 483 Seppina), het werd steeds gekker. Op een gege-ven moment vond de IAU, de internationale unie van astronomen, het genoeg geweest. Stel dat iemand een scheldwoord of een misdadiger als dwergpla-neet zou vereeuwigen...

En dus werd de volgende regel inge-steld: een dwergplaneet die ontdekt werd, krijgt eerst een tijdelijke naam, die aangeeft wanneer zij ontdekt is, bijvoorbeeld 2009 KJ_4. Het eerste getal is het jaar (2009). De eerste letter geeft de halve maand aan, waarbij de I niet meedoet, in dit geval is K dus de 10e halve maand, oftewel de 2e helft van mei. De 2e letter en eventueel een getal geven aan als hoeveelste dwergplaneet zij ontdekt is in die halve maand. Daarna wordt er een getal aan toegekend, die aangeeft als hoeveelste dwergplaneet in totaal zij ontdekt is. Dus Ceres zou als tijdelijke aanduiding 1801 AA krijgen, en heet nu dus 1 Ceres. Heeft de dwergplaneet eenmaal een nummer, dan mag de ontdekker een naam aandragen. Die naam is wel aan regels gebonden. Zo mogen het geen huisdieren zijn, en mag je een

Dwergplaneet 243 Ida, vernoemd naar een Griekse nimf.

Hoe kom ik aan de hemel te staan? 1De dwergplaneten-

gordel en de Trojanen in het zonnestelsel.

Boudewijn Büch

dwergplaneet niet naar jezelf vernoemen. Ook gelden voor sommige groepen van dwergplane-

ten extra regels. Zo moeten de Trojanen, dwergplaneten die in dezelfde baan als Jupiter om de Zon heen bewegen, vernoemd worden naar Trojanen uit de Illiad van Homerus. En dwergplaneten die voorbij Neptu-nus zich voortbewe-gen worden meestal vernoemd naar goden van de onder-wereld van allerlei

religies. De voorgedragen naam wordt dan door een commissie, die alleen met volle maan bijeenkomt, beoordeeld. Wordt de naam goedgekeurd, dan heet de dwergplaneet vanaf dat moment zo. Als ontdekker (of naamgever) heb je trouwens geen enkel recht op de dwerg-planeet, daar geldt, wie het eerst komt, wie het eerst maalt.

Mocht je eenmaal in de aandacht zijn gekomen van de ontdekker van een dwergplaneet, dan moet je naam ook nog aan bepaalde eisen voldoen. Hij moet beginnen met een hoofdletter, en er mogen alleen gewone letters in voor-komen, dus geen leestekens of spaties. Zo is er bijvoorbeeld een dwergplaneet vernoemd naar Gerard 't Hooft, een Ne-derlandse Nobelprijswinnaar, als 9491 Thooft. En Boudewijn Büch staat aan de hemel vereeuwigd als 23403 Boudewijn-buch.

• Tessa's Puzzeluurtje

26 Universum 2 2010

Tessa’s PuzzeluurtjeBuitenaards leuk!

Door: Tessa Haverkamp

Rebus

In deze rebus is een gezegde te lezen. Welk gezegde?

Letterplas

In deze plas liggen zoals je ziet een heleboel letters. Alle letters komen twee keer voor op een paar na. Deze letters vormen samen een

woord.

Kun jij uitpuzzelen welk woord dit is?

• De beginnerscursus in Emmen

Universum 2 2010 27

De beginnerscursus in EmmenHet verslag

Door: Iris en Eva Broekmann

Hallo allemaal, wij zijn Iris en Eva Broekmann en wij hebben meegedaan aan de cursus ster-renkunde van de JWG. Deze werd gehouden in Emmen in de openbare bibliotheek. Het waren vier bijeenkomsten van 2 uren op de vrijdagavond. Wij vonden het heel erg leuk en interessant .

De eerste bijeenkomst hebben we voorlichting gehad van Han Crijns. Zo zijn we wat te weten gekomen over ons zonnestelsel. We hadden het over de Zon en de planeten. De avond duurde wel wat lang, maar dat had ook te maken met dat het vrijdag-avond was.

De tweede bijeenkomst werd ons voorlichting gegeven door Wouter Poos, dat ging over

ons zonnestelsel en over de Aarde en de Maan, meteorieten en kometen. En op het laatst hebben we nog ons eigen zonnestelsel ge-knutseld.

Bij de derde bijeen-komst, kregen we

voor-lichting van Alke van der Kloet. We heb-ben het eerst gehad over sterrenbeel-den en hoe je kon waarnemen met een telescoop. En helemaal op het eind hebben we ook nog door een echte telescoop gekeken! Toen hebben we Jupiter en twee van

zijn manen kunnen zien. Het was heel erg leuk om eens door een echte telescoop te kijken.

De vierde bijeenkomst heb-ben we voorlichting gekregen van Jeffrey Bout. We hebben het gehad over afstanden in de ruimte, de Melkweg en zwarte gaten. En helemaal op het eind hebben we een draaibare ster-renkaart gemaakt, daarop kun-nen we zien welk sterrenbeeld op dat moment te zien is. Cool

toch!

Wij hebben meegedaan aan deze cursus omdat het ons interessant en leuk leek. We

gaan ook nog meedoen aan een excursie die naar de sterren-wacht in Dwingeloo gaat. Daar gaan we allemaal leuke dingen doen en we komen nog meer te weten over de ruimte. Ook kun-nen we daar nog door de hele grote telescopen kijken, dus we hopen nu maar dat het onbe-wolkt zal zijn.

Groetjes van Iris en Eva Broek-mann

• Astrokalender

28 Universum 2 2010

Door: Steven Rieder

Astrokalenderapril, mei en juni

AprilMercurius is de eerste helft van April 's avonds in het westen te

zien, hij gaat bijna twee uur na de Zon onder.Venus is ook aan de avondhemel te zien, en wordt in de loop van de maand steeds beter zichtbaar.Mars staat in de Kreeft en is tot na mid-dernacht zichtbaar.Jupiter is pas aan het eind van de maand weer zichtbaar. Ook dan zul je nog vroeg

op moeten staan om hem in het zuidoos-ten te kunnen vinden.Saturnus is de hele nacht zichtbaar, hij staat in de Maagd.Uranus en Neptunus zijn deze maand niet zichtbaar.

8 aprilDeze avond heeft Mercurius zijn groot-ste hoekafstand tot de Zon, hij is dus relatief goed te zien.

14 aprilVannacht is het Nieuwe Maan.

16 aprilDe Maan staat iets ten noorden van Venus.

22/23 aprilHoogtepunt van de meteorenzwerm de Lyriden. Het maximum zit rond de 10 meteoren per uur.

24 aprilVenus staat vanavond iets onder de Pleiaden.

• Astrokalender

Universum 2 2010 29

Object Opkomst Doorgang Ondergang

tijd azimut wr. tijd hoogte tijd azimut wr.

Zon 06:10 64° ONO 13:37 53.0° 21:04 296° WNW

Maan 00:06 133° ZO 03:48 13.0° 07:28 226° ZW

Mercurius 06:02 66° ONO 13:19 51.8° 20:34 293° WNW

Venus 07:13 51° NO 15:25 60.3° 23:39 309° NW

Mars 12:16 57° ONO 20:05 56.8° 03:56 303° WNW

Jupiter 04:57 95 O 10:42 34.5° 16:27 265° W

Saturnus 16:42 85° O 22:59 40.8° 05:21 275° W

Uranus 05:03 91° O 11:00 36.8° 16:57 269° W

Neptunus 04:09 110° OZO 09:06 25.5° 14:03 250° WZW

Pluto 01:02 120° OZO 05:26 19.7° 09:49 240° WZW

Opkomst- en ondergangstijden voor 1 mei 2010Tijdstippen zijn in wintertijd (MET)

Schemering: Astronomisch: Nautisch: Burgerlijk: Daglicht:

Begin: 03:37 04:41 05:31 06:10

Einde: 23:39 22:34 21:43 21:04

Duur nacht: 03:58 06:06 07:48 09:06

Mei

Mercurius is deze maand zo goed als niet zichtbaar.

Venus gaat meer dan twee uur na de Zon onder en is dus goed te zien.Mars is 's avonds zichtbaar in de Kreeft, later deze maand in de Leeuw.Jupiter wordt weer beter zichtbaar, maar kan nog steeds alleen 's ochtends waargenomen worden. Hij staat in de Vissen.Saturnus is tot laat zichtbaar in de Maagd.Uranus is 's ochtends in de buurt van Jupiter te vinden.Ook Neptunus verschijnt weer in de och-tendhemel, hij staat in de Waterman.

10 meiJupiter staat deze ochtend vlak bij de Maan.

13 meiVandaag begint op Mars de zomer.

13 meiVannacht is het Nieuwe Maan

14 meiMet wat geluk kun je vanavond een heel kleine maansikkel zien.

16 meiDe Maan staat vlak bij Venus. Je kunt deze samenstand aan het eind van de ochtend met een verrekijker proberen te zien.

20 meiMars staat vannacht iets ten noorden van de Maan.

31 meiSaturnus beweegt vanaf nu weer in oos-telijke richting.

Juni

Mercurius is deze maand niet te zien.

Venus is 's avonds nog steeds goed zicht-baar, eerst in de Tweelingen en later in de Kreeft.Mars is 's avonds te zien in het westen, in de Leeuw.Jupiter wordt 's ochtends steeds beter zichtbaar, hij staat nog steeds in de Vis-sen.Saturnus staat in de Maagd, vlak bij Mars. Hij is ook bijna even helder.Uranus is vlak bij Jupiter te vinden.Neptunus is vanaf ongeveer 2 uur 's nachts zichtbaar in het zuidoosten.

1 juniVandaag begint de weerkundige zomer.

6 juniSamenstand van Jupiter en Uranus.

10 juniVenus staat vannacht op één lijn met

Castor en Pollux.

12 juniVannacht is het Nieuwe Maan.

18/19 juniDwergplaneet Ceres staat in oppositie.

21 juniHet begin van de as-tronomische zomer. De dagen zijn nu op hun langst, de nachten be-ginnen vanaf nu weer langer te worden.

• Mythologie

30 Universum 2 2010

Uitnodiging JoKa 2010

Beste JWG-er

Deze zomer organiseert de JWG weer twee zomerkampen voor kinderen van 8 t/m 13 jaar oud die geïnteresseerd zijn in sterren-kunde.

We willen jou daarom graag uitnodigen om mee te gaan op één van deze twee sterrenkundekampen.

Op JOKA ben je verzekerd van een leuk kamp met veel sterren kijken. Je leert er met telescopen om te gaan om er bijvoorbeeld zelf planeten mee te vinden. Er zijn veel praatjes over allerlei verschillende sterrenkundige onderwerpen. En we gaan na-tuurlijk veel leuke dingen doen zoals knutselen, een speurtocht lopen, zwemmen, en het ‘iedereen is een ster spel’.

We gaan slapen in boerderij ‘De Roezenberg’, in het donkere Oot-marsum.

De kampen worden in 2010 op de volgende data gehouden en du-ren elk een week: • 1e Jongerenkamp: zo 25 juli t/m za 31 juli 2010• 2e Jongerenkamp: zo 1 augustus t/m za 7 augustus 2010

Het kamp kost € 145.-, maar speciaal voor JWG leden € 135.-. Niet JWG-leden worden automatisch en tot wederopzegging een half jaar lid van de JWG.

Het aanmeldingsformulier is als bijlage toegevoegd en is ook te downloaden van www.sterrenkunde.nl/jwg/kampen. Neem na-tuurlijk ook al je vriendjes en vriendinnetjes mee op kamp.

Meld je nu aan bij:Tessa HaverkampIt Holt 149033 WH, DeinumTel: 06-22037089Email: [email protected]

Met vriendelijke groet,De JOKA leiding

GA MEE

OP JOKA

2010!

• Heb je opgelet? + Volgende keer in Universum

Universum 2 2010 31

De zin en onzin van astrologie

Heb je Universum 2 uitgelezen? Heb je goed opgelet tijdens het lezen? Probeer dan deze vragen te beant-woorden. Hoeveel weet jij er zonder terug te bladeren?

Heb je opgelet?8 vragen over deze Universum

Volgende keer in Universum

Sterrenkundetriviant!

Alles over meteoren

1. Hoe oud is de jongste exoplaneet die on-langs is ontdekt?

2. Welke ruimtesonde ontdekte dat kometen niet zo heel maagdelijk zijn

3. Hoe heet de onderste laag van de atmosfeer?4. Hoeveel weegt een kubieke meter lucht?5. Vul in: “Het is moeilijker een ... te kraken, dan een

atoom.”6. Wanneer is NEMO gratis te bezoeken en hebben ze een

special over sterrenkunde?7. Welke planeet staat in april in het sterrenbeeld Kreeft?8. Waarom zou de tijdelijke naam van de dwergplaneet Ce-

res “1801AA” geweest zijn?

universum 2 2010

Documents