www.wuj.pl

Tomasz Kuniński

To

masz K

un

ińsk

i

w Waszyngtonie

Sokrates

Etyczne dylematy politycznych nieprawości

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Jak postępuje polityk decydujący się na poddanie torturom terrorysty, który wie, gdzie znajdują się mające wybuchnąć bomby? Czy należy ze-strzelić samolot pasażerski skierowany przez terrorystów na cel cywil-ny? Czy polityk ma brudzić sobie ręce? Czy w ogóle je brudzi? Czy oby-watele mają moralny obowiązek przestrzegania prawa? Kiedy z powodów etycznych można złamać prawo? Czy istnieje moralność między państwa-mi? Pytania te zadaje autor książki Sokrates w Waszyngtonie. Etyczne dyle-

maty politycznych nieprawości: perspektywa współczesna w świetle greckiej

myśli klasycznej, stanowią one jednak wyłącznie pretekst do analizy klasycznej filozofii greckiej. Autor podchodzi do starożytnych tekstów ze współczesnej perspektywy i zastanawia się, w jakim stopniu Hellenowie znaleźli teoretyczną zapowiedź nurtujących nas dziś problemów.

„W tej rozprawie należy docenić wnikliwe rozpoznanie oryginalnych stanowisk platońskiego Sokratesa, Platona i Arystotelesa, zwykle inaczej ujętych niż obiegowe opracowania w tym zakresie. Mamy tu do czynienia z interpretacją adaptacyjną, która nie jest przeinaczeniem czy daleko idącą parafrazą, ale oryginalną próbą odczytania pierwowzorów. Na szczególne uznanie zasługuje przy tym nabyta kompetencja w pod-jęciu tak złożonej problematyki. Rozprawa jest pasjonująca, wielowąt-kowa, a ze względu na nowe i doniosłe treści nader zajmująca w ciągłej lekturze. Bywa ona ułatwiona dzięki kilku podsumowaniom w poszcze-gólnych rozdziałach, a także przez to, że jest napisana stylem jasnym, potoczystym i perswazyjnym”.

Z recenzji prof. dr. hab. Mariana Wesołego

Sokrates_Washington_okladka.indd 1 2015-01-08 11:12:24

w Waszyngtonie

Sokrates

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Tomasz Kuniński

w Waszyngtonie

Sokrates

Etyczne dylematy politycznych nieprawości:

perspektywa współczesna w świetle

greckiej myśli klasycznej

Recenzentprof. zw. dr hab. Marian Wesoły

Projekt okładkiAgnieszka WinciorekFotografi a na okładce: Dan Th ornberg@/Shutterstock.com

Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Filozofi i

© Copyright by Tomasz Kuniński & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mecha-nicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żad-nym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3848-2

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12 663-23-81, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Magdzie

Spis treści

Od autora ..................................................................................................................... 9

Wprowadzenie ............................................................................................................. 11

Rozdział I Etyka i polityka: wzajemne relacje. Współczesność i starożytność 19Wstęp ............................................................................................................................ 19Moralna ocena polityki ............................................................................................... 20Teorie etyczne: krótki przegląd .................................................................................. 29Etyka zawodowa .......................................................................................................... 33Etyka i polityka: starożytność .................................................................................... 35Podsumowanie ............................................................................................................. 44

Rozdział II Brudne ręce ............................................................................................. 45Wstęp ............................................................................................................................ 45Brudne ręce – analiza współczesna ........................................................................... 46

Brudne ręce u M. Walzera .................................................................................... 48Dylematy moralne................................................................................................. 51Brudne ręce a utylitaryzm i konsekwencjalizm ................................................ 54Koncepcja brudnych rąk u M. Stockera ............................................................. 59Podsumowanie ...................................................................................................... 62

Brudne ręce u Arystotelesa ........................................................................................ 64Analiza I rozdziału III księgi Etyki nikomachejskiej ........................................ 64Przymus .................................................................................................................. 66Niewiedza ............................................................................................................... 69Czyny mieszane ..................................................................................................... 73Arystoteles a problem brudnych rąk .................................................................. 75Argumentacja M. Stockera .................................................................................. 75Argumentacja M. Nussbaum ............................................................................... 79Kontrargumentacja K.M. Nielsen ....................................................................... 84Problem brudnych rąk u Arystotelesa – próba rozstrzygnięcia ...................... 90

Brudne ręce u Platona ................................................................................................. 101Szlachetne kłamstwa ............................................................................................. 104Th ymos ................................................................................................................. 116

Podsumowanie ............................................................................................................. 121

8

Rozdział III Polityczne zobowiązanie i obywatelskie nieposłuszeństwo .......... 123Wstęp ............................................................................................................................ 123Polityczne zobowiązanie: wprowadzenie ................................................................. 124Kriton a polityczne zobowiązanie .............................................................................. 133

Argument utylitarystyczny .................................................................................. 136Bezstronność .......................................................................................................... 142Naturalny obowiązek sprawiedliwości ............................................................... 149Wdzięczność .......................................................................................................... 152Zrzeszenie/przynależność .................................................................................... 154Zgoda ...................................................................................................................... 158Podsumowanie ...................................................................................................... 161

Powrót do jaskini ......................................................................................................... 161Filozof w polis ..................................................................................................... 161Filozof a jaskinia .................................................................................................... 165Filozof, idee i polityczne zobowiązanie .............................................................. 167

Polityczne zobowiązanie u Arystotelesa ................................................................... 175Obywatelskie nieposłuszeństwo: wprowadzenie ..................................................... 182Sokrates i jego stosunek do prawa w Obronie i Kritonie ....................................... 188

Sokrates i odrzucenie prawa odwetu .................................................................. 193Sokrates i jego stosunek do prawa w Obronie i Kritonie – c.d. ........................ 197

Podsumowanie ............................................................................................................. 209

Rozdział IV Moralność w stosunkach międzynarodowych ................................ 211Wstęp ............................................................................................................................ 211Tukidydes ..................................................................................................................... 213Realizm i realiści .......................................................................................................... 224Krytyka realizmu: idealizm ........................................................................................ 231Platon a moralna refl eksja nad polityką zagraniczną ............................................. 237Arystoteles a moralna refl eksja nad polityką zagraniczną ..................................... 247Podsumowanie ............................................................................................................. 253

Zakończenie ................................................................................................................. 255

Bibliografi a ................................................................................................................... 259

Od autora

Niniejsza książka jest poprawioną wersją mojej pracy doktorskiej. W tym miejscu pragnę więc podziękować recenzentom: Panu Profesorowi Ryszardo-wi Legutce oraz Panu Profesorowi Marianowi Wesołemu za wszelkie uwagi krytyczne. Mojemu promotorowi, Panu Profesorowi Włodzimierzowi Gale-wiczowi, jestem szczególnie wdzięczny za opiekę naukową, a także za wspar-cie udzielone w ramach programu badawczego Podstawy etyki profesjonalnej. Otrzymywane stypendium pomogło mi bardziej skupić się na pracy nauko-wej. Dziękuję także Dyrekcji Instytutu Filozofi i Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Kierownikowi Zakładu Etyki Panu Profesorowi Markowi Drwiędze za pomoc w wydaniu pracy.

Specjalne podziękowania składam mojej żonie Magdzie, bez której wspar-cia i cierpliwości książka ta by nie powstała.

Wprowadzenie

Celem niniejszej książki jest przedstawienie związku etyki z polityką w klasycznej fi lozofi i greckiej z perspektywy współczesnej problematyki. Cel ten wymaga pewnego wyjaśnienia i doprecyzowania. Mówiąc o związku ety-ki z polityką, mam na myśli znaczenie refl eksji moralnej w polityce. Aktyw-ność polityczna wiąże się z przeróżnymi rodzajami działań, które w mnie-maniu opinii publicznej − by użyć współczesnego sformułowania − często odbiegają od ogólnie przyjętych standardów etycznych. Wydaje się jednak, że wyjątkowym uproszczeniem byłaby konstatacja, że polityka rządzi się innymi prawami niż pozostałe dziedziny praktycznej działalności człowieka, a wy-mogi moralności nie mają w niej zastosowania. Gdyby taki miał być punkt wyjścia do dalszych rozważań, to – po pierwsze – reprezentowane stanowisko należałoby uznać za nazbyt cyniczne, a – po drugie – byłoby ono fi lozofi cz-nie mało ciekawe, chyba że ktoś pragnąłby wykazać, dlaczego moralność nie ma zastosowania w polityce, a nie wychodził od przyjętego z góry takiego założenia. Jak zobaczymy jednak w rozdziale I, dla fi lozofów starożytnych interesującego nas okresu związek polityki z etyką był ścisły. Można nawet postawić tezę, że problem etyczny miał swój wymiar polityczny i na odwrót.

Wyjaśnienia wymaga teraz wprowadzenie współczesnej problematyki do pracy, której głównym tematem jest fi lozofi a starożytna. Należy podkreślić, że w najważniejszych ośrodkach naukowych zainteresowanie klasyczną fi lo-zofi ą grecką nie słabnie, o czym świadczą kolejno wydawane książki i arty-kuły, w których próbuje się przedstawiać nowe interpretacje poszczególnych zagadnień. Badania te mogą przyjmować dwojaki charakter: stanowią albo analizę samej myśli starożytnej, albo konfrontację tejże z zagadnieniami inte-resującymi współczesnych fi lozofów. Drugi sposób badania starożytności nie musi oznaczać próby odpowiedzi na dość szkolne pytanie, w jakim stopniu myśl tego okresu znajduje dzisiaj praktyczne zastosowanie. Bardziej interesu-jące wydaje się bowiem to, czy pewne wątki problemowe podjęte i przeanali-zowane w przeszłości stanowiły zapowiedź sposobów ujmowania zagadnień współczesnych. W tym miejscu należy się także zastanowić, na ile obecne

12

rozważania stanowią kontynuację myśli starożytnej. Tego rodzaju podejście badawcze pozwala z jednej strony na stwierdzenie obecności danego pro-blemu w historii fi lozofi i, z drugiej natomiast chroni współczesnych przed częstym błędem rozpatrywania zagadnienia bez osadzenia go w kontekście ciągłego rozwoju kultury. Właśnie ten drugi sposób analizy myśli starożytnej chciałbym zastosować w niniejszej książce.

W podejściu tym bardzo istotne jest to, by nie narazić się na zarzut anachronizmu, błędem byłoby bowiem wprowadzanie współczesnych pojęć na grunt fi lozofi i starożytnej tylko dlatego, że możemy się doszukiwać pew-nych podobieństw pomiędzy ówczesną a dzisiejszą myślą. Czym innym jest jednak przedstawienie współczesnego problemu, zarysowanie odpowiadają-cej mu siatki pojęciowej i analiza, w jakim stopniu poglądy reprezentowane przez starożytnych myślicieli dają się w nią wpisać przy zachowaniu przy tym wszelkich istotnych różnic. Istotą jest nie tyle więc uwspółcześnienie greckiej fi lozofi i, ile raczej próba spojrzenia na nią przez pryzmat tak skonstruowa-nej siatki. Od razu można zadać pytanie o zasadność takiego podejścia. Na pierwszy rzut oka trudno bowiem o bardziej wyrazistą różnicę niż ta, która zaszła w świecie polityki od czasów starożytnych, a szczególnie od greckiej polis do współczesnego państwa. Niemniej jednak, jak będziemy to mogli za-obserwować, różne analizy i obserwacje zarówno Platona, jak i Arystotelesa są do dziś aktualne i trafne.

Klasyczny okres fi lozofi i greckiej to bez wątpienia jeden z niewielu mo-mentów historii naszej cywilizacji, w którym w krótkim czasie doszło do tak ogromnego jej rozwoju intelektualnego. Już sam ten fakt uzasadnia ce-lowość podjęcia badań obejmujących właśnie ten przedział czasowy. Wtedy po raz pierwszy w historii ludzkości pojawiła się teoretyczna refl eksja nad praktyczną dziedziną ludzkiego życia. Określenie granic czasowych oznacza, że przedmiotem zainteresowania staną się poglądy Sokratesa, Platona i Ary-stotelesa. W omawianiu dialogów, w których Sokrates wyraża myśli swoje-go ucznia, a nie własne, jego postać będzie się często pojawiać wymiennie z Platonem, choć jestem świadomy, że ich poglądy nie były takie same, co dotyczy w szczególności dialogów średnich i późnych1. Poza przytoczonymi fi lozofami w rozdziale IV skupię się także na Tukidydesie. Choć nie uważa się go za fi lozofa, nie sposób pominąć jego rozważań z Wojny peloponeskiej, które daleko wykraczają poza jedynie faktografi czne i historyczne uwagi.

Próba ustalenia związków pomiędzy etyką a polityką jest zagadnieniem par excellence współczesnym, choć mającym intelektualne korzenie w re-fl eksji nad ich wzajemnymi relacjami w starożytności klasycznej. Uważam więc, że bliższe przyjrzenie się etyczno-politycznej refl eksji w antycznej Gre-

1 Por. P.W. Juchacz, Sokrates.  Filozofi a w działaniu, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofi i Uniwersytetu im A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2004, s. 22−24.

13

cji pozwoli na lepsze uwypuklenie dzisiejszych problemów, użycie natomiast współczesnego aparatu pojęciowego do scharakteryzowania myśli starożyt-nej ukaże ją w nowym świetle, pozwoli bowiem na nowe podejście do oma-wianych już zagadnień i wskaże nową perspektywę interpretacyjną.

W swojej książce, na którą składają się cztery rozdziały, proponuję nastę-pujące podejście badawcze. W rozdziałach II−IV rozpoczynam od zaprezen-towania współczesnego zagadnienia znajdującego się na styku etyki z polity-ką. Przedstawiam spory i dyskusje, jakie można w jego ramach wyróżnić. Na tym etapie nie opowiadam się za żadną interpretacją, pokazuję natomiast sła-be i mocne strony tych przytoczonych. Następnie zastanawiam się nad tym, czy greccy fi lozofowie dostrzegali problem w formie przypominającej jego współczesne sformułowanie. We wszystkich przypadkach odpowiedź będzie pozytywna, choć, co zobaczymy w toku wywodu, z pewnymi zastrzeżeniami. Opierając się na różnych interpretacjach, a także oferując własne, staram się pokazać, że omawiane kwestie można przedstawić na gruncie ich fi lozofi i. Okaże się więc, że zarówno Sokrates, jak i Platon czy Arystoteles mogliby zająć stanowisko w referowanych współczesnych sporach. Z kolei zupełnie nowa perspektywa ukaże bogactwo ich myśli. Każdy rozdział rozpoczyna się od krótkiego zarysu problematyki i kończy się podsumowaniem dotychcza-sowych ustaleń.

W toku wywodu pragnę wykazać ścisły związek pomiędzy fi lozofi ą staro-żytną a współczesnymi zagadnieniami. Zaproponowane przeze mnie inter-pretacje poparte krytycznymi analizami innych autorów pozwolą na dostrze-żenie nowych wątków w fi lozofi i omawianych myślicieli.

Należy od razu podkreślić, że literatura podejmująca interesujące mnie kwestie w aspekcie fi lozofi i starożytnej jest bardzo uboga. Trudno znaleźć przyczynę tego stanu rzeczy, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę, że do-tyczą one tak istotnych zagadnień jak problem dylematów moralnych, mo-ralnej więzi obywatela z państwem czy moralnych aspektów prowadzenia polityki zagranicznej. W przytaczanych przeze mnie pracach, skądinąd mo-numentalnych, pojawiają się one często jedynie na marginesie. Omawiane główne kwestie stały się jednak przedmiotem zainteresowania niektórych badaczy i to ich prace będą stanowiły punkt wyjścia do dalszych interpre-tacji fi lozofi i starożytnej w kontekście współczesnych analiz. W toku swoich rozważań odwołuję się głównie do literatury w języku angielskim. Korzystam z opracowań najważniejszych komentatorów fi lozofi i starożytnej, nawiązuję także do artykułów krytycznych z najbardziej uznanych czasopism fi lozofi cz-nych, w których jest poruszana interesująca mnie problematyka. Należy przy tym zaznaczyć, że wszystkie zagadnienia wymienione w tytułach rozdziałów, a więc problem brudnych rąk, politycznego zobowiązania, obywatelskiego nieposłuszeństwa oraz refl eksji moralnej w polityce międzynarodowej, zo-

14

stały współcześnie najbardziej dobitnie poruszone w pracach właśnie w tym języku.

Zanim przejdę do krótkiej charakterystyki kolejnych rozdziałów książki, pragnę w kilku słowach wytłumaczyć się z jej tytułu. Podkreślenie znacze-nia samej postaci Sokratesa w omawianej problematyce nie budzi żadnych wątpliwości, szczególnie jeśli uznamy go za prekursora określonego myślenia o człowieku i moralności. Skąd jednak Waszyngton? Nie wdając się w spory ideologiczne i polityczne, bez specjalnych zastrzeżeń możemy stwierdzić, że Stany Zjednoczone to największa „machina polityczna” na świecie. Tam ro-dzą się problemy polityczne, ale także idzie za nimi refl eksja moralna, nawet jeśli ma ona jedynie charakter akademicki.

Na rozdział I będą się składały uwagi ogólne dotyczące związków poli-tyki z etyką. Położę nacisk na to, jak można oceniać działalność polityczną pod kątem różnych teorii etycznych. Kolejne rozważania będą dotyczyły etyki politycznej jako etyki konkretnego zawodu. Współcześnie mówi się często o etyce adwokackiej, a przede wszystkim o etyce lekarskiej. Zobaczy-my, jaki może być związek etyk zawodowych z etyką powszechną. Ostatnią kwestią poruszoną w tym rozdziale będzie ujęcie związku pomiędzy ety-ką a polityką na gruncie fi lozofi i Platona i Arystotelesa. Należy bowiem podkreślić, że choć fi lozofowie widzieli ścisłą łączność pomiędzy obiema sferami, doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że w rzeczywistości bardzo często oddalają się one od siebie. Przedmiotem mojego zainteresowania bę-dzie dyskusja Sokratesa z Trazymachem z I księgi Platońskiego Państwa2 oraz dokonane przez Arystotelesa rozróżnienie dobrego obywatela i dobre-go człowieka.

Rozdział II dotyczy problemu brudnych rąk. Abstrahując od różnych nie-czystych zachowań polityków, w których dbają oni o interes własny lub swo-jej formacji, sfera polityki charakteryzuje się tym, że pomimo najlepszych chęci trudno zachować w niej moralną niewinność. Polityk może bowiem stanąć przed sytuacją, w której bez względu na to, co zrobi, postąpi w jakimś stopniu źle czy niesłusznie, a więc ubrudzi sobie ręce. Konstatacja ta mo-głaby prowadzić do niepokojącego wniosku, że polityka nieuchronnie wiąże się z czynami niemoralnymi. Rozważania te nabierają szczególnego znacze-nia, kiedy weźmie się pod uwagę wydarzenia ostatnich lat. Jak oceniać de-cyzję polityka nakazującego zestrzelenie cywilnego samolotu z pasażerami na pokładzie, który, porwany przez terrorystów, najprawdopodobniej ude-rzy w zamieszkany przez ludzi teren? Co zrobić z zatrzymanym terrorystą, który ma informacje o bombach mających wybuchnąć w mieście, lecz nie

2 Prof. M. Wesoły zwraca uwagę na to, iż takie tłumaczenie tytułu dzieła Platona jest niefortunne. Grecki tytuł Politeia trudno oddać w języku polskim. Mając tego świadomość, zdecydowałem się jednak na użycie tradycyjnego tłumaczenia.

15

chce ich ujawnić? Zdaniem niektórych autorów możemy odnaleźć właściwy sposób postępowania w tych sytuacjach, będzie on jednak w jakimś sensie moralnie negatywny. Inni powiedzą, że istnieje jedyne w pełni słuszne wyj-ście z tego rodzaju sytuacji. Po przedstawieniu współczesnej debaty wokół tego zagadnienia przejdę do szczegółowej analizy tak zwanych czynów mie-szanych na gruncie etyki Arystotelesa. Zobaczymy, czy Stagiryta dostrzega problem brudnych rąk, a jeśli tak, to jakie proponuje rozwiązanie. Następnie w kontekście problemu brudnych rąk analizie zostaną poddane szlachetne kłamstwa Platona, powstaje bowiem pytanie, jak fi lozof, będący politykiem w idealnej polis, może się posunąć do kłamstwa.

Przywołując obiegową opinię głoszącą, że moralność, choć powinna, nie odgrywa szczególnie istotnej roli w polityce, należy zwrócić uwagę, że doty-czy ona wyłącznie polityków. W rzeczywistości politycznej działają jednak także „zwykli ludzie”, a więc nie politycy, ale ci, którzy na przykład na nich głosują. Refl eksja moralna może dotyczyć także ich. Powstaje pytanie, czy obywatel danego kraju jest z nim połączony więzami o znaczeniu moralnym, czy jest moralnie zobowiązany do posłuszeństwa państwu i wspierania jego instytucji. Jest to problem politycznego zobowiązania, które wraz z obywatel-skim nieposłuszeństwem będą stanowić temat rozdziału III. Po zarysowaniu samego zagadnienia będę kolejno analizował różne sposoby uzasadnienia tego zobowiązania, nawiązując przy tym do pierwszego dzieła podnoszące-go tę kwestię w naszym kręgu kulturowym, czyli do Platońskiego Kritona. Następnie zaproponuję interpretację słynnego powrotu fi lozofów do jaskini w Państwie właśnie z perspektywy politycznego zobowiązania. Po przedsta-wieniu poglądów Arystotelesa przejdę do kolejnego zagadnienia, jakim jest obywatelskie nieposłuszeństwo. O ile pierwsza część traktuje o moralnym uzasadnieniu posłuszeństwa wobec państwa, o tyle druga odwraca problem. Może się bowiem stać tak, że uznamy posłuszeństwo względem jakiegoś pra-wa za niemoralne. W tym kontekście pragnę się skupić na stosunku Sokratesa do prawa na przykładzie Obrony Sokratesa i Kritona, gdyż pomiędzy tymi dialogami istnieje pozorna sprzeczność w podejściu Sokratesa do posłuszeń-stwa wobec prawa. Analiza pozwoli na odrzucenie obiegowego poglądu, ja-koby w Kritonie Sokrates argumentował za pełnym posłuszeństwem wobec władzy polis.

Rozdział IV traktuje o polityce międzynarodowej. Bardzo często moż-na się spotkać z opinią, że o ile w polityce wewnętrznej obowiązują pewne standardy moralne, o tyle znikają one na zewnątrz państwa, a więc na are-nie międzypaństwowej. Pogląd ten bierze się z przekonania, że w polityce zagranicznej nie ma standardów etycznych, nie ma bowiem instancji, która by je nadawała: nie ma międzynarodowego Lewiatana. Stanowisko, zgodnie z którym uważa się, iż refl eksja moralna nie ma dużego znaczenia w polityce

16

zagranicznej, nazywa się realizmem politycznym 3. Po drugiej stronie sporu sytuuje się idealizm. Rozdział będzie się koncentrować właśnie na tej dycho-tomii. Rozważania rozpocznę od ojca realizmu politycznego, czyli Tukidyde-sa. Analiza fragmentów Wojny peloponeskiej pozwoli na lepsze uwypuklenie stanowiska realizmu, a także na wstępne zarysowanie poglądu Platona na omawiane kwestie przez nawiązanie do postaci Trazymacha i Kaliklesa. Na-stępnie przejdę do przedstawienia realizmu politycznego w jego klasycznym sformułowaniu z XX wieku i zestawię go z idealizmem. Podkreślenia wymaga fakt, że spór pomiędzy tymi dwiema koncepcjami miał zasadnicze znacze-nie dla formowania się rzeczywistej polityki w ubiegłym stuleciu. Konfl ikt jest wpisany w politykę międzynarodową, ponieważ państwa prowadzą mię-dzy sobą wojny. Odwołam się do tradycji wojny sprawiedliwej, i to właśnie w kontekście poglądów Platona i Arystotelesa na prowadzenie wojen będzie-my mogli przeanalizować ich stosunek do refl eksji moralnej w polityce za-granicznej. To pozwoli na ich umiejscowienie w sporze pomiędzy realizmem a idealizmem.

Przytaczając cytaty z dzieł Platona, Arystotelesa czy Tukidydesa, nie sto-suję przypisów dolnych, lecz podaję w pierwszym przypadku paginację bocz-ną Stephanusa, w drugim Bekkera, a w trzecim podział na księgi i rozdziały bez przytaczania numerów konkretnych stron. Korzystam z następujących wydań, posługując się skrótami w przypadku często cytowanych dzieł:1) Arystoteles, Etyka eudemejska, tłum. W. Wróblewski, [w:] tegoż, Dzieła

wszystkie, t. V, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.2) Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, [w:] tegoż, Dzieła

wszystkie, t. V, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. (EN)3) Arystoteles, Polityka, tłum. L. Piotrowicz, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie,

t. VI, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. (Pol.)4) Arystoteles, Retoryka, tłum. H. Podbielski, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie,

t. VI, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. (Rhet.)5) Platon, Gorgiasz, [w:] tegoż, Dialogi, t. I, tłum. W. Witwicki, ANTYK,

Kęty 1999. (Gorg.)6) Platon, Kriton, [w:] tegoż, Dialogi, t. I, tłum. W. Witwicki, ANTYK, Kęty

1999. (Cri.)7) Platon, Obrona Sokratesa, tłum. R. Legutko, Ośrodek Myśli Politycznej,

Kraków 2002. (Apol.)8) Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, ANTYK, Kęty 2003. (Rep.)9) Platon, Polityk, [w:] tegoż, Dialogi, t. II, tłum. W. Witwicki, ANTYK, Kęty

1999.

3 Realizm można także łączyć z polityką wewnętrzną, ta jednak nie będzie przedmiotem mojego zainteresowania.

17

10) Platon, Prawa, tłum. M. Maykowska, Państwowe Wydawnictwo Nauko-we, Warszawa 1960.

11) Pseudo-Platon, Alkibiades I, [w:] tegoż, Alkibiades I i inne dialogi oraz Defi nicje, tłum. L. Regner, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warsza-wa 1973.

12) Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Czytelnik, Warsza-wa 2003. (Th uc.)

Bibliografia

Teksty starożytne

Aristotle, Nicomachean Ethics, tłum. Ch. Rowe, wstęp i komentarz S. Broadie, Oxford University Press, Oxford−New York 2002.

Aristotle, Nicomachean Ethics. Books II−IV, tłum., wstęp i komentarz C.C.W. Taylor, Oxford University Press, Oxford 2006.

Aristotle, Politics. Books VII and VIII, tłum. i komentarz R. Kraut, Oxford University Press, Oxford 1997.

Arystoteles, Etyka eudemejska, tłum. W. Wróblewski, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie, t. V, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.

Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie, t. V, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.

Arystoteles, Polityka, tłum. L. Piotrowicz, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie, t. VI, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Arystoteles, Retoryka, tłum. H. Podbielski, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie, t. VI, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Eurypides, Trojanki, [w:] tegoż, Tragedie, t. II, tłum. J. Łanowski, Prószyński i S-ka, War-szawa 2006.

Hezjod, Prace i dni, tłum. J. Łanowski, różne wydania.Homer, Iliada, tłum. F.K. Dmochowski, różne wydania.Plato, Republic, tłum. A. Bloom, wyd. II, Basic Books, New York 1991.Platon, Gorgiasz, [w:] tegoż, Dialogi, t. I, tłum. W. Witwicki, ANTYK, Kęty 1999.Platon, Kriton, [w:] tegoż, Dialogi, t. I, tłum. W. Witwicki, ANTYK, Kęty 1999.Platon, Obrona Sokratesa, tłum. R. Legutko, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2002.Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, ANTYK, Kęty 2003.Platon, Polityk, [w:] tegoż, Dialogi, t. II, tłum. W. Witwicki, ANTYK, Kęty 1999. Platon, Prawa, tłum. M. Maykowska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

1960.Pseudo-Platon, Alkibiades I, [w:] tegoż, Alkibiades I i inne dialogi oraz Defi nicje, tłum.

L. Regner, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973. Sofokles, Filoktet, tłum. J. Łanowski, PIW, Warszawa 1975.Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Czytelnik, Warszawa 2003.

260

Pozostała literatura

Ake C., Political Obligation and Political Dissent, „Canadian Journal of Political Science”/„Revue canadienne de science politique”, Vol. 2, No. 2, 1969, s. 245−255.

Allen R.E., Law and Justice in Plato’s Crito, „Th e Journal of Philosophy”, Vol. 69, No. 18, 1972, s. 557−567.

Andre J., Moralność ról jako złożony przypadek zwyczajnej moralności, tłum. M. Strąkow, [w:] Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych, red. W. Galewicz, Universitas, Kraków 2010, s. 207−222.

Anscombe G.E.M., Modern Moral Philosophy, „Philosophy”, Vol. 33, No. 124, 1958, s. 1−19.

Arendt H., Prawda i polityka, [w:] tejże, Między czasem minionym a przyszłym. Osiem ćwiczeń z myśli politycznej, tłum. M. Godyń, W. Madej, Fundacja Aletheia, Warszawa 1994, s. 267−308.

Arendt H., Nieposłuszeństwo obywatelskie, tłum. W. Madej, [w:] tejże, O przemocy. Nie-posłuszeństwo obywatelskie, tłum., A. Łagocka, W. Madej, Fundacja Aletheia, War-szawa 1998.

Arendt H., Kondycja ludzka, tłum. A. Łagodzka, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000.Bedau H.A., On Civil Disobedience, „Th e Journal of Philosophy”, Vol. 58, No. 21, 1961,

s. 653−665. Bedau H.A., Civil Disobedience, [w:] Encyclopedia of Applied Ethics, red. D. Callahan,

P. Singer, R. Chadwick, Academic Press, New York 1998.Beitz Ch., Political Th eory and International Relations, wyd. II, Princeton University

Press, Princeton 1999.Bolotin D., Tukidydes, tłum. W. Przybylski, [w:] Historia fi lozofi i politycznej, red.

L. Strauss, J. Cropsey, red. nauk. wyd. pol. P. Nowak, M. Wiśniewski, Fundacja Au-gusta hr. Cieszkowskiego, Fronda, Warszawa 2010, s. 15−40.

Bookman J.T., Plato on Political Obligation, „Th e Western Political Quarterly”, Vol. 25, No. 2, 1972, s. 260−267.

Bostock D., Th e Interpretation of Plato’s Crito, „Phronesis”, Vol. XXXV, No. 1, 1990, s. 1− –20.

Bostock D., Aristotle’s Ethics, Oxford University Press, Oxford 2006. Brickhouse T.C., Smith N.D., Socrates and Obedience to the Law, „Apeiron”, Vol. XVIII,

No. 1, 1984, s. 10–17.Brownlee K., Civil Disobedience, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2013

Edition), red. E.N. Zalta, http://plato.stanford.edu/archives/win2013/entries/civil-disobedience/ [data dostępu: 10 listopada 2014].

Calhoun L., Th e Problem of ‘Dirty Hands’ and Corrupt Leadership, „Th e Independent Review”, Vol. VIII, No. 3, 2004, s. 363−385.

Carr E.H., Th e Twenty Years’ Crisis: An Introduction to the Study of International Relation, wyd. II, Macmillan, London 1946.

Cashdollar S.E., Aristotle‘s Politics of Morals, „Journal of the History of Philosophy”, No. 11, 1973, s. 145–160.

261

Chappell T.D.J., Th e Virtues of Th rasymachus, „Phronesis”, Vol. XXXVIII, No. 1, 1993, s. 1−17.

Chyrowicz B., O sytuacjach bez wyjścia w etyce. Dylematy moralne: ich natura, rodzaje i sposoby rozstrzygania, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.

Civil Disobedience. Th eory and Practice, red. H.A. Bedau, Pegasus, New York 1982.Coady C.A.J., Polityka a sprawa brudnych rąk, [w:] Przewodnik po etyce, red. P. Singer,

red. nauk. wyd. pol. J. Górnicka, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 420−431. Coady C.A.J., Th e Moral Reality in Realism, „Journal of Applied Philosophy”, Vol. 22,

No. 2, 2005, s. 121−136. Coady C.A.J., Moralność terroryzmu, tłum M. Szczubiałka, [w:] Etyka wojny. Antologia

tekstów, red. T. Żuradzki, T. Kuniński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 299−320.

F. Copleston, Historia fi lozofi i, t. I, tłum. H. Bednarek, PAX, Warszawa 1998.Cohen M, Moral Skepticism and International Relations, „Philosophy and Public Aff airs”,

Vol. 13, No. 4, 1984, s. 299−346. Congleton A., Two Kinds of Lawlessness: Plato’s Crito, „Political Th eory”, Vol. 2, No. 4,

1974, s. 432−446.Cook T.I., Moos M., Foreign Policy: Th e Realism of Idealism, „Th e American Political

Science Review”, Vol. 46, No. 2, 1952, s. 343−356.Dagger R., What Is Political Obligation?, „Th e American Political Science Review”,

Vol. 71, No. 1, 1977, s. 86−94.Dagger R., Political Obligation, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2014

Edition), red. E.N. Zalta, http://plato.stanford.edu/archives/fall2014/entries/political-obligation/ [data dostępu: 10 listopada 2014].

Dahl N.O., Plato’s Defence of Justice, [w:] Plato 2. Ethics, Politics, Religion and the Soul, red. G. Fine, Oxford University Press, Oxford 1999, s. 207−234

Dancy J., Etyka obowiązków prima facie, tłum. P. Łuków, [w:] Przewodnik po etyce, red. P. Singer, red. nauk. wyd. pol. J. Górnicka, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 261−271.

Darwall S.L., Th eories of Ethics, [w:] A Companion to Applied Ethics, red. R.G. Frey, C.H. Wellman, Blackwell, Oxford 2003, s. 17−37.

Davies J.C., Th e Philosopher and the Cave, „Greece & Rome”, Second Series, Vol. 24, No. 1, 1977, s. 23−28.

Davis N.A., Deontologia współczesna, tłum. P. Łuków, [w:] Przewodnik po etyce, red. P.  Singer, red. nauk. wyd. pol. J. Górnicka, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 247−260.

Dąmbska I., Pseudos i pseudes w fi lozofi i Platona, „Roczniki Filozofi czne”, t. XXVII, z. I, 1979, s. 121−133.

Donnelly J., Realism and International Relations, Cambridge University Press, Cambridge 2000.

Dorter K., Th e Transformation of Plato’s ‘Republic’, Lexington Books, Lanham 2006. Dworkin R., Imperium prawa, tłum. J. Winczorek, Wolters Kluwer, Warszawa 2006.Ethics & Politics. Cases and Comments, red. A. Gutmann, D. Th ompson, Nelson-Hall,

Chicago 1990.

262

Ferrari G.R.F., Th e Th ree-Part Soul, [w:] Th e Cambridge Companion to Plato’s ‘Republic’, red. G.R.F. Ferrari, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 165−201.

Forde S., Varieties of Realism: Th ucydides and Machiavelli, „Th e Journal of Politics”, Vol. 54, No. 2, 1992, s. 372−393.

Forde S., International Realism and the Science of Politics: Th ucydides, Machiavelli, and Neorealism, International Studies Quarterly”, Vol. 39, No. 2, 1995, s. 141−160.

Frankena W.K., Th e Concept of Morality, „Th e Journal of Philosophy”, Vol. 63, No. 21, 1966, s. 688−696.

Frankena W.K., O defi niowaniu sądów, zasad i kodeksów moralnych, „Etyka”, nr 11, 1973, s. 45−55.

Galewicz W., Leontios i trupy. O Platońskiej etyce godności, „Kwartalnik Filozofi czny”, t. XXVI, z. 2, 1998, s. 47−69.

Galewicz W., Z Arystotelesem przez greckie tragedie, t. I, Wydawnictwo Literackie, Kra-ków 2002.

Galewicz W., Z Arystotelesem przez greckie tragedie, t. II, Wydawnictwo Literackie, Kra-ków 2003.

Galewicz W., W sprawie odrębności etyk zawodowych, [w:] Moralność i profesjona-lizm. Spór o pozycję etyk zawodowych, red. W. Galewicz, Universitas, Kraków 2010, s. 9−119.

Gaus G.F., Dirty Hands, [w:] A Companion to Applied Ethics, red. R.G. Frey, C.H. Well-man, Blackwell, Oxford 2003.

Gilbert M., Group Membership and Political Obligation, „Monist”, Vol. 76, No. 1, 1993, s. 119−131.

Hampshire S., Public and Private Morality, [w:] Public & Private Morality, red. S. Hampshire, Cambridge University Press, Cambridge 1978, s. 23−54.

Hare R.M., Rules of War and Moral Reasoning, „Philosophy and Public Aff airs”, Vol. 1, No. 2, 1972, s. 166−181.

Hare R.M., Sąd moralny, tłum. Z. Szawarski, „Etyka”, nr 11, 1973.Hare R.M., Political Obligation, [w:] tegoż, Essays on Political Morality, Oxford Universi-

ty Press, Oxford 1998, s. 8−20. Hart H.L.A., Are there Any Natural Rights?, „Th e Philosophical Review”, Vol. 64, No. 2,

1955, s. 175−191.Heinze E.A., Waging Humanitarian War: Th e Ethics, Law, and Politics of Humanitarian

Intervention, State University of New York Press, New York 2009.Hinsley F.H, Sovereignty, Cambridge University Press, Cambridge 1986. Hobbes T., Lewiatan, tłum. Cz. Znamierowski, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005.Hopton T., Political Obligation, [w:] Encyclopedia of Applied Ethics, red. D. Callahan,

P. Singer, R. Chadwick, Academic Press, New York 1998.Horton J., In Defence of Associative Political: Part One, „Political Studies”, Vol. 54, 2006,

s. 427−443.Horton J., In Defence of Associative Political: Part Two, „Political Studies”, Vol. 55, 2007,

s. 1−19.Hughes T.M., Against Political Obligation, materiały zaprezentowane na dorocznym

spot kaniu Th e Midwest Political Science Association, Palmer House Hilton, Chicago 2006.

263

Hume D., Traktat o naturze ludzkiej, tłum. Cz. Znamierowski, Fundacja Aletheia, War-szawa 2005.

Hutchinson D.S., Ethics, [w:] Th e Cambridge Companion to Aristotle, red. J. Barnes, Cambridge University Press, Cambridge 1995.

Jaczynowska M., Musiał D., Stępień M., Historia starożytna, Wydawnictwo TRIO–Wyż-sza Szkoła Humanistyczna w Pułtusku, Warszawa 1999

Johnson C., Socrates on Obedience and Justice, „Th e Western Political Quarterly”, Vol. 43, No. 4, 1990, s. 719−740.

Juchacz P.W., Sokrates. Filozofi a w działaniu, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofi i Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2004.

Kant I., O wiecznym pokoju. Zarys fi lozofi czny, tłum. F. Przybylak, Wydawnictwo Uni-wersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1992.

Kegley Ch.W., Th e Neoidealist Moment in International Studies? Realist Myths and the New International Realities: ISA Presidential Address March 27, 1993 Acapulco, Mexi-co, „International Studies Quarterly”, Vol. 37, No. 2, 1993, s. 131−146.

Kennan G.F., Morality and Foreign Policy, „Foreign Aff airs”, Vol. 64, No. 2, 1985, s. 205−218.

Klosko G., Th e Refutation of Callicles in Plato’s “Gorgias”, „Greece & Rome”, Vol. 31, No. 2, 1984, s. 126−139.

Klosko G., Presumptive Benefi t, Fairness, and Political Obligation, „Philosophy and Pu-blic Aff airs”, Vol. 16, No. 3, 1987, s. 241−259.

Klosko G., Th e Principle of Fairness and Political Obligation, „Ethics”, Vol. 97, No. 2, 1987, s. 353−362.

Klosko G., Political Obligation and Gratitude, „Philosophy and Public Aff airs”, Vol. 18, No. 4, 1989, s. 352−358.

Klosko G., Political Obligation and the Natural Duties of Justice, „Philosophy and Public Aff airs”, Vol. 23, No. 3, 1994, s. 251−270.

Klosko G., Th e Principle of Fairness and Political Obligation, nowe wydanie, Rowman & Littlefi eld, Lanham 2003.

Klosko G., Political Obligations, Oxford University Press, Oxford 2005.Klosko G., Th e Development of Plato’s Political Th eory, Oxford University Press, Oxford

2006.Kochin M.S., War, Class and Justice in Plato’s »Republic«, „Th e Review of Metaphysics”,

Vol. 53, No. 2, 1999, s. 403−423.Korab-Karpowicz W.J., Political Realism in International Relations, [w:] Stanford Encyc-

lopedia of Philosophy (Summer 2013 Edition), red. E.N. Zalta, http://plato.stanford.edu/archives/sum2013/entries/realism-intl-relations/ [data dostępu: 10 listopada 2014].

Kraut R., Socrates and the State, Princeton University Press, Princeton 1984.Kraut R., Aristotle on the Human Good, Princeton University Press, Princeton 1989.Kraut R., Introduction to the study of Plato, [w:] Th e Cambridge Companion to Plato, red.

R. Kraut, Cambridge University Press, Cambridge 1992, s. 1−50. Kraut R., Th e Defense of Justice in Plato’s Republic, [w:] Th e Cambridge Companion to

Plato, red. R. Kraut, Cambridge University Press, Cambridge 1992, s. 311−337.

264

Kraut R., Return to the Cave: ‘Republic’ 519−521, [w:] Plato 2. Ethics, Politics, Religion and the Soul, red. G. Fine, Oxford University Press, Oxford 1999, s. 235−254.

Kraut R., Aristotle’s Ethics, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2014 Edition), red. Edward N. Zalta, http://plato.stanford.edu/archives/sum2014/entries/aristotle-ethics/ [data dostępu: 10 listopada 2014].

Kuniński T., Is Political Life a Happy Life According to Aristotle?, „Diametros”, nr 8, 2006, s. 56−67.

Kuniński T., Dobry człowiek a dobry obywatel w ujęciu ‘Polityki’ Arystotelesa, „Diame-tros”, nr 12, 2007, s. 60−75.

Kuniński T., Stosunek Sokratesa do prawa w świetle „Obrony” i „Kritona”, „Diametros”, nr 17, 2008, s. 30−44.

Kuniński T., Problem brudnych rąk. Jak może być złe robienie tego, co słuszne?, „Diame-tros”, nr 24, 2010, s. 71−89.

Kuniński T., Platona „Kriton” – wokół obywatelskiego nieposłuszeństwa i politycznego zo-bowiązania, „Peitho. Examina Antiqua”, Vol. 1(2), 2011, s. 139−158.

Lang B., Civil Disobedience and Nonviolence: A Distinction with a Diff erence, „Ethics”, Vol. 80, No. 2, 1970, s. 156−159.

Lazari-Pawłowska I., O pojęciu moralności, [w:] tejże, Etyka. Pisma wybrane, red. J. Smo-czyński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 75−91.

I. Lazari-Pawłowska, Problemy etyki sytuacyjnej, [w:] tejże, Etyka. Pisma wybrane, red. J. Smoczyński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 42−58.

Lear J., Allegory and Myth in Plato’s ‘Republic’, [w:] Th e Blackwell Guide to Plato’s Repu-blic, red. G. Santas, Blackwell, Oxford 2006, s. 25−43.

Legutko R., Krytyka demokracji w fi lozofi i politycznej Platona, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1990.

Legutko R., Sokrates. Filozofi a męża sprawiedliwego, Zysk i S-ka, Poznań 2013.Luban D., Wojna sprawiedliwa a prawa człowieka, tłum. R. Pucek, [w:] Etyka wojny. An-

tologia tekstów, red. T. Żuradzki, T. Kuniński, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2009, s. 199−216.

Luban D., Etyka zawodowa, tłum. M. Klinowski, [w:] Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych, red. W. Galewicz, Universitas, Kraków 2010, s. 223−245.

Lyons D., Moral Judgment, Historical Reality, and Civil Disobedience, „Philosophy and Public Aff airs”, Vol. 27, No. 1, 1998, s. 31−49.

Machiavelli N., Książę, tłum. W. Rzymowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wro-cław 1979.

Mahoney T.A., Do Plato’s Philosophers-Rulers Sacrifi ce Self-Interest to Justice?, „Phrone-sis”, 1992, Vol. XXXVII, No. 3, 1992, s. 265−282.

Martin R., Civil Disobedience, „Ethics”, Vol. 80, No. 2, 1970, s. 123−139.Martin R., Socrates on Disobedience to Law, „Review of Metaphysics”, Vol. XXIV, No. 1,

1970, s. 21−38.McConnell T., Moral Dilemmas, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2014

Edition), red. E.N. Zalta, http://plato.stanford.edu/archives/fall2014/entries/moral-dilemmas/ [data dostępu: 10 listopada 2014].

McDonald L.C., Th ree Forms of Political Ethics, „Th e Western Political Quarterly”, Vol. 31, No. 1, 1978, s. 7−18.

RedaktorRenata Włodek

KorektorGrzegorz Bogdał

Skład i łamanieKatarzyna Mróz-Jaskuła

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12 663-23-81, 12 663-23-82, fax 12 663-23-83