Universum

4 2009

JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde

Het antwoord op deze en vele andere vragen vind je in deze Universum!

Zijn zwarte gaten harig?

Kun je Engeland zien vanuit Nederland?

Is het schadelijk voor je gezondheid om mee te gaan op Paaskamp?

• Inhoudsopgave & Colofon

2 Universum 4 2009

Colofon 2

Redactiefje 3

De moeilijkheidsgraden 3

HB’tje 3

Zwarte Gaten voor Beginners 4

Cluster 6

Zijn zwarte gaten toch harige pluisbollen? 10

Verslag PaKa 2009 14

Hollywood 14

5 Dingen die je een keer gedaan moet hebben 16

Met De Kijker Op Jacht 18

De missie naar Lapus 21 Deel I: Door de tunnel

Hoe ver kun je kijken? 22

U.F.O.’s, een bewijs voor buitenaards leven? 23

Astrokalender 26 September & oktober 2009

Exit Mundi 28 Deel 3: De Wolk des Doods en de sterilisatie van de Aarde

Mythologie over Sterrenbeelden 30

Tessa’s Puzzeluurtje 31 Buitenaards leuk!

Colofon

Hoofdredacteur:

Steven Rieder

Redactieleden:

Carin van Hemert

Anna Latour

Ruben van Moppes

Mattia Muilwijk

Rogier van het Schip

Layout:

Anna Latour

Met bijdragen van:

Jeroen Brink

Tessa Haverkamp

John Heise

Klaas Huijbregts

Patrick Keller

Alke van der Kloet

Paul Perdijk

Peter Perdijk

Inhoud

• HB'tje & Redactiefje

Universum 4 2009 3

23

De moeilijkheidsgradenDe moeilijkheidsgraden

1 8 tot 12 jaar

12 tot 16 jaar

16 jaar en ouder

Redactiefje HB’tjeDe vakantie zit er weer op, iedereen is terug van JoKa, OK en andere vakanties. Ook Universum is er weer! Deze keer hebben we twee artikelen over Zwarte Gaten: wat zijn dat nu eigenlijk voor dingen? En: zijn ze nu écht zwart of zijn ze eigenlijk pluizig? Ook hebben we een artikel over hoe ver je eigenlijk kunt kijken, een stuk over UFO’s en bespreekt Ru-ben 5 dingen die je *echt* moet doen!

We hebben vanaf deze Univer-sum ook een nieuwe stripte-kenaar: Mattia Muilwijk zal daar vanaf nu voor zorgen. De nieuwe hoofdrolspelers uit de strip missen alleen nog een naam, misschien kan jij ons daarbij helpen... Zie de achter-pagina!

Ik wens jullie veel leesplezier bij deze Universum!

Steven

Beste JWG'er!

Daar is hij dan alweer, de vierde UniVersum! In de afgelopen tijd heeft de JWG niet stilgezeten! Het bestuur is voor de helft ver-vangen, er zijn succesvolle zomerkampen georganiseerd en het Jaar van de Sterrenkunde is in volle gang.

In mei was de Algemene Ledenvergadering en hebben Wouter, Laurens, Rogier en Cristel het bestuur na jaren inzet verlaten. Aan alle vier nogmaals hartelijk dank hiervoor! Nieuw in het be-stuur zijn Tim Verhagen en Steven Rieder. Aan deze twee heren wens ik heel veel succes en ik ben ervan overtuigd dat beiden goede aanvullingen op het bestuur zijn. In het bestuur is echter nog genoeg te doen! We kunnen hard nieuwe mensen gebruiken, dus heb je inspiratie en/of goede ideeën voor het bestuur:neem gerust contact op met een van ons! Contactgegevens staan op de website.

Ik hoop dat je weer veel plezier beleeft aan je nieuwe UV, voor je hetweet ligt de volgende alweer op de mat!

Groeten, namens het hele bestuur,

Marcel Haas

• Zwarte Gaten voor Beginners

4 Universum 4 2009

Zwarte Gaten voorBeginners

Door: Rogier van het Schip

Wat zijn het?

Hoewel er nog nooit een astronaut bij een zwart gat

is geweest, hebben we toch een aardig idee van hoe ze er uit moeten zien. Als hele oude en zware sterren aan het einde van hun leven komen, klappen ze als een lekke skippybal in elkaar en veranderen sommigen in een zwart gat. Maar alleen hele zware sterren doen dat! Als een ster niet tenmin-ste acht keer zo zwaar is als de zon, kan hij geen zwart gat worden! Is hij lichter dan dat, dan wordt hij een witte dwerg, of een neutronenster. Maar dat is een verhaal voor een andere keer.

Goed, zo'n zware ster klapt dus in elkaar, maar wat is daarbin-nen dan? In het binnenste van een zwart gat zit de zogenaamde singulariteit. Dat is een moeilijk woord voor iets wat geen formaat heeft: Het is zo klein geworden, dat je het niet meer zou kunnen opmeten! Zo'n singulariteit heeft enorm veel aantrek-kingskracht, hij zuigt alles in de buurt naar zich toe. En dat moeten we weten voor de volgende vraag: Waarom is een zwart gat eigenlijk zwart?

Zwarte gaten, een van de meest vreemde en geheimzinnige din-gen in het heelal! Zwarte ga-ten zijn ongelofelijk zwaar, ze trekken alles aan en ze zijn zo zwart als de nacht! Kijk je mee naar wat het precies zijn?

Waarom is een zwart

gat zwart?Raketten die wij op aarde lanceren moeten heel hard gaan. De

aarde trekt aan alles, dat merk je als je omhoog springt: Je valt weer naar beneden, de aarde trekt aan je. Om zo hard omhoog te springen dat je los komt van de aarde, moet je echt heel hard gaan: In een seconde wel elf kilome-ter! Dat heet de ontsnap-pingssnelheid van de aarde. Zo hard kun je nooit springen, dus gebruiken we raketten om dingen te lanceren en los te komen van de aantrekkingskracht van de aarde. Raketten gaan geen elf kilometer per seconde, ze laten de hele weg naar boven hun motor branden.

Elf kilometer per seconde is de

snelheid die je moet hebben als je maar een duwtje krijgt, dus wanneer je om-hoog springt, of een voetbal wegschopt: Die heeft geen motor, en moet met maar een duwtje doen.

Hoe zwaarder iets is, hoe meer aantrek-kingskracht. Hoe groter iets is, hoe min-

der je van die aantrekkingskracht voelt. Zo is de maan veel lichter dan de aarde: Wil je daar los van komen, dan hoef je 'maar' twee kilometer ver te gaan in een seconde. En hoe verder je van de aarde af komt, hoe minder je van de zwaar-tekracht voelt. De zon is veel zwaarder dan de aarde: Om los te komen van de zon, zou onze raket wel zeshonderdze-ventien kilometer ver moeten vliegen in een seconde om te ontsnappen aan de

aantrekkingskracht van de zon! Hoe zwaarder iets is, hoe harder je dus moet gaan om ervan los te komen. En een zwart gat is heel zwaar...

In de buurt van een zwart gat moet je dus nog harder gaan om te ontsnappen! Heel ver weg voel je maar weinig van de zwaartekracht van het zwarte gat. Maar als je steeds dichterbij komt, voel je steeds meer zwaartekracht, en wordt de ontsnap-pingsnelheid die je moet hebben om los te komen ook steeds hoger! Je kunt he-

laas nooit harder dan de lichtsnel-heid, 300.000 kilometer in een seconde. Dus: Ben je voorbij een bepaalde afstand rond het zwarte gat, dan moet je meer dan 300.000 kilometer per seconde vliegen om te ontsnap-pen aan zijn zwaartekracht. En dat kan niet! Vanaf die afstand zul je dus altijd in zwarte gat vallen, wat je ook doet. Niet te dicht bij ko-men, dus! Maar zwaartekracht trekt aan alles, zelfs aan licht.

En licht gaat ook maar met de lichtsnel-heid! Op die bepaalde afstand van het zwarte gat kan dus zelfs het licht niet meer ontsnappen. Vanaf die afstand zul je dus geen licht meer zien, alles wordt opgezogen door het zwarte gat.

De zwaartekracht van een zwart gat trekt zelfs het licht van de sterren krom!

...dan moet je meer dan 300.000 kilometer per seconde vliegen...

• Zwarte Gaten voor Beginners

Universum 4 2009 5

Familieportret

Goed, een zwart gat is dus een aantal keer zo zwaar als onze zon en zuigt alles naar zich toe. Zelfs het licht, vandaar dat hij zwart is. Maar zijn er nog verschillen tussen zwarte gaten? Ik bedoel, zwart is toch zwart? Het grootste verschil tussen zwarte gaten blijkt hun gewicht te zijn. Hoe zwaarder de ster waar het zwarte gat uit ontstond, hoe zwaarder het zwarte gat. De zwaarste bekende zwarte gaten van gewone sterren zijn heel zwaar: Wel vijftien keer zo zwaar als onze zon!

Maar toen astrono-men gingen waarne-men, vonden ze iets wat ze niet konden verklaren: Een zwart gat van niet drie, niet tien, niet vijftien keer zo zwaar als onze zon, maar wel een mil-joen of zelfs mil-jard

keer zo zwaar als onze zon! Dat is dus 1.000.000.000 keer zo zwaar als onze zon! En nog veel zwaarder! Wat waren dit voor monsterlijke zwarte gaten? Geen enkele ster kon toch ooit zo zwaar zijn geworden!?

Miljarden zonnen in een speldenknopDeze monsterlijke zwarte

gaten zagen waarnemers vooral in het midden van sterrenstelsels. Ze waren als de as van een fi etswiel, waar alle sterren in het stelsel omheen draaiden! De lichtsten zijn zo zwaar als honderd-duizend zonnen. De zwaarsten nog veel meer: Het gewicht van tientallen miljarden zonnen, in elkaar gedrukt in een enkel zwart gat. Dat is een 1 met 10 nullen erachter! En toen de verbaasde astronomen een beetje nerveus naar het

mid-den

van ons

eigen ster-

renstel-sel gingen

kijken, onze eigen

vertrouwde Melkweg,

zagen ze daar ook een super-

zwaar zwart gat! Die dingen blijken

overal rond te han-gen!

Hoe ontstaat zo'n enorm zwart gat

nou?

Want geen enkele normale ster kan ooit zo zwaar zijn

geweest! Daarover zijn drie ideeen. Het eerste is dat een

superzwaar zwart gat begonnen is als een gewoon zwart gat, maar

dat het steeds groter is geworden, door heel veel sterrengas op te eten.

Zoiets zou heel lang moeten duren, maar het zou kunnen.

Het tweede idee is dat het toch een soort ster was, een gigantische ster die uit heel veel gas bestond, maar die gewoon te zwaar was geworden. Daardoor zou hij in el-kaar geklapt kunnen zijn, om in een keer al honderden tot duizen-den keren zo zwaar als onze zon te worden. Door dan nog veel sterrengas op te slok-ken, wordt het zwarte gat uiteindelijk zo zwaar als degenen die we aan de hemel zien.

Het laatste idee is dat er misschien een hele groep sterren op elkaar gebotst is. Zo'n groep sterren heet een cluster en er zitten duizenden sterren in. Mis-schien, als een aantal zware sterren tegen elkaar botsen, dat er een zwart gat kan ontstaan. Dat maakt dan samen een gewoon zwart gat, waarna de hele groep sterren er achteraan vliegt, zo het nieuwe zwarte gat in! Zo kan een zwart gat in een korte tijd toch zo verschrik-kelijk zwaar worden.

Maar ja, dat zijn maar ideeen en theo-rieen. Welke van deze ideeen waar is, weet niemand precies. Waarschijnlijk is het een combinatie van deze drie ideeen, zware zwarte gaten die door het opslok-ken van sterrengas steeds zwaarder worden. Wat we zeker weten is dat ze zwaarder worden door het eten van gas, maar verder zijn er nog veel vragen over zwarte gaten!

Zwarte gaten trekken niet gewoon zomaar aan alles

om zich heen, ze vervormen zelfs de tijd! Hoe dichter bij

het zwarte gat, hoe trager de tijd verloopt. Maar zelf

merk je daar niets van, voor jou lijkt alles gewoon

normaal te gaan! Dit heet tijdsdilatatie en hoe gek

het ook klinkt, het is echt waar! Het gebeurt ook als

je heel hard gaat, en met twee atoomklokken en een

snel vliegtuig hebben ze het uitgeprobeerd. De klokken

liepen gelijk, waarna ze er een in een vliegtuig hebben

geladen en heel hard een rondje om de aarde hebben

laten vliegen. Toen het vliegtuig weer geland was,

bleek de klok die achter was gebleven ineens voor

te lopen! Denk je eens in, als je tweelingbroer zo'n

reis maakt en jij blijft op aarde, dan ben je ineens

ouder dan je eigen twee-lingbroer...

Wil je een mooi proefje hiermee uitproberen?

Kijk op internet op www.sterrenkunde.nl/jwg, en ga

naar Universum, dan vind je daar een link naar een

website die dit mooi laat zien.

Een sterrenstelsel met een monster-lijk zwart gat in het midden!

Heb je een vraag over dit artikel of wil je meer weten over zwarte gaten? Mail dan naar rogiervanhetschip@sterrenkunde.nl

over zwarte gaten? Mail dan naar rogiervanhetschip@naar rogiervanhetschip@naar rogiervanhetschip@naar rogiervanhetschip@sterrenkunde.nlsterrenkunde.nlsterrenkunde.nlsterrenkunde.nl

1

maar verder zijn er nog veel vragen over

• Cluster

6 Universum 4 2009

ClusterGeselecteerd door Peter Perdijk

Radiostelsel Centaurus A in volle omvang getoond

Australische astronomen hebben de enorme omvang van het actieve ster-renstelsel Centaurus A in beeld gebracht. Het was al bekend dat de radio-

straling van dit stelsel afkomstig is uit een hemelgebied dat 200 keer zo groot is als de volle maan. Maar wat moet je je daarbij voorstellen? Om de ware omvang ervan inzichtelijker te maken, is een fotocompositie ge-maakt van een zeer gedetailleerde 'radiokaart' van Centaurus A en de maan boven de radioschotels van de Australia Telescope Com-pact Array. De radiokaart is in de loop van enkele jaren gemaakt en heeft meer dan 1200 waarneemuren gekost. Omdat het stelsel zo'n enorme omvang heeft, moesten meer dan 400 afzonderlijke opna-men worden gemaakt die later aan elkaar zijn 'geplakt'. Ondank zijn afstand van 14 miljoen lichtjaar is Centaurus A het meest nabije sterrenstelsel in zijn soort. Zijn omvang is niet zo zeer te danken aan het eigenlijke sterrenstelsel, maar aan het 50 miljoen zonsmas-sa's 'wegende' zwarte gat in zijn centrum. Dat zwarte gat produceert twee enorme jets of straalstromen van radiostraling uitzendende deeltjes die miljoenen lichtjaren de ruimte in worden geblazen. Met het blote oog is dit verschijnsel helaas niet waarneembaar, en dankzij de Australische opname weten we nu wat we missen!

APEX-telescoop maakt stof kaart van Melk-wegstelsel

Met de Europese APEX-telescoop op de 5000 meter hoge Chajnantor-vlakte in Noord-Chili is een extreem gedetailleerde kaart gemaakt van de verdeling van koud stof in het Melkwegstel-sel. APEX (Atacama Pathfi nder EXperiment) is een schotelantenne waarmee kosmische submillimeterstraling wordt waargenomen. Die straling is voor een belangrijk deel afkomstig van koude stofwolken waaruit in de toekomst nieuwe sterren ontstaan. Op de stofkaart van het Melkwegstelsel zijn duizenden verdichtingen zichtbaar - de geboorteplaatsen van nieuwe sterren. Met het inter-nationale ALMA-observatorium (Atacama Large Millimeter Array), dat momenteel in aanbouw is op de Chajnantor-vlakte, zullen vergelijkbare waarnemingen in de toekomst nog veel nauwkeuriger worden uitgevoerd. De APEX-kaart (ATLASGAL geheten, APEX Telescope Large Area Survey of the GALaxy) beslaat 95 vierkante graden aan de hemel.

• Cluster

Universum 4 2009 7

Bewijs gevonden voor bestaan middelzware zwarte gaten

Met de Europese röntgensatelliet XMM-Newton is doorslaggevend bewijs gevonden voor het bestaan van middelzware zwarte gaten. Die zijn enkele honderden keren zo zwaar als de zon - veel zwaarder dan de zwarte gaten die ontstaan bij

de supernova-explosies van zware sterren, maar veel minder zwaar dan de kolossale zwarte gaten in de kernen van sterrenstel-sels. In november 2004 heeft XMM-Newton een variabele bron van röntgenstraling bestudeerd in de buitendelen van het verre sterrenstelsels ESO 243-49, op 290 miljoen lichtjaar afstand. De bron, HLX-1 geheten, produceert een paar honderd miljoen keer zo veel röntgenstraling als de zon. Vervolgwaarnemingen met grote optische telescopen lieten zien dat de röntgenbron niet samenvalt met een bron van zichtbaar licht. De röntgenstraling is dus niet afkomstig van een voorgrondster of een sterrenstel-sel op veel grotere afstand. De enige manier om de waargenomen röntgenstraling te verklaren is een zwart gat met een massa van ruim vijfhonderd zonsmassa's. De röntgenstraling wordt opgewekt in materie die op kleine afstand rond het zwarte gat rondcirkelt. Volgens sommige theorieën zijn middelzware zwarte gaten de 'bouwstenen' waaruit via onderlinge versmelting de superzware zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels ontstaan.

Compacte sterrenhopen kunnen uit-gestoten zwarte gaten verraden

Tussen de sterrenstelsels in het heelal zwerven waarschijnlijk superzware zwarte gaten rond, die op enig moment door hun moederstelsel zijn uitgesto-ten. Volgens Amerikaanse en Duitse sterrenkundigen moet het mogelijk zijn om zulke zwarte gaten op te sporen. Hun bestaan zou namelijk worden verraden door de sterren die om hen heen draaien. In de kern van veel, zo niet alle sterrenstelsels bevindt zich een miljoenen zonsmassa's zwaar zwart gat. Als twee of meer sterrenstelsels met elkaar fuseren, kan dat ertoe leiden dat een van de zwarte gaten de ruimte in wordt geslingerd. Dat zwarte gat zou dan de sterren in zijn naaste omgeving meesleuren en als een opmerkelijk compacte sterrenhoop zijn weg vervolgen. De onder-zoekers denken dat zulke 'hypercompacte' sterrenho-pen misschien zelfs al zijn waargenomen, maar dat ze niet als zodanig herkend zijn. Op het eerste gezicht zouden ze namelijk veel op 'gewone' bolvormige ster-renhopen lijken. Wat hen echter zou onderscheiden is de veel grotere snelheid waarmee de sterren om het centrum van de sterrenhoop draaien. Die snelheid is echter maar moeilijk meetbaar. Een andere eigen-schap waaraan je een hypercompacte sterrenhoop zou kunnen herkennen, is de helderheidsuitbarsting die optreedt als het zwarte gat een ster uit zijn di-recte omgeving opslokt. Het zoeken is dus naar zeer compacte sterrenhopen tussen de sterrenstelsels van bijvoorbeeld de relatief nabije Virgo- of Comacluster, die opmerkelijke uitbarstingen vertonen.

Zon noch aarde optimaal voor ontstaan leven

De aarde is de enige bekende planeet waarop leven voorkomt. Maar sterrenkundigen komen langzaam maar zeker tot de

conclusie dat de aarde eigenlijk niet de optimale planeet is voor het ontstaan en het voortbestaan van leven. Bovendien is ook de zon niet de meest optimale ster. Een zwaardere planeet in een baan rond een lichtere ster zou een veel gastvrijere locatie zijn voor de vorming van leven. Tijdens de driejaarlijkse algemene vergadering van de Inter-nationale Astronomische Unie, die momenteel gehouden wordt in Rio de Janeiro, werd een aparte sessie gewijd aan de invloed van de eigenschappen van sterren op de bewoonbaarheid van bijbehorende planeten. Volgens Ed Guinan van de Villanova-universiteit produceren sterren zoals de zon in hun jeugd veel meer gevaarlijke röntgenstraling en energierijke deeltjes die schadelijk zijn voor levende organismen. Die hogere activiteit is het gevolg van een sterker magnetisch veld, dat weer veroorzaakt wordt doordat sterren kort na hun ontstaan sneller roteren. Sterren die lichter zijn dan de zon (oranje dwergsterren, ook wel K-dwergen genoemd) hebben daar tijdens hun jeugd ook wel last van, maar hebben een veel langere levensduur, waardoor er meer tijd is voor de vorming en evolutie van leven op een bijbehorende pla-neet. Volgens Jean-Mathias Griessmeier van de stichting ASTRON in Nederland is ook het magnetisch veld van een planeet van groot belang voor de bewoonbaarheid. Het beschermt de planeet tegen kosmische straling, en het draagt er tevens toe bij dat de planeet zijn dampkring minder snel verliest. Een planeet die twee à drie keer zo zwaar is als de aarde, ontwikkelt een sterker magnetisch veld en heeft bovendien een sterker zwaartekrachtsveld, waardoor de dampkring gemakkelijker be-houden wordt. Leven zou dus betere overlevingskansen hebben op een planeet die zwaarder is dan de aarde en die een baan beschrijft rond een ster die lichter is dan de zon. Zulke sterren zijn ongeveer tien keer zo talrijk als zonachtige sterren.

• Cluster

8 Universum 4 2009

Volgens de oerknaltheorie zou het heelal oorspronkelijk net zo veel materie als antimaterie hebben bevat.

Helderheidsverschillen supernova's beter begrepen

Nieuwe computersimulaties van exploderende sterren bieden sterren-kundigen een beter inzicht in de uitdijingsgeschiedenis van het heelal.

Supernova-explosies van het type Ia ontstaan wanneer een witte dwergster ma-terie van een begeleider opzuigt en daardoor boven een bepaalde kritische massa uitkomt, waarna hij op catastrofale wijze uiteenspat. Je zou dan ook verwachten dat Ia-supernova's allemaal dezelfde lichtkracht hebben, zodat hun waargenomen schijnbare helderheid een directe maat is voor hun afstand. Om die reden worden Ia-supernova's gebruikt als kosmische kilometerpaaltjes, waarmee je de uitdijings-geschiedenis van het heelal kunt achterhalen. Gedetailleerde simulaties, uitgevoerd met krachtige supercomputers maken echter duidelijk dat de werkelijke lichtkracht van een supernova mede bepaald wordt door de asymmetrie van de explosie, door de manier waarop we vanaf de aarde tegen die asymmetrische explosie aankijken, en door de precieze chemische samenstelling van de ontploffende ster. Met een deel van die intrinsieke helderheidsverschillen wordt bij het waarnemen van Ia-superno-va's al rekening gehouden: een supernova die lichtsterker is dan gemiddeld vertoont ook een trager helderheidsverloop, zodat er voor het helderheidsverschil gecorri-geerd kan worden. De nieuwe simulaties bieden nu echter voor het eerst een verkla-ring voor die helderheidsverschillen, en maken het mogelijk om in de toekomst veel nauwkeuriger te corrigeren voor allerlei effecten. Dat kan van groot belang zijn bij de interpretatie van de metingen, en mogelijk leiden tot veel nauwkeuriger conclusies over de uitdijingsgeschiedenis van het heelal.

Straling van zware ster leidt tot geboorte nieuwe sterren

De energierijke straling van een zware ster veroorzaakt schokgolven en ver-dichtingen in een grote wolk van koel waterstofgas, waardoor in het binnenste van die wolk honderden nieuwe, lichtere sterren ontstaan. Dit proces van 'getrig-gerde stervorming' is voor het eerst op grote schaal waargenomen in het ster-vormingsgebied Cepheus B, op ongeveer 2400 lichtjaar afstand van de aarde. In de koude, donkere moleculaire wolk ontstaan op grote schaal nieuwe ster-ren, waarvan de leeftijden uiteenlopen van enkele miljoenen jaren tot een paar honderd miljoen jaar. Het stervormings-gebied is uitgebreid bestudeerd met

twee ruimte-telescopen: het Chandra X-ray ob-servatory en de Spitzer Space Tele-scope. Op basis van de röntgen-waarne-mingen van Chandra konden ster-renkundigen de jonge sterren in het stervor-mingsgebied selecteren: pasgeboren sterren ver-tonen meer activiteit waarbij energierijke röntgenstra-ling gepro-duceerd wordt. De infrarood-waarne-mingen van

Spitzer lieten vervolgens zien welke van die sterren door stofschijven worden omgeven. Zulke protoplanetaire schijven komen uitsluitend bij de allerjongste sterren voor. Uit de ruwe leeftijdsbepa-lingen die op deze manier zijn ver-kregen, blijkt duidelijk dat er zich een geboortegolf van nieuwe sterren door de wolk heeft voortgeplant. Die wordt grotendeels veroorzaakt door een zware ster die zich buiten de moleculaire wolk bevindt.

Sterren moeten opnieuw worden geteld

Decennialang dachten ster-renkundigen wel zo'n beetje te weten hoeveel meer kleine, lichte sterren er in sterrenstelsels aanwezig zijn dan grote, zware sterren. Zo zouden er bijvoorbeeld voor elke ster van twintig zonsmassa's ongeveer 500 sterren van één zonsmassa en minder moeten zijn. Maar uit gegevens die met de NASA-satelliet Galaxy Evolution Explorer zijn verzameld, blijkt dat deze getallen nodig moeten worden bijgesteld. De ultraviolet-telescoop van de satelliet heeft aangetoond dat er waarschijnlijk nog eens vier keer zo veel lichte sterren zijn. De eerdere onderschatting van hun aantallen is gemakkelijk te verklaren: hun relatief zwakke schijnsel verbleekt gewoon bij dat van de grote, heldere sterren in hun omgeving.

• Cluster

Universum 4 2009 9

Radiotelescoop brengt super-planetaire nevels aan het licht

Sterrenkundigen hebben een nieuw type object in het heelal gevonden: super-planetaire nevels. Gewone planetaire nevels zijn de uitdijende gasschillen die door sterren zoals de zon aan het eind van hun leven de ruimte in worden ge-

blazen. Super-planetaire nevels bevatten veel meer gas, en worden geproduceerd door sterren die tot acht keer zo zwaar zijn als de zon. Het bestaan van planetaire nevels rond zwaardere sterren was al wel voorspeld, maar ze waren nog nooit ontdekt. De vijftien nieuw ontdekte super-planetaire nevels bevinden zich in de Grote en de Kleine Magelhaense Wolk - twee kleine bege-leiders van ons Melkwegstelsel. Met Australische radiotelescopen waren ongeïdentifi ceerde bronnen van radiostraling in de Magelhaense Wolken gevonden. Vervolgonderzoek met optische telescopen bracht het bestaan van de nevels aan het licht. Dat de super-planetaire nevels veel radiostraling zouden uitzenden, was niet verwacht. Waarom vergelijkbare objecten tot nu toe niet in ons eigen Melkwegstelsel zijn waargenomen, is ook niet bekend.

Ruimtestation krijg deeltjesdetector

Tijdens een van de laatste shuttlevluchten in 2010 zal een bijzonder meetinstrument naar het internationale ruim-testation ISS worden gebracht. Het betreft de Alpha Magnetic Spectrometer (AMS), een 1,5 miljard dollar kostende

deeltjesdetector. Met AMS zullen de meest energierijke deeltjes worden gemeten die uit de ruimte komen. Deze deeltjes kunnen op verschillende manieren ontstaan, maar de meest intrigerende potentiële bron wordt gevormd door verre sterrenstelsels die geheel uit zogeheten antimaterie bestaan. Antimaterie is opgebouwd uit deeltjes met eigenschappen die deels gelijk, deels tegengesteld zijn aan de eigenschappen van de deeltjes van normale materie. Volgens de oerknaltheorie zou het heelal oor-spronkelijk net zo veel materie als antimaterie hebben bevat. Maar in onze omgeving komt vrijwel geen antimaterie voor. Als dat wel zo was, zouden we geregeld intense uitbarstingen van röntgenstraling moeten waarnemen, die ontstaan als antimaterie en normale materie in catastrofale aanraking met elkaar komen. Het is denkbaar dat sommige verre sterrenstelsels, hoewel ze als twee druppels op normale sterrenstelsels lijken, geheel uit antimaterie bestaan. En in dat geval zouden er kleine aantallen kernen van anti-heliumatomen door de ruimte moeten zwerven. Als AMS straks geen enkele anti-heliumkern detecteert, is de kans dat er stelsels van antimaterie bestaan vrijwel nihil.

• Zijn zwarte gaten toch harige pluisbollen?

10 Universum 4 2009

Zijn zwarte gaten toch harige pluisbollen?

Door: John Heise

“Zwarte gaten hebben geen haar”. Dat zei 50 jaar geleden John Wheeler, de naamgever van zwar-te gaten, en bedoelde daarmee dat zwarte gaten puntvormig zijn en geen structuur hebben. De grens tot waar we een zwart gat kunnen zien, is een kale gladde bol. Whee-ler is nog maar net overleden en nu doet een nieuw voorstel opgang. Zwarte gaten zijn juist ha-rige pluisbollen. Het is het eerste concrete resultaat van de snaartheorie, een nog niet sluitende theorie over de ultieme toestand van materie. Zwarte gaten zijn daarin gewoon heel kleine en zware sterren (“snaar-sterren”). Dit idee is de oplossing voor beruchte problemen met zwarte gaten. Snaartheoretici jui-chen. Critici zeggen dat alles nog onvoldoende bewezen is. Science-fi ctionliefhebbers zijn teleurge-steld omdat tijdreizen via zwarte gaten nu niet meer mogelijk zijn. Astronomen zijn blij dat er aan de buitenkant van zwarte gaten niets verandert. Het zijn nog steeds energiefabrieken, die zo hard nodig zijn om de vele explosies in het heelal te begrijpen.

Iedere dag wordt er ergens in het heelal een zwart gat geboren. Het is het levens-einde van een zeer zware ster die zijn eigen gewicht niet meer kan dragen en instort. Daarbij komt zo-veel val-energie vrij dat de geboorte van een zwart gat tot in de uithoeken van het heelal te zien is als een korte fl its van energetische straling.

Meestal wordt een zwart gat uitgelegd als een gebied

waar de zwaartekracht zo groot is dat er niets, ook geen licht, uit kan ontsnap-pen. Zwarte gaten kun je dus niet zien en daarom heten ze zo. De grens van wat we zien vormt een horizon (waarne-mingshorizon) en wordt ook aangeduid als het oppervlak van het zwarte gat. Al-les wat we wel zien, komt van buiten dit oppervlak. Hoe groter de massa hoe gro-ter dit oppervlak. Omdat niets kan ont-snappen en er wel materie in kan vallen,

kan een zwart gat alleen maar groeien. Dit eenrichtingsverkeer maakt dat het oppervlak steeds groter wordt. Sommige zwarte gaten zijn aangegroeid tot miljar-den keer de massa van de zon, zoals het zwarte gat in het centrum van sommige melkwegstelsels.

Hoe ziet een zwart gat er van bin-nen uit? Eigenlijk weet niemand dat.

Binnen zou het leeg zijn met alle mate-

rie geconcentreerd in een oneindig klein puntje. Dat kan natuurlijk niet, maar tot nu was er geen oplossing voor dit pro-bleem. Er is nu een nieuw en spannend idee voor de oplossing. Een zwart gat is geen punt omgeven met een kale gladde bol, maar zou eerder lijken op een uit-gebloeide paardenbloem, op wollegras, of op een pompon van een wollen muts. Kortom, een zwart gat zou een pluisbol (fuzzball) zijn.

Het probleem in het cen-trum van een zwart gat

Het is tot nu toe niet gelukt om het binnenste van een zwart gat te begrij-pen. In de instortende ster neemt de ma-teriedichtheid steeds verder toe. De ster

krimpt tot een punt en de materie-dichtheid wordt oneindig groot. Dat heet een singulariteit, een uitzonderlijk punt, iets dat niet mogelijk is binnen de bestaande theorie. Dit is de eerste en groot-ste paradox van zwarte gaten. Samen met de ster, stort strikt

genomen ook ons natuurkundig wereld-beeld in elkaar. We denken namelijk dat alle materie uit puntvormige deeltjes (elementaire deeltjes, zoals een elektron) opgebouwd is. Die gedachte loopt spaak in een zwart gat. Puntvormige materie-deeltjes kunnen daar onbeperkt dicht bij elkaar komen en dan neemt (volgens de huidige wetten) de aantrekkingskracht onbeperkt toe. Er is dan niets meer dat een voortdurende vrije val tot een punt

...een zwart gat zou een pluisbol zijn...

Zijn zwarte gaten toch harige pluisbollen?

waar de zwaartekracht zo groot is dat er niets, ook geen licht, uit kan ontsnap-

nu was er geen oplossing voor dit pro-bleem. Er is nu een nieuw en spannend 3

• Zijn zwarte gaten toch harige pluisbollen?

Universum 4 2009 11

kan stoppen. De theorie zegt dat het een punt moet worden maar dezelfde theorie zegt dat dat niet kan. Dit is het grootste

probleem van zwarte gaten.

De naamgever van zwarte gaten, de Ame-rikaan John Wheeler, overleed in 2008 op hoge leeftijd. Hij was 50 jaar gele-den één van de pioniers in de studie van zwarte gaten. Wheeler zei dat het punt-vormige zwarte gat geen structuur heeft en de horizon daarom een kale gladde bol is. Dat heet het “geen-haar theore-ma”. Het gat wordt bepaald door precies

drie getallen: de massa, rotatie (rote-rende zwarte gaten) en elektrische la-ding (geladen zwarte gaten). Iets anders is er niet. Geen vlekje op het oppervlak bijvoorbeeld. In gewone hemellicha-men is er een verdeling van materie waar-bij de diepere lagen het ge-wicht van de bovenlig-gende lagen dragen. In de puntvormige zwarte gaten

is dat niet zo. Een zwart gat is daarom eigenlijk geen echt hemellichaam. Het lijkt meer op een soort elementair deeltje

zoals een elektron, maar dan heel zwaar. Ook een elektron heeft geen haar, als we dezelfde beeldspraak gebruiken.

Het informatieprobleem van zwarte gaten

Een tweede probleem is de zo-genaamde informatieparadox. Het op-pervlak van een zwart gat kent alleen eenrichtingsverkeer. Alles valt er in en niets kan er uit. Opvallende mate-rie wordt daarbij onherkenbaar in het zwarte gat opgenomen, alle informatie erover is principieel verdwenen. Alleen de massa (en eventueel de draaiing en elektrische lading) kan veranderen. Dit staat haaks op de uitgangspunten in de natuurkunde en wordt de informatiepa-radox genoemd. Misschien is die infor-matie wel opgeslagen in een zwart gat, maar alleen niet toegankelijk. Dat is de eerste aanwijzing dat er toch “haar zit op een zwart gat”. Met andere woorden: er moet méér zijn dan alleen massa, rota-tie en lading. Die opgeslagen informatie heet entropie, een begrip uit de warm-teleer, waarvan later duidelijk werd dat het te maken heeft met het aantal manie-ren waarop je iets met gegeven energie (of temperatuur) kunt realiseren. “Geen haar” van een zwart gat betekent entro-pie nul. Een lage entropie betekent veel structuur, terwijl de wanorde van vele atomen in een gas juist een hoge entro-pie heeft. Een belangrijke wet in de na-tuurkunde zegt dat de entropie nooit af

kan nemen. Bij een zwart gat loopt die natuurwet spaak. Een zwart gat (lage en-tropie) is ontstaan uit vele afzonderlijke

deeltjes (grote entropie). Bij de vorming zou de entropie dus afnemen.

Stephen Hawking bedacht in 1974 dat het oppervlak van een zwart gat óók nooit kan afnemen, net als entropie. Hij stelde voor dat het oppervlak de rol speelt van entropie en dus de opgeslagen informatie weerspiegelt die in het zwarte gat zit. Wel gek en onbegrepen, maar op deze manier krijgt je er wel een goede hoofdwet voor terug. De nieuwe hoofdwet van de warm-teleer moet dus luiden: de entropie bui-ten een zwart gat plus het oppervlak van een zwart gat kunnen samen nooit afne-men. De lezer moet even aannemen dat de consequentie blijkt te zijn dat het op-pervlak van een zwart gat dan een tem-peratuur heeft en dus warmtestraling moet uitzenden. Een zwart gat verliest daardoor energie en zijn massa neemt af. Een zwart gat kan blijkbaar verdam-pen. Dat is de fameuze voorspelling van Stephen Hawking. De paradoxen blijven echter ook in deze opvatting bestaan. De informatieparadox wordt zelfs erger. Als een zwart gat door verdamping ver-dwijnt, wordt alles zichtbaar en waar is dan die informatie gebleven?

Om dit soort vragen te beantwoorden, is er een nieuwe theorie nodig die in principe de toestand bij extreem hoge materiedichtheden in zwarte gaten kan beschrijven.

• Zijn zwarte gaten toch harige pluisbollen?

12 Universum 4 2009

Snaren in zwarte gaten vi-breren op hoge toon

Er is een nieuwe ontwikkeling gaande in de snaartheorie, waarmee de fundamentele problemen van zwarte

gaten opgelost kunnen worden. Het is afkomstig van Samir Mathur uit de VS. Nieuwe ontwikkelingen in de snaarthe-orie volgen altijd als men nieuwe tril-lingswijzen ontdekt. Zo blijkt dat open snaren aan de uiteinden van andere snaren kunnen vastzitten, ze kunnen ke-tens vormen. Het blijkt dat je daarmee zwarte gaten kunt beschrijven die wel entropie hebben. Dat worden dus, in de beeldspraak van Wheeler, harige zwarte gaten, die in dit geval zelfs letterlijk uit lange dunne draden, namelijk ketens van snaren, bestaat. Het idee is ruwweg als volgt.

In een zwart gat verwacht je snaren met zeer hoge energie (=massa). De hoogste energie wordt verkregen als de snaren in een hoge boventoon staan te trillen en bij de vorming van een zwart gat kom je daar automatisch op uit. Een voldoende stevige piano die van twee hoog op de grond valt, trilt ook voornamelijk in de hoge boventonen. Iedere snaartrilling komt overeen met een deeltje en er wor-den bij de vorming van een zwart gat dus deeltjes gevormd, die we nog niet

kennen. Hun energie is te groot om op aarde te maken. De grondtoon van een snaar heeft alleen al een massa, die een onvoorstelbare 1019 keer groter dan de

massa van een waterstofatoom. De 10de boventoon heeft een massa die 10 keer groter is. In de ons bekende deeltjes trilt de snaar niet eens in zijn grondtoon. Klassiek gezien staat zo’n snaar stil. Dat

is een toestand met de laagste energie. Maar in de kwantum-mechanica staat niets stil en dat geeft nu juist dat rijke spectrum aan mogelijkheden, die overeen-komen met de ons bekende deel-tjes zoals elektronen en quarks.

De lange ketens van snaren kun-nen zelfs kilometers lang worden

en tot het oppervlak van het zwarte gat reiken. Informatie gaat dan niet verloren maar zit opgeslagen in snaarketens. De totale energie van een snaarketen kan op allerlei manieren over de verschillende snaren verdeeld worden. Dat is in we-zen dezelfde manier zoals de energie in een gewone ster verdeeld is over afzon-derlijke atomen. Mathur rekende de en-tropie van de snaarketens uit en bewees inderdaad de samenhang met het opper-vlak van het zwarte gat. De informatie-paradox is opgelost! De kluwen snaren is een gewone ster, een snaarster. Dat is een nieuw begrip! Snaarsterren bestaan uit deeltjes die overeenkomen met trillingen in een hoge boventoon.

Een zwart gat is dus niet een klein pitje omgeven met een lege ruimte tot aan het oppervlak, maar het lijkt er op dat een zwart gat geheel gevuld is met lange draadachtige structuren. Zwarte gaten zijn als een pluisbol, donsbal of pompon (fuzzball in het Engels), die tot de rand (de horizon van het zwarte gat) gevuld zijn met langdradige structuren. Het oppervlak van een zwart gat is op ieder

moment niet glad en structuurloos, maar is dat alleen gemiddeld. Heel snel ach-terelkaar prikken er voortdurend eind-punten van snaarketens doorheen. Mis-

Een nieuwe overkoepelen-de theorie

In de natuurkunde tot nu toe is een elementair deeltje zoals een elektron puntvormig. Als je heel sterk inzoomt op een elektron, dan blijft het een puntje. Maar is dat wel zo? Heeft een elektron misschien toch structuur? Er is een nieuwe theorie, de snaartheorie, waar men denkt dat je dan een tril-lend snaartje tegenkomt. Alle elementaire deeltjes zouden dan eenzelfde snaartje zijn, ieder met een eigen trillingswijze. De snaartheorie is een theorie-in-de-maak. Men weet nog niet of dit een juiste the-orie is. Hoe kan een deeltje nu een tril-lend snaartje zijn? Neem nu een snaartje met open uiteinden. Die snaar, zo kun je uitrekenen, blijkt in twee richtingen te kunnen trillen, heeft rustmassa nul en beweegt met de lichtsnelheid. Dat lijkt in alles op een lichtdeeltje, een foton, dat ook twee trillingsrichtingen (polari-saties) heeft. Als iets loopt als een eend, kwaakt als een eend en het vliegt als een eend, dan is het ook een eend. Die speci-fi eke snaartrilling loopt, kwaakt en vliegt dus als een foton. Het is dus een foton!

Het blijkt dat die snaartjes zo buitenge-woon klein moeten zijn (ongeveer 10-33 cm) dat we ze hier op aarde nooit zo in detail kunnen bekijken. Deze afstand heet de Planck-lengte en is ongeveer een biljard (miljoen x miljard) keer kleiner dan de kleinste afmetingen waarop we de natuur op dit moment kennen. Het is absoluut uitgesloten dat we ooit op de aarde zulke afmetingen kunnen zien. In het heelal lukt dat wel. Bij de vorming van zwarte gaten stort materie ineen tot steeds kleinere afstanden en bereikt daar-mee als vanzelf deze afstand. Wellicht dat de crisis in zwarte gaten, die ver-oorzaakt wordt doordat deel-tjes als punt-massa’s wor-den opgevat, opgelost wordt door een theo-rie die deeltjes juist niet als puntmassa ziet.

...er moet méér zijn dan alleen massa, rotatie en lading.

• Zijn zwarte gaten toch harige pluisbollen?

Universum 4 2009 13

Zwarte Gaten zijn fuzzballs. Waar of niet waar, het begrip fuzzball gaat in de dis-cussie een even belangrijke rol spelen als het “geen-haar theorema” van Wheeler in de laatste 50 jaar. Het roept vele vra-gen op. Kan een snaarster ook groter zijn

dan de horizon en is hij dan ge-woon te zien? Zit er in de kern van zeer zware neutronenster-ren misschien een snaarster en kan dat blij-ken uit waar-nemingen? We weten het nog niet. Die nieuwe discus-sie zal vast ook weer 50 jaar gaan duren.

een snaarster voorstellen. De horizon ontstaat op enige afstand als een gemid-delde eigenschap van alle snaarketens bij elkaar.

Geen tijdreizen meerMet deze nieuwe opvatting moe-ten een aantal wilde ideeën over

zwarte gaten ook verdwijnen. De Ame-rikaan Kip Thorne maakte (in gedach-ten) uit twee zwarte gaten iets dat een wormgat is gaan heten. Je kunt daarmee tijdreizen maken. Hij zei erbij dat je dan door een oneindig klein gaatje moest kruipen en in dat proces door oneindig hoge krachten uit elkaar gescheurd zou worden. Sciencefi ctionschrijvers namen deze kleine letters van het tijdreisbureau niet over. Studenten die op onderzoek uitgingen, zijn nooit meer teruggekeerd, verklaarde Thorne hierover later.

Stephen Hawking breidde het idee over het uitzonderlijke punt in het centrum nog verder uit, in een poging de infor-matieparadox op te lossen. Hij dacht dat er een lek zit in een zwart gat en dat de singulariteit in het centrum verbonden zou zijn met de oerknal in andere uni-versums. Daar zou die informatie dan uiteindelijk terecht komen. Al deze wilde suggesties zijn nu volledig overbodig, omdat de beide paradoxen, de singulari-teit en de informatieparadox, verdwenen zijn in de nieuwe opvatting binnen de snaartheorie.

Met fuzzballs kun je geen tijdreizen meer maken. Er is ook geen uitzonderlijk punt meer in het centrum van een zwart gat dat in verbinding met een andere wereld kan staan. Wel blijft gelden dat je een val naar een zwart gat niet overleeft. Je bent dus al ver voor aankomst naar de andere wereld vertrokken.

schien dat deze nieuwe eigenschappen van zwarte gaten nog eens aan het licht komen als we de gevolgen van botsende fuzzballs kunnen doorrekenen. Botsende zwarte gaten produceren zogenaamde zwaartekrachtsgolven, die met gevoelige

seismometers op aarde waar te nemen zouden moeten zijn. Dan zou het bestaan van een snaarster ooit rechtstreeks aan-getoond kunnen worden.

Een zwart gat is een ster in evenwicht

Een zwart gat zou dus weer een gewoon hemellichaam kunnen zijn, met een verdeling van materie waarbij de diepere lagen het gewicht van de boven-liggende lagen dragen. Voor de meeste astronomen is de gedachte behoorlijk schokkend dat er een ster zit binnen de horizon van een zwart gat. Dat kan abso-luut niet voor zuiver bolvormige sterren. Een ster die binnen zijn horizon ligt, zou onherroepelijk in elkaar moeten storten. Binnen de horizon kan er zelfs principi-eel niets stilstaan. Hoe kan een snaarster daar dan wel bestaan?

De belangrijkste reden is dat de afzon-derlijke ketens van snaren niet de bol-vorm hebben en ieder afzonderlijk ook geen horizon bezitten. Een horizon is toch iets ingewikkelder dan de populaire bewering dat de ontsnappingssnelheid daar gelijk wordt aan de lichtsnelheid. Lange draadvormige massa’s bijvoor-beeld hebben geen horizon, ook niet in de gewone relativiteitstheorie. Toch kan de zwaartekracht daar onbeperkt hoog oplopen naarmate je dichter tot de dunne draad nadert. Stop je nu een groot aan-tal draadvormige massa’s bij elkaar dan kun je op wat grotere afstand gemiddeld genomen wel een bolsymmetrie hebben en dan ontstaat een horizon. Zo onge-veer moeten we ons de omgeving van

John Heise is sinds de jaren 70 werkzaam bij SRON. Hij houdt zich daar bezig met hoge-energie-astrofysica. Hij is sinds 1999 tevens bijzonder hoogleraar natuurkunde aan de faculteit voor Natuur- en Sterrenkunde van de Universiteit Utrecht en doceert actuele onderwerpen uit de natuurkunde, vaak met een sterrenkundige invalshoek. Op de Universiteit Utrecht is hij ook als popularisator actief. Zo geeft hij samen met enkele collega's een cursus ‘het fascinerend heelal’ voor studenten van alle faculteiten, dus ook studenten die geen sterrenkunde studeren.

• Verslag Paka 2009

14 Universum 4 2009

Verslag PaKa 2009Hollywood

Foto’s van: Anna Latour

Op PaKa maak je heel wat mee, en daarom een heel artikel over PaKa.

PraatjesDoor: Arthur AdmiraalEr waren heel veel interessante

praatjes. Je had ze over het weer, ster-renbeelden en hollykunde. Je kreeg veel interessante dingen te horen, bijvoor-beeld over een cumulimbus (een erge donderwolk), en precies op die dag ging het – 3 keer raden – regenen.

SpeurtochtDoor: Olle BaankZaterdag werden we wakker

gemaakt en gingen we ons aankleden. We gingen naar beneden om te gaan eten. De leiding zei dat we een snack moesten maken voor ‘s middags want we gingen meer dan vijf uur lang lopen. Er waren vijf schatten, de eerste ging heel makkelijk maar de tweede had het groepje voor ons verstopt. Maar uiteindelijk hadden we die schat gevonden. De derde liepen we bijna voorbij maar we zagen hem wel. Toen moesten we door het bos maar iemand anders kreeg de kaart en die heette Olle, hij deed het heel goed want hij kon heel snel de volgende schat vinden. Maar we hoorde in de verte al een raar geluid. Er kwamen in eens een paar crossmotors langs. We liepen verder door het bos langs weilanden. We

moesten er ineens door over een paadje door de weilanden, we kwamen aan de overkant, daar moesten we naar rechts en dan rechtdoor en

daar was een eet- en drinkplaats. We moesten nu met een kompas gaan lopen en dat ging ook heel goed. We kwamen nog een stopplek tegen maar daar had-den ze geen bekers dus we mochten uit de fl es drinken. We moesten weer verder lo-pen. We kwamen op de weg waar we op de avondwan-deling hadden gelopen. We waren nu klaar met de speurtocht maar er waren maar twee groepjes die met het kompas hadden gelopen. Maar we waren dus weer terug en daar zeiden ze dat we naar het hutje moesten gaan en daar lag een chocoladelollie op ons te wachten.

EtenDoor: Arthur AdmiraalHet eten op het kamp was erg

lekker. Op de eerste dag aten we spa-ghetti, op de tweede stonden er pannen-koeken op het menu en op de derde was

er stamppot met worst te verkrijgen.Er was 1 dingetje, ze waren allemaal gekleurd. Rood of blauw, het eten is voor jou.

FilmDoor: Arthur Admiraal

Er was ook nog de fi lm Garfi eld 3D te zien. Hij was erg leuk. Het was toch niet helder dus het kon prima. De pauze was op het tijstip van de fi lm: 59:31 en bestond uit warme chocomel.

MowgliDoor: Gabriël van den Elsen

Mowgli is een lieve, vieze, maar slimme hond. Hij is slim omdat hij goed kan ontsnappen. Als je zijn naam roept komt hij. Zaterdag was hij weer ontsnapt en in het meer gaan zwemmen. Hij kauwt de hele dag op hout. Hij heeft een groot hok. Hij lebbert je helemaal nat.

RoddelsDoor: Olle Baank

- Er is ook een jongetje die heet Gabriel, ze zeiden dat hij paardenbloemen at. Niet waar - Er was ook een jongen, die steeds als meisje werd verkleed en opgemaakt en heeft Kiki als meisjesnaam. Waar - Als je dingen doet die niet mogen krijg

je pleecorvee.

Waar

- Ze gaan ook heel goed met het eten om als je iets niet mag, bijvoorbeeld suiker of vlees. Waar

Filmpjes en foto’s

Tijdens Paaskamp zijn er twee superfi lms gemaakt door onze

dappere regisseurs, ijdele fi lmsterren en stoere cameramannen. Ze zijn te zien op www.youtube.com/user/harmenkreu-len, maar je vindt ze ook als je op you-tube zoekt naar JWG Paaskamp 2009.De foto’s kunnen jullie bekijken op www.sterrenkunde.nl/gallery/Paas-kamp-2009.

Dankjulliewel voor een supervet kamp!

Fabian geniet van zijn roze pannenkoek, in zelfgemaakt JWG t-shirt. De JWG kan echt wel koken!

Gabriël (l) en Olle (r) rusten uit tijdens de speurtocht.

Iets minder chaotisch zou wel fi jn zijn

• Verslag Paka 2009

Universum 4 2009 15

De hond Mowgli rust lekker uit in de schaduw van de tennistafel

Een geslaagd kamp wordt natuurlijk afgesloten met een geslaagde persfoto van alle fi lmsterren die Paaskamp 2009 mede mogelijk hebben gemaakt!

InterviewsDoor: Annabel van der Knaap en Swaen Lievestro

Inter-view

Mycah (deelnemer,

13 jaar)

Hoe kwam je bij de JWG?Oh jee, ehm… nou, mijn moeder en Joys moeder

zagen ergens een advertentie staan van de JWG. Dat hebben we geprobeerd en het was natuurlijk super-

leuk!!!Heb je al veel sterrenkunde van JWG geleerd?

Jaaaaaaaa, want ik ken de heldere sterren van Andromeda!

Interview Ramon (lei-ding, 21 jaar)

Weet je veel van ster-renkunde?Nee. Of schrijf maar “ja” op…Waar weet je dan veel van?Sterretjes???Wat is het leukste aan leiding zijn?Dat je de baas bent, en koters pesten.Is het leuk om koters corvee te geven?Hartstikke, vooral strafcor-vee!!!Heb je een telescoop?Nee.Waarom niet?Omdat ik in een grote stad woon, door de lichten kan je daar niet veel “sterretjes” zien.Wat vind je het leukste aan dit kamp?Dat het Pasen is!!!

Interview Michiel (deelnemer, 15 jaar)

Wat vind je van de JWG?Hip!!!Wat doe je met de bonte avond?Niks.Welk soort kamp vind jij het leukst?OKA, dat is vet!!! (en hip)Wat vind je interessant aan ster-renkunde?Alles.Wil je later ook leiding wor-den?Jazeker.Geef dit kamp een cij-fer…Ehm…………….een 8!!!Wat zou je nog aan de JWG willen veran-deren?Iets minder chaotisch zou wel fi jn zijn.

Interview Anna (leiding 20 jaar)

Hoe oud was je toen je echt geïnteresseerd raakte in sterrenkunde?8 jaar oud.Wat studeer je?Natuurkunde en sterrenkunde.Vind je het erg moeilijk?Soms wel. Het kost veel werk en tijd, en daar ben ik soms te lui voor. Het is wel heel erg leuk.Vind je het moeilijk om een kamp te organise-ren?Het valt mee. Soms moet ik héél veel dingen tegelijk doen,

dat kan wel moeilijk zijn.Wat is je sterrenbeeld?Ram!Wat vind je het interessantste onderwerp aan sterrenkunde?Als natuurkunde en sterrenkunde samenkomen, dat vind ik echt gaaf.En kosmologie, dat vind ik ook leuk.Waarom vind je dat zo leuk?Natuurkunde vind ik leuk want dat heeft ook te maken met geschiedenis, de big bang enzo.Als ik dan naar de hemel kijk is het net of ik terug in de tijd ga dat kan ik echt spectaculair vinden!

Welk soort kamp vind je het leukst?OKA, lekker in de zomer enzo.Wat vind je van Joris?Heel leuk en schattig.Wat vind je het leukst aan kamp?

Dat Axel mee is!!!Wat vind je van het eten op kamp?De pannenkoeken vond ik niet zo lekker, en de spaghet-ti… nou ja, die was te doen.Heb je een telescoop?Niet meer.

Als ik dan naar de hemel kijk is het net of ik terug in de tijd

• 5 Dingen die je een keer gedaan moet hebben

16 Universum 4 2009

Top 5

5 Dingen die je een keer gedaan moet hebben

door Ruben van Moppes

Een onver-bleekte

sterrenhemel

Je staat ergens in Utrecht, het is een heldere nacht. Je ziet de Grote Beer en

een paar heldere sterren aan de hemel, maar meer ook niet. Er is zoveel licht van

straatlantaarns en buren dat de sterren erbij verbleken. De JWG-kampen zijn op plaatsen

waar het al een stuk donkerder is. Brabant en vooral Twente zijn in Nederland mooie plekken voor een zwarte hemel, waar je met een beetje moeite de zwakke Andromedanevel zwak ziet oplichten... En je beseffen dat je iets ziet dat twee miljoen lichtjaar bij je vandaan staat is best machtig! Maar toch, de horizon is niet echt zwart, want de lichten van Enschede of Helmond doen ook hier nog hun schadelijke werk. Tijd om naar het buiten-land te gaan dus. Zuid-Frank-rijk is prachtig, maar beter kun je nog verder gaan: Er zijn prachtige verhalen over de hemel in Zuid-Afrika, boven op de bergen in Hawaii, of in de heuvels van het Zuider-eiland van Nieuw-Zeeland.

Zuid-Afrika en Nieuw-Zeeland hebben nog iets

bijzonders: Je bent er op het zuidelijk half-

rond en kunt heel andere sterren

zien dan we hier zien.

33333Je staat ergens in Utrecht, het is een 3Je staat ergens in Utrecht, het is een heldere nacht. Je ziet de Grote Beer en 3heldere nacht. Je ziet de Grote Beer en

een paar heldere sterren aan de hemel, 3een paar heldere sterren aan de hemel, maar meer ook niet. Er is zoveel licht van 3maar meer ook niet. Er is zoveel licht van

straatlantaarns en buren dat de sterren erbij 3straatlantaarns en buren dat de sterren erbij verbleken. De JWG-kampen zijn op plaatsen 3verbleken. De JWG-kampen zijn op plaatsen

waar het al een stuk donkerder is. Brabant en 3waar het al een stuk donkerder is. Brabant en vooral Twente zijn in Nederland mooie plekken voor 3vooral Twente zijn in Nederland mooie plekken voor een zwarte hemel, waar je met een beetje moeite de 3een zwarte hemel, waar je met een beetje moeite de zwakke Andromedanevel zwak ziet oplichten... En je 3zwakke Andromedanevel zwak ziet oplichten... En je beseffen dat je iets ziet dat twee miljoen lichtjaar bij je 3beseffen dat je iets ziet dat twee miljoen lichtjaar bij je vandaan staat is best machtig! Maar toch, de horizon is 3vandaan staat is best machtig! Maar toch, de horizon is niet echt zwart, want de lichten 3niet echt zwart, want de lichten van Enschede of Helmond doen 3van Enschede of Helmond doen ook hier nog hun schadelijke 3ook hier nog hun schadelijke werk. Tijd om naar het buiten-

3werk. Tijd om naar het buiten-land te gaan dus. Zuid-Frank-

3land te gaan dus. Zuid-Frank-rijk is prachtig, maar beter

3rijk is prachtig, maar beter kun je nog verder gaan: Er zijn

3kun je nog verder gaan: Er zijn prachtige verhalen over de

3prachtige verhalen over de

33werk. Tijd om naar het buiten-

3werk. Tijd om naar het buiten-

3Ringen van Sa-

turnus door een grote telescoop

Saturnus, de koningin van ons zonnestelsel, heeft die beroemde ringen. De komende jaren kun je Saturnus in de lente en begin van de zomer vinden in het sterrenbeeld Leeuw als een heldere ster. Met een goede verrekijker kun je proberen de ringen te zien. Met een telescoop zie je ze zeker. Prachtig zie je het geringde bolletje in de lucht zweven. Ken

je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een paar aanwezig. Zeker als je meegaat op Sirenekamp, daar staat een kij-ker met een spiegel van 40 centi-meter. Het plaatje dat je dan ziet, blijft echt voor altijd op je netvlies

gebrand! Maar... dit jaar heb je net even pech, want we kijken

precies tegen de zijkant van de ringen aan en dan zie

je ze niet.55555goede verrekijker kun je proberen de ringen te zien. Met een telescoop 5goede verrekijker kun je proberen de ringen te zien. Met een telescoop zie je ze zeker. Prachtig zie je het geringde bolletje in de lucht zweven. Ken 5zie je ze zeker. Prachtig zie je het geringde bolletje in de lucht zweven. Ken

je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een 5je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een 5je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een 5je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een 5je niemand met een telescoop? Ga eens mee op JWG-kamp, daar zijn er altijd wel een paar aanwezig. Zeker als je meegaat 5paar aanwezig. Zeker als je meegaat paar aanwezig. Zeker als je meegaat 5paar aanwezig. Zeker als je meegaat paar aanwezig. Zeker als je meegaat 5paar aanwezig. Zeker als je meegaat paar aanwezig. Zeker als je meegaat 5paar aanwezig. Zeker als je meegaat op Sirenekamp, daar staat een kij-5op Sirenekamp, daar staat een kij-op Sirenekamp, daar staat een kij-5op Sirenekamp, daar staat een kij-op Sirenekamp, daar staat een kij-5op Sirenekamp, daar staat een kij-op Sirenekamp, daar staat een kij-5op Sirenekamp, daar staat een kij-ker met een spiegel van 40 centi-5ker met een spiegel van 40 centi-ker met een spiegel van 40 centi-5ker met een spiegel van 40 centi-ker met een spiegel van 40 centi-5ker met een spiegel van 40 centi-ker met een spiegel van 40 centi-5ker met een spiegel van 40 centi-meter. Het plaatje dat je dan ziet, 5meter. Het plaatje dat je dan ziet, meter. Het plaatje dat je dan ziet, 5meter. Het plaatje dat je dan ziet, meter. Het plaatje dat je dan ziet, 5meter. Het plaatje dat je dan ziet, meter. Het plaatje dat je dan ziet, 5meter. Het plaatje dat je dan ziet, blijft echt voor altijd op je netvlies 5blijft echt voor altijd op je netvlies

gebrand! Maar... dit jaar heb je 5gebrand! Maar... dit jaar heb je 5net even pech, want we kijken 5net even pech, want we kijken precies tegen de zijkant van 5precies tegen de zijkant van

de ringen aan en dan zie 5de ringen aan en dan zie je ze niet.5je ze niet.5555gebrand! Maar... dit jaar heb je 5gebrand! Maar... dit jaar heb je 555555555555net even pech, want we kijken 5net even pech, want we kijken

precies tegen de zijkant van 5precies tegen de zijkant van de ringen aan en dan zie 5de ringen aan en dan zie

je ze niet.5je ze niet.5555de ringen aan en dan zie 5de ringen aan en dan zie je ze niet.5je ze niet.55555blijft echt voor altijd op je netvlies 5blijft echt voor altijd op je netvlies

gebrand! Maar... dit jaar heb je 5gebrand! Maar... dit jaar heb je 5net even pech, want we kijken 5net even pech, want we kijken precies tegen de zijkant van 5precies tegen de zijkant van

de ringen aan en dan zie 5de ringen aan en dan zie je ze niet.5je ze niet.

Mete-oren

kijken met vriendenAls je een vallende ster (meteoor) ziet, mag

je een wens doen! En als je de wens doet voordat het licht is uitgedoofd, dan komt ie uit. Maar je mag

het niet verder vertellen. Toch? Een goed moment om vallende sterren te zien is rond 12 augustus. Voor een erg

leuke manier om aan sterrenkunde te doen is het volgende nodig:

vakantieeen warm land, niet in de buurt van een grote stadeen paar (JWG) vriendeneen oud maar nog wel zacht matrasslaapzaketen en drinken een grasveldje

Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer

verder met die mop over de Belgen die met een raket naar de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij

gaan natuurlijk ’s nachts!)4444prachtige verhalen over de 4prachtige verhalen over de hemel in Zuid-Afrika, boven 4hemel in Zuid-Afrika, boven op de bergen in Hawaii, of in 4op de bergen in Hawaii, of in op de bergen in Hawaii, of in 4op de bergen in Hawaii, of in op de bergen in Hawaii, of in 4op de bergen in Hawaii, of in op de bergen in Hawaii, of in 4op de bergen in Hawaii, of in de heuvels van het Zuider-4de heuvels van het Zuider-de heuvels van het Zuider-4de heuvels van het Zuider-de heuvels van het Zuider-4de heuvels van het Zuider-de heuvels van het Zuider-4de heuvels van het Zuider-eiland van Nieuw-Zeeland. 4eiland van Nieuw-Zeeland. eiland van Nieuw-Zeeland. 4eiland van Nieuw-Zeeland. eiland van Nieuw-Zeeland. 4eiland van Nieuw-Zeeland. eiland van Nieuw-Zeeland. 4eiland van Nieuw-Zeeland.

Zuid-Afrika en Nieuw-4Zuid-Afrika en Nieuw-44444444op de bergen in Hawaii, of in 4op de bergen in Hawaii, of in 43

433

433

433

43

prachtige verhalen over de

3prachtige verhalen over de 4prachtige verhalen over de

3prachtige verhalen over de

3433

43

R

4Ringen van Sa-

4ingen van Sa-turnus door een

4turnus door een

44Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-4Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-4Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-4Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-4Leg je matras neer op het grasveldje, kruip in je slaapzak en ga lek-ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor 4ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor 4ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor 4ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor 4ker sterke verhalen aan elkaar vertellen. En zodra er een meteoor overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer 4overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer 4overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer 4overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer 4overvliegt roep je allemaal “WOOOWWWW!” en ga je weer

verder met die mop over de Belgen die met een raket naar 4verder met die mop over de Belgen die met een raket naar verder met die mop over de Belgen die met een raket naar 4verder met die mop over de Belgen die met een raket naar verder met die mop over de Belgen die met een raket naar 4verder met die mop over de Belgen die met een raket naar verder met die mop over de Belgen die met een raket naar 4verder met die mop over de Belgen die met een raket naar de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij 4de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij 4de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij 4de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij 4de zon willen gaan. (Dat is toch veel te heet? Ja, maar wij

gaan natuurlijk ’s nachts!)4gaan natuurlijk ’s nachts!)

5Stargazing door Melissa Egan

• 5 Dingen die je een keer gedaan moet hebben

Universum 4 2009 17

1

Astronaut zijn

Je wilt naar beneden kijken, maar waar is dat eigenlijk? Je bent gewichtloos dus “boven” en “beneden” zijn heel rare dingen

geworden ineens. Beneden, dat is waar de aarde is. De aarde, jouw thuis, is een blauwe bol die als een trouwe kameraad op je zal wachten. Terwijl je rond-

zweeft, hangt de maan boven je, ongeveer even groot als de aarde. Als je missie goed gaat, mag je over een paar maanden op de maan rondlopen. Reuzensprongen maken!

Interessant onderzoek doen naar diepe maanlagen! Wat zul je daar ontdekken?

Honderd jaar geleden was gewichtsloos om de aarde draaien iets wat waarschijnlijk nooit zou lukken. Je was al heel erg rijk en gelukkig als je in een vliegtuig kon vliegen. Nu vliegt iedereen de halve wereld over en zijn er steeds meer veel te rijke mensen die een rondje om de aarde draaien. Wie weet maken we het nog mee dat over 50 jaar iedereen de ruimte in kan!

Wil je toch alvast een klein beetje het gevoel van gewichtsloosheid ervaren? Ga naar het zwembad, haal diep adem en laat je in het diepe zakken. Je zult merken dat je niet zinkt, maar in het water kunt blijven zweven, net als astronauten. Echte astronauten oefe-nen om die reden vaak in het water. Niet gewichtsloos, maar ook erg leuk is het om een keer naar de Euro Spacecenter (in België) te gaan, daar kun je zelf in aparte apparaten zitten waarin je testjes kunt doen het is om als gewichts-loze opdrachten te doen. Een andere optie is het Noordwijk Space Expo, waar ruimteschepen

in de juiste grootte zijn nagebouwd.

1111waarschijnlijk nooit zou lukken. Je was al heel erg rijk en gelukkig als 1waarschijnlijk nooit zou lukken. Je was al heel erg rijk en gelukkig als je in een vliegtuig kon vliegen. Nu vliegt iedereen de halve wereld over 1je in een vliegtuig kon vliegen. Nu vliegt iedereen de halve wereld over en zijn er steeds meer veel te rijke mensen die een rondje om de aarde 1en zijn er steeds meer veel te rijke mensen die een rondje om de aarde draaien. Wie weet maken we het nog mee dat over 50 jaar iedereen de 1draaien. Wie weet maken we het nog mee dat over 50 jaar iedereen de

Wil je toch alvast een klein beetje het gevoel van gewichtsloosheid 1Wil je toch alvast een klein beetje het gevoel van gewichtsloosheid ervaren? Ga naar het zwembad, haal diep adem en laat je in het 1ervaren? Ga naar het zwembad, haal diep adem en laat je in het diepe zakken. Je zult merken dat je niet zinkt, maar in het water 1diepe zakken. Je zult merken dat je niet zinkt, maar in het water kunt blijven zweven, net als astronauten. Echte astronauten oefe-1kunt blijven zweven, net als astronauten. Echte astronauten oefe-nen om die reden vaak in het water. Niet gewichtsloos, maar 1nen om die reden vaak in het water. Niet gewichtsloos, maar ook erg leuk is het om een keer naar de Euro Spacecenter (in 1ook erg leuk is het om een keer naar de Euro Spacecenter (in België) te gaan, daar kun je zelf in aparte apparaten zitten 1België) te gaan, daar kun je zelf in aparte apparaten zitten waarin je testjes kunt doen het is om als gewichts-1waarin je testjes kunt doen het is om als gewichts-loze opdrachten te doen. Een andere optie is het 1loze opdrachten te doen. Een andere optie is het loze opdrachten te doen. Een andere optie is het 1loze opdrachten te doen. Een andere optie is het loze opdrachten te doen. Een andere optie is het 1loze opdrachten te doen. Een andere optie is het loze opdrachten te doen. Een andere optie is het 1loze opdrachten te doen. Een andere optie is het Noordwijk Space Expo, waar ruimteschepen 1Noordwijk Space Expo, waar ruimteschepen Noordwijk Space Expo, waar ruimteschepen 1Noordwijk Space Expo, waar ruimteschepen

11 juli 2010, Frans Polynesie (Stille Oceaan)13 november 2012, Noord Australië3 november 2013, Afrika20 maart 2015, Faeröer Eilanden (tussen Schotland en IJsland)9 maart 2016, Indonesië

Een totale zonsverduisteringMidden op de dag begint het lang-

zaam te schemeren, vogels vliegen terug naar hun nest. Met je eclipsbrilletje zie je hoe de maan beetje bij beetje de zon verduistert. Met nog een paar minuten zonlicht

voor de boeg zie je hier en daar vreemde schaduwen om je heen dansen. De laatste restjes zonlicht worstelen zich langs de maan en in de verte zie je de schaduw van de maan op je af stormen. De werkelijk

fl onkerende diamanten ring verschijnt, je zet je brilletje af, en in notime is het ineens donker. De corona van de zon straalt je tegemoet, de helderste sterren en Mercurius verschijnen naast de zon, de gehele horizon is een grote

zonsondergang en zonsopkomst tegelijk. Je pakt je verrekijker en ziet paarse protuberansen achter het zwarte vlekje het heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt,

nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt.

Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat

hieronder. Zorg voor goed weer.2222222222222222222zaam te schemeren, vogels vliegen terug naar hun nest. Met je eclipsbrilletje 2zaam te schemeren, vogels vliegen terug naar hun nest. Met je eclipsbrilletje

zie je hoe de maan beetje bij beetje de zon verduistert. Met nog een paar minuten zonlicht 2zie je hoe de maan beetje bij beetje de zon verduistert. Met nog een paar minuten zonlicht voor de boeg zie je hier en daar vreemde schaduwen om je heen dansen. De laatste restjes zonlicht 2voor de boeg zie je hier en daar vreemde schaduwen om je heen dansen. De laatste restjes zonlicht

worstelen zich langs de maan en in de verte zie je de schaduw van de maan op je af stormen. De werkelijk 2worstelen zich langs de maan en in de verte zie je de schaduw van de maan op je af stormen. De werkelijk fl onkerende diamanten ring verschijnt, je zet je brilletje af, en in notime is het ineens donker. De corona van de 2fl onkerende diamanten ring verschijnt, je zet je brilletje af, en in notime is het ineens donker. De corona van de

zon straalt je tegemoet, de helderste sterren en Mercurius verschijnen naast de zon, de gehele horizon is een grote 2zon straalt je tegemoet, de helderste sterren en Mercurius verschijnen naast de zon, de gehele horizon is een grote zonsondergang en zonsopkomst tegelijk. Je pakt je verrekijker en ziet paarse protuberansen achter het zwarte vlekje het 2zonsondergang en zonsopkomst tegelijk. Je pakt je verrekijker en ziet paarse protuberansen achter het zwarte vlekje het

heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, 2heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, 2heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, 2heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, 2heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, 2heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, 2heelal in schieten. Een paar minuten ben je volledig in de ban van wat er daarboven gebeurt. De diamanten ring verschijnt, nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt. 2nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt. nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt. 2nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt. nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt. 2nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt. nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt. 2nu aan de andere kant en trillend en zwetend besef je dat je een wonder hebt meegemaakt.

Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-2Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-2Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-2Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-2Deze ervaringen kunnen de oudere JWG’ers zich van de zonsverduistering van 1999 nog zeker herinneren. De zonsverduis-teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de 2teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de 2teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de 2teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de 2teringskampen in Roemenië en Luxemburg zaten overvol, er werd de zonnedans gedanst, iedereen omhelsde elkaar en de volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat 2volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat 2volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat 2volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat 2volgende zonsverduisteringsreis werd alvast maar gepland. Onvergetelijk. Een lijstje met de volgende verduisteringen staat

• Met de kijker op jacht

18 Universum 4 2009

Met De Kijker Op JachtDoor: Patrick Keller en Alke van der Kloet

Nu de nachten steeds langer zijn kijken we uit op helder waarneem-weer. Ondertussen kan je even bijlezen wat er zoal allemaal te zien is komende periode. De zo-mermaanden zijn dan wel voor-bij maar de zomersterrenbeelden zijn nog steeds aan de hemel te vinden. Hoog aan de hemel staan nu de sterrenbeelden Zwaan en Lier. Op donkere plekken is dui-delijk de Melkweg te zien die door deze sterrenbeelden loopt, langs Cassiopeia richting de Stier.

Mars

In het sterrenbeeld de Kreeft staat de planeet Mars. Deze

is duidelijk te zien als een oranje ster. Mars blijft tot aan de ochtend zichtbaar. Op 13 september is er een samenstand tussen de maan en Mars. Dit wordt ook wel een conjunctie genoemd. Het woord conjunctie komt van het woord coniunctio wat een Latijns voegwoord is dat woorden verbindt. 's Ochtends voordat het licht wordt is deze con-junctie te zien in het zuidoosten. De maan is op dat moment in zijn laatste kwartier. Met het blote oog is duidelijk de roodoranje kleur van Mars te zien. Met een kleine telescoop worden al gauw donkere gebieden op de planeet zichtbaar. Onder gunstige omstan-digheden en met een hoge vergroting is het zelfs mogelijk dat de poolkap zichtbaar is. Voor de mensen die van een uitdaging houden, is het leuk om te proberen om de manen van Mars te gaan waarnemen. Een telescoop met een diameter van 25cm is wel aanbe-volen. Het waarnemen van de manen wordt gehinderd door de helderheid van Mars ten opzichte van de manen.

JupiterJupiter is de hele avond zicht-baar in het zuiden in het ster-

renbeeld Steenbok. De planeet is dui-delijk te zien met het blote oog als een heldere ster. Met behulp van een sterke verrekijker of een kleine telescoop zijn er al wolkenbanden zichtbaar. De stabiliteit van de lucht is erg belangrijk om de details goed te kunnen zien. De stabiliteit van de lucht wordt ook wel de seeing genoemd. Met een slechte seeing lijken de sterren te gaan twinkelen. Dit

wordt veroorzaakt door luchtstromingen en temperatuurverschillen in de lucht. Bij heldere nachten als de lucht droog is, is de seeing beter. Er kan dan met een hogere vergroting worden gewerkt, waardoor meer details te zien zijn. Dui-delijk bij Jupiter is ook te zien, dat de planeet is afgeplat. De planeet is breder dan dat hij hoog is. De vier grootste manen van Jupiter zijn met een tele-scoop goed zichtbaar. Als je meerdere dagen achter elkaar naar Jupiter kijkt, dan is duidelijk dat de vier manen om de planeet heen draaien. Regelmatig trek-ken de schaduwen van de planeten over het oppervlak van Jupiter heen. Dit is dan te zien als zwarte vlekjes die over de planeet heen bewegen. Op 24 september trekt de schaduw van Ganymedes over Jupiter heen . Dit is te zien van 20.36u tot 00.25u. Een grote telescoop is wel noodzakelijk.

Neptunus

Als je toch naar Jupiter kijkt neem dan even de tijd om te

kijken of je Neptunus kunt vinden.

Neptunus is iets te zwak om met het blote oog te zien. Al kun je hem wel zien met een verrekijker of een kleine telescoop net zoals bij de manen van Jupiter. Doordat er zo weinig licht van Neptunus in jouw ogen valt als je hem gaat waarnemen, zie je hem ook niet als opvallende “ster” zoals bij Mars het geval is.

Lyra & CygnusNu we alle planeten gehad heb-ben die te zien zijn gaan we over

op de het sterrenbeelden.Hoog in het zuiden staan de sterrenbeel-den zwaan en lier. In de sterrenbeelden zijn veel leuke nevels en dubbelster-ren. De Noord-Amerikanevel ligt links van Deneb. Deneb is de helderste ster uit het sterrenbeeld en vormt samen met de sterren Wega (Lier) en Altair (Arend) de zomerdriehoek. Dit zijn 3 van de helderste sterren en zijn vaak al zichtbaar als het begint te schemeren. De Noord-Amerikanevel is een grote gaswolk en kan met een verrekijker of soms met het blote oog worden bekeken.

Een telescoop is niet geschikt. De nevel is zo groot dat je met een telescoop door de nevel heen kijkt. De sterrenhoop M29 staat vlak onder de centrale ster van de Zwaan. Met een kleine telescoop en een

Mars

• Met de kijker op jacht

Universum 4 2009 19

lage vergroting zijn er al veel sterren in de hoop te zien. De ringnevel (M57) staat in het sterrenbeeld de Lier. De ringnevel is een restant van een supernova. Duidelijk is de ronde vorm van de nevel te zien. Hij is gemakke-lijk te vinden omdat hij recht tussen de 2 onderste sterren van de Lier staan. Doordat hij hoog aan de hemel staat kan het kijken met een telescoop problemen geven. Beter is te wach-ten tot dat hij lager aan de horizon staat. De kop van de zwaan is de ster Albireo. Als je met een verrekijker naar deze ster kijkt dan zie je dat het eigenlijk een dubbelster is. Beide sterren hebben duidelijk een andere kleur. De bovenste ster is helder blauw en de onderste ster is geel.

PegasusHoog aan de hemel zie je een groot vierkant. Dit vierkant

wordt ook wel de Herfstvierkant van Pegasus genoemd. Als je hiernaar kijkt, kijk je stiekem al naar twee sterrenbeelden in plaats van één. De ster in de linkerbovenhoek is name-lijk stiekem een ster die hoort bij het sterrenbeeld Anderomeda. Als je een lijn trekt tussen de twee rechter ster-ren van dit vierkant kom je ongeveer halverwege een zwak sterretje tegen. Dit is 51 Pegasi. Deze ster lijkt op onze zon en hiervan heeft men in 1995 ontdekt dat er een planeet omheen draait! M15 is een mooie bolhoop aan de rand van Pegasus. Hij is niet zo gemakkelijk te vinden als M13. Als dit niet gelijk lukt met je telescoop kun je het altijd eerst proberen met een verrekijker voordat je gaat zoeken met je zoeker. Als je de lijn van Delta naar Epsilon doortrekt zit je al snel in het gebied waar M15 te vinden is. Heb je hem gevonden? Zie je ook afzon-derlijke sterren aan de rand van de bolhoop? Dit moet kunnen met een 10cm telescoop. Als dit niet zo is kan het wezen dat je op een plek waar-neemt met veel lichtvervuiling of is het niet zo’n goede waarneemnacht.Er zijn ook wat sterrenstelsel in Pe-gasus, maar deze zijn wel erg zwak.

Voor de kleinere telescopen zijn deze dus al wat lastiger. NGC 7331 is vanaf een donkere plek wel de moeite waard, ook met de kleinere telescopen die kleiner zijn dan 10cm kun je een poging wagen. NGC 7331 is een spiraalstelsel waar we vanaf de zijkant tegenaan kijken vanaf ongeveer dezelfde hoek als bij de Andromedanevel. De Andromedanevel is het sterrenstelsel in Andromeda die je met het blote oog kunt zien.

StierHet ster-renbeeld

Stier komt half oktober tegen een uur of negen op. Het sterrenbeeld is gemakkelijk te vinden en te herkennen door twee open ster-renhopen die in dit sterrenbeeld staat die je met gemak met het

blote oog kunt waarnemen. De kop van de stier zit ongeveer in het midden van het sterrenbeeld. Deze kop is één van deze sterrenhopen en deze groep sterren

worden de Hyaden genoemd. De rode reus in de kop van de stier heet Alde-baran, deze ster hoort niet bij de open sterrenhoop maar deze staat ervoor. De Hyaden staan ruim twee keer zo ver weg. De Hyaden is een mooi voorbeeld van een open sterrenhoop die er heel mooi uitziet met een verrekijker. Al valt er met een lage vergroting met een kleine telescoop ook heel wat moois te zien. De Hyaden is een hele grote open sterrenhoop. Ze omspant bijna 6° aan de hemel. Ter vergelijking: dit is onge-veer twaalf keer zo groot als de volle maan! Het sterrenbeeld Stier bevat ook verschillende dubbelsterren de makke-lijkste is wel θ1,2 (θ1 en θ2) Tauri. Deze twee sterren kun je als je heel goed kijkt al zónder telescoop onderscheiden van elkaar. Maar ook σ1,2 en κ1,2 Tauri zijn zeker de moeite waard.De ander open sterrenhoop is het Zevengesternte ook wel bekend als de Pleiaden, M45 ofwel NGC22. Dit is een open sterrenhoop met zes heel heldere sterren en daaromheen wat kleinere sterren. M45 staat wat hoger aan de hemel en is vaak het eerste wat je opvalt als je het sterrenbeeld de stier ziet opkomen. De Pleiaden beslaan niet zo’n groot deel van de nachtelijke hemel als de Hyaden, maar is nog steeds zo groot dat het vier maal zoveel ruimte inneemt

Jupiter

Ter vergelijking: dit is ongeveer twaalf keer zo groot als de volle maan!

• Met de kijker op jacht

20 Universum 4 2009

ofwel gerefl ecteerd wordt, heet dit type nevel refl ectienevel.

In het jaar 1054 zagen Chinese astrono-men een heel heldere nieuwe ster aan de hemel staan. Deze ster werd zó helder

dat ze zelfs 23 dagen lang overdag zicht-baar was! Na 653 dagen, dat is ruim anderhalf jaar, werd de ster zo zwak dat ze ook 's nachts niet meer te zien was. Tegenwoordig weten we dat de Chinezen in 1054 een stervende ster zagen. Zo'n stervende ster heet ook wel een super-nova. Vlakbij het einde van de onderste hoorn van de Stier bevindt zich dit supernovarestant. Dit is M1 ofwel de Krabnevel. Een supernovarestant is een overblijfsel van een ster die het laatste beetje “leven” uit zich blaast. M1 heeft zijn naam de Krabnevel te danken aan het feit dat de Ierse astronoom Lord Rosse het deed denken aan een krab. De Krabnevel is bij lage vergroting al te zien in een 10cm telescoop, maar komt pas echt goed tot zijn recht in een (veel) grotere telescoop.

Neem bij het waarnemen de tijd om goed door de telescoop te kijken. Het duurt zo’n twintig minuten voor je ogen zich hebben aangepast. Langzaam zullen er steeds meer details zichtbaar worden. Probeer te omschrijven wat je ziet of maak een tekening. Vraag je zelf af wat je nu precies ziet. Wat voor structuren zijn er? Zijn bepaalde delen helderder of juist donkerder? Misschien zijn er ook meerdere kleuren te zien. Bekijk het zelfde object op meerdere dagen. Zie je elke dag het zelfde, of zit er

aan de hemel als de volle maan. Om de Pleiaden zijn gaswolken te zien die om de sterren heen zitten. Voordat deze open sterrenhoop er was waren er op die plek namelijk alleen gaswolken. Deze gaswolken waren dikker dan ze nu zijn.

Doordat er zoveel gas was werd het gas onderling tot elkaar aangetrokken door de zwaartekracht waardoor er uiteinde-lijk een ster kon ontstaan. De gaswolken die je nu ziet zijn dus de overblijfselen van de ‘kraamafdeling’ van de Pleiaden. De nevels zijn blauw, omdat blauw licht

makkelijker weerkaatst dan rood of geel licht en de sterren van de Pleiaden hebben érg veel blauw licht. Met een 15 cm telescoop of groter zijn deze wolken vanaf heel donkere plekken te zien. Om-dat het licht door de nevels weerkaatst

iets verschil in de waarnemingen? Als je met meerdere personen het zelfde object bekijkt, kan je ook de waarnemin-gen met elkaar vergelijken. Sommige personen hebben misschien wel andere dingen gezien.

Je kunt je waarnemingen opsturen of mailen naar:

Waarneem Commissie JWGJeffrey BoutBolder 8 9732 PA Groningen

jeffreybout@gmail.com

Kom naar De Nacht van de Nacht

Kom naar de 5e Nacht van de Nacht op zaterdag 24 oktober 2009 en geniet van de pracht van een donkere nacht.De Nacht van de Nacht vraagt aan-dacht voor het behoud van de donkere nacht. Tijdens activiteiten door het hele land kunt u op stap in het duister. Verhalen bij het kampvuur, op zoek naar nachtdieren, varen in het sche-merdonker, of workshops nachtfoto-grafi e, er is te veel om op te noemen.Kom genieten van onze dierbare duis-ternis op zaterdag 24 oktober 2009. Klik op de landkaart rechts voor een overzicht van alle activiteiten bij u in de buurt.De Nacht van de Nacht is een initiatief van De Provinciale Milieufederaties en Stichting Natuur en Milieu.

• De missie naar Lapus

Universum 4 2009 21

derhouden ze via de op Lapus aanwezige zenders en die uit het ruimteschip natuurlijk.

Zonder problemen met de lancering gehad te hebben, komen Scott en

Jean na een kleine 5 uur in het Andromeda-stelsel aan. Omdat de Lapi de poort naar het Virgo-cluster open hebben gezet, wordt er niet getreuzeld en worden ze over de compu-ter gelijk doorgeleid zonder ook maar iets of iemand te zien. Terugdenkend aan deze ervaring weet Scott nog goed dat hij aan het twijfelen werd gebracht over de missie, al leek Jean zich af te sluiten van de buitenwereld, inclusief hem. Als ze toen nog maar te-rug hadden gekund…

Na een trip van meer dan 10 uur door een galac-tische tunnel leek de

wereld totaal op te gaan in het niets; bijna waren ze in slaap geschommeld, toen alle appa-ratuur op tilt sloeg. Er werd ineens van alles geregistreerd, uit het niets. Naar buiten kij-kend was het Jean die als eer-ste Lapus waarnam, waarop ze driftig aan het tekenen sloeg om de eerste indruk in de PC te zetten en terug te sturen naar de Aarde nu ze dat uit hun eigen schip nog konden.

Het schip begon vaart te minderen en de planeet werd steeds groter, het

blijft toch altijd een machtig gezicht om een planeet vanuit de ruimte te zien. Deze deed uiterlijk zeker niet onder voor de ons bekende planeten, met een geel-bruinige gloed en meerdere zichtbare manen.

Het schip minderde vaart en achter hen ging de poort naar de galac-

tische tunnel dicht. Het zou nog wel even duren voordat ze daadwerkelijk op Lapus zouden landen, en dit waren misschien wel de spannendste momenten van de hele reis. Hier begon de bestudering van Lapus door de mensheid. Ze beseften zich dat ze vanaf nu op de Lapi en zichzelf aange-wezen waren.op de Lapi en zichzelf aange-

Door: Jeroen Brink

De missie naar LapusDeel I: Door de tunnel

22-24 januari 2525

Met meer vragen en opdrachten dan ant-woorden komen Scott

en Jean de briefing uit; de missie heeft niet alleen als doel om de Lapi te leren ken-nen, hoge heren op de Aarde zijn ook bang dat de Lapi niet alleen vriendschappelijke be-doelingen hebben. Hun taak wordt dus niet alleen het ken-nismaken met de Lapi en het bestuderen van hun techniek, maar tegelijkertijd ook het bespioneren van hun gasthe-ren en proberen zwakke plek-ken van de Lapi te ontdekken. Scott en Jean zullen dus op creatieve manieren moeten proberen hier iets over te we-ten te komen, zonder de aan-dacht en argwaan van de Lapi te wekken en op die manier de uitwisseling al na hun eigen bezoek te beëindigen.

Op zich begreep Scott wel dat dit niet al ruim van tevoren gemeld was, als

zoiets naar buiten komt staat natuurlijk gelijk de relatie met de Lapi op het spel. Aan de an-dere kant baalde hij ervan dat ze nu, ruim een dag voor het vertrek, nog een verandering van de missie krijgen. En wat voor één! De minister van Bui-tenaardse Zaken was speciaal naar de briefing in het hoofd-kantoor van ISO – de ruimte-vaartdienst – gekomen om hen op het hart te drukken uiterst voorzichtig te zijn.

Met alle faciliteiten die in het kantoor van de ISO aanwezig waren,

moest er een gewijzigd plan gemaakt worden. Maar wel al-leen in de hoofden van Scott en Jean, dit mocht natuurlijk niet op papier komen te staan. Ze werden de gehele middag met rust gelaten om zich zo goed mogelijk voor te kunnen bereiden op de missie en een goede strategie te verzinnen. Nu hadden ze nog beschikking over alles, na het eten gaan ze de klimaatruimte in, hier staat alleen een PC met wat

data, niet eens alle bekende gegevens over de Lapi.

Na een onrustige nacht ging de wekker veel te vroeg; beiden waren

natuurlijk in goede conditie, maar naarmate de reis dich-terbij kwam werd de spanning toch duidelijk groter en gro-ter. Eerst maar eens wennen aan dat licht de hele dag en de rook/mist die in de kli-maatruimte hing. Ze hadden er allebei al een aantal weken doorgebracht, maar die ene dag die ze nu hadden om zich weer aan te passen aan de om-standigheden op Lapus was duidelijk nodig, zo niet te wei-nig. Een beetje versuft van het slapen op minder zuurstof en een hogere luchtdruk gingen ze toch maar snel aan de slag; over 24 uur zaten ze immers in een capsule richting het Andromeda-stelsel en er was geen tijd meer om maar wat aan te rommelen.

Na het ontbijt bespraken Scott en Jean nogmaals de strategie voor hun

missie indien ze mogelijkhe-den zouden krijgen om de Lapi ook in hun eigen omgeving te observeren en hun techniek te doorgronden. ’s Middags begon de fysieke voorberei-ding: het testen van de pak-ken en uitrusting in de nieuwe omgeving, zoals ze dit ook in soortgelijke situaties op Lapus zouden moeten doen. Hierna gingen ze vroeg naar bed, een nacht goed slapen kan natuur-lijk nooit kwaad en morgen gaat net zo vroeg de wekker als vandaag.

Het was nog donker toen de wekker ging, maar zowel Scott als Jean

sprongen bijna hun bed uit van opwinding: over 3 uur zitten ze in de ruimte, als alles goed gaat zijn ze over iets meer dan een dag gearriveerd op Lapus! Snel de pakken aan, en op naar het vertrek. Even chec-ken of ze alle spullen ingepakt hebben: bijna geen elektro-nica, de meeste waarnemingen gaan met een ouderwets teken-pad-notitieblok. Contact on-

Wordt vervolgd...

• Hoe ver kun je kijken?

22 Universum 4 2009

Hoe ver kun je kijken?Door: Ruben van Moppes

Stel, het is prachtig weer en je staat op het strand, ergens bij de Noordzee. Heb je je wel eens afgevraagd of je Enge-land zou kunnen zien als het extreem helder weer zou zijn? Eventueel met een verrekijker of zelfs een telescoop? Helaas, Engeland ligt toch echt achter de horizon. Je kunt de zee niet meer dan 4 kilometer zien. Maar de windmolens die ze bij Egmond in zee hebben gezet,

die staan veel verder dan 4 kilometer en die kun je ook zien! Dat klopt, want

die molens zijn bijna 100 meter hoog. En 100 meter hoge objecten kun je tot 40 kilometer ver weg zien.

Zou je Engeland dan wel kunnen zien als er aan de Engelse kust een gigan-tische wolkenkrabber stond van 500

meter hoog? Nee, dat lukt ook al niet, want dan kun je niet verder kijken dan

80 kilometer en Engeland is toch echt ongeveer 250 kilometer verderop. Nog een poging: we gaan aan de Nederlandse en de Engelse kust een 500 meter hoge wolkenkrabber bouwen. Kun je dan

wel de andere fl at zien 250 kilometer verderop?

De Stelling van Pythagoras

Deze stelling maakt gebruik van een speciaal soort driehoeken. Je moet een driehoek hebben met een loodrechte hoek. Hoeken die niet recht zijn, zijn scherp of stomp, zie het plaatje. Verder moet je weten wat een kwadraat is. Een kwadraat is een getal keer zichzelf. Dus het kwadraat van 4 is 16, want 4 keer 4 is 16. Het kwadraat van 5 is dus 5 keer 5 = 25. Het omge-keerde van een kwadraat noemen we de wortel. Daarom is 4 de wortel is van 16. Ook is 5 de wortel van 25. De wortel van 20, ligt ergens tussen de 4 en de 5. Met een rekenmachine kun je uitrekenen dat de wortel van 20 gelijk is aan 4,47.

Een driehoek heeft niet alleen drie hoeken, maar ook drie zijkanten. In een driehoek met een rechte hoek heb je een lange zijde (LZ) en twee kortere zijden (KZ1 en KZ2). De stelling luidt nu:

Het kwadraat van KZ1 + het kwadraat KZ2 = het kwadraat van LZ.

Stel je hebt een driehoek met een loodrechte hoek. KZ1 is 3 centimeter en KZ2 is 4 centimeter. Het kwadraat van KZ1 is dan 9 en het kwadraat van KZ2 is 16. Het kwadraat van LZ is dan 9 + 16 = 25. LZ is dan weer de wortel van 25, en dat is 5.

Om uit te rekenen hoe ver je kunt kijken, dan moet je twee keer Pythagoras gebruiken. Hieronder is aangegeven wat de ver-schillende zijkanten in de berekening zijn.

1: (LZ 1e driehoek) straal planeet + hoogte ogen waarnemer2: (KZ 1e driehoek) afstand tot horizon vanaf waarnemer3: (KZ 1e en 2e driehoek) straal planeet4: (KZ 2e driehoek) afstand van toren tot horizon5: (LZ 2e driehoek) straal planeet + hoogte toren

De afstand van jou tot het topje van de toren is dan de afstand van 2 + de afstand van 4.

• Hoe ver kun je kijken?

Universum 4 2009 23

U.F.O.’s, een bewijs voor buitenaards leven?door Klaas Huijbregts

Vorig jaar zag ik er nog één. We zaten voor de tent, in de dui-nen, in Denemarken. Het was net donker toen ineens een hel-der oranje licht aan de horizon verscheen. Met enorme snelheid trok het langs de hemelkoepel om aan de andere kant bij de ho-rizon weer onder te gaan. Geen twijfel over mogelijk: een U.F.O.!

U.F.O. of I.F.O.?

Zo spectaculair is het trouwens ook weer niet om een U.F.O. te zien. Iets voldoet namelijk al snel aan de voor-waarden. U.F.O. is namelijk alleen maar een afkorting. Het staat voor ‘Unidenti-fi ed Flying Object’, oftewel ‘Ongeïdenti-fi ceerd Ding in de Lucht’. In het Neder-lands zou je het dus over een O.D.I.L.

hebben. Alles wat vliegt en waarvan je

niet zo 1, 2, 3 weet wat het is, is in feite een U.F.O.; in ieder geval totdat je weet wat het wel is. Zo gauw je dat weet, ver-andert het van een U.F.O. in een I.F.O.: een ‘Identifi ed Flying Object’.

Heel veel vliegende voorwerpen die op het eerste gezicht U.F.O.’s lijken, blijken op het tweede gezicht I.F.O.’s (Identi-fi ed Flying Objects) te zijn. Er zijn veel voorbeelden van vliegende dingen die mensen voor U.F.O.’s aanzien: weerbal-lonnen, vallende sterren, vliegtuigen (vooral ‘s nachts) en satellieten. Vooral ’s nachts worden veel U.F.O.’s waarge-nomen. Denk maar eens aan de eerste keer dat je een vliegtuig zag terwijl je over een donkere landweg fi etste. Je kunt dan de vorm van het vliegtuig niet meteen zien, dus zie je alleen maar een aantal lichten. Dan is het toch handig als iemand je kan vertellen dat het een

Afbeelding: 14 april 1561, ‘U.F.O.’s’ boven Nürnberg in Duitsland afgebeeld op een gravure van Hans Glaser (bron: Wikipedia).

Met het computerprogramma Excel kun je eenvoudig uitrekenen hoe ver je nog net het topje van een toren kunt zien. In het plaatje staat wat je in een Excel sheet moet invullen. In cel C8 zie je dan hoe ver weg de toren mag staan dat je hem nog net kunt zien.

Dit plaatje is gemaakt met de Engelse Excel. Als je een Nederlandse Excel hebt, vervang "SQRT" dan voor "WOR-TEL". Let op, de afstanden die je in moet vullen zijn in kilometers. Als je op de grond staat, zijn je ogen ongeveer 1,50 meter hoog. De waarneemhoogte is dan dus 0,0015 kilometer. Wil je weten vanaf waar je de Domtoren in Utrecht kan zien? Die is 112 meter hoog, ofwel 0,112 kilometer.

Zoals je misschien weet, kun je op de maan of Mars veel minder ver kijken. De maan is immers kleiner. Door de straal van de maan (1738 kilometer) of Mars (3398 kilometer) in te vullen, kun je uit-rekenen hoe ver de horizon daar weg is.

De wat oudere JWG'ers die op school de Stelling van Pythagoras hebben gehad, zouden de formules in Excel moeten kunnen controleren! In het kaderstukje is de stelling ook nog een keer uitgelegd. De tekening kan helpen om de formules te controleren.

U.F.O.’s, een bewijs voor buitenaards leven?buitenaards leven?

Met het computerprogramma Excel kun je eenvoudig uitrekenen hoe ver je nog

1

• U.F.O's, een bewijs voor buitenaards leven?

24 Universum 4 2009

vliegtuig is. Een vermakelijk voor-beeld van U.F.O.’s die bij nader inzien I.F.O.’s bleken hoorde ik een aantal jaar geleden. Op de kermis bij mijn ouders gebruikte een kermisattractie voor het eerst schijnwerpers. De lichtkegels werden van veraf waargenomen, bij-voorbeeld door mensen die over donkere weggetjes naar de stad toe fi etsten. Een aantal schijnt de politie te hebben ge-beld dat zij lichtgevende vliegende scho-tels hadden gezien. Tsja, als je zoiets nog nooit gezien hebt, is het misschien niet eens zo’n vreemde gedachte.

Schutters uit Senegal

Zoals we iets verderop zullen zien zijn die vliegende schotels een relatief nieuw verschijnsel in de wereldgeschie-denis. Maar U.F.O.’s op zich zijn zeker niet nieuw. Ver terug in de geschiedenis waren er al meldingen van vreemde lich-ten of voorwerpen in de lucht. Kometen waren bijvoorbeeld een soort U.F.O.’s. Zij verschenen plotseling aan de sterren-hemel, zonder dat daar een verklaring voor was. Veel mensen zagen kometen als een slecht voorteken. In de Eerste Wereldoorlog (1914 tot 1919) waren ge-vechtsvliegtuigen een soort U.F.O.’s voor soldaten uit Senegal die in Franse dienst waren. Zij hadden nog nooit een vlieg-tuig gezien en dachten dat de vliegtuigen enorme roofvogels waren. Ze probeer-den hen af te leiden door stukken vlees in het veld te gooien.

Afbeelding: close encounter of the First kind op Ouderenkamp 2008

De vliegende schotels kwamen kort na de Tweede Wereldoorlog (1940 tot 1945) in beeld. In 1947 ontstond de zogenaam-de ‘U.F.O.-hype’ (men noemde het toen ‘U.F.O.-wave’). Er is sprake van een hype als de kranten en T.V. heel veel aandacht aan een onderwerp besteden en als veel mensen erover praten. Rond U.F.O.’s ontstond zo’n hype toen in 1947 voor het eerst de beroemde vliegende schotel werd ‘waargenomen’. Een Amerikaanse legerpiloot zag vlakbij Mt. Rainier, een berg in de staat Washington (in het noord-westen van de Verenigde Staten), negen schijfvormige U.F.O.’s rondvlie-gen. Hij omschreef hun snelheid als ‘formidabel’. Toen hij aan journalisten vertelde wat hij had gezien, doopte een verslaggever de U.F.O.’s tot ‘fl ying saucers’, vliegende schotels. Na Kenneth Arnold kwamen eind jaren ’40 van de vorige eeuw steeds meer mensen met verhalen over vliegende schotels.

Veel mensen denken bij het woord U.F.O.’s aan een gebeurtenis die ook in 1947 plaatsvond. Er stortte toen iets neer in het plaatsje Roswell, in New Mexico in de Verenigde Staten. Bij die crash werden U.F.O.’s voor het eerst in verband gebracht met buitenaardse wezens. Op het moment zelf dachten de meeste mensen trouwens dat het om een weerballon ging, hoewel in de plaatse-lijke media ook wel het woord vliegende schotel werd gebruikt. Pas jaren later (eind jaren ’70) werd een onderzoek uitgevoerd naar wat er werkelijk was

gebeurd in Roswell. De reden hiervoor was dat er verhalen waren dat er geen weerballon, maar een ruimteschip met buitenaardse wezens was neergestort. De meest wilde verhalen deden de ronde. Er is zelfs een fi lmpje waarop artsen te zien zijn die een autopsie doen op de buitenaardse wezens (die overi-gens wel erg op poppen lijken). Hoewel het Roswell-incident in geen van de of-fi ciële U.F.O.-rapporten uit de jaren ’50 genoemd wordt, verdient het toch een plaats binnen dit artikel, vooral omdat er achteraf zoveel ophef over ontstaan is.

Project Blue Book

Na de vele incidenten tijdens de U.F.O.-wave in 1947, ontstond lang-zaam wantrouwen bij een gedeelte van de Amerikaanse bevolking. Sommige mensen hadden het idee dat de overheid iets achterhield. Hadden ze een geheim nieuw spionagevliegtuig dat tijdens testvluchten was waargenomen? Was er sprake van een op handen zijnde invasie van buitenaardse wezens?

De Amerikaanse overheid kwam met een aantal offi ciële onderzoeken naar U.F.O.-waarnemingen. Het grootste onderzoek was project Blue Book. In totaal werden tijdens dit project 74.000 pagina’s volgeschreven over 12.618 U.F.O.-waarnemingen die plaatsvonden tussen 1947 en 1969. De wetenschap-pers die aan het project mee werkten

• U.F.O's, een bewijs voor buitenaards leven?

Universum 4 2009 25

sel bevinden zich ongeveer 100 miljard sterren en in ons heelal bevinden zich vermoedelijk 100 miljard sterrenstel-sels. Vele van die sterren zullen planeten hebben. Sterrenkundigen hebben zelfs al heel wat zogenaamde exo-planeten gevonden bij sterren die niet eens zo ver bij onze zon vandaan staan.Voorlopig gaat het vooral om gasplaneten, maar er is inmiddels zelfs al een planeet gevon-den met een harde korst. Als er op zo’n planeet ook nog water is, als het er niet te warm en niet te koud is en als er lucht is, kunnen we er misschien ook leven vinden. Feit is echter dat we nog geen planeet waar leven op is bij een andere ster hebben gevonden.

Zelfs als er (intelligent) leven is op andere planeten, zijn we er nog niet. Belangrijker voor onze theorie dat U.F.O.’s ruimteschepen zijn die worden bestuurd door astronauten van een andere beschaving, is de vraag of ze hier ook kunnen komen. En dat zou nog wel eens knap lastig kunnen zijn. In het heelal lijkt namelijk, zo weten we sinds Einstein’s beroemde onderzoek, een maximumsnelheid te zijn. Die snelheid is ongeveer 300.000 km. per seconde, de snelheid van het licht. Om harder te gaan is oneindig veel energie nodig. Harder dan het licht kan dus, voor zover we weten, niet. Dat is een probleem voor interstellaire reizigers (astronauten die tussen sterren reizen); sterren staan namelijk ongeloofl ijk ver uit elkaar. De dichtstbijzijnde ster na onze zon, Proxima Centauri, staat op 4 lichtjaar afstand. Zelfs als je met de snelheid van het licht reist, ben je dus vier jaar onder-weg. Als je ook nog terug wilt, kost het je acht jaar. De andere sterren staan nog verder weg. Onze buitenaardse wezens zouden dus heel veel geduld moeten hebben als ze ons willen bereiken (en heel oud moeten worden).Als buitenaardse wezens niet bij ons kunnen komen, kunnen ze mogelijk nog wel met ons communiceren. Daarvoor hoef je immers de deur niet uit. Zelf proberen we al een aantal jaar contact te leggen met buitenaardse beschavin-gen. Dat doen we m.b.v. radiostraling waarin gecodeerde berichten worden verzonden. De eerste van die berichten zijn ongeveer 35 jaar geleden verzonden. Omdat radiostraling met de snelheid van het licht gaat, hebben deze be-richten ook al sterren bereikt die 35 lichtjaar weg staan. Op de schaal van het heelal is dat echter nog niet erg ver. We verzenden daarom niet alleen berichten, we luisteren ook. De oren van

kwamen tot de conclusie dat de meeste U.F.O.’s bij nader inzien toch I.F.O.’s waren. Mensen hadden verzonnen dat ze iets bijzonders hadden gezien of ze had-den iets gezien dat bij nader inzien toch beter verklaard kon worden door een natuurverschijnsel.

Er bleven uiteindelijk 701 echte U.F.O.’s over (5,6% van het totaal). Toch nog best wel veel voor een project waarvan de conclusie misschien al op voorhand vast stond. Er is namelijk kritiek geweest op project Blue Book. Er zou druk zijn uit-geoefend op de wetenschappers die mee werkten om de angst bij het Amerikaan-se volk weg te nemen dat er met U.F.O.’s iets geks aan de hand zou zijn. Hoe het ook zij, één ding hebben we in ieder geval wel aan project Blue Book te danken: een helder, overzichtelijk systeem om UFO’s in te delen. Het ziet er als volgt uit:

1. Nocturnal lights: Onverklaar-bare lichten in de nacht op meer dan 150 meter afstand 2. Daylight discs: Vreemde vlie-gende voorwerpen overdag op meer dan 150 meter afstand. 3. Radar-U.F.O.’s: vreemde stipjes op de radar. Er vliegt duidelijk iets, maar er zou geen vliegtuig in dat speci-fi eke gebied moeten zijn.4. Close-encounters of the fi rst kind (C.E. I): Dit zijn U.F.O.-waarnemin-gen op minder dan 150 meter afstand.5. Close encounters of the second kind (C.E. II): De U.F.O. die men heeft gezien laat sporen achter (een overge-gooid tuinhek, graancirkels). 6. Close encounters of the third kind (C.E. III): Een mens heeft con-tact gemaakt met de bestuurders van een U.F.O. en misschien zelfs een ritje gemaakt.

Buitenaardse wezens?

Het spannendste zijn natuurlijk de zogenaamde Close encounters. Zij lijken er op te wijzen dat buitenaardse wezens onze Aarde bezoeken. Maar hoe waarschijnlijk is dit eigenlijk? Daarover gaat de rest van dit artikel.

Om te beginnen: we kunnen zeker niet uitsluiten dat er buitenaards leven is. Op het eerste gezicht lijkt de kans zelfs redelijk groot dat er elders in ons heelal ook leven is. De zogenaamde macht van de grote getallen lijkt andere mogelijk-heden uit te sluiten. In ons sterrenstel-

S.E.T.I.(Search for ExtraTerrestial Intel-ligence, zoektocht naar buitenaardse beschavingen) zijn altijd gespitst. Grote schotelantennes speuren de hemel af, op zoek naar gecodeerde berichten van buitenaardse wezens.

Als je er over nadenkt, is het misschien wel vreemd dat we nog niets gevonden hebben. Als intelligente beschavingen veel voorkomen in het heelal zouden er vast wel moeten zijn, die eerder radiostraling uitgevonden hebben dan wij. Hun berichten zijn dan ook al veel langer onderweg. Als er intelligent leven is, waarom vindt S.E.T.I. dan al 40 jaar niets? Misschien zitten de buitenaardse wezens wel aan de andere kant van onze melkweg. Dan zullen ze onze signalen (en wij die van hen) niet snel oppikken, want de straling wordt dan opgepikt door de moeilijk doordringbare kern van ons sterrenstelsel, waar de sterren erg dicht op elkaar zitten.

Het kan ook zijn dat de buitenaardse wezens er wel zijn, maar dat ze helemaal geen zin hebben om met ons te praten. Wie weet zijn ze bang om neergeschoten te worden als ze op onze planeet landen. We gaan niet zo zachtzinnig met elkaar om; waarom zouden we dat dan wel met hen doen? Het is mogelijk dat de buitenaardse wezens, als ze er al zijn, helemaal geen zin hebben om met ons te communiceren. Veel liever bestuderen ze ons als afstandelijke wetenschap-pers. Niemand weet het. Hoe dan ook blijft een kritische houding ten aanzien van buitenaardse wezens nodig. Zo lang er nog geen vliegende schotel is geland voor het Witte Huis, of op de middenstip in de Kuip in de rust van Feyenoord-Ajax, zullen we nooit zeker weten of sommige U.F.O.’s ruimteschepen zijn van buitenaardse beschavingen.

En om nog even terug te komen op het begin van dit artikel. Het oranje licht in Denemarken was misschien wel een zogenaamde Thaise lampion, een soort vuurpijl die heel lang licht blijft geven. Maar goed, ik gebruikte al het woord misschien. Wie zal het zeggen, wie weet zitten buitenaardse wezens me nu uit te lachen in hun ruimteschip. “Ha ha, die Aardbewoner denkt dat wij in een Thaise lampion zitten. Wat een fantasie hebben ze toch”.

• Astrokalender

26 Universum 4 2009

AstrokalenderSeptember & oktober 2009

Door: Steven Rieder

September

Mercurius is vanaf eind deze maand in de ochtend te zien vlak boven de oostelijke horizon

Venus is deze maand ook nog steeds aan de ochtendhemel te zien, maar komt langzaam weer dichter bij de zon

Mars is de hele tweede helft van de nacht zichtbaar, vanaf ongeveer 2 uur. Hij is te vinden in de Stier

Jupiter blijft ook deze maand tot na middernacht zichtbaar in de Steenbok

Saturnus staat deze maand te dicht bij de zon om gezien te kunnen worden

Uranus is de hele nacht zichtbaar. Hij kan met een verrekijker gevonden wor-den in de Vissen

Neptunus staat nog steeds vlak bij Jupi-ter, maar is veel zwakker

Woensdag 9 septemberVandaag is het 09-09-09, een bijzon-

dere datumcombinatie. De komende 3 jaar zullen ook nog dit soort datumcom-binaties voorkomen, daarna duurt het weer tot 2101!

Zaterdag 12 en zondag 13 sep-temberMars en de Maan staan vlak bij elkaar. Je kunt ze voor zonsopkomst zien, de maan staat dan iets ten westen van Mars.

Donderdag 17 septemberVannacht staat Uranus in oppositie, oftewel recht tegenover de zon. Hij is dus de hele nacht te zien, mits je een verrekijker of telescoop gebruikt.

Vrijdag 18 septemberHet is nieuwe maan, dus als het helder is een mooie gelegenheid om donkere

• Astrokalender

Universum 4 2009 27

Dinsdag 13 oktoberVenus en Saturnus zijn vlak bij elkaar te vinden. Ze zijn ‘s ochtends aan de ooste-lijke hemel te zien.

Zondag 18 oktoberNieuwe maan. De nachten worden steeds langer, en vannacht is er ook geen maanlicht. Wederom een goed moment om bij helder weer zwakke objecten waar te gaan nemen.

Woensdag 21 en donderdag 22 oktoberMaximum van de Orioniden. Omdat de Maan niet stoort kun je wellicht een hoop meteoren zien, tot misschien elke minuut een.

Zaterdag 24 en zondag 25 okto-berVannacht gaat de wintertijd weer in! Om 3 uur wordt de klok teruggezet naar 2 uur. Een uur extra waarneemtijd dus, vannacht!

Vrijdag 30 oktoberVan 17:52 tot 19:32 vallen de schaduwen van de manen Io en Ganymedes tegelijk op Jupiter. Met een sterke vergroting is dit te zien. Het opschuiven van de scha-duwen is te volgen, in een paar minuten is dit al te zien.duwen is te volgen, in een paar minuten

neveltjes en sterrenstelsels te bekijken!

Dinsdag 22 septemberVandaag zijn dag en nacht even lang. Dit luidt het astronomische begin van de herfst in. De nachten zijn vanaf nu weer langer dan de dagen.

Dinsdag 29 en woensdag 30 septemberDe Maan staat deze nacht vlak bij Ju-piter. Ook Neptunus staat in de buurt, maar die is niet met het blote oog te zien.

Oktober

Mercurius is tot halverwege deze maand ‘s ochtends met een verre-kijker te zien bij de oostelijke horizon.

Venus nadert de zon, maar is nog steeds aan de ochtendhemel te zien in het oosten.

Mars wordt langzaam helderder. De pla-neet komt laat in de avond in het noord-

oosten op. Hij beweegt zich deze maand van de Tweelingen naar de Kreeft.

Jupiter staat in de Steenbok. Hij gaat rond middernacht onder.

Saturnus verschijnt deze maand weer aan de ochtendhemel.

Uranus is deze maand zichtbaar in de Vissen en later in de Waterman.

Neptunus staat vlak bij Jupiter in de Steenbok.

Vrijdag 2 oktoberDe vier grote manen van Jupiter staan vannacht allemaal aan dezelfde kant van de planeet. Morgennacht staan er aan beide kanten van de planeet 2 manen.

Zondag 4 oktoberVolle maan

Woensdag 7 oktoberDe maan staat iets ten zuiden van de Pleiaden.

Schemering: Astronomisch: Nautisch: Burgerlijk: Daglicht:

Begin: 05:47 06:27 07:07 07:40

Einde: 21:10 20:30 19:50 19:17

Duur nacht: 08:37 09:58 11:16 12:24

Object Opkomst: Doorgang: Ondergang

tijd azimut wr. tijd hoogte tijd azimut wr.

Zon 07:40 94 O 13:29 34.6 19:17 265 W

Maan 18:01 101 O 23:42 33.8 04:26 256 WZW

Mercurius 06:08 83 O 12:29 41.5 18:51 277 W

Venus 05:14 77 ONO 11:59 45.6 18:42 283 WNW

Mars 00:22 51 NO 08:34 60.3 16:46 309 NW

Jupiter 17:44 117 OZO 22:17 21.3 02:55 243 WZW

Saturnus 06:30 84 O 12:49 41.1 19:08 276 W

Uranus 18:49 94 O 00:40 34.8 06:27 266 W

Neptunus 17:53 112 OZO 22:42 24.0 03:35 248 WZW

Pluto 14:36 119 OZO 19:00 19.9 23:25 241 WZW

Opkomst- en ondergangstijden voor 1 oktober 2009

• Exit Mundi

28 Universum 4 2009

Exit MundiDeel 3: De Wolk des Doods en de sterilisatie van de Aarde

Dit is alweer het derde deel van deze serie over de vernietiging van de Aarde. Hier volgen twee kosmische evenementen die de gehele mensheid zouden kunnen doen uitsterven. Het eerste eve-nement is de Wolk des Doods. De Wolk des Doods is een ruimtewolk die de aarde onleefbaar maakt. De Aarde zal ver-anderen in een grote brok ijs, terwijl de lucht ont-daan wordt van zuurstof en het ondertussen mete-orieten laat regenen. Het tweede evenement spreekt mij het meest aan. Stel je voor; ‘sterilisatie van de Aarde door een gammafl its’. Dus: stop de Aarde in een mag-netron en kijk hoe het dood gaat. Geen virus, bacterie of mens die het overleeft. Beide kosmische evenementen staan, respectieve-lijk op plaats 2 en 4 in de top 5 van kosmische bedreiging voor leven op Aarde uit het tijdschrift New-Scientist. Waarom ze op die plek staat? Lees verder, zou ik zeggen.

De Wolk des DoodsIk heb gisteren weer eens naar de

sterrenhemel gekeken. Het was prachtig weer. Ik heb Jupiter ge-zien, het sterren-beeld Zwaan en de Grote Beer; er was geen wolkje aan de lucht. Maar zulk weer blijft het niet. Ons zonnestelsel zit in een van de armen van de Melkweg, die de Orionarm wordt genoemd. We zitten on-geveer 28.000 lichtjaren van het centrum af. Op het moment zweven wij een beetje boven op de Orion arm. Een lekker kalm gebied. Maar eens in de 64 miljoen jaar nemen

we een duik in de Orion arm, als een dobber op het water. Wanneer we door de arm heen reizen komen we in dichte delen van de Melkweg (met veel sterren en stof) en kunnen we wel eens een wolk tegenkomen.

Natuurlijk is de Wolk des Doods niet zo’n lief wattenbolletje zoals we die hier op Sarde hebben. Sterrenkundige spre-

ken over ‘Giant Molecular Clouds’, wat ‘Grote Reuzenwolk van Moleculen’ be-tekent. Met groot bedoelen ze natuurlijk echt groot. Het kan wel 200.000 jaar duren voordat we er door heen reizen. Zulke wolken zijn niet zo bijzonder. Het zijn de wolken waaruit sterren geboren worden. Onze Zon is immers ook uit zo’n wolk geboren. Maar aangezien ons sterrenstelsel betrekkelijk jong is, zijn er nog een hoop van deze wolken.

Wetenschappers zijn er nog niet hele-maal uit wat er precies met de aarde zal gebeuren als het zonnestelsel door zo’n wolk reist. Maar het eerste wat je zou merken is dat de Zon vager wordt. Logisch zou je denken. Maar doordat een ruimtewolk zonlicht tegenhoudt zou

er wel eens een strenge ijstijd kunnen aanbreken voor ons mensjes. Het ligt er natuurlijk aan hoe dicht de ruimtewolk is, maar weten-schappers denken dat nu juist dìt is gebeurd, ongeveer 600 tot 700 miljoen

jaar geleden, toen onze hele planeet twee maal bevroor. Hiervoor bedach-

Door: Paul Perdijk

ten de wetenschappers de lollige term: ‘sneeuwbal Aarde’.

Nouja, dat moet niet zo’n probleem worden. We zetten gewoon de kachel wat hoger. Maar de ruimtewolk heeft meer voor ons in petto. Een ruimtewolk bestaat voornamelijk uit waterstof (H). Waterstof is de bouwstof van het heelal en is het simpelste element dat er is. Onze Zon brandt deze stof op om licht te maken. Daarnaast kunnen wij er auto’s op laten rijden. In de ruimtewolk zit een heleboel waterstof en dat waterstof sijpelt langzaam onze atmosfeer binnen. In onze atmosfeer gaat het reageren met de zuurstof (O2) waardoor er water (H2O) ontstaat. En dat is nu zo verve-

lend als je als mens zuurstof ademt. Het zal een stuk moeilij-ker worden om te ademen omdat al de zuurstof wordt omgezet in water. En daarnaast zijn we helemaal de klos omdat het wa-

terstof ook gaat reageren met het ozon (O3) in de ozonlaag. Deze laag zou ons moeten beschermen tegen de, voor ons schadelijke, UV-straling van de Zon. De UV-straling vernietigt letterlijk je DNA. Kortom een ruimtewolk bevriest je pla-neet, pakt je zuurstof af, en zorgt ervoor dat je beschoten wordt met UV-straling.

Is dat alles? Natuurlijk niet! De ruim-tewolk bevat een heleboel moleculen en die hebben samen bij elkaar heel wat zwaartekracht. De zwaartekracht schopt het hele zonnestelsel door elkaar waar-door kometen en meteorieten, die netjes in de Kuipergordel of Oortwolk opgebor-gen zaten, van baan veranderen, zodat ineens allerlei meteorieten om onze oren vliegen. Nou, en ik hoef niet te vertellen wat dat betekent voor ons. Het weerbericht voor de komende 200.000 jaar: noodweer. Onze planeet wordt een onzalig oord vol ijstijden, meteoorinslagen, verduisterde zon-nen, klimaatveranderingen, en andere natuurrampen.

Sterilisatie van de AardeHet zijn de grootste explosies die er in het heelal voorkomen. We

mogen in onze handen knijpen dat het niet in onze achtertuin is. Tot nu toe is het nog nooit voorgekomen. Nog niet. Maar een ding staat vast: tegen een ‘Gammafl its’ maken we geen schijn van kans.

Het zijn de meeste energierijke ver-schijnselen van het heelal. Zo is er elke dag, ergens in het heelal wel zo’n explosie. In een paar seconde komt er evenveel energie vrij als de Zon doet in zijn hele leven. Kijk bijvoorbeeld naar

Dit is een simulatie van onze Melkweg

Het weerbericht voor de komende 200.000 jaar: noodweer

• Exit Mundi

Universum 4 2009 29

het plaatje hiernaast. Die witte stip is zo’n gammafl its. Dit is een foto van een sterrenstelsel heel ver weg. Let ook op het feit dat de wazige oranje gloed die je om de witte stip ziet, eigenlijk een sterrenstelsel is. De gammafl its, ook wel gammastraalexplosie genoemd, is op dat moment vele malen helderder dat ster-renstelsel zelf. Een gamma-straalexplosie is dan ook 10 miljoen maal zo helder als een supernova. Maar waarom zien we ze dan niet?

Deze gammastraalexplosies zijn pas in de jaren veertig opgemerkt door een Ame-rikaanse satelliet die moest kijken of Rusland in het geheim atoombommen aan het testen was. Elke dag meldde de satelliet dat er een atoombom afging. Maar na een belletje met Rusland bleek dat niet het geval. Het leek in eerste instantie dat de satelliet niet goed werkte. Later bleek het dat de explosies uit de ruimte kwamen. Het duurde zolang voordat we die explosies zagen omdat ze onzichtbaar zijn voor mensenogen. Je had gammazicht nodig om ze te kunnen zien, net zoals je infra-rood niet kunt zien, behalve als je een infraroodbril op doet.

Wetenschappers weten nog steeds niet hoe nu precies gammastraalexplosies ontstaan. Er zijn aanwijzingen dat ze worden veroorzaakt door botsende zwarte gaten of neutronsterren. Het staat vast dat een snel draaiende, superzware, zogeheten Wolf-Rayetster aan het eind van zijn leven van binnen-uit wordt opgeslokt door een zwart gat. Daarbij zou het zwarte gat een energie-bundel in de richting van de draaiingsas gammastraling uitzenden. Zulke gam-mafl itsen worden daarom omschreven als ‘de geboortekreet van een zwart gat’. Een minder poëtische, maar preciezere omschrijving is dat het boerende zwarte gaten zijn die net een ster hebben door-geslikt. Maar daarbij zijn nog niet alle gammastraalexplosies verklaard.

De meeste gammastraalexplosies zijn in ander sterrenstelsels waargenomen, vele miljarden jaren ver weg. Maar ook in onze Melkweg zou het wel eens kunnen gebeuren. Stel je voor dat zo’n Wolf-Rayetster op 1000 lichtjaar van ons af ineens een gammafl its op ons afstuurt.

Als dat gebeurt zou hij net zo helder worden als de Zon. Van zo dichtbij kan je hem dus wel zien. Het zou een Hel op Aarde worden. Onze planeet wordt over-spoeld door een ontzettende ontlading energie. Deze zet de hele atmosfeer in de fi k. Bossen verkolen, rivieren en meren koken droog. De kant van de Aarde die

wordt geraakt door de fl its, is on-middellijk gesteriliseerd. Je ver-

brand niet, ze zullen niks meer van je vinden, je zou letterlijk verdam-pen. Het zou zelfs heel goed kunnen dat de hele at-

mosfeer wordt weggeblazen. Ik hoef niet te vertellen wat dat voor effect heeft…

Niet dat je aan de ander kant van de Aarde veilig bent. Een verwoestende vuurstorm zou over de Aarde trekken alles verbranden wat het op zijn pad tegenkomt. De atmosfeer zou grondig verziekt zijn. Geen schijn van kans om een gammafl its te overleven.

Ook als de gammafl its verder is, zo’n 6x bijvoorbeeld, zou nog heftig genoeg zijn om dood en verderf te zaaien. Een gam-mafl its van zo’n gemiddeld 10 seconde zou de luchtmoleculen in onze atmosfeer vermalen tot losse atomen. Deze klit-ten samen in het gifgas stikstofdioxide (NO2). Het is een vieze bruine gas dat zonlicht tegen houdt, regen verandert in bijtend salpeterzuur en de ozonlaag aan-vreet. Terwijl je DNA wordt stukgescho-

ten door UV-straling, stik je in gifgas, regent het brandend zuur en intussen breekt een ijstijd aan. Allemaal voor een lullig, 10 seconde lang durende fl itsje uit de ruimte.

De meeste gammafl itsen die we he-den ten dagen waarnemen schieten in sterrenstelsels hier ver van vandaan. Misschien, met een beetje geluk, is de Melkweg fl itsvrij. Maar dat blijkt niet het geval. In 2006 bestudeerde de Ca-nadeese astronoom, Armen Atoyan een dode ster op 40.000 lichtjaar afstand – een paar straten verderop in kosmi-sche termen. Hij concludeerde dat deze ster een gammafl its heeft uitgestoten ongeveer 20.000 jaar geleden. Blijk-baar schoot de ster mis. Daarnaast is er geheimzinnige ramp die 443 miljoen jaar geleden afspeelde op de Aarde. Primitieve planten en beesten begon-nen net te wennen aan leven op het land toen ineens twee derde van alle soorten uitstierf. Er brak een ijstijd uit en alleen dieren rond de evenaar en diepzeedieren overleefde de ramp. Precies wat je zou verwachten bij een gammafl its.

Sterrenkundigen hebben een nieuw object gevonden wat ze ‘magnetar’ genoemd hebben. Een magnetar is een dode ster met een enorm sterk mag-neetveld. Het blijkt dat deze objecten af en toe gammafl itsen uitzenden. Ze zijn weliswaar zwakker dan de gebruikelijke gammafl itsen maar sterk genoeg om het klimaat naar te beïnvloeden. En dan zijn er natuurlijk de echte monsters, de zware Wolf-Rayetsterren. Daarvan bevinden zich in elk geval 230 van die sterren in de Melkweg. Als er een dood gaat en zijn draaiingsas op ons gericht heeft, dan zouden we wel eens in de loop van een kanon kunnen kijken die elk moment af kan gaan. Er is helemaal niks aan te doen: we gaan eraan. Mis-schien moeten sterrenkundige het maar stilhouden, als ze zoiets zien.

Een foto van een gammafl its in een ander sterrenstelsel!

Gevolg van gammaf lits afgezet tegen de afstand waar hij vandaan komt

Afstand Gevolg

< 1.000 lichtjaar Sterilisatie van de aarde

1.000 – 10.000 lichtjaar Massale sterfte, zware ijstijd

10.00 – 100.000 lichtjaar Merkbare afkoeling, aantasting ozonlaag

> 100.000 lichtjaar Geen effect

• Mythologie

30 Universum 4 2009

1Door: Carin van Hemert

Mythologie over Sterrenbeelden

De vorige keer hebben jullie kunnen lezen hoe Perseus Me-dusa onthoofde en aan Atlas ontsnapte. Maar zijn verhaal is nog niet af. Hij heeft nog een lange weg naar huis te gaan...

Nadat Perseus Atlas versteend had vloog hij verder. Terwijl hij

daar zo vloog keek hij naar de prachtige landschappen bene-den hem. Opeens zag hij aan de kust een prachtig meisje dat vastgeketend was aan de rotsen. Onmiddelijk dook Per-seus naar beneden en landde op de klippen. Op de klippen stonden twee mensen te hui-len. Perseus ging naar ze toe. Hij vroeg wat er aan de hand was en wie dat mooie meisje was. Het bleken de ouders van het meisje aan de rotsen te zijn. Ze vertelde hun verhaal;

Cassiopeia en Cepheus waren de koning en ko-ningin van het land. Ze

hadden een dochter gekregen. Een meisje. Haar naam was Andromeda en ze groeide uit tot een zeer mooie vrouw. Cas-siopeia was zo trots op haar dochter dat ze beweerde dat haar dochter mooier was dan de Nereïden. De Nereïden wa-ren zeenimfen, dochters van een voorouder van Poseidon. De zeenimfen waren prach-tig en niemand betwistte hun schoonheid. Behalve Cassio-peia. Hierover werd Poseidon zo boos dat hij een verschrik-kelijk zeemonster naar het rijk van Cassiopeia en Cepheus stuurde. Het zeemonster viel schepen en vissers aan. Ten einde raad ging Cepheus naar het Orakel toe en vroeg haar was hij nou toch moest doen. Het Orakel dacht lang na en vertelde hem toen een oplos-sing. Hij moest zijn dochter aan het zeemonster schenken en dan pas zou het monster weggaan.

Dus zat Andromeda nu vastgeketend aan de rot-sen. Perseus keek nog

een keer naar het meisje. Ze

was inderdaad heel erg mooi. Perseus had een idee. Hij stel-de het koninklijk paar voor om Andromeda te redden, maar dan mocht hij met haar trou-wen. Op dat moment kwam het verschrikkelijke zeemon-ster boven. Hij was enorm en overal op het beest zaten algen en mosselen. Het beest kwam met zijn bek open op Andro-meda af. Andromeda gillen na-tuurlijk, wat zou jij doen als er een zeemonster op je af kwam zwemmen! Snel stemde Cep-heus toe met Perseus’ voorstel. Perseus vloog van de rots af en zwaaide wederom met het hoofd van Medusa. Het vrese-lijke beest versteende en zonk naar de bodem van de oceaan. Perseus bevrijdde Andromeda. Zoals beloofd trouwde Perseus met Andromeda.

Perseus ging samen met Andromeda terug naar Seriphos. Toen hij daar

aankwam merkte hij dat Poly-dektes nog steeds achter zijn moeder aan zat. Hij bracht Da-nae en Andromeda bij Dictys en ging op weg naar het ko-ninklijk paleis. Toen hij daar kwam schrok de koning heel erg, omdat hij nooit verwacht had dat Perseus levend terug zou keren. Van schrik kon hij geen stap verzetten en keek hij recht in de ogen van Me-dusa. Hij versteende op slag. Perseus maakte hierna zijn pleegvader Diktys tot koning van het eiland. Perseus gaf de cadeaus terug aan Hermes en Medusa schonk hij aan Athe-na die het afschrikwekkende hoofd aan haar harnas beves-tigde. Perseus besloot naar Argos terug te keren om van Akrisios, zijn grootvader, zijn deel van de erfenis te eisen.

Perseus ging naar Argos toe met goede bedoelin-gen. Hij wilde gewoon

met zijn grootvader praten. Maar Akrisios, zijn grootva-der, was zo bang voor de pro-fetie dat hij wegvluchtte naar zijn vriend en koning Teuta-mides. Perseus hoorde dat zijn grootvader naar Teutamides

was gegaan en ging hem ach-terna. Toen Perseus bij Teu-tamides aankwam was die net

een groot feest aan het orga-niseren. Perseus kon Akrisios niet vinden en besloot, nu hij er toch was, mee te doen aan het feest (zou ik ook doen, als ik ergens kwam en er was een feest, jij niet?). Er waren ook een aantal wedstrijden op dat feest en Perseus gaf zich op voor het discuswerpen. Je raadt het natuurlijk al: toen Perseus de discus gooide week die af en vloog het publiek in. En laat nu net de discus Akri-sios raken. Zo was de profetie toch nog uitgekomen.

Perseus werd zo toch nog koning en Andromeda stond aan zijn zijde en ze

kregen nog veel kinderen. Om-dat Andromeda zo’n trouwe vrouw was geweest en Perseus zoÕn dappere man werden ze aan de hemel geplaatst. Ook de andere hoofdrolspelers, Cepheus, Cassiopeia en het zeemonster; Cetus kregen een plek, maar omdat Cassiopeia zo ijdel was geweest, plaatste de goden haar op de kop.

Zo zie je maar hoeveel al die sterrenbeelden wel niet met elkaar te maken

hebben. niet met elkaar te maken niet met elkaar te maken

• Tessa's Puzzeluurtje

Universum 4 2009 31

Tessa’s Puzzeluurtje Buitenaards leuk!

Planetenbrij

Deze raket is vertrokken op zijn missie langs 4 planeten. Maar bij

de lancering zijn alle letters door elkaar geschud! Kun jij van deze letterbrij weer de juiste planeten maken?

Volgende Volgende Volgende Volgende Volgende Volgende Volgende Volgende Volgende Volgende Volgende Volgende keer:keer:keer: