gospodarka rosyjska pod rządami putina. the russian economy

C ES T U D I E S

P R A C E

OSWS

C e n t r e f o r E a s t e r n S t u d i e sOÂRODEK STUDIÓW WSCHODNICH

W a r s z a w a s i e r p i e ƒ 2 0 0 5 / W a r s a w A u g u s t 2 0 0 5

Prace OSW / CES Studies

Gospodarka rosyjska pod rzàdami Putina.

Czynniki wzrostu i hamulce rozwoju

The Russian Economy under Putin.

Growth Factors and Impediments

to Economic Development

20n u m e r

nu

mb

er

© Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich

© Copyright by Centre for Eastern Studies

Redaktor serii / Series editor

Anna ¸abuszewska

Opracowanie graficzne / Graphic design

Dorota Nowacka

T∏umaczenie / Translation

Jadwiga Rogo˝a

Wspó∏praca / Co-operation

Jim Todd

Mapy / Maps

Wojciech Maƒkowski

Wydawca / Publisher

OÊrodek Studiów Wschodnich

Centre for Eastern Studies

ul. Koszykowa 6 a

Warszawa / Warsaw, Poland

tel./phone + 48 /22/ 525 80 00

fax: +48 /22/ 525 80 40

Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne

przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich

The “CES Studies” series contains

analytical materials prepared at the Centre

for Eastern Studies

Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç

na stronie www.osw.waw.pl

Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji

o OÊrodku Studiów Wschodnich

The Centre’s analytical materials can be found

on the Internet at www. osw.waw.pl

More information about the Centre for Eastern

Studies is available at the same web address

ISSN 1642-4484

Spis treÊci / Contents

Gospodarka rosyjska pod rzàdami Putina.

Czynniki wzrostu i hamulce rozwoju / 5

Ewa Paszyc, Iwona WiÊniewska

Tezy / 5

Wst´p / 6

I. Aktualna sytuacja makroekonomiczna Federacji Rosyjskiej / 7

II. Sektory gospodarki / 10

III. Czynniki rosyjskiego wzrostu / 16

IV. Ograniczenia i hamulce wzrostu gospodarczego w Rosji / 19

Konkluzje / 24

The Russian Economy under Putin.

Growth factors and impediments

to economic development / 33


Key points / 33

Introduction / 34

I. The current macroeconomic situation in the Russian Federation / 35

II. Sectors of economy / 38

III. Growth factors in Russia / 44

IV. Constraints and impediments to economic growth in Russia / 46

Conclusions / 51

Gospodarka rosyjska

pod rzàdami Putina.

Czynniki wzrostu

i hamulce rozwoju


Tezy

1. Po za∏amaniu gospodarczym, jakie nastàpi∏opo rozpadzie ZSRR i krachu finansowym roku1998, gospodarka rosyjska zacz´∏a wydobywaçsi´ z zapaÊci. Lata 1999–2004 by∏y okresem dyna-micznego rozwoju wszystkich sektorów rosyjskiejgospodarki i szybkiego wzrostu PKB – o przesz∏o7% w skali rocznej.

2. Doskona∏e wyniki makroekonomiczne w tymokresie rosyjska gospodarka zawdzi´cza splotowikorzystnych czynników, z których najwa˝niejszy-mi by∏y wysokie ceny surowców energetycznychna rynkach Êwiatowych, wzrost mi´dzynarodo-wej konkurencyjnoÊci Rosji dzi´ki znaczàcej real-nej dewaluacji rubla (po kryzysie w 1998 roku),a tak˝e reformy rynkowe, jakie uda∏o si´ w tymokresie przeprowadziç.

3. W roku 2004, mimo utrzymujàcych si´ wcià˝bardzo wysokich cen ropy naftowej i gazu na ryn-kach Êwiatowych, nastàpi∏o spowolnienie wzro-stu. I chocia˝ gospodarka rozwija si´ nadal szyb-ko, w naszej ocenie mo˝na ju˝ mówiç o wyczer-pywaniu si´ tradycyjnych (poza cenami ropy i ga-zu) mechanizmów sprzyjajàcych rozwojowi gos-podarczemu w Rosji i braku nowych, które zdo-∏a∏yby je zastàpiç. Nierozwiàzane problemy stru-kturalne mogà w d∏u˝szym okresie spowodowaçwyhamowanie rozwoju ekonomicznego Rosji.

4. Utrzymujàca si´ korzystna koniunktura nie za-owocowa∏a ani istotnà modernizacjà sektorówprzetwórczych, ani odejÊciem gospodarki Fede-racji Rosyjskiej od modelu surowcowego, ani po-jawieniem si´ instytucji spo∏eczeƒstwa obywa-telskiego, niezb´dnych dla osiàgni´cia i utrzyma-nia trwa∏ego wzrostu gospodarczego. Wcià˝ brakw Rosji realnych gwarancji praw w∏asnoÊci, pro-kuratura i organy Êcigania sà podporzàdkowanew∏adzy wykonawczej, podobnie jak system sà-downiczy. Jego orzeczenia na wszystkich pozio-mach (od sàdów dzielnicowych po sàdy arbitra-˝owe i trybuna∏ konstytucyjny) dowodzà pe∏negouzale˝nienia od dyspozycji w∏adzy politycznej.Mimo reformy systemu podatkowego, w obecnejrosyjskiej rzeczywistoÊci instytucje paƒstwowepozostajà wcià˝ narz´dziami represji (adminis-tracyjnych i prawnych).

5G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

5. Niezmiennie od czasów ZSRR jedynym atutemwi´kszoÊci ga∏´zi rosyjskiego przemys∏u sà sto-sunkowo niskie koszty produkcji (tanie surowce,energia i si∏a robocza), choç nale˝y zauwa˝yç, i˝w ostatnich latach (2003/2004) koszty produkcjisystematycznie wzrastajà, przyczyniajàc si´ dospowalniania tempa wzrostu. Wspólnym proble-mem wszystkich niemal sektorów jest technolo-giczne zapóênienie i niska jakoÊç wyrobów. Czyn-niki te sprawiajà, ˝e w niektórych dziedzinach(np. w przemyÊle motoryzacyjnym, samoloto-wym) Rosja w zasadzie nie liczy si´ na europej-skim i Êwiatowym rynku produkcji wysoko prze-tworzonej.

6. Czynnikiem hamujàcym wzrost jest te˝ faktwyczerpania mo˝liwoÊci rozwoju ekstensywnego– rezerwy i moce starej poradzieckiej bazy prze-mys∏owej w prawie wszystkich sektorach zosta∏ywykorzystane do maksimum. Dalszy wzrost za-le˝y teraz od inwestycji w nowà infrastruktur´ i wspó∏czesne technologie. Jednak procesy polity-czno-ekonomiczne zachodzàce w ostatnich latachw Federacji Rosyjskiej w znacznym stopniu znie-chćajà do aktywnoÊci potencjalnych inwestorów.

7. Realizowana od 2003 roku polityka Kremla w sferze gospodarki, polegajàca na coraz wi´k-szej ingerencji paƒstwa w procesy gospodarczeoraz na rozszerzaniu obecnoÊci paƒstwa w sek-torach uznawanych za strategiczne (naftowym,gazowym oraz finansowym) prowadzi do spo-wolnienia wzrostu gospodarczego. Czynnikiemhamujàcym okaza∏ si´ tak˝e radykalny zwrot w relacjach w∏adzy z biznesem, którego koron-nym przejawem by∏a sprawa Jukosu. BezpoÊred-nim skutkiem tej sytuacji jest ograniczenie akty-wnoÊci biznesu i utrwalenie negatywnego wize-runku Rosji w Êwiecie.

Wst´p

Przedmiotem niniejszego opracowania jest obecnystan rosyjskiej gospodarki z perspektywy prze-mian, jakie dokona∏y si´ w tej sferze w Rosji pokryzysie finansowym roku 1998 i objćiu w∏adzyprzez W∏adimira Putina. Praca jest próbà odpo-wiedzi na pytania o êród∏a wzrostu gospodarczegow tym okresie, a tak˝e czynniki hamujàce rozwójgospodarczy Federacji Rosyjskiej.

Analiza podzielona zosta∏a na cztery rozdzia∏y.Pierwsze dwie cz´Êci przedstawiajà obecnà sy-tuacj´ makroekonomicznà Rosji oraz stan naj-wa˝niejszych sektorów rosyjskiej gospodarki. W cz´Êci III scharakteryzowano najwa˝niejszeczynniki stymulujàce rozwój gospodarki i jej po-szczególnych sektorów. Rozdzia∏ IV opisuje naj-wa˝niejsze mechanizmy i czynniki hamujàcewzrost i prowadzàce w efekcie do jego coraz bar-dziej widocznego spowolnienia. W zakoƒczeniuznalaz∏y si´ konkluzje i prognozy dotyczàce roz-woju sytuacji ekonomicznej Rosji.

W niniejszej pracy pos∏u˝ono si´ statystykamioficjalnymi publikowanymi przez rosyjskie êród∏apubliczne: Rosstat (wczeÊniej Goskomstat), Cen-tralny Bank Rosji oraz poszczególne ministerstwa,a tak˝e danymi mi´dzynarodowych instytucjifinansowych (MFW, Bank Âwiatowy czy UNCTAD)bazujàcymi na danych krajowych, ale na ogó∏poddawanymi ich w∏asnym weryfikacjom. Nie-które analogiczne wskaêniki rosyjskie i publiko-wane w êród∏ach zagranicznych to wielkoÊcitrudno porównywalne, bowiem harmonizacja ro-syjskiej metodologii statystycznej z mi´dzynaro-dowà przebiega bardzo wolno. Dotychczas nieprzeprowadzono kompleksowej reformy statysty-ki rosyjskiej. Zmiany wprowadzane sà wyrywko-wo, co znacznie utrudnia interpretacj´ danych i mo˝liwoÊç Êledzenia dynamiki zjawisk ekono-micznych1. Na poczàtku 2005 roku dodatkowàtrudnoÊç w interpretacji danych dotyczàcych pro-dukcji przemys∏owej publikowanych przez Ros-stat sprawia przeprowadzona przez ten urzàdzmiana metodologii2 prezentowania statystyk te-go sektora. TrudnoÊci pojawiajà si´ przy próbieporównywania wskaêników w ujćiu dynamicz-nym (nie zosta∏y bowiem ponownie przekalkulo-wane dane z lat ubieg∏ych). Zmiana spowodowa∏atak˝e ró˝nice w wielkoÊci samych wskaêników3

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

6

P r a c e O S W

(patrz tabela 1). Zgodnie ze „starymi” danymi ro-zwój gospodarczy, podobnie jak produkcja prze-mys∏owa wykazywa∏y znaczne spowolnieniewzrostu w ostatnich kwarta∏ach 2004 roku. „No-we” statystyki mówià natomiast o utrzymaniu si´wzrostu na poziomie z 2003 roku. Wskaênikiopublikowane przez Rosstat okaza∏y si´ bardziejoptymistyczne ni˝ prognozowane (m.in. przez Mi-nisterstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu FR).OdmiennoÊç rosyjskiej klasyfikacji poszczegól-nych danych, a tak˝e metodologii ich zbierania,od mi´dzynarodowych standardów utrudnia po-równywanie poszczególnych wskaêników w Ro-sji i na Êwiecie. Autorki sà Êwiadome niedostat-ków rosyjskich statystyk oficjalnych, jednak z bra-ku alternatywnych êróde∏ danych zmuszone by-∏y z nich korzystaç, odwo∏ujàc si´ do innych êró-de∏ wsz´dzie tam, gdzie by∏o to mo˝liwe. Ro-syjskie statystyki g∏ównie pos∏u˝y∏y do Êledzeniatrendów zachodzàcych w gospodarce (wzrostu,spadku).Wszystkie cytowane w tej pracy dane, przy któ-rych nie podano êród∏a, pochodzà z oficjalnychstatystyk Rosyjskiego Urz´du Statystycznego –Rosstatu (wczeÊniej zwanego Goskomstatem) za-mieszczanych w rocznikach statystycznych z po-szczególnych lat oraz na stronie internetowej tejinstytucji (www.gks.ru).

I. Aktualna sytuacja makroekonomiczna FederacjiRosyjskiej

1. Produkt Krajowy Brutto

Po za∏amaniu rozwoju gospodarczego w latachdziewi´çdziesiàtych i finalizujàcym ten okres kra-chu finansowym roku 1998, dla gospodarki ro-syjskiej nasta∏ okres wydobywania si´ z zapaÊcii dynamicznego rozwoju niemal wszystkich sek-torów. W ostatnich pi´ciu latach (2000–2004) PKBRosji wzrós∏ o ponad 35% i na koniec 2004 rokuosiàgnà∏ poziom z roku 1990 (patrz tabela). W ro-ku 2004 Rosja zanotowa∏a wzrost gospodarczyna poziomie 7,1% – porównywalnym do roku po-przedniego (7,3%); wyniki dwóch ostatnich kwar-ta∏ów 2004 roku i poczàtku roku 2005 Êwiadczàjednak o spowalniajàcym tempie rosyjskiegowzrostu. Jak przewidujà prognozy, ten negatyw-ny trend ma si´ utrzymaç w 2005 roku (wzrost napoziomie 6%) i w latach kolejnych.Gospodarka rosyjska, rozp´dzana w latach 1999i 2000 przede wszystkim „efektem dewaluacji ru-bla” i wzrostem cen surowców energetycznychna Êwiecie, w kolejnych latach utrzymywa∏a wy-sokie tempo rozwoju dzi´ki popytowi wewn´-trznemu. Zarówno silnie wzrastajàcym inwesty-cjom (chocia˝ w roku 2004 nastàpi∏o spowolnie-nie równie˝ tego wskaênika), jak i konsumpcjisprzyja∏y utrzymujàce si´ wysokie ceny na towa-ry rosyjskiego eksportu (rop´ naftowà i gaz ziem-ny, wyroby stalowe i metale nie˝elazne). Nap∏ywpetrodolarów zapewni∏ doskona∏à sytuacj´ finan-sów publicznych, a dzi´ki niej stabilnoÊç we-wn´trznej sytuacji spo∏eczno-politycznej.Publikowane dane dotyczàce PKB zawierajà w so-bie równie˝ szacunki Rosstatu dotyczàce „szarejstrefy”4 w gospodarce. Wed∏ug oficjalnych danych,poza fiskusem wytwarza si´ ok. 20–25% PKB, a „na czarno” pracuje w Rosji ok. 9 mln osób5.Zdaniem wielu organizacji badajàcych problem„szarej strefy” dane te sà jednak zbyt optymisty-czne i zani˝one. Niektóre badania szacujà wiel-koÊç tej cz´Êci rosyjskiego rynku na 50% PKB6, a nawet wi´cej7.

Doskona∏e zagregowane wyniki makroekonomicz-ne nie odzwierciedlajà jednak rzeczywistego po-ziomu rozwoju 89 podmiotów Federacji Rosyj-

7G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

skiej. Istnieje ogromny kontrast mi´dzy cz´Êcia-mi europejskà i azjatyckà Federacji Rosyjskiej,zw∏aszcza mi´dzy moskiewskà metropolià orazoÊrodkami powsta∏ymi wokó∏ du˝ych miast (Pe-tersburga, Ni˝nego Nowogrodu, Kazania) a ogrom-nymi po∏aciami wyludniajàcej si´ Syberii czy Da-lekiego Wschodu. Wi´ksza cz´Êç potencja∏u go-spodarczego Rosji jest skoncentrowana w kilku-nastu zaledwie z 89 podmiotów Federacji Ro-syjskiej – przede wszystkim we wspomnianychoÊrodkach miejskich oraz w regionach surowco-wych8 (patrz mapa 1 i mapa 2).

2. Produkcja przemys∏owa

Dynamika produkcji przemys∏owej po kryzysiew 1998 roku by∏a silnie zró˝nicowana (patrz tabe-la). Rekordowo wysoki wzrost prawie 12% (w po-równaniu do roku poprzedniego) odnotowano w roku 2000, podczas gdy w roku 2002 przyrostw tej dziedzinie by∏ niespe∏na 4-procentowy. Ofi-cjalne wskaêniki ekonomiczne za rok 2004, doty-czàce wzrostu produkcji przemys∏owej (7,3%),utrzyma∏y si´ na poziomie zbli˝onym do roku po-przedniego. Dane informujà o wysokim wzroÊciezw∏aszcza w sektorze przetwórczym. Jednak pod-stawà tego doskona∏ego rezultatu by∏ bardzo wy-soki przyrost w ci´˝kim przemyÊle maszynowym,natomiast w innych ga∏´ziach – m.in. w prze-myÊle chemicznym, hutnictwie czy w sektorachwydobywczych – tempo wzrostu spada∏o. W wie-lu sektorach przyczynà tego stanu rzeczy sà m.in.rosnàce koszty produkcji9. Pogorszenie sytuacjizaobserwowano w drugiej po∏owie 2004 rokurównie˝ w budownictwie, w którym nastàpi∏ogwa∏towne wyhamowanie wysokiego tempa roz-woju. W tym przypadku jednym z wa˝niejszychpowodów by∏y sprowokowane politykà Kremlaperturbacje w sektorze bankowym latem ub. r., a w ich efekcie wzrost kosztów kredytów10.

3. Inflacja i polityka monetarna

Rzàd Federacji Rosyjskiej i Centralny Bank Rosji(CBR) w roku 2004, podobnie jak w latach ubie-g∏ych, nie zdo∏a∏y utrzymaç inflacji poni˝ej za-planowanego progu (10% w 2004). Po raz kolej-ny bowiem du˝y nap∏yw do Rosji walut (m.in. z eksportu towarów i kredytów zagranicznych)spowodowa∏ presj´ inflacyjnà, z którà w∏adze niedo koƒca by∏y w stanie sobie poradziç. Du˝à po-

mocà dla CBR w tej walce by∏a kontynuacja re-strykcyjnej polityki fiskalnej, m.in. utworzenie w 2004 roku Funduszu Stabilizacyjnego, na któ-rym gromadzone sà nadwy˝ki wp∏ywów bud˝e-towych zwiàzane z wyjàtkowo dobrà koniunkturàna rynku ropy naftowej. W efekcie inflacja w 2004roku (grudzieƒ do grudnia) wynios∏a 11,7% (patrztabela).Od roku 2000 post´puje realne wzmacnianie ro-syjskiego rubla wobec zagranicznych walut, zw∏a-szcza dolara amerykaƒskiego.

4. Rezerwy walutowe i d∏ug zagraniczny

Dogodna koniunktura zagraniczna i ogromna nad-wy˝ka handlowa spowodowa∏y dalszy przyrostrezerw walutowych banku centralnego. 1 kwie-tnia 2005 roku by∏o to ponad 137 mld USD (wi´-cej ni˝ wartoÊç importu Rosji w 2004 roku). Rosja,wykorzystujàc obecnà korzystnà sytuacj´ finan-sowà, stara si´ sp∏acaç z wyprzedzeniem swojed∏ugi zagraniczne, tym bardziej ˝e obs∏uga kre-dytów zaciàgni´tych w czasach ZSRR czy na po-czàtku lat dziewi´çdziesiàtych jest bardzo droga.Na poczàtku 2005 roku Rosja uregulowa∏a swójd∏ug wobec MFW i zamierza, równie˝ przed ter-minem, sp∏aciç 15 mld USD Klubowi Paryskiemu.W maju 2005 roku podpisano porozumienie w tejsprawie.

5. Bud˝et federalny i Fundusz Stabilizacyjny

Wp∏ywy ze sprzeda˝y noÊników energii pozwa-lajà na utrzymywanie dogodnej sytuacji w finan-sach publicznych paƒstwa. Od roku 2000 bud˝etrealizowany jest z proficytem przekraczajàcymprognozy rzàdu. Wyjàtkowo wysokie ceny su-rowców w 2004 roku spowodowa∏y wi´kszy ni˝oczekiwano wzrost dochodów bud˝etu federal-nego i wygenerowanie ponad 4% PKB (patrz ta-bela) nadwy˝ki bud˝etowej (wobec 0,5% plano-wanej). Utrzymujàca si´ doÊç restrykcyjna poli-tyka bud˝etowa w latach 2000–2004 zosta∏a roz-luêniona w 2005 roku. Symulacje MFW pokazujà,˝e o ile w 2004 roku bud˝et federalny by∏ zbilan-sowany przy cenie ropy 23 dolary za bary∏k´, tow 2005 roku przy 28 dolarach za bary∏k´, nato-miast w roku 2006 nawet przy 31 dolarach za ba-ry∏k´11.

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

8

P r a c e O S W

Nadwy˝ki bud˝etowe sà gromadzone w Fundu-szu Stabilizacyjnym. Wed∏ug stanu na 1 lutego2005 roku by∏o to 24 mld USD. Ârodkami zgro-madzonymi w Funduszu Stabilizacyjnym zarzà-dza CBR. Pieniàdze te trzymane sà w walutachobcych, mo˝na je inwestowaç jedynie w rzàdo-we papiery d∏u˝ne z najwy˝szym ratingiem (AAA),obecnie dost´pne jedynie poza granicami Rosji.

6. Bilans p∏atniczy FederacjiRosyjskiej

Wraz ze wzrostem cen noÊników energii w 1999roku nastàpi∏ wzrost wartoÊci rosyjskiego eks-portu. Surowce i pó∏fabrykaty (noÊniki energii orazmetale nie˝elazne, ˝elazo, wyroby stalowe itp.)w ca∏ym rosyjskim eksporcie stanowià bowiemponad 80% (patrz wykres 1). Wed∏ug danych CBRwp∏ywy z eksportu w ujćiu dolarowym w 2004roku wzros∏y o 50% – do prawie 204 mld USD(patrz tabela); import (patrz wykres 2) w tym sa-mym czasie wzrós∏ o ponad 70% – do 130 mldUSD. Wzrost importu by∏ powodowany, z jednejstrony, rosnàcymi ju˝ od 2000 roku realnymi do-chodami rosyjskiego spo∏eczeƒstwa, z drugiej –umacniajàcym si´ rublem, co powoduje relatywnepotanienie towarów z importu. Towary te stano-wià coraz wi´kszà konkurencj´ dla rodzimej pro-dukcji.W ostatnich kilku latach notowany jest wzrostnap∏ywu kapita∏u zagranicznego do Rosji, nadaljednak poziom ten nie zaspokaja potrzeb rosyj-skiej gospodarki. Stosunkowo niewielkà jegocz´Êç stanowià bezpoÊrednie inwestycje zagra-niczne (BIZ). Ich nap∏yw do 2002 roku utrzymy-wa∏ si´ na sta∏ym niskim poziomie (ok. 2,5 mldUSD rocznie), relatywnie znaczny wzrost nastà-

pi∏ dopiero w 2003 i 2004 roku (odpowiednio 8 i 12 mld USD). Jednak skumulowane BIZ w prze-liczeniu na jednego mieszkaƒca Rosji wynoszàzaledwie ok. 260 USD, co jest stosunkowo niskimwynikiem nawet w porównaniu z innymi trans-formujàcymi si´ paƒstwami obszaru postradziec-kiego.Gros zagranicznych inwestycji w FR realizuje si´za pomocà „pozosta∏ych inwestycji” – po˝yczeki kredytów (stanowi∏y one w 2004 roku 75% ca-∏oÊci inwestycji).Wzrastajàcym inwestycjom zagranicznym w Ro-sji towarzyszy∏a ekspansja inwestycyjna rosyj-skiego biznesu za granicà. Po latach ogranicza-nia wywozu netto prywatnego kapita∏u z Rosji(2000–2003) w roku 2004 nastàpi∏ jego ponownywzrost a˝ do ponad 9 mld USD (patrz tabela).

7. Wzrost dochodów i rozwarstwienie spo∏eczeƒstwa

Doskona∏e wyniki makroekonomiczne bardzo po-woli przek∏adajà si´ na poziom ˝ycia obywateliw Rosji. Sta∏y wzrost p∏ac i emerytur, notowanyod 2000 roku zaowocowa∏ wzrostem Êrednichmiesićznych dochodów w Federacji Rosyjskiejw 2004 roku do ok. 210 USD. Wed∏ug rosyjskichstatystyk za rok 2004 poni˝ej tzw. minimum so-cjalnego12 (granicy ubóstwa) ˝y∏o ok. 19% rosyj-skiego spo∏eczeƒstwa. Trzeba jednak pami´taç,˝e cz´Êç podwy˝ek przyznanych przez rzàd fede-ralny pracownikom sfery bud˝etowej nie zosta∏azrealizowana przez bud˝ety regionalne z powo-du braku Êrodków.Bezrobocie w Rosji liczone wed∏ug metodologiiÂwiatowej Organizacji Pracy (ILO) utrzymuje sińa stosunkowo niskim poziomie – w 2004 roku

9G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

PKB, %

Produkcja przemys∏owa, %

Inflacja (CPI), % (grudzieƒ do grudnia)

BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne,na podstawie bilansu p∏atniczego (mld USD)

Nadwy˝ka bud˝etu federalnego (% PKB)

Bilans na rachunku obrotów bie˝àcych (mld USD)

Eksport towarów (mld USD)

Import towarów (mld USD)

2000

9,0

11,9

20,2

2,7

2,5

46,8

105,6

44,9

2001

5,1

4,9

18,6

2,5

3,0

35,1

101,9

53,8

2002

4,7

3,7

15,1

2,6

2,3

32,8

107,3

61,0

2003

7,3

7,0

12,0

7,9

1,7

35,9

135,9

75,4

2004

7,1

7,3

11,7

11,7

4,1

60,1

204

130

èród∏o: CBR; Federalny Urzàd Statystyczny (Goskomstat/Rosstat); Ministerstwo Finansów FR

Tabela 1. Wskaêniki ekonomiczne Rosji w latach 2000–2004

by∏o to ok. 8%. Wiele miejsc pracy, zw∏aszcza w re-gionach, tworzy si´ i utrzymuje sztucznie, np. po-przez utrzymywanie zatrudnienia w zak∏adach,które od dawna nic nie produkujà i powinny byçzlikwidowane.Dodatkowo pog∏´bia si´ rozwarstwienie spo∏e-czeƒstwa pod wzgl´dem dochodów. Pod konieclat dziewi´çdziesiàtych 20% najbogatszych ludziw Rosji uzyskiwa∏o prawie 48% sumy dochodówca∏ej ludnoÊci Federacji Rosyjskiej – znacznie wi´-cej ni˝ na poczàtku dekady (w 1991 roku by∏o took. 31%). W 2004 roku realne dochody najboga-tszych Rosjan wzros∏y o 12%, podczas gdy do-chody grupy najbiedniejszych zaledwie 6%.

II. Sektory gospodarki

1. Us∏ugi

Wed∏ug oficjalnych rosyjskich statystyk w 2004roku prawie 60% rosyjskiego PKB (patrz tabela)tworzona by∏a w us∏ugach, i to przede wszystkimw us∏ugach rynkowych, g∏ównie w handlu. Eks-perci Banku Âwiatowego uwa˝ajà jednak rosyjskiedane dotyczàce struktury PKB za mylàce (patrztabela). Ich zdaniem powszechne stosowanie centransferowych13 w rosyjskiej gospodarce wp∏ywadeformujàco na statystyki, bowiem zawy˝a war-toÊç wytwarzanych us∏ug i zani˝a wartoÊç pro-dukcji towarów14. Gdyby pominàç czynnik centransferowych, wskaênik udzia∏u przemys∏u w tworzeniu PKB wzrós∏by do ponad 50%.Trzeba zauwa˝yç, i˝ z ponad 42%15 osób aktyw-nych zawodowo zatrudnionych w us∏ugach wi´-cej ni˝ po∏owa pracuje w us∏ugach nierynkowych:s∏u˝ba zdrowia, oÊwiata, gospodarka komunalna,administracja, które majà tylko 10-procentowyudzia∏ w PKB16.Sektor us∏ug rynkowych rozwija si´ w Rosji co-raz szybciej, zw∏aszcza sektor finansowy prze-˝ywa dynamiczny rozwój. Post´pujàca, choç po-wolna, reforma systemu bankowego czy ubez-pieczeƒ zwi´ksza zaufanie do organizacji finan-sowych (wzrost depozytów czy ubezpieczeƒ). Nie-wàtpliwie jednak rozwój rynku us∏ug finanso-wych móg∏by post´powaç jeszcze szybciej, gdybynie ingerencja paƒstwa, która spowodowa∏a np.quasikryzys sektora bankowego17 latem 2004 ro-ku, czy decyzja Kremla o przekazaniu wi´kszoÊcisk∏adek na ubezpieczenia spo∏eczne do Wniesz-ekonombanku zamiast zaanga˝owania prywat-nych ubezpieczycieli18. W konsekwencji utrzymu-je si´ silna obecnoÊç paƒstwa w rosyjskim sekto-rze finansowym, co hamuje rozwój konkurencji i zmniejsza atrakcyjnoÊç ofert. Wyjàtkowo pr´-˝nie natomiast rozkwita sektor telekomunikacji,zw∏aszcza rynek telefonii komórkowej, szybkoprzyrasta liczba abonentów, obni˝ajà si´ kosztyus∏ug. Warto zauwa˝yç, e jak pokazuje np. indeksreform EBRD, telekomunikacja nale˝y do tych se-ktorów infrastrukturalnych, w których reformysà w Rosji relatywnie najbardziej zaawansowane19.

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

10

P r a c e O S W

Wykres 1. Struktura towarowa importu FR, 2004

Inne (5%)Produkty mineralne (4%)

èród∏o: Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu,www.economy.gov.ru 2005.

Wykres 2. Struktura towarowa eksportu FR, 2004

èród∏o: Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu,www.economy.gov.ru 2005

Tekstylia (4%)

Drewno i celuloza (4%)

Metale i pro-dukty (8%)

Chemia (16%)

Produkty rolno-spo˝ywcze (18%)

Maszyny, urzàdzeniai Êrodki transportu (41%)

Inne (7%)Drewno i celuloza (4%)

Metale i produkty (17%) NoÊniki energii (57%)

Chemia (7%)

Maszyny, urzàdzeniai Êrodki trans-portu (8%)

2. Produkcja towarów

Wed∏ug oficjalnych statystyk rola produkcji to-warów w tworzeniu PKB spad∏a w okresie trans-formacji z 60 (w 1990) do 40% (w 2004). G∏ównacz´Êç tej produkcji – prawie 30% PKB (patrz tabe-la) – wytwarzana jest w przemyÊle, przede wszyst-kim w sektorach naftowym i gazowym oraz w hu-tnictwie. Nie potwierdzajà tego dane Banku Âwia-towego, wed∏ug którego rzeczywista wartoÊç do-dana sektora naftowo-gazowego wzrasta do ok.20%20 PKB, a nie, jak podaje Rosstat, wynosi 9%,przez co wk∏ad ca∏ego przemys∏u do PKB wzrós∏-by do ponad 50%.

3. Sektory budujàce wzrost gospodarczy Federacji Rosyjskiej

3.1. Sektor naftowo-gazowy21

Lokomotywà rosyjskiej gospodarki i jej fundamen-tem sà sektory naftowy i gazowy. Wytwarzajàone ∏àcznie, wed∏ug szacunków Banku Âwiatowe-go, ok. 20% rosyjskiego PKB, tj. ponad 50% ogól-norosyjskiej produkcji przemys∏owej; absorbujàznacznà cz´Êç inwestycji realizowanych w Fede-racji Rosyjskiej (ponad 30% inwestycji w kapita∏podstawowy22). Wp∏ywy z sektora naftowo-ga-zowego23 stanowià prawie 40% dochodów bud˝e-tu federalnego. Dodatkowo wp∏ywy ze sprzeda-˝y ropy, jej produktów oraz gazu stanowià zna-cznà cz´Êç dochodów eksportowych paƒstwa. W 1999 roku by∏o to niespe∏na 40%, po czym na-

11G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

èród∏o: Rosyjski Urzàd Statystyczny Rosstat, www.gks.ru; From Transition to Development, April 2004, World Bank

* Brak danych ze wzgl´du na zmian´ metodologii prezentowania danych dotyczàcych produkcji przemys∏owej przezRosstat

** Russian Economic Report, February 2004, World Bank

PKB

Produkcja towarów

Przemys∏ (∏àcznie):

Elektroenergetyka

Sektor naftowo-gazowy:

Wydobycie ropy

Przetwórstwo ropy

Sektor gazowy

Sektor w´glowy

Czarna metalurgia

Metale nie˝elazne

Chemia

Maszynowy

Drzewno-papierniczy

Przemys∏ lekki

Spo˝ywczy

Inne

Budownictwo

Rolnictwo

Us∏ugi

Us∏ugi rynkowe

Transport i ∏àcznoÊç

Handel

Us∏ugi nierynkowe

2000

100,0

45,0

31,8

2,8

9,0

6,5

1,2

1,1

0,5

2,3

3,3

1,9

5,1

1,5

0,5

3,4

0,7

6,8

6,8

55,0

46,6

9,0

30,8

8,4

2004

100,0

41,0

28,0

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

7,2

5,0

59,0

48,6

8,6

22,0

10,4

Kalkulacje BÂ za 2000**

100,0

65,0

51,6

2,8

25,2

12,9

5,0

7,3

0,7

2,4

3,4

2,9

5,2

2,0

0,5

4,0

0,7

7,0

6,6

35,0

b.d.

9,0

11,0

b.d.

Tabela 2. Tworzenie Produktu Krajowego Brutto Rosji w poszczególnych sektorach gospodarki (w % PKB)

stàpi∏ wzrost ich udzia∏u do ok. 60%24 na poczàt-ku 2005 roku.Obydwa wymienione sektory rozwijajà si´ naj-szybciej, aktywizujàc wiele innych ga∏´zi gospo-darki. Wzrost inwestycji w sektorze energetycz-nym zaowocowa∏ wzrostem zamówieƒ w innychsektorach, a dop∏yw petrodolarów pozwoli∏ nawzrost p∏ac w „bud˝etówce” i na inwestycjepubliczne. Monopol gazowy – Gazprom, a tak˝eprzemys∏ naftowy stanowià istotne narz´dzie po-lityki gospodarczej i socjalnej paƒstwa25. Z racjiswej ogromnej roli „paƒstwowotwórczej” i wagidla polityki Rosji – zarówno wewn´trznej, jak za-granicznej – sektory naftowy i gazowy stanowiàszczególny przedmiot zainteresowania paƒstwa.

3.1.1. Sektor naftowyPo kryzysie finansowym 1998 roku niezmien-nym liderem wzrostu rosyjskiej gospodarki jestsektor naftowy, przede wszystkim dzi´ki wyso-kim Êwiatowym cenom ropy. Na poczàtku pier-wszej kadencji W∏adimira Putina (lata 2000––2003) dynamiczny rozwój sektora stymulowa∏ytak˝e inne czynniki: wzgl´dna autonomia i swo-boda inwestycyjna du˝ych kompanii naftowychw kraju oraz coraz wi´kszy popyt na rop´ i ros-nàce ceny tego surowca na rynkach zagranicz-nych. Efektem tej sytuacji by∏ szybki wzrost wy-dobycia we wszystkich kompaniach i znaczàcywzrost eksportu (wykres 2 i 3).

Korzystne dla rozwoju sektora warunki, a prze-de wszystkim d∏ugotrwa∏a, dobra koniunkturacen na Êwiatowym rynku ropy neutralizuje do-tychczas tendencje mniej pozytywne, zarówno

obiektywne (np. wyczerpywanie si´ z∏ó˝ w Sy-berii Zachodniej i zwiàzany z tym spadek przy-rostu wydobycia26), jak subiektywne (inspirowa-ny przez Kreml nowy podzia∏ w∏asnoÊci w sek-torze – sprawa Jukosu). Czynniki te jednak mogàdaç o sobie znaç w postaci powa˝nego kryzysusektora i ca∏ej gospodarki w przypadku obni˝kicen ropy. Wzrost sektora naftowego hamujà prze-de wszystkim takie czynniki, jak:– z∏y stan sieci rurociàgowej i niewystarczajàcaprzepustowoÊç rurociàgów eksportowych (braksynchronizacji tempa wzrostu wydobycia ropy,jej dostaw na rynek wewn´trzny i rozwoju infra-struktury eksportowej). Czynnik ten by∏ g∏ównàprzyczynà wyhamowania wzrostu rosyjskiej gos-podarki w II po∏owie 2004 roku27;– niedostateczne inwestycje kompanii naftowychw odtwarzanie zasobów, pogarszanie si´ stanubazy surowcowej – zarówno w sensie iloÊciowym(spadek fizycznych wielkoÊci zasobów), jak i jakoÊ-ciowym (wzrost udzia∏u zasobów nierentownychi trudno dost´pnych)28;– zachowanie w r´kach paƒstwa narz´dzi kon-troli sektora naftowego, utrudniajàcych jego swo-bodny rozwój. Chodzi zw∏aszcza o paƒstwowymonopol w dziedzinie transportu ropy naftowej29;– z∏y klimat inwestycyjny (nadmierny fiskalizm,niespójny system uregulowaƒ prawnych, brakgwarancji bezpieczeƒstwa inwestycji, wysoki po-ziom korupcji itd.). Wszystkie te czynniki ogra-niczajà dop∏yw do sektora inwestycji rodzimychi obcych, niezb´dnych, jeÊli sektor naftowy masi´ rozwijaç30;– polityka podatkowa paƒstwa prowadzàca dowzrostu obcià˝eƒ fiskalnych sektora. Jej skutkiem

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

12

P r a c e O S W

produkcja

500

450

400

350

300

250

200

150

100

50

01997

èród∏o: IEA, Ministerstwo Przemys∏u i Energetyki FR

Wykres 3. Produkcja i eksport ropy naftowej w latach 1997–2004 (w mln t)

eksport

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

jest os∏abienie zwiàzku mi´dzy wysokimi cenamiropy a zyskiem dla koncernów. Obecnie systempodatkowy w sektorze naftowym jest tak skon-struowany, ˝e paƒstwo przejmuje przesz∏o 90%wp∏ywów z tytu∏u wysokich cen ropy (przekra-czajàcych 25 USD za bary∏k´).

3.1.2. Sektor gazowyDobra koniunktura cen gazu nie okaza∏a si´ wy-starczajàca dla poprawy kondycji ekonomicznejGazpromu. Wzrost wydobycia, jaki odnotowa∏monopol w latach 2000–2004, by∏ stosunkowoniewielki i mo˝na go traktowaç jako efekt aneksjiprzez monopol gazowy mniejszych firm – nieza-le˝nych producentów gazu31 (wykres 4). Wzrostdochodów, przede wszystkim z tytu∏u rosnàcychcen gazu, nie prze∏o˝y∏ si´ ani na niezb´dnywzrost inwestycji w wydobycie w∏asne, ani nazmniejszenie zad∏u˝enia koncernu (choç cz´Êcio-wo zmieni∏a si´ struktura tego zad∏u˝enia, ogra-niczono zad∏u˝enie krótkoterminowe, zaciàga-jàc kredyty d∏ugoterminowe). W obecnej sytuacjipolitycznej w Rosji, przy Êcis∏ej kontroli paƒstwanad monopolem gazowym podstawowym atu-tem sektora sà ogromne zasoby gazu naturalne-go na terytorium FR. Za czynnik wzrostu – w Êre-dnio- i d∏ugoterminowej perspektywie – mo˝nauznaç gwarantowany zbyt tego surowca na ryn-kach europejskich32.

Znacznie d∏u˝sza jest lista czynników hamujà-cych wzrost sektora. Najwa˝niejsze z nich to:– monopolistyczny status Gazpromu, który sprzy-ja utrzymywaniu nieefektywnoÊci (finansowej

i produkcyjnej) samego koncernu i utrudnia roz-wój niezale˝nego segmentu sektora gazowegow Rosji33;– niewystarczajàca przepustowoÊç i wysoki sto-pieƒ zu˝ycia sieci rurociàgowej. Deficyt mocyprzesy∏owych rosyjskiej sieci gazociàgowej mo˝esi´gnàç 100 mld m3 ju˝ w 2010 roku. Na utrzy-manie systemu rosyjskich gazociàgów w stanieumo˝liwiajàcym ich eksploatacj´ trzeba przesz∏o100 mln USD rocznie przez najbli˝szych kilka lat34;– znaczny poziom wyczerpania zasobów g∏ów-nego regionu wydobycia w Rosji – Syberii Za-chodniej35. Zagospodarowanie nowych z∏ó˝ wià-˝e si´ z ogromnymi, wielomiliardowymi inwes-tycjami;– brak Êrodków na inwestycje, b´dàcy konsekwen-cjà nie tylko niekorzystnego klimatu inwestycyj-nego w Rosji, ale tak˝e nieprzejrzystoÊci koncernui jego specyficznego statusu w systemie rosyjskiejgospodarki i polityki, które zniech´cajà potencjal-nych inwestorów.

Brak inwestycji mo˝e doprowadziç do „g∏odu ga-zowego” w Rosji. Przy prognozowanym wzroÊ-cie wydobycia z 610 mld m3 w 2004 roku doniespe∏na 640 w roku 2010 i wzroÊcie spo˝yciawewn´trznego z 430 do 470 mld m3, Rosji mo˝ezabraknàç ok. 30 mld m3 gazu w roku 2010, abywywiàzaç si´ z kontraktów d∏ugoterminowych(zakontraktowanych na ok. 190 mld m3). Na naj-bli˝sze lata rozwiàzujà ten problem kontrakty naimport gazu z paƒstw Azji Centralnej36. W bar-dziej odleg∏ej perspektywie (15 i wi´cej lat) utrzy-manie monopolu Gazpromu oraz praktyk i kosz-

13G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

produkcja

700

600

500

400

300

200

100

01997

èród∏o: Energy Information Administration, February 2005, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/russia.html* szacunki, ** prognoza EIA

Wykres 4. Produkcja i eksport rosyjskiego gazu ziemnego w latach 1997–2010 (w mld m3)

eksport

1998 1999 2000 2001 2002 2003* 2004* 2010**

tów z tym zwiàzanych grozi zarówno koncernowi,jak ca∏ej gospodarce rosyjskiej bardzo powa˝nymza∏amaniem. Perspektyw´ t´ mo˝e znacznie przy-bli˝yç gazowa emancypacja republik centralno-azjatyckich, przede wszystkim Turkmenistanu,bowiem dostawy gazu z tego regionu pozwalajàRosji uzupe∏niç niedobory we w∏asnym bilansieenergetycznym bez ogromnych inwestycji w za-gospodarowanie nowych zasobów w∏asnych.

3.2. Hutnictwo ˝elazaWk∏ad hutnictwa ˝elaza w rosyjski PKB si´ga ok.2,4% (patrz tabela), wielkoÊç ta jest zgodnie uzna-wana przez rosyjskie oficjalne statystyki, jak i eks-pertów Banku Âwiatowego. Hutnictwo ˝elaza dzie-li czwarte/piàte miejsce z hutnictwem metali nie-˝elaznych w rankingu rosyjskiego eksportu (poropie, gazie i wyrobach przemys∏u maszynowe-go). Rosja jest te˝ czwartym producentem Êwia-towym (po Chinach, Japonii i USA) wyrobów hu-tniczych i jednym z najwi´kszych eksporterówstali.W ostatnich latach rosyjskie hutnictwo ˝elazaprze˝ywa boom. Na rynku zagranicznym dosko-na∏à koniunktur´ na ˝elazo i stal kszta∏tuje po-pyt w Azji, a zw∏aszcza w Chinach. Na rynku kra-jowym wzrost zapotrzebowania wewn´trznegostymuluje przede wszystkim rozwój budownic-twa, inwestycje na kolei oraz rozbudowa infra-struktury naftowej i gazowej. Wzrostowi sektorasprzyja te˝ g∏ówny atut rosyjskiego hutnictwa –nadal mimo systematycznego wzrostu w ostat-nich latach stosunkowo niskie koszty produkcji(tania energia i tania si∏a robocza). Relatywnie ta-nie sà tak˝e surowce bazowe, wi´kszoÊç holdin-gów metalurgicznych posiada w∏asne z∏o˝a oraz

zak∏ady wzbogacania rud i w∏asne kopalnie w´gla.Wysokie wyniki produkcyjne sektora w ostatnichlatach sà sumà wszystkich tych korzystnych czyn-ników. JednoczeÊnie trudno mówiç o utrzymaniustabilnego wzrostu w hutnictwie ˝elaza w d∏u˝-szej perspektywie, np. w przypadku pogorszeniakoniunktury. Czynnikiem powa˝nie ograniczajà-cym mo˝liwoÊci wzrostu jest wysoki stopieƒ zu˝y-cia infrastruktury i znaczne opóênienie techno-logiczne w stosunku do zachodnich konkuren-tów. Âredni poziom wyeksploatowania Êrodkówczynnej produkcji w sektorze si´ga 70%37, a prze-starza∏e technologie sà przyczynà niskiej wydaj-noÊci pracy i bardzo wysokiej emisji zanieczysz-czeƒ38. Polityka inwestycyjna holdingów (zw∏asz-cza w hutnictwie ˝elaza) w doÊç ograniczonymzakresie bierze pod uwag´ modernizacj´ rodzi-mych zak∏adów39. Wi´kszoÊç w∏aÊcicieli za jedy-nà racjonalnà strategi´ uwa˝a wyczerpanie dokoƒca zasobów sektora i utrzymanie jak naj-d∏u˝ej jego atutów (niskich kosztów produkcji).Modernizacji nie sprzyja te˝ faktyczne ograni-czenie importu wyrobów hutniczych z Rosji narynki europejskie do najtaƒszej, nisko przetwo-rzonej produkcji40. Rosyjskie hutnictwo zmuszo-ne jest konkurowaç z unijnym modernizujàcymsi´ ju˝ od ponad 50 lat. O realnej modernizacji w Rosji b´dzie mo˝na mówiç dopiero za ok. 15–20lat, po wyczerpaniu si´ eksploatowanych obecnieaktywów.

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

14

P r a c e O S W

produkcja

80

60

40

20

02000

èród∏o: International Iron and Steel Institute, http://www.worldsteel.org/figures.php

Wykres 5. Produkcja i eksport rosyjskiej stali w latach 2000–2003 (w mln ton)

eksport2001 2002 2003

3.3. Hutnictwo metali nie˝elaznychUdzia∏ hutnictwa metali nie˝elaznych w tworze-niu PKB wynosi ok. 3,4% (patrz tabela). Sektormetali nie˝elaznych41 jest dziedzinà gospodarki,w której Rosja – jeden z liderów tego sektora w skali globalnej – wspó∏okreÊla sytuacj´ na ryn-ku Êwiatowym. Federacja Rosyjska, trzeci produ-cent aluminium (po Chinach i USA), wytwarza20% Êwiatowej produkcji tego metalu. 40-pro-centowy udzia∏ w Êwiatowej produkcji niklu i pal-ladu zapewnia holdingowi Norylski Nikiel – g∏ów-nemu rosyjskiemu producentowi – miejsce glo-balnego lidera. Ten sam holding jest te˝ jednymz liderów w Êwiatowej produkcji platynoidów i jednym z wi´kszych producentów miedzi42.Hutnictwo metali nie˝elaznych jest zorientowaneprzede wszystkim na eksport. Popyt na metalekolorowe jest na rynku wewn´trznym FederacjiRosyjskiej tradycyjnie niewysoki. Eksportuje si´w sumie ok. 70% produkcji tego sektora, a w jegocz´Êci aluminiowej nawet 80%43. W tym sektorze(w przeciwieƒstwie do hutnictwa ˝elaza) koniun-ktur´ na rynkach Êwiatowych mo˝na uznaç zatrwa∏y – przynajmniej w przewidywalnej pers-pektywie – czynnik wzrostu. Rynek aluminiowycharakteryzuje si´ bowiem od lat nies∏abnàcympopytem i stabilnie wysokimi cenami44.Drugim pozytywnym dla konkurencyjnoÊci i atrak-cyjnoÊci inwestycyjnej sektora czynnikiem sà nis-kie koszty produkcji45 oraz fakt, ˝e w tej bran˝yopóênienie technologiczne nie jest tak znaczne,jak w przypadku hutnictwa ˝elaza (gros rozwià-zaƒ technicznych i wyposa˝enia jest na poziomielat osiemdziesiàtych, tj. Êrednio 15 lat m∏odsze).Wydaje si´, ˝e ograniczenia wzrostu w tej bran-˝y sà natury subiektywnej i wià˝à si´ z kryzy-sem zaufania biznesu do w∏adzy i obawà przedinwestowaniem. Mimo ˝e lata 2003–2004 by∏yokresem doskona∏ej koniunktury na rynku Êwia-towym dla producentów metali i rekordowychcen, to jednak wzrost zysków nie zaowocowa∏ in-westycjami, które mog∏yby zmodernizowaç sek-tor metali nie˝elaznych i rozszerzyç jego pro-dukcj´. Rosyjskie przedsi´biorstwa tej bran˝y wo-là eksportowaç wyroby proste, pó∏fabrykaty, ni˝inwestowaç w skomplikowanà produkcj´ z wy-sokà wartoÊcià dodanà.

3.4. Przemys∏ maszynowyRosyjski przemys∏ maszynowy wytwarza ok. 5,2%PKB. Sektor zatrudnia ok. 4 mln osób46, a jegoroczne obroty wynoszà ok. 55 mld USD.Najbardziej stabilnym segmentem tego sektora i filarem jego potencja∏u eksportowego jest ci´˝kiprzemys∏ maszynowy. Nawet w latach zapaÊcigospodarczej Federacji Rosyjskiej (1998–1999),po dziesi´ciu latach spadku produkcji w skali ca-∏ego sektora, eksport ci´˝kiego przemys∏u maszy-nowego (m.in. sprz´tu i urzàdzeƒ dla energetyki)wzrós∏ o 30%. Czynnikiem wzrostu w sektorzeby∏ i pozostaje stabilny popyt (w kraju i za gra-nicà) na wyposa˝enie ró˝nych typów elektro-wni, maszyny i urzàdzenia górnicze itp. oraz naus∏ugi rosyjskich producentów w dziedzinie ser-wisu i modernizacji wsz´dzie tam, gdzie ZSRRbudowa∏ i wyposa˝a∏ elektrownie wodne i ato-mowe, kopalnie etc. Atutem jest te˝ stosunkowoniewielkie opóênienie technologiczne ci´˝kiegoprzemys∏u maszynowego – przeci´tnie na po-ziomie lat osiemdziesiàtych.W innych segmentach sektora maszynowego –w produkcji taboru kolejowego47, maszyn rolni-czych, ró˝nego rodzaju aparatury, sprz´tu precy-zyjnego etc. – opóênienie technologiczne jestwi´ksze, co stanowi istotny hamulec wzrostu tychbran˝48. Czynnik technologiczny okazuje si´ czyn-nikiem wr´cz blokujàcym rozwój w przypadkudziedzin, w których post´p techniczny ma decy-dujàce znaczenie – np. w przemyÊle lotniczymlub motoryzacyjnym. W tych dziedzinach rosyjscyproducenci przegrywajà z amerykaƒskimi i euro-pejskimi49, przez co zmuszeni sà do wpuszczaniana w∏asny rynek swoich konkurentów. Coraz bar-dziej odczuwalnym hamulcem dla sektora jestwzrost kosztów produkcji – surowców, energii i transportu50.Powa˝nym wyzwaniem dla wi´kszoÊci bran˝przemys∏u maszynowego i potencjalnym czynni-kiem wzrostu mo˝e byç planowane przystàpie-nie Rosji do WTO. Oznacza to m.in. mniejszà do-wolnoÊç Rosji w ustanawianiu barier celnych dlatowarów importowanych lub powa˝nà ich redu-kcj´. Mo˝e si´ to staç albo „wyrokiem” – np. dlaprzemys∏u motoryzacyjnego, albo – w d∏u˝szejperspektywie – bodêcem do intensywnego roz-woju i modernizacji, w zale˝noÊci od przyj´tejstrategii. Obecnie jednak niejasne jest stanowi-sko rosyjskich przemys∏owców w tej kwestii.

15G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

3.5. Sektor rolno-spo˝ywczySektor przemys∏u spo˝ywczego wytwarza prawie3,5% PKB Rosji, przy 6,8% wk∏adzie rolnictwa w PKB. Na sektor ten sk∏ada si´ ok. 30 ró˝negorodzaju podga∏´zi przemys∏u spo˝ywczego (cu-kiernicza, zbo˝owo-màczna, mi´sna, mleczarska,piwna, napojów spirytusowych, tytoniowa itp.) i prawie 200 mln ha ziemi rolnej.Pozytywny efekt krachu finansowego uwidocz-ni∏ si´ g∏ównie w przetwórstwie spo˝ywczym,podczas gdy w ÊciÊle zwiàzanym z nim sektorzerolnym wzrost ten nie by∏ ju˝ tak intensywny51.Obecnie rynek rolno-spo˝ywczy Federacji Rosyj-skiej jest cz´Êciowo regulowany, a tak˝e stymu-lowany i chroniony przez paƒstwo za pomocàpreferencyjnych cen paliw, ce∏, kontyngentów etc.Wszystkie te bariery, wspierajàce w za∏o˝eniurodzimych producentów, okaza∏y si´ niewystar-czajàce, by odbudowaç rosyjskie rolnictwo. O g∏´-bokoÊci za∏amania w rolnictwie w poprzedniejdekadzie Êwiadczy fakt, ˝e po szeÊciu latachwzrostu w 2004 roku sektor osiàgnà∏ zaledwieok. 75% poziomu produkcji roku 1990. DzisiajRosja nie jest samowystarczalna, jeÊli chodzi o za-opatrzenie w artyku∏y rolne52.Dewaluacja rubla w roku 1998 okaza∏a si´ jed-nak silnym czynnikiem wp∏ywajàcym na moder-nizacj´ przemys∏u spo˝ywczego. Nastàpi∏ wzrostkonkurencyjnoÊci (g∏ównie cenowej) towarów ro-dzimych wobec importu, co stymulowa∏o wzrostinwestycji w produkcj´. Dodatkowym bodêcemdla rozwoju rynku spo˝ywczego by∏ post´pujàcywzrost dochodów ludnoÊci.Powa˝nà zaletà rosyjskiego rynku spo˝ywczegoi stymulatorem wzrostu by∏o i jest jego minimal-ne (z wyjàtkiem przemys∏u spirytusowego)53

upolitycznienie. Brak ingerencji paƒstwa sprzyja∏inwestycjom rosyjskim i obcym, które stymulo-wa∏y konkurencj´, dokapitalizowa∏y sektor i za-pewni∏y jego modernizacj´54. Znacznà cz´Êç ryn-ku spo˝ywczego kontrolujà w pe∏ni lub cz´Êcio-wo wielkie mi´dzynarodowe koncerny: Coca-Co-la Company, PepsiCo, Nestle, Danone, Campina,Efes, Philip Morris, Unilever. DoÊç skutecznie kon-kurujà z nimi rosyjskie koncerny Alfa-Eco (alko-hol, cukier), Grupa „Krasnyj Oktiabr’” (s∏odycze),Oczakowo (piwo). Na rynku mleczarskim najwi´k-szym graczem jest rosyjski koncern Wimm-Bill--Dann (8% udzia∏ów w rynku; jedna z 30 najwi´k-szych korporacji w Federacji Rosyjskiej).

III. Czynniki rosyjskiego wzrostu

Mo˝na wskazaç trzy najwa˝niejsze czynniki ro-syjskiego wzrostu ekonomicznego ostatnich lat.W okresie pokryzysowym g∏ównymi motoramirozwoju by∏y wzrost cen ropy naftowej na Êwiato-wych rynkach oraz efekt dewaluacji rubla. W ko-lejnych latach zwi´kszenie popytu wewn´trznegoprzyczynia∏o si´ do wzrostu PKB.

1. „Efekt dewaluacji rubla”

Od sierpnia 1998 do maja 1999 roku, w wynikukryzysu finansowego w Federacji Rosyjskiej, ro-syjski rubel straci∏ ok. 70% wartoÊci, w tym cza-sie si∏a nabywcza dochodów Rosjan obni˝y∏a si´o 35%. Prze˝ywajàce powa˝ne k∏opoty finanso-we rosyjskie przedsi´biorstwa zmuszone by∏y doograniczenia produkcji w 1998 roku (o kolejne 5%).Wraz z dewaluacjà rubla relatywnie wzros∏y cenytowarów importowanych do Rosji, przez co sta∏ysi´ one nieosiàgalne dla osób zarabiajàcych w ru-blach. Nastàpi∏ wzrost konkurencyjnoÊci (g∏ówniecenowej) towarów rodzimych wobec importu, costymulowa∏o wzrost inwestycji w produkcj´. To-wary wyprodukowane w Rosji okaza∏y si´ relaty-wnie taƒsze od importowanych. Rosyjscy przed-si´biorcy wznowili produkcj´ towarów, które dotej pory przegrywa∏y rywalizacj´ z wyrobamiimportowanymi. WartoÊç importu w dolarach w 1998 roku w (stosunku do poprzedniego roku)spad∏a o 20% i o kolejne 30% w 1999 roku.Mimo ogromnych negatywnych skutków kryzysufinansowego dla rosyjskiej gospodarki (upadekwielu przedsi´biorstw, zubo˝enie spo∏eczeƒstwa,wzrost zad∏u˝enia itp.), w kolejnych latach dewa-luacja rubla okaza∏a si´ silnym czynnikiem stymu-lujàcym dynamiczny wzrost produkcji i cz´Êciowàmodernizacj´ przedsi´biorstw (zw∏aszcza w sek-torze spo˝ywczym). Wraz z wygasaniem efektudewaluacji rubla w kolejnych latach wzrasta∏awielkoÊç importu do Federacji Rosyjskiej. Od roku2000 post´puje realne wzmacnianie rosyjskiegorubla wobec zagranicznych walut, zw∏aszcza do-lara amerykaƒskiego. W sumie na koniec 2004roku realny kurs rubla odzyska∏ w zasadzie swójpoziom przedkryzysowy z koƒca grudnia 1997roku55.

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

16

P r a c e O S W

2. Wzrost cen ropy

Wraz ze wzrostem56 cen ropy naftowej w 1999roku (patrz wykres 6) post´powa∏a szybka odbu-dowa sytuacji ekonomicznej Rosji. Gospodarkarosyjska jest szczególnie wra˝liwa na koniunk-tur´ na Êwiatowym rynku naftowym (ceny gazuziemnego sà uzale˝nione od cen ropy naftowej),ze wzgl´du na ogromne znaczenie sektora naf-towego i gazowego dla gospodarki rosyjskiej.Spadek cen ropy poni˝ej 10 USD za bary∏k´ w po-∏owie 1998 roku by∏ jednà z przyczyn krachu fi-nansowego w Rosji. Wzrost cen ropy rozpoczà∏si´ ju˝ w roku 1999 i w 2000 roku; Êrednia cenabary∏ki ropy Urals si´gn´∏a 24 USD, a w 2004 rokuprzekroczy∏a nawet 30 USD. Utrzymywanie si´cen ropy na wysokim poziomie zapewnia bud˝e-towi sta∏y dop∏yw Êrodków finansowych i mo˝li-woÊç swobodnego ich dystrybuowania, m.in. nacele socjalne (inwestycje publiczne, wzrost pensjii emerytur itp.), a tak˝e pomaga utrzymaç dobràkoniunktur´ w innych sektorach gospodarki.Dynamiczny wzrost cen surowców energetycz-nych w 1999 roku zapewni∏ nap∏yw do bud˝etuFederacji Rosyjskiej ogromnych sum, które nietylko przyczyni∏y si´ do unormowania sytuacjiw finansach publicznych w kolejnych latach, aletak˝e pomog∏y rzàdowi rosyjskiemu uporaç si´ z zagro˝eniem dla gospodarki FR, jakie stanowi∏narastajàcy d∏ug zagraniczny (ponad 60% PKB).Dzi´ki petrodolarom Rosja nie tylko wywiàzy-wa∏a si´ ze swoich zobowiàzaƒ, ale tak˝e mog∏aprzedterminowo sp∏acaç d∏ugi.

3. Wzrost popytu wewn´trznego

Popyt wewn´trzny w Rosji po 2000 roku sta∏ si´g∏ównym motorem wzrostu gospodarczego.Utrzymanie na tak wysokim poziomie popytuinwestycyjnego i konsumpcyjnego w FederacjiRosyjskiej by∏o jednak mo˝liwe przede wszys-tkim dzi´ki wysokim cenom ropy oraz gazuziemnego i nap∏ywowi do kraju ogromnych sumze sprzeda˝y tych surowców.

3.1. Popyt inwestycyjnyWraz z nap∏ywem petrodolarów do Rosji i ogrom-nym wzrostem popytu na rodzimà produkcj´ roz-poczà∏ si´ w Rosji boom inwestycyjny. W 2000roku odnotowano przyrost inwestycji w kapita∏podstawowy w wysokoÊci ponad 17%. W nast´p-nych latach wzrost nie by∏ ju˝ tak imponujàcy, aleutrzymywa∏ si´ na doÊç wysokim poziomie ok.10%57. Burzliwy dla gospodarki okres 2003/2004(afera Jukosu, powa˝ne interwencje paƒstwa w go-spodark´) zaniepokoi∏y inwestorów i wzbudzi∏yobawy co do efektywnoÊci i dochodowoÊci ichdalszego zaanga˝owania finansowego, co zaowo-cowa∏o ograniczeniem przyrostu inwestycji w os-tatnich kwarta∏ach 2004 i na poczàtku 2005 ro-ku. Po kryzysie 1998 roku w kapita∏ podstawowyw Rosji inwestowano ponad 15% PKB58, jednak,bioràc pod uwag´ krytyczny poziom wyeksploa-towania infrastruktury i potencja∏ rosyjskiej gos-podarki, wielkoÊci te nie by∏y adekwatne do po-trzeb.Tu˝ po kryzysie celem rosyjskich przedsi´biorstwby∏o przede wszystkim zaspokojenie potrzeb ro-

17G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

èród∏o: Wall Street Journal, 2005

Wykres 6. Ceny ropy (USD/bary∏ka; cena na koniec kwarta∏u)

0

10

20

30

40

50

60

IV/9

7

I/98

II/9

8

III/

98

IV/9

8

I/99

II/9

9

III/

99

IV/9

9

I/00

II/0

0

III/

00

IV/0

0

I/01

II/0

1

III/

01

IV/0

1

I/02

II/0

2

III/

02

IV/0

2

I/03

II/0

3

III/

03

IV/0

3

I/04

II/0

4

III/

04

IV/0

4

I/05

Brent Urals

dzimego rynku, sprawa jakoÊci produkowanychtowarów by∏a drugorz´dna. Stosunkowo niewiel-kim kosztem reanimowano nieczynne ju˝ linieprodukcyjne, do handlu trafi∏y towary zalegajàcew magazynach. Jednak g∏ównymi inwestoramiw pierwszych pokryzysowych latach, podobniejak i obecnie, by∏y kompanie naftowe usi∏ujàcemo˝liwie najbardziej zwi´kszyç wydobycie i eks-port surowca, tak by wykorzystaç coraz bardziejkorzystnà koniunktur´. Gros Êrodków koncernyinwestowa∏y w najnowsze technologie i urzàdze-nia szybko zwi´kszajàce wydobycie na eksploa-towanych od dawna z∏o˝ach, unikajàc jednak in-westycji d∏ugoterminowych w badania i zagospo-darowywanie nowych zasobów. Drugim znaczà-cym inwestorem w Rosji jest rosyjskie paƒstwo,a ÊciÊlej przedsi´biorstwa bezpoÊrednio lub po-Êrednio zale˝ne od finansów publicznych. Inwe-stycje paƒstwa by∏y przeznaczane przede wszyst-kim na rozwój transportu (w tym rurociàgi) orazgospodarki komunalnej. Inwestycje w kapita∏ pod-stawowy utrwala∏y wi´c obecny – surowcowycharakter rosyjskiej gospodarki i ta tendencja w polityce inwestycyjnej na rynku rosyjskim niezmieni∏a si´ do dziÊ.

3.2. Popyt konsumpcyjnyPost´pujàcy od 2000 roku realny wzrost docho-dów rosyjskiego spo∏eczeƒstwa równie˝ wp∏ywa∏stymulujàco na rozwój produkcji w Rosji. W ko-lejnych pi´ciu latach po kryzysie realne dochodyobywateli wzrasta∏y Êrednio rocznie o ponad 10%.Dodatkowo dobra kondycja finansów publicznychpozwala∏a na w miar´ regularne wywiàzywaniesi´ paƒstwa ze zobowiàzaƒ wobec obywateli: pra-cowników „bud˝etówki”, emerytów, rencistów i wszystkich, którym paƒstwo przyzna∏o ulgi(transportowe, komunalne itp.). Jednak „bogacà-ce si´” spo∏eczeƒstwo rosyjskie wraz z wygasa-niem „efektu dewaluacji” i umacnianiem si´ rublacoraz cz´Êciej zwraca∏o si´ po towary sprowa-dzane z zagranicy, które ponownie sta∏y si´ kon-kurencyjne dla rodzimej produkcji. Zaowocowa∏oto utrzymujàcym si´ od 2000 roku wzrostemimportu do Rosji.

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

18

P r a c e O S W

20

10

0

-10

-201998

èród∏o: Rosstat 2005

Wykres 7. Roczny przyrost inwestycji w kapita∏ podstawowy w Rosji (w %)

1999 2000 2001 2002 2003 2004

20

15

10

5

0

-5

-10

-15

-201998

èród∏o: Rosstat 2004, www.gks.ru 2005

Wykres 8. Wzrost realnych dochodów Rosjan w latach 1999–2004 (w % do poprzedniego roku)

2000 2001 2002 2003 2004

IV. Ograniczenia i hamulcewzrostu gospodarczego w Rosji

Czynniki wzrostu, a przede wszystkim wysokieceny ropy naftowej na Êwiecie na razie rekom-pensujà negatywne dzia∏anie znacznie liczniej-szych czynników hamujàcych rozwój gospodar-czy, ale nie sà ju˝ w stanie powstrzymaç spowol-nienia wzrostu produkcji przemys∏owej i PKBwidocznego od po∏owy 2004 roku. W roku 2005eksperci nie oczekujà istotnych zmian w ˝yciugospodarczym kraju. Obni˝enie tempa wzrostujest przede wszystkim skutkiem obecnej politykiwewn´trznej i gospodarczej Kremla zmierzajà-cej do zwi´kszenia w∏asnoÊci paƒstwa w wybra-nych sektorach i przedsi´biorstwach, wzmocnie-nia wp∏ywu na prywatny biznes oraz przejćiakontroli nad przep∏ywem g∏ównych strumieni fi-nansowych w kraju. Realizacja tej polityki hamu-je rozwój przedsi´biorczoÊci, aktywnoÊç inwes-tycyjnà i nie sprzyja konkurencji. Politycznie mo-tywowane jest tak˝e zahamowanie przez Kremlreform (zw∏aszcza reform monopoli naturalnych),które okaza∏o si´ istotnym czynnikiem spowol-nienia wzrostu. Suma tych czynników wp∏ywa ne-gatywnie na klimat inwestycyjny w Rosji. Obec-na sytuacja w rosyjskiej gospodarce jest jednakrównie˝ efektem tendencji w mniejszym stop-niu zale˝nych od polityki w∏adz (np. sytuacji de-mograficznej czy znacznej koncentracji w gospo-darce) oraz innych procesów zachodzàcych w ak-tualnej rzeczywistoÊci spo∏eczno-ekonomicznejRosji, a cz´sto obu tych czynników na raz.

1. Niedostatek inwestycji

Gospodarka rosyjska od lat nie mo˝e si´ uporaçz problemem niedostatku inwestycji. Przyrost in-westycji w kapita∏ podstawowy w Federacji Ro-syjskiej nastàpi∏ dopiero po kryzysie w 1998 roku,jednak ich poziom pozostaje nadal niewystarcza-jàcy w stosunku do potrzeb zarówno ca∏ej gospo-darki, jak i poszczególnych jej sektorów. W ostat-nich latach inwestycje w Rosji sà coraz cz´Êciejfinansowane z pieni´dzy zagranicznych. Mimodoskona∏ej koniunktury rosyjscy inwestorzy za-miast inwestowaç w∏asny kapita∏ coraz cz´Êciejanga˝ujà w tym celu kredyty zagraniczne. Zain-teresowanie obcego kapita∏u rynkiem rosyjskimwzrasta, jednak wÊród tej kategorii inwestycji

dominujà te obcià˝one mniejszym ryzykiem (na-stawione na szybki zwrot: kredyty, po˝yczki itp.),mniej korzystne dla rosyjskiej gospodarki ni˝ in-westycje bezpoÊrednie. WÊród tych ostatnich co-raz wi´kszà rol´ odgrywa „ubezpieczony” za gra-nicà w „rajach podatkowych” (np. na Cyprze) ka-pita∏ rosyjski.

1.1. Inwestorzy krajowi: ucieczka kapita∏uOd poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych notowanyjest w Rosji odp∏yw kapita∏u netto realizowanyprzez sektor prywatny. Przez lata dziewi´çdzie-siàte rocznie wyp∏ywa∏o z Rosji netto prawie 20mld USD, szczytowy wynik osiàgni´to w roku2000, kiedy to zanotowano prawie 25 mld USD59,w kolejnych latach informowano o systematycz-nym spowolnieniu ucieczki rodzimego kapita∏ua˝ do niespe∏na 2 mld USD60 w 2003 roku, jednakju˝ w 2004 roku wskaênik ten ponownie wzrós∏do 9,5 mld USD (patrz wykres). W 2004 roku wy-wóz kapita∏u realizowany przez sam sektor nie-finansowy, czyli z pominićiem sektora banko-wego, wyniós∏ 33 mld USD, co jest najgorszymwskaênikiem od przedkryzysowego roku 1997.W sumie od 2001 roku wywieziono z Rosji 100 mldUSD61. Kompanie starajà si´ z ten sposób chroniçw∏asne pieniàdze, inwestujàc je w bezpieczniejszy(od rosyjskiego) biznes zachodni. Nowym zjawis-kiem jest bowiem wzrastajàca aktywnoÊç inwes-tycyjna rosyjskiego kapita∏u za granicà. Wed∏ugUNCTAD (dane na podstawie Bilansu P∏atniczegoCBR) rosyjskie podmioty do koƒca 2004 roku (odrozpadu ZSRR) zainwestowa∏y za granicà w for-mie inwestycji bezpoÊrednich ponad 60 mld USD.Przy czym obserwowany jest wzrost tych inwes-tycji w ostatnich dwóch latach do prawie 10 mldUSD, podczas gdy do 2002 roku roczna ich wielkoÊçutrzymywa∏a si´ na poziomie ok. 2,5 mld USD62.Cz´Êç eksportowanego z Federacji Rosyjskiej kapi-ta∏u powraca do kraju w postaci inwestycji z „ra-jów podatkowych” (Cypru, wysp Bahama itd.).Na prowadzenie biznesu w kraju kompanie ro-syjskie wolà zaciàgaç kredyty, zwi´kszajàc tymsamym swoje d∏ugi zagraniczne. W ostatnichdwóch latach ta kategoria zad∏u˝enia sektoraprywatnego wzros∏a z 48 do 106 mld USD63. Eks-port rodzimego kapita∏u z Rosji nasili∏ si´ po roz-poczćiu sprawy Jukosu w 2003 roku i jest wy-raênym symptomem braku zaufania biznesu doinstytucji, systemu politycznego i prawnego paƒ-stwa. W krótkoterminowej perspektywie uciecz-

19G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

ka kapita∏u (przy obecnych Êwiatowych cenachropy) nie zagra˝a stabilnoÊci finansowej kraju.Jednak w przypadku pogorszenia koniunktury dlawielu zad∏u˝onych kompanii mo˝e to oznaczaçproblemy ze sp∏atà zobowiàzaƒ oraz utrudnie-niem dost´pu do rynków kredytowych.

1.2. Inwestorzy zagraniczniW latach dziewi´çdziesiàtych inwestycje zagra-niczne w Rosji utrzymywa∏y si´ na sta∏ym niskimpoziomie ok. 3 mld USD rocznie. W latach 2003––2004 nastàpi∏ ich znaczny (w uj´ciu dolarowym)wzrost odpowiednio do ponad 7 mld USD i 11 mldUSD (ok. 1/3 bezpoÊrednich inwestycji zagranicz-nych – BIZ – w roku 2004 pochodzi∏o z Cypru;mo˝na wi´c uznaç, ˝e by∏ to powracajàcy kapita∏rosyjski). Mimo tendencji wzrostowej nap∏yw ka-pita∏u do Rosji jest niewystarczajàcy, jeÊli braçpod uwag´ rosyjskie potrzeby64 i potencja∏ kraju.Wed∏ug szacunków opartych na danych BilansuP∏atniczego CBR FR, w sumie od poczàtku lat dzie-wi´çdziesiàtych do roku 2004 do Rosji nap∏yn´∏oponad 60 mld dolarów BIZ65, tj. ok. 0,5 tys. dola-rów per capita66, co daje Federacji Rosyjskiej gor-szy wynik w porównaniu z paƒstwami EuropyÂrodkowej. Rosja nie jest nawet liderem podwzgl´dem nap∏ywu BIZ per capita na obszarzeWspólnoty Niepodleg∏ych Paƒstw (lepszy rezultatmajà Kazachstan i Azerbejd˝an). Przyczynà tegostanu rzeczy jest nie tylko coraz mniej korzystnyklimat inwestycyjny, ale tak˝e tradycyjnie nie-

ch´tny w Rosji stosunek do inwestorów zagra-nicznych.WÊród inwestycji zagranicznych dominujà te na-stawione na jak najszybszà realizacj´ i eksportzysków (do tej kategorii zaliczane sà m.in. kredy-ty zagraniczne udzielane rosyjskim kompaniom),okreÊlane mianem „pozosta∏ych inwestycji”67.Ich udzia∏ w masie wszystkich inwestycji nap∏y-wajàcych do Rosji wyniós∏ w 2003 roku 75%.Tendencja ta sygnalizuje obawy o bezpieczeƒstwowk∏adów i brak zaufania do ich adresata. Niedo-statek anga˝owanego kapita∏u, a zw∏aszcza BIZ,które gwarantujà rzeczywiste i d∏ugotrwa∏e za-anga˝owanie inwestora na rynku, w powa˝nymstopniu hamuje wzrost rosyjskiej gospodarki.Wzrostowi gospodarki niezupe∏nie odpowiadate˝ kierunek nap∏ywajàcych inwestycji. Najwi´k-sze Êrodki przyciàga niezmiennie sektor surow-cowy, a od kilku lat równie˝ handel (sieci super-marketów), podczas gdy oficjalne programy roz-woju gospodarczego mówià o koniecznoÊci do-kapitalizowania sektorów przetwórczych i roz-woju wysokich technologii. JednokierunkowoÊçinwestycji – koncentracja na sektorze surowco-wym – pog∏´bia uzale˝nienie rosyjskiej gospo-darki od wp∏ywów z eksportu ropy naftowej.

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

20

P r a c e O S W

BIZ w Rosji

30

25

20

15

10

5

02000

èród∏o: Bilans P∏atniczy CBR* Odp∏yw kapita∏u z Rosji netto realizowany przez sektor prywatny

Wykres 9. BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne i odp∏yw kapita∏u z Rosji (mld USD)

Rosyjskie BIZ odp∏yw kapita∏u z Rosji

2001 2002 2003 2004

2. Polityka Kremla a spowolnieniewzrostu gospodarczego

Niedostatek inwestycji i ich charakter to przedewszystkim skutek niekorzystnego i pogarszajà-cego si´ w ostatnich latach klimatu inwestycyj-nego w Rosji. Sytuacja ta jest w znacznej mierzekonsekwencjà Êwiadomej polityki Kremla, pole-gajàcej na nadmiernej ingerencji paƒstwa w go-spodark´, faktycznego ubezw∏asnowolnienia biz-nesu oraz braku reform.

2.1. Wzrost w∏asnoÊci paƒstwa w sektorach strategicznychOd roku 2000 Kreml konsekwentnie przejmujelub wzmacnia kontrol´ nad wybranymi sektoramigospodarki – przede wszystkim strategicznymi(energetyka) i najbardziej dochodowymi (np.sektor naftowy) oraz przep∏ywami finansowymi w paƒstwie. Pierwszym krokiem w tym kierunkuby∏o przejćie kontroli mened˝erskiej nad wa˝-nymi strukturami gospodarczymi z udzia∏em paƒs-twa (przede wszystkim monopolami naturalny-mi). Drugim – zwi´kszanie udzia∏ów paƒstwa w wybranych sektorach.Taka polityka ogranicza, a w niektórych dziedzi-nach wrćz parali˝uje mechanizmy stymulujàcekonkurencj´, co samo w sobie jest silnym hamul-cem wzrostu przede wszystkim w:

– sektorze gazowymJu˝ w roku 2000 pod bezpoÊrednià, choç do niedaw-na nieformalnà68 kontrol´ otoczenia prezydentaprzeszed∏ Gazprom, a wraz z nim ponad 90% rosyj-skiego rynku gazowego, 100% eksportu tego su-rowca i ogromne z tego tytu∏u dochody. Koncernsta∏ si´ zapleczem finansowym nowej ekipy i jejnarz´dziem politycznym. Protekcja Kremla pole-ga m.in. na faworyzowaniu kompanii, aprobowa-niu jej polityki i ochronie monopolistycznego sta-tusu Gazpromu. Dzi´ki niezmiennie korzystnymdla koncernu orzeczeniom instytucji paƒstwowych(np. Ministerstwa Zasobów Naturalnych przyz-najàcego lub uniewa˝niajàcego licencje na z∏o˝a;sàdów etc.), monopol bez trudu zwalcza konku-rencj´ i przejmuje niezale˝ne firmy wydobywcze(np. Norttgaz) czy przetwórcze (Sibur)69.

– sektorze naftowymEkspropriacja Jukosu znacznie zwi´kszy∏a w∏as-noÊç paƒstwa w sektorze naftowym. Po dopro-

wadzeniu tej kompanii do bankructwa i prze-jćiu przez paƒstwowà Rosnieft’ jej g∏ównegoprzedsi´biorstwa wydobywczego – Jugansknief-tiegazu (JNG), ju˝ tylko kwestià czasu wydaje si´przejćie pozosta∏ej cz´Êci koncernu. Na razieekspansja w∏asnoÊciowa paƒstwa dokonuje si´g∏ównie w strategicznym sektorze naftowo-ga-zowym. Sprawa Jukosu jest pierwszym krokiemw realizacji kremlowskiego planu powrotu paƒs-twa w charakterze g∏ównego gracza do sprywa-tyzowanego w latach dziewi´çdziesiàtych sekto-ra naftowego. Jak wynika z wypowiedzi najwy˝-szych kremlowskich prominentów, odleglejszymcelem obecnej ekipy jest budowa paƒstwowegosuperholdingu, który wspó∏decydowa∏by o Êwia-towych cenach i globalnej polityce surowcowej.Realizacja tych planów wymaga∏aby kolejnychekspropriacji w sektorze naftowym. Wiele wska-zuje na to, ˝e nast´pnym obiektem, który zamie-rza wch∏onàç paƒstwo, mo˝e byç koncern Sib-nieft’. Niewykluczone te˝, ˝e w dalszej perspek-tywie plany budowy kremlowskiego imperiumnaftowego przewidujà przejćie Surgutnieftie-gazu70.

– sektorze finansowymZwi´kszenie stanu posiadania paƒstwa w tej sfe-rze dokonuje si´ m.in. poprzez:1. bezpoÊrednie przejmowanie aktywów bankówprywatnych71 albo ich dyskredytacj´ (pseudokry-zys bankowy 2004);2. wzmacnianie banków paƒstwowych i os∏abia-nie prywatnych. W∏adza faworyzuje banki paƒs-twowe, powierzajàc im najbardziej dochodoweoperacje, np. prowadzenie wielomiliardowych ra-chunków instytucji bud˝etowych czy funduszyubezpieczeniowych. Wnieszekonombank72 prowa-dzi np. operacje z wi´kszoÊcià sk∏adek emerytal-nych. Kreml traktuje sektor bankowy jako instru-ment u∏atwiajàcy finansowanie wa˝nych dla paƒ-stwa transakcji73;3. przejmowanie znacznej cz´Êci bezpoÊrednichwp∏ywów bud˝etów regionalnych. Cenà za umoc-nienie dystrybutorskiej roli Moskwy jest utratasamodzielnoÊci finansowej wielu podmiotów Fe-deracji Rosyjskiej, przede wszystkim bogatszych74

i wzrost uzale˝nienia pozosta∏ych od transferówfinansowych z bud˝etu federalnego;4. utrzymywanie kontroli nad pieni´dzmi fun-duszy formalnie niezale˝nych od bud˝etu paƒst-wa: Funduszu Emerytalnego75 i innych76.

21G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

2.2. Wzmocnienie kontroli paƒstwa nad prywatnym biznesemPrzejmowaniu przez paƒstwo w∏asnoÊci towarzy-szy wzmacnianie kontroli Kremla nad prywatnymbiznesem. Kluczowym punktem tego procesu by∏ozerwanie symbiotycznych zwiàzków w∏adzy i biz-nesu, charakteryzujàcych okres rzàdów BorysaJelcyna. Paƒstwo w relacjach z przedsi´biorcaminie tylko odzyska∏o dominujàcà pozycj´, ale tak-˝e w pe∏ni podporzàdkowa∏o sobie wielki biz-nes. Jednym ze Êrodków do osiàgnićia tego celuby∏a sprawa Jukosu, w której Kreml zaprezento-wa∏ narz´dzia i mechanizmy umo˝liwiajàce mukontrolowanie prywatnego sektora gospodarki:– dyspozycyjnoÊç instytucji paƒstwowych – sà-dów, prokuratury, organów Êcigania, s∏u˝b podat-kowych itd.77. Obecnie wszystkie te instytucjerealizujà polecenia Kremla. W∏adza ma ponadtomo˝liwoÊç dowolnego kszta∏towania i interpre-towania prawa w zale˝noÊci od swoich potrzebi interesów78. W efekcie obecnie w Rosji obronapraw prywatnego biznesu (w konfrontacji z w∏a-dzà) jest z góry skazana na niepowodzenie;– brak gwarancji praw w∏asnoÊci. Do przejćiaw∏asnoÊci wystarczy dyspozycyjnoÊç s∏u˝b fiskal-nych i sàdów79. Ryzyko zwi´ksza wybiórcze sto-sowanie represji (administracyjnych i prawnych)wobec podmiotów gospodarczych, które nie wpi-sujà si´ w model relacji proponowany przez w∏a-dz´ prywatnemu biznesowi80;– nierównoÊç podmiotów gospodarczych wobecprawa. Znajduje to m.in. wyraz w przywilejachdla wàskiego kr´gu lojalnych kompanii, w pe∏nipodporzàdkowanych w∏adzy. Przywileje te zapew-nia wybranym aparat paƒstwowy na ogó∏ kosz-tem innych uczestników rynku81.

2.3. Przerwanie dialogu w∏adza – biznesWi´kszoÊç dzia∏aƒ w∏adzy wobec biznesu zmie-rza do obni˝enia statusu politycznego przedsi´-biorców w kontaktach z w∏adzà. Kreml w znacz-nej mierze wyeliminowa∏ poprzednie patologietych relacji. Niemal do zera spad∏y wp∏ywy biz-nesu we w∏adzach ustawodawczych i mo˝liwoÊcilobbystyczne tego Êrodowiska, bardzo silne przed2003 rokiem. Os∏abieniu uleg∏y kontakty biznesuz partiami politycznymi (lekcja Jukosu dowiod∏a,˝e biznes mo˝e sponsorowaç albo parti´ w∏adzy,albo ugrupowania niemajàce szans, by staç si´realnà opozycjà). Zosta∏ przerwany lub zak∏óconydialog w∏adzy z biznesem na ró˝nych poziomach

– od najwy˝szego (rezygnacja Kremla z bezpo-Êrednich kontaktów z Rosyjskim ZwiàzkiemPrzemys∏owców i Przedsi´biorców) do lokalnego.Patologiczny jest jednak równie˝ narzucony przezobecnà ekip´ oparty na strachu model relacji:patron – poddany. Zerwanych kontaktów w∏adzyz przedsi´biorcami nie zrekompensowa∏a ˝adnainna forma dialogu.Skutkiem tej sytuacji jest podporzàdkowanie woliKremla ca∏ego niemal prywatnego biznesu w Rosji.W obawie przed utratà mienia kompanie dobro-wolnie rezygnujà z wykorzystywania legalnychsposobów redukcji podatków i dajà ró˝ne dowodylojalnoÊci82. Znaczna ich cz´Êç deklaruje gotowoÊçfinansowania zobowiàzaƒ bud˝etowych paƒstwana realizacj´ programów socjalnych w ramach pro-pagowanego przez Kreml has∏a „spo∏ecznej odpo-wiedzialnoÊci biznesu”. Skutkiem narzuconegoprzez ekip´ Putina modelu relacji jest g∏´boki kry-zys zaufania przedsi´biorców do w∏adzy, którystymuluje ucieczk´ kapita∏ów z Rosji i parali˝ujeaktywnoÊç inwestycyjnà tego Êrodowiska.

2.4. Zahamowanie reformSposobem na utrzymywanie kontroli Kremla nadgospodarkà jest tak˝e odgórne przeciwdzia∏aniewszelkim formom decentralizacji wybranychbran˝, które mog∏yby t´ kontrol´ os∏abiç. Przeja-wem takiej polityki by∏o m.in. wstrzymanie re-formy monopoli naturalnych: gazowego (Gazpro-mu), elektroenergetycznego (RAO JES) i transpor-towego (Rosyjskie Koleje). Ich demonopolizacja,cz´Êciowa prywatyzacja i pojawienie si´ konku-rencyjnego rynku w ka˝dej z tych dziedzin mia∏ydaç impuls rosyjskiej gospodarce i stymulowaçrozwój ma∏ego i Êredniego biznesu. Plany te oka-za∏y si´ jednak sprzeczne z interesami w∏adzy,która forsowa∏a kierunek przeciwny – koncen-tracji struktur gospodarczych. Interesy si∏owejcz´Êci prezydenckiego otoczenia osób sprawi∏ywić, ˝e zablokowano mechanizmy zdolne sty-mulowaç silny, d∏ugofalowy wzrost gospodarczy.W efekcie Gazprom nie tylko zachowa∏ monopo-listyczny charakter, ale podjà∏ ekspansj´ na ryn-ki pokrewne, pozostajàce dotychczas poza sferàjego dzia∏ania (naftowy i elektroenergetyczny).Zamiast demonopolizacji rynku gazowego pos-t´puje jego coraz wi´ksza konsolidacja w r´kachGazpromu i jego kremlowskich patronów.Ostatni rok skorygowa∏ te˝ liberalne plany re-formy monopolu energetycznego – spó∏ki Jedi-

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

22

P r a c e O S W

naja Eniergieticzeskaja Sistiema Rossii (RAO JES).Wstrzymano rozpocz´tà ju˝ realizacj´ reformy,nie dopuszczajàc do zasadniczego jej etapu: pry-watyzacji spó∏ek generujàcych. Najprawdopodob-niej liberalna reforma RAO JES stanowi∏a prze-szkod´ w realizacji planu utworzenia z Gazpromustruktury kontrolujàcej nie tylko produkcj´, prze-sy∏ i handel gazem, ale tak˝e g∏ówny rynek zby-tu surowca (w bilansie energetycznym FR 60%energii elektrycznej i cieplnej wytwarza si´ przypomocy gazu, a najwi´kszym odbiorcà tego su-rowca jest w∏aÊnie RAO JES)83.Wstrzymanie reformy spó∏ki Rosyjskie Koleje (RK)przypisuje si´84 rywalizacji klanu „si∏owego” z in-nymi, mniej wp∏ywowymi grupami o kontrol´nad strumieniami finansowymi generowanymiprzez monopol transportowy. Wprowadzenieswoich przedstawicieli do organów kierowni-czych RK zapewni∏o klanowi „si∏owemu” pe∏ni´kontroli nie tylko nad finansami monopolu, aletak˝e nad realizacjà rozpocz´tej ju˝ reformy.Wynikiem ich dzia∏aƒ by∏o zaniechanie reform i utrwalenie monopolu transportowego.

3. Trwa∏e tendencje spo∏eczno--gospodarcze hamujàce wzrost

3.1. Koncentracja w∏asnoÊci w gospodarceW∏asnoÊç w gospodarce rosyjskiej jest skoncen-trowana w r´kach wàskiej grupy prywatnychbiznesmenów i paƒstwa. Obecnie ok. 70% PKBRosji generuje sektor prywatny, z czego tylko ok.10% PKB wytwarzajà ma∏e (do 100 pracowników)przedsi´biorstwa, zaÊ udzia∏ przedsi´biorstw z udzia∏em kapita∏u zagranicznego jest jeszczemniejszy – poni˝ej 10% PKB. Z pozosta∏ych ok.30% PKB – wytwarzanych w sektorze paƒstwo-wym – znakomita wi´kszoÊç (ponad 25% PKB)przypada na firmy i przedsi´biorstwa stanowiàcew∏asnoÊç federalnà85. Polityce utrzymywania kon-troli nad gospodarkà sprzyja odziedziczona poZSRR silnie skoncentrowana struktura rosyjskiejgospodarki. 23 grupy kapita∏owo-przemys∏owezatrudniajà prawie 40% osób czynnych zawo-dowo i kontrolujà 36% sprzeda˝y w przemyÊle86.Rola zagranicznych udzia∏owców jest w tej struk-turze marginalna.Tak wysoki stopieƒ koncentracji w rosyjskiej go-spodarce jest po cz´Êci skutkiem monopolizacjiposzczególnych sektorów i konsolidacji aktywów

w okresie prywatyzacji. Najwy˝szy poziom kon-centracji w∏asnoÊci w r´kach du˝ych grup prze-mys∏owych wyst´puje w sektorach: surowcowym(g∏ównie naftowym), w hutnictwie, zw∏aszczahutnictwie metali nie˝elaznych, przemyÊle sa-mochodowym i chemicznym. Graniczàca z mono-polizmem koncentracja w∏asnoÊci w Rosji – za-równo w sektorze prywatnym, jak paƒstwowym– jest czynnikiem hamujàcym rozwój gospodar-czy. Niszczy bowiem wolnà konkurencj´, nie sty-muluje do zwi´kszania wydajnoÊci, szukania no-wych dróg rozwoju, komplikuje, a niekiedy wr´czuniemo˝liwia rozwój ma∏ej i Êredniej przedsi´-biorczoÊci. W interesie obecnej w∏adzy jest utrzy-manie wysokiej koncentracji, ∏atwiejsze jest bo-wiem kontrolowanie stosunkowo nielicznej gru-py wielkich przedsi´biorców ni˝ setek mniejszych.Im pe∏niejsza kontrola, tym wi´ksze mo˝liwoÊcisterowania procesami zachodzàcymi w ca∏ejgospodarce.

3.2. Sytuacja demograficzna87

Czynnikiem, który w coraz wi´kszym stopniub´dzie hamowa∏ rozwój rosyjskiej gospodarki,jest niedobór si∏y roboczej i post´pujàca degra-dacja spo∏eczeƒstwa.Depopulacja, starzenie si´ spo∏eczeƒstwa, degra-dacja rodziny, plaga alkoholizmu itd. – redukujàliczb´ osób zdolnych do pracy i zwi´kszajà ob-cià˝enia finansowe paƒstwa – renty, emerytury,wzrastajàce zapotrzebowanie na us∏ugi medycz-ne88. W ciàgu 14 lat (1989–2002) liczba ludnoÊciw Rosji spad∏a o 2 mln89. Przewidywany dalszyspadek liczby ludnoÊci w Rosji w latach 2006––2018 ma wynieÊç ok. 10 mln osób90. Drama-tycznie niskà Êrednià d∏ugoÊç ˝ycia notuje si´wÊród m´˝czyzn: zaledwie 58 lat (Êrednia dla ko-biet wynosi 72 lata)91. W 2002 roku na 3 zgonyprzypada∏y zaledwie 2 urodzenia. Wyludnieniemo˝e si´ okazaç ogromnym problemem dla nie-których regionów Federacji Rosyjskiej (zw∏aszczaSyberii i Dalekiego Wschodu), czynnikiem, któryuniemo˝liwi ich rozwój.Coraz mniej korzystna staje si´ równie˝ strukturaaktywnoÊci zawodowej rosyjskiego spo∏eczeƒ-stwa. Obecnie na dwie osoby aktywne zawodo-wo przypada jedna osoba niezdolna do pracy. W nast´pnych latach proporcja ta b´dzie si´zmienia∏a na niekorzyÊç – wzroÊnie liczba osóbniezdolnych do pracy.

23G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

Powa˝nym problemem spo∏ecznym w FederacjiRosyjskiej jest stan zdrowia ludnoÊci. Wed∏ug da-nych resortu zdrowia, w Rosji jest 2 mln oficjal-nie zarejestrowanych chronicznych alkoholików(w tym 60 tys. dzieci poni˝ej 14 roku ˝ycia) i 1 mlnnarkomanów. W Federacji Rosyjskiej zarejestro-wano te˝ przesz∏o 2 mln bezdomnych, pozbawio-nych opieki dzieci.

Konkluzje

1. Przeprowadzone za kadencji W∏adimira Putinareformy nie zmieni∏y struktury rosyjskiej gospo-darki. Wdro˝one zmiany nie zdo∏a∏y zmniejszyçznaczenia sektora surowcowego dla Rosji i unie-zale˝niç Federacji Rosyjskiej od koniunktury naÊwiatowych rynkach. Utrwaleniu dotychczasowejstruktury sprzyja∏y nak∏ady inwestycyjne kiero-wane w znacznym stopniu do sektora naftowo--gazowego, a tak˝e polityka paƒstwa niestwarza-jàca odpowiednich warunków dla rozwoju innychsektorów gospodarki. W konsekwencji Rosja po-zostaje wra˝liwa na wahania cen surowców naÊwiatowych rynkach. Stworzone przez rzàd os∏o-ny: Fundusz Stabilizacyjny czy wysokie rezerwybankowe, mogà okazaç si´ niewystarczajàce przyznacznym i trwa∏ym spadku cen ropy naftowej.

2. Osiàgni´ta dzi´ki dobrej koniunkturze na Êwia-towych rynkach stabilnoÊç jest pozorna, nie ro-zwiàzuje bowiem najbardziej palàcego problemurosyjskiej gospodarki, jakim jest brak innych (po-za cenami ropy) bodêców rozwoju. Utrzymywa-nie si´ cen ropy na doÊç wysokim poziomie wy-daje si´ warunkiem koniecznym dla utrzymaniastabilnoÊci ekonomicznej Rosji, nie gwarantujejednak uchronienia paƒstwa od innych kryzysów,np. o charakterze technologicznym. Post´pujàcadegradacja infrastruktury w Federacji Rosyjskiej,przy ograniczonych nak∏adach na jej moderniza-cj´ zapowiada mo˝liwoÊç pojawiania si´ coraz po-wa˝niejszych awarii ca∏ych systemów decydujà-cych o funkcjonowaniu poszczególnych segmen-tów organizmu gospodarczego Rosji (np. wstrzy-mania dostaw pràdu do cz´Êci Moskwy, maj 2005czy w B∏agowieszczeƒsku, czerwiec 2005).

3. Utrzymywanie si´ elity „si∏owej” przy w∏adzyi zwieranie szyków przed wyborami 2008 rokuzapowiada dalsze zamykanie si´ Rosji na Êwiat,

odchodzenie od wolnorynkowych reform, ogra-niczanie praw cz∏owieka i demokracji. Przygo-towania Kremla do walki o sukcesj´ zaowocujànajprawdopodobniej wzrostem restrykcyjnoÊcipolityki gospodarczej paƒstwa wobec biznesu.Skuteczne prowadzenie biznesu w Rosji jeszczebardziej b´dzie zale˝a∏o od „˝yczliwoÊci” urz´d-ników i dobrych kontaktów z w∏adzà. Trakto-wanie gospodarki jako narz´dzia walki politycz-nej i w efekcie jej instrumentalne wykorzysty-wanie nadal b´dzie ogranicza∏o jej efektywnoÊç.W Êredniookresowej perspektywie nale˝y zatemspodziewaç si´ umacniania dotychczasowychtendencji w gospodarce i zaniechania procesutransformacji.

4. Demonstrowana obecnie lojalnoÊç wielkiegobiznesu wobec Kremla jest zjawiskiem przejÊ-ciowym i wymuszonym (przez m.in. pokazowyproces Jukosu, instrumentalne wykorzystywanieinstytucji paƒstwowych przez Kreml itp.). Chao-tyczne dzia∏ania paƒstwa w sferze gospodarkinie sprzyjajà rozwojowi i nowym, d∏ugotermi-nowym inwestycjom. Ârodowisko przedsi´bior-ców, które posiada znaczny udzia∏ w gospodarceFederacji Rosyjskiej, obecnie zbyt s∏abe i niejed-norodne, stanowi jednak potencjalne jàdro anty-kremlowskiej opozycji. Mo˝e si´ ona uaktywniçw sytuacji konfliktu mi´dzy koteriami na Kremlu.Ewa Paszyc, Iwona WiÊniewska

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

24

P r a c e O S W

1 Wprowadzona w latach 2003/2004 nowa metoda prezen-towania produkcji przemys∏owej spowodowa∏a wzrost tegowskaênika do poziomu 7,3% w 2004 roku, podczas gdy we-d∏ug starej metodologii by∏o to zaledwie 6,1%. JednoczeÊ-nie nie wszystkie dane z poprzednich lat poddane zosta∏yrekalkulacji.2 Nowa klasyfikacja jest bli˝sza mi´dzynarodowym prakty-kom, definiujàc sektory nie jako grupy przedsi´biorstw, alejako sektory skupiajàce podobne grupy towarów (zamiastsektor naftowy mamy np. wydobycie surowców lub prze-twórstwo).3 Ró˝nice o ok. 2,5 punktu procentowego zaistnia∏y zw∏asz-cza w trzecim i czwartym kwarta∏ach 2004 r., „stare” staty-styki mówi∏y o wzroÊcie produkcji przemys∏owej w porów-naniu do odpowiedniego okresu poprzedniego roku na po-ziomie 4,8%, podczas gdy wed∏ug „nowych” statystyk wzrostten by∏ odpowiednio 7,5% i 7,1%, co w konsekwencji da∏ow ca∏ym roku 2004 zamiast 6,1% wzrost na poziomie 7,3%.Russian Economic Report, March 2005, World Bank; http://www.worldbank.org.ru/ECA/Russia.nsf/ECADocByUnid/0CF40EF2E501A275C3256CD1002B7D90/$FILE/RER10_eng.pdf4 Produkt Krajowy Brutto informuje przede wszystkim o war-toÊci wytworzonych w kraju dobrach i us∏ugach, które zo-sta∏y zarejestrowane i od których odprowadzono podatki.Wskaênik ten zawiera w sobie równie˝ szacunki dotyczàceaktywnoÊci gospodarczej prowadzonej bez wnoszenia od-powiednich op∏at, p∏acenia podatków i bez przestrzeganiaodpowiednich przepisów prawnych, zwanej „szarà strefà”.Jednak ze wzgl´du na trudnoÊci dok∏adnego okreÊlenia wiel-koÊci „szarej strefy” (istnieje wiele definicji i metodologii jejbadania), publikowane wskaêniki nie w pe∏ni oddajà rzeczy-wistà kondycj´ gospodarki.5 Goskomstat/Rosstat 2004. Wed∏ug Mi´dzynarodowej Or-ganizacji Pracy, na Êwiecie w nieformalnej gospodarce pra-cuje pó∏ miliarda ludzi, zdaniem Banku Âwiatowego wytwa-rzajà oni rocznie ok. 8 bilionów USD – wielkoÊç porówny-walna z PKB USA. W latach dziewi´çdziesiàtych wielkoÊç„szarej strefy” w paƒstwach rozwini´tych szacowana by∏aÊrednio na ok. 12% PKB.6 Badanie „szarej strefy” 1990 i 2001 r., zmiany po 10 latach(Niekriminalnaja tieniewaja ekonomika... (Analiza socjologi-czna) www.rags.ru) lub Tieƒ uzna∏a swojo miesto, Izwiestia,24.05.2002.7 JeÊli do definicji o szarej strefie w∏àczy si´ równie˝ „Êwiatkryminalny” – produkcj´ narkotyków, itp., to wielkoÊç tegozjawiska mo˝e przekroczyç nawet 80% PKB.8 Po∏owa ca∏kowitej produkcji Rosji wytwarzana jest zaled-wie w 12 regionach Rosji, sam Chanty-Mansyjski Okr´gAutonomiczny wytwarza prawie 9% ca∏kowitej produkcjiRosji, a miasto Moskwa ponad 5%. Obwód swierd∏owski –4,3%, obwód moskiewski – 4,2%, obwód samarski – 4%,obwód czelabiƒski – 4%, miasto Petersburg – 3,8%, Repu-blika Tatarstan – 3,6%, Kraj Krasnojarski – 3,4%, RepublikaBaszkortostan – 3,1%, obwód kemerowski – 3,1%, Jama∏o--Nieniecki Okr´g Autonomiczny – 3,1%.9 Wzrost kosztów produkcji wynika m.in. ze sta∏ej od 2000roku aprecjacji rubla (6,1% w 2004 roku wobec koszyka wa-lut), wy˝szych cen noÊników energii, wzrostu pensji orazograniczenia mo˝liwoÊci wytwórczych.

10 Bardziej szczegó∏owo w: „Ekipa Putina przejmuje w∏as-noÊç”, Tydzieƒ na Wschodzie, 15.07.2004.11 OÊwiadczenie misji Mi´dzynarodowego Funduszu Walu-towego przebywajàcej w Moskwie w czerwcu 2005 r.12 Minimum socjalne w 2004 r. wynosi∏o ok. 85 USD na mie-siàc dla jednej osoby.13 Ceny transferowe – zani˝one w stosunku do rynkowychceny produktów w rozliczeniach wewn´trznych producen-tów z poÊrednikami handlowymi (traderami), by∏y powsze-chnie stosowanym w Rosji sposobem obni˝ania podatków.Firmy poÊredniczàce, zarejestrowane na ogó∏ w „rajach po-datkowych” sprzedawa∏y nabyte tanio produkty po cenachrynkowych, zachowujàc dla siebie znacznà cz´Êç wartoÊcidodanej.14 Russian Economic Report, February 2004, World Bank,http://siteresources.worldbank.org15 Oko∏o 10 punktów procentowych powy˝ej Êredniej dlagospodarek rynkowych, i podobnie jak w bogatych gospo-darkach Europy Zachodniej, w których dochody przekra-czajà 20 000 USD na mieszkaƒca. From Transition to Deve-lopment, A country Economic Memorandum for the Rus-sian Federation, April 2004, World Bank.16 From Transition to Development, A country EconomicMemorandum for the Russian Federation, April 2004, WorldBank.17 Choroszyj bank – gosudarstwiennyj bank, www.gazeta.ru,08.07.2004; Kudinow Wasilij, U CB wziali 25 mld RUB, Wie-domosti, 22.07.2004; Kudinow Wasilij, Krizis poszo∏ na polzu,Wiedomosti, 10.08.2004.18 Grozowski Borys, Miazina Jelena, PFR zaputa∏sia w pro-centach, Wiedomosti, 17.03.2004; Grozowski Borys, Sidia nadieƒgach, Wiedomosti, 19.05.2004.19 Por. Transition Report 2004, European Bank for Recon-struction and Development, London 2004.20 W sektorze tym pracuje zaledwie 1% zatrudnionych.21 Oprócz danych opatrzonych odr´bnymi odsy∏aczami,pozosta∏e dane w rozdziale za: „Rossijskaja ekonomika w 2004 g. Tiendiencyi i pierspiektiwy” (http://www.iet.ru/publication.php?folder-id=44&category-id=115&publication-id=5403).22 Kapita∏ podstawowy – ∏àczna suma wydatków, ponie-siona na stworzenie nowych Êrodków trwa∏ych lub ulep-szenie istniejàcych obiektów majàtku trwa∏ego (budynki,maszyny, urzàdzenia, Êrodki transportu itp.). Za: Rosstat2004.23 From Transition to Development, April 2004, World Bank.24 Bilans P∏atniczy Federacji Rosyjskiej, Centralny Bank Ro-sji 2005.25 Ceny paliw i energii sà w Rosji regulowane. Paƒstwodotuje tanimi noÊnikami energii przede wszystkim ludnoÊçi instytucje bud˝etowe. Znacznie ni˝sze od Êwiatowych sàtak˝e ceny energii i paliw dla rodzimej gospodarki, przedewszystkim dla rolnictwa. Stosunkowo tania energia stanowiw znacznym stopniu o konkurencyjnoÊci produkcji ekspor-towej rosyjskiego przemys∏u (przede wszystkim bran˝y hut-niczej i przemys∏u maszynowego).26 W roku 2004 wydobycie ropy w Federacji Rosyjskiejosiàgn´∏o najwy˝szy od rozpadu ZSRR poziom – 458,8 mln t.Jednak tempo przyrostu wydobycia spad∏o z 11% w 2003 r.

25G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

do 9% w 2004 roku. Prognozy na rok 2005 przewidujà tenwskaênik na poziomie 5–6%. W wi´kszoÊci kompanii mówisi´ o koƒcu epoki taniej ropy w Rosji. Rossija na mirowychrynkach niefti i gaza, Ekonomika Rossii XXI wiek, nr 18, 2004.http://www.ruseconomy.ru/nomer18_200501/ec14.html27 Na poczàtku III kwarta∏u 2004 roku wykorzystano maksi-mum mocy przesy∏owych rosyjskich magistrali eksporto-wych, chocia˝ koncerny naftowe mog∏y zwi´kszaç wydoby-cie. Spowodowa∏o to zahamowanie wzrostu w ca∏ym kom-pleksie paliwowo-energetycznym, a wzrost PKB uleg∏ w osta-tnim kwartale ub.r. spowolnieniu – zamiast prognozowane-go na 2004 rok wzrostu PKB (w stosunku do 2003 r.) o 6,9%,wyniós∏ on 6,7%. W okresie od sierpnia do listopada 2004roku tempo wzrostu produkcji przemys∏owej wynosi∏o Êre-dnio w skali miesiàca 0,11%, podczas gdy przez ca∏y rok2003 do lipca 2004 roku wskaênik ten wynosi∏ 0,59%. Dane:Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu FR (wst´pnybilans 2004 r.) i Centrum Koniunktury Gospodarczej przyrzàdzie Federacji Rosyjskiej (http://www.opec.ru/library/images/attach/967.pdf).28 Najwi´ksze z eksploatowanych obecnie 64 z∏ó˝ w SyberiiZachodniej (Samotlorskie, Mamontowskie, Fiodorowskie,Romaszkiƒskie i in.) zapewniajàce przesz∏o 60% rosyjskiegowydobycia ropy naftowej sà wyczerpane w ok. 50 procen-tach; starsze – w ok. 60–80%. ZawartoÊç wody w wydoby-wanej ropie (przesz∏o 1/3 eksploatowanych w Rosjizasobów jest nawodniona) przekracza 70% i wi´cej. Udzia∏zasobów trudno dost´pnych w eksploatowanych obecniez∏o˝ach w FR eksperci szacujà na 55–60%. Od roku 1994przyrost rozpoznanych i zbadanych zasobów ropy nie re-kompensuje wydobycia (Federalny Informator MinisterstwaPrzemys∏u i Energetyki. Kompleks Paliwowo-EnergetycznyFR 2002–2003; www.rusoil.ru).29 Transnieft’ – monopol paƒstwowy – jest wy∏àcznymw∏aÊcicielem i operatorem sieci ropociàgów oraz terminalinaftowych na terenie FR. Fakt zmonopolizowania kontrolinad transportem ropy wyklucza np. budow´ prywatnychrurociàgów, które mog∏yby pomóc w rozwiàzaniu chroni-cznego problemu rosyjskiej „nieftianki” – niewystarczajàcejprzepustowoÊci magistrali eksportowych.30 Minimalnà sum´ na odtwarzanie zasobów, zapewniajàcàich prostà reprodukcj´ (1:1) szacuje si´ na 5–6 mld dolarówrocznie. Bez nap∏ywu zachodnich kapita∏ów FR zdo∏a utrzy-maç wydobycie na obecnym poziomie jeszcze przez dwa,trzy lata. Potem nastàpi gwa∏towny spadek. Dane dotyczàcekosztów sanacji sektora za: sprawozdaniem ministra prze-mys∏u i energetyki zaprezentowanym na przes∏uchaniachw Dumie Paƒstwowej (Nieft’ Rossii, kwiecieƒ 2003).31 W latach 2000–2003, po obj´ciu w∏adzy w Gazpromieprzez Aleksieja Millera, protegowanego rosyjskiego prezy-denta, koncern prowadzi∏ akcj´ odzyskiwania aktywów,które monopol utraci∏ za czasów poprzedniego kierownictwa.Z pomocà s∏u˝b podatkowych, prokuratury i sàdów Gaz-prom odzyska∏ m.in. kontrol´ nad znacznà cz´Êcià zasobówspó∏ki ITERA czy Siburem. Obecnie Gazprom, ju˝ bez takie-go uzasadnienia, próbuje przejàç kolejne niezale˝ne firmywydobywcze, m.in. Nortgas.32 Na obszarze FR znajdujà si´ najwi´ksze na Êwiecie z∏o˝agazu. Udokumentowane zasoby wynoszà ponad 47,5 bln m3,

co stanowi prawie 1/3 (31,2%) zasobów Êwiatowych; zaso-by prognozowane szacuje si´ na przesz∏o 40% rezerw Êwia-towych. Do roku 2020 paƒstwa rozszerzonej UE b´dà im-portowa∏y ok. 70% zu˝ywanego przez siebie gazu (w 2003roku ok. 40%). Z raportów samego Gazpromu wynika, ˝ekontrakty koncernu pozwalajà zwi´kszyç do 2010 roku eks-port do Europy Zachodniej o 60% (http://energy.cr.usgs.gov/WEcont/regions/reg1/r1russ.pdf).33 Najwi´kszà przeszkodà w rozwoju niezale˝nych (od Gaz-promu) firm – producentów gazu (producentami gazu sàtak˝e kompanie naftowe) jest brak dost´pu do sieci gazo-ciàgowej. Gazprom, b´dàcy wy∏àcznym w∏aÊcicielem ca∏ejinfrastruktury transportu gazu, niech´tnie i wed∏ug niejas-nych kryteriów dopuszcza je tylko do sieci krajowej (rynekkrajowy jest deficytowy), zachowujàc dla siebie wy∏àczneprawo eksportu. Dost´p do gazociàgu jest warunkiem eg-zystencji drobnych producentów i sam w sobie stanowi sku-teczny instrument dominacji Gazpromu na rosyjskim rynkugazowym.34 Z referatu wiceprezesa Gazpromu Aleksandra Riazanowa.Niezb´dne nak∏ady na zwi´kszenie przepustowoÊci magis-trali eksportowych do poziomu odpowiadajàcego przewi-dywanej wysokoÊci eksportu szacowane sà na ok. 15–20 mldUSD. Na utrzymanie systemu gazociàgów w stanie umo˝-liwiajàcym ich eksploatacj´ trzeba ok. 120 mln USD rocznieprzez najbli˝szych kilka lat (http://www.gazprom.ru/events/2004/06/101416_12266.shtml).35 Podstawa wydobycia Gazpromu – trzy ogromne z∏o˝a(Jamburskie, Urengojskie i Miedwie˝je), eksploatowane odpo∏owy lat szeÊçdziesiàtych i dajàce obecnie przesz∏o 80%rosyjskiego wydobycia gazu sà ju˝ wyczerpane odpowied-nio: w 48%; 76% i 78%. Wszystkie z∏o˝a zachodniosyberyj-skie znajdujà si´ w stadium spadajàcego wydobycia, Danez raportu Ministerstwa Przemys∏u i Energetyki FR za rok2003 (http://www.mte.gov.ru/docs/32/1751.html).36 Rafa∏ Poborski, Aktywizacja rosyjskiej polityki gazowejna obszarze WNP, Tydzieƒ na Wschodzie, 06.02.2003.37 Z badaƒ przeprowadzonych w najwi´kszych hutach ˝e-laza w FR wynika, ˝e tylko 20% wyposa˝enia zak∏adów hut-niczych odpowiada wspó∏czesnym standardom, a 35% nienadaje si´ do eksploatacji. Dane za: Dmitrij Siwakow, Za po-biedu russkoj stali, Ekspiert, 12–18.07.2004.38 Magnitogorski Kombinat Hutniczy emituje ok. 7,3 kg py-∏ów na 1 t wyprodukowanej stali, 4,1 kg tlenku siarki, 2,8 kgdwutlenku azotu i 8 m3 zanieczyszczonych wód. Dla porów-nania, analogiczne wskaêniki zanieczyszczeƒ emitowanychprzez austriacki kombinat hutniczy Voest Alpine wynoszàodpowiednio: 0,4 kg, 0,63 kg, 0,61 kg, 2,5 m3 na ton´ wypro-dukowanej stali. Dane za: Przeglàd specjalny „Mieta∏∏urgija”,Ekspiert nr 26; 12–18.07.2004. Wi´kszoÊç êróde∏ szacujeopóênienie technologiczne rosyjskiego hutnictwa ˝elaza naco najmniej 40 lat (m.in. Kommiersant W∏ast’, 31.05.2004).39 G∏´bsza modernizacja rosyjskiego hutnictwa ˝elaza nieby∏aby obecnie umotywowana ekonomicznie. Nawet przymaksymalnych nak∏adach sektor móg∏by osiàgnàç w ciàgunajbli˝szych 5 lat poziom technologiczny lat siedemdzie-siàtych ubieg∏ego wieku, a wszystkie nowe technologie za-chodnie sà kapita∏och∏onne i majà d∏ugi okres zwrotu in-westycji. Tego zdania jest wi´kszoÊç w∏aÊcicieli zak∏adów

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

26

P r a c e O S W

metalurgicznych, m.in. W∏adimir Potanin – w∏aÊciciel hol-dingu Norylski Nikiel (wywiad dla Wiedomosti, 20.04.2004)i Aleksiej Mordaszow – wspó∏w∏aÊciciel i szef Siewierstali(wywiad dla Wiedomosti, 21.10.2004).40 Rynki wewn´trzne paƒstw europejskich i USA – najwa˝-niejszego do niedawna rynku zbytu rosyjskiej stali i surówki˝elaza – chronià kontyngenty lub c∏a antydumpingowe. Do-tyczy to przede wszystkim wyrobów wysoko przetworzo-nych. Eksport nie stymuluje wić hut w Rosji do produkcjio wi´kszej wartoÊci dodanej. Protekcjonizm tych paƒstwzmusi∏ Rosj´ do cz´Êciowej na razie reorientacji eksportu wy-robów hutniczych na rynki azjatyckie; przede wszystkimna rynek chiƒski.41 Do tego sektora nale˝y hutnictwo aluminium, niklu,kobaltu, cyny, o∏owiu, miedzi, tytanu i metali szlachetnych– platynoidów, z∏ota itd.42 Rosja produkuje ok. 5% Êwiatowej produkcji miedzi(www.nornik.ru).43 Por. Cwietienije cwietmieta, Itogi, 14.12.2004 (dane zaroku 2003).44 Zdaniem ekspertów (m.in. Ekspiert, 15–21.11.2004) ten-dencja ta jest trwa∏a z uwagi na nies∏abnàcy popyt, spo-wodowany stopniowà rezygnacjà lub znacznym ogranicze-niem wykorzystania stali w wielu dziedzinach przemys∏u(m.in. w przemyÊle samochodowym, maszynowym i in.). W 2003 roku dochody producentów metali nie˝elaznych w stosunku do 2002 roku podwoi∏y si´.45 Atut niskich kosztów energii zaczà∏ ju˝ s∏abnàç w miar´wzrostu cen energii na rynku wewn´trznym FR.46 Ok. 36% wszystkich zatrudnionych w przemyÊle. Kom-miersant W∏ast’, 28.06.2004 z powo∏aniem na Goskomstat.47 Prawdziwy boom produkcyjny w latach 2003–2004 prze-˝y∏y zak∏ady produkujàce cysterny. By∏o to wynikiem ogrom-nego wzrostu popytu na te towary wÊród kompanii nafto-wych usi∏ujàcych wyeksportowaç mo˝liwie du˝à iloÊç ropyw sytuacji zapchanej rurociàgowej infrastruktury przesy-∏owej.48 Obiektywnie opóênienie to nie jest wi´ksze ni˝ opóênie-nie w ci´˝kim przemyÊle maszynowym, jednak zmiany mo-dernizacyjne i wprowadzanie nowych rozwiàzaƒ w analo-gicznej produkcji w krajach rozwini´tych sà w przypadkutych bran˝ znacznie cz´stsze.49 Poza segmentem samochodów ci´˝arowych egzystencj´bran˝y motoryzacyjnej w Rosji musi wspieraç paƒstwo,wprowadzajàc zaporowe c∏a na samochody importowane.Nawet protekcja paƒstwa nie by∏a jednak w stanie reani-mowaç nieêle prosperujàcego w czasach ZSRR przemys∏ulotniczego. Rosyjskie cywilne kompanie lotnicze niech´tniekupujà rodzimy sprz´t, a jeÊli ju˝ zawierajà takie kontrak-ty, to sà to na ogó∏ transakcje wiàzane – w zamian zyskujàu∏atwienia przy sprowadzaniu maszyn zagranicznych – no-wych i u˝ywanych. Rynok na czetyrioch kolosach, Rossij-skaja Gazieta, 20.10.2004.50 Jeszcze w latach 1999–2000 koszty w∏asne produkcji w prze-myÊle maszynowym by∏y w Rosji Êrednio o 30–40% ni˝szeni˝ na Zachodzie; obecnie – o 20–25%. Specjalny przeglàd„Maszynostrojenije”, Ekspiert, 12.11.2001 i „Dwa szaga doelity”, Ekspiert, 22.09.2004.

51 W 2002 roku dynamika tego wzrostu silnie wyhamowa∏a,co Êwiadczy∏o o tym, ˝e mechanizmy pokryzysowego wzro-stu wyczerpa∏y si´, natomiast zabrak∏o nowych impulsówrozwoju.52 Import produktów rolnych do Rosji roÊnie z ka˝dym ro-kiem. Np. w 2003 roku sprowadzono dwa razy wićej mi´sadrobiowego ni˝ w roku 2000, trzykrotnie wićej mas∏a Êmie-tankowego (www.mcx.ru).53 W maju 2000 r. prezydencki dekret powo∏a∏ do ˝ycia FGUPRosspirtprom, które przej´∏o 18 paƒstwowych fabryk spiry-tusowych, oraz paƒstwowe pakiety akcji w 120 zak∏adachprodukujàcych alkohol, w tym 4 najwi´kszych nale˝àcychdo fabryki „Krista∏∏” w Moskwie. Paƒstwo wykorzystujàcprzeró˝ne mechanizmy (sàdy, metody si∏owe) zmieni∏o w wi´k-szoÊci tych przedsi´biorstw rady dyrektorów i zarzàdy nalojalne wobec siebie. W 2002 r. paƒstwo powo∏a∏o jeszczejednà firm´ Sojuzp∏odoimporta, w wyniku wojny Minister-stwa Rolnictwa z kompanià Jurija Szeflera SPI, która w po-∏owie lat dziewi´çdziesiàtych wesz∏a w posiadanie najbar-dziej znanych marek wódek (Stolicznaja, Moskowskaja); naj-prawdopodobniej ma dojÊç do po∏àczenia obu paƒstwowychgigantów.54 Aleksandr Carapkin, Anna Kurbatowa, Obzor piszczewojpromyszlennosti Rossii, Uprawlenije Kompanijej, nr 3, 2002.55 Centr Makroekonomiczeskich Issledowanij Kompanii BDO„Junikon”, marzec 2005.56 Wed∏ug szacunków Kwon z 2002 r. wzrost ceny bary∏kiropy Urals o 1 USD powoduje wzrost dochodów bud˝etufederalnego o ok. 0,35% PKB, a bud˝etu skonsolidowane-go (bud˝ety: federalny, regionalne i samorzàdowe razem) o 0,45 USD.57 Wyjàtkiem by∏ rok 2002, w którym wprowadzone zosta∏ynowe przepisy podatkowe likwidujàce ulg´ inwestycyjnàdla przedsi´biorstw.58 Dla porównania na Ukrainie inwestowano – ok. 16% PKB,a w Kazachstanie – 25% PKB.59 CBR, Czistyj wywoz kapita∏a czastnogo sektora (wed∏ugBilansu P∏atniczego), http://www.cbr.ru/statistics/credit_statistics/print.asp?file=capital.htm, 2005.60 Sektor niefinansowy w 2003 roku wywióz∏ z Rosji ok. 30mld USD (przedsi´biorstwa przemys∏owe zwi´kszy∏y wy-wóz kapita∏u z 9,8 mld USD w 2002 roku do 18 mld USD w 2003 roku) – najwićej od 1994 roku. Podawana przezCBR informacja o zmniejszeniu odp∏ywu prywatnego kapi-ta∏u z Rosji w 2003 roku do zaledwie 2 mld USD by∏a wy-nikiem zaciàgnićia przez sektor bankowy tanich kredytówzagranicznych. Wynikowi temu sprzyja∏o równie˝ odcho-dzenie przez obywateli od trzymania oszcz´dnoÊci w obcychwalutach (w roku 2003 obywatele zmniejszyli iloÊç posia-danych dolarów o ponad 5,5 mld USD).61 Za raportem agencji ratingowej Fitch „Russia’s Rising Ca-pital Flight and External Debt”, www.fitchratings.com/corporate/events/press_releases_detail_print.cfm?print=...62 United Nations Conference on Trade and Development(UNCTAD), World Investment Report 2004, Country FactSheet: Russia Federation (www.unctad.org).63 Fitch Ratings, jw.64 Roczne potrzeby inwestycyjne sektora energetycznegozapewniajàce wywiàzanie si´ ze zobowiàzaƒ i rozwój tego

27G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

sektora oszacowane zosta∏y w Rosyjskiej Strategii Energe-tycznej na 40–50 mld USD. Rosyjskie koncerny nie sà w sta-nie samodzielnie wyasygnowaç takiego kapita∏u (http://www.mte.gov.ru/files/103/1354.strategy.pdf).65 United Nations Conference on Trade and Development(UNCTAD), World Investment Report 2004, Country FactSheet: Russia Federation (www.unctad.org).66 W tym czasie do Polski nap∏yn´∏o ponad 72 mld USD, tj.ok. 2 tys. USD per capita.67 Inwestycje bezpoÊrednie sà to inwestycje dokonane przezosoby prawne lub fizyczne, w efekcie których podmioty testajà si´ posiadaczami (lub kontrolujà) co najmniej 10% ka-pita∏u zak∏adowego. Inwestycje portfelowe – to zakup akcjilub udzia∏ów, obligacji, weksli i innych papierów d∏u˝nychprzedsi´biorstw, jednak ich wartoÊç nie mo˝e przekroczyç10% kapita∏u zak∏adowego. Pozosta∏e inwestycje – to np.kredyty handlowe, kredyty rzàdowe obcych paƒstw, kredytyorganizacji mi´dzynarodowych, wk∏ady bankowe. SpoÊródtych trzech form inwestycji najbardziej po˝àdane dla gospo-darki sà bezpoÊrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Tegotypu nak∏ady gwarantujà bowiem rzeczywiste i d∏ugotrwa∏ezaanga˝owanie inwestora na danym rynku. Mobilizujà dorozwoju prowadzonej dzia∏alnoÊci i rozszerzania swojego za-anga˝owania, a tak˝e stajà si´ magnesem dla innych inwe-storów. Ani inwestycje portfelowe (w du˝ej mierze majàcespekulacyjny charakter), ani pozosta∏e nie wià˝à inwestoraz danym rynkiem tak silnie, nastawione sà one na jak naj-szybszà realizacj´ zysków, przez co w okresie s∏abszej ko-niunktury istnieje niebezpieczeƒstwo szybkiego wycofaniatego kapita∏u z kraju. Za: Rosstat 2004.68 Formalnà kontrol´ nad Gazpromem paƒstwo uzyska∏o24 czerwca 2005 roku, kumulujàc pakiet kontrolny mono-polu. Do posiadanego dotychczas pakietu (39,3%) dokupio-no od „córek” koncernu brakujàce 10,7% akcji, wycenio-nych na 7,11 mld USD.69 Gazprom prowadzi wobec niezale˝nych odeƒ producen-tów gazu w Rosji bardzo agresywnà polityk´, w której sku-tecznym narz´dziem jest monopol transportowy koncernui manipulowanie dost´pem do rurociàgów. To samo dotyczydzia∏alnoÊci gazowej koncernów naftowych.70 Âwiadczà o tym m.in. cytowane w mediach opinie zachod-nich instytucji finansowych (najcz´Êciej ekspertów Dresd-ner Banku lub Deutsche Banku) na temat optymalnegokszta∏tu sektora naftowego w FR. Zdaniem tych instytucjiw sk∏ad koncernu Êwiatowej rangi powinny wejÊç w∏aÊniewymienione kompanie (m.in. Interfax, 12.04.2003; Wiedo-mosti, 14.04.2005).71 W lipcu 2004 roku Wniesztorgbank przy pomocy paƒstwaprzejà∏ bezp∏atnie jeden z wi´kszych prywatnych bankówRosji Guta Bank.72 Wnieszekonombank jest unikalnym tworem na rosyjskimrynku finansowym. Instytucja ta nie posiada licencji Cen-tralnego Banku Rosji na prowadzenie dzia∏alnoÊci bankowejw FR, funkcjonuje jako agent rosyjskiego rzàdu do obs∏ugica∏ego rosyjskiego d∏ugu zagranicznego (na jego bilansie znaj-duje si´ ok. 180 mld USD), prowadzi równie˝ operacje han-dlowe z zagranicznymi podmiotami. Wnieszekonombank fun-kcjonuje na podstawie dekretu prezydenta z 1993 r. i statutuz 1988 r. (podporzàdkowany jest rzàdowi ZSRR!); www.veb.ru

73 Przyk∏adem mo˝e byç przejćie przez paƒstwo na prze-∏omie 2004/2005 Jugansknieftiegazu (przedsi´biorstwa wy-dobywczego koncernu Jukos). Jednà z kilku hipotez na tematsposobu op∏acenia tej kosztownej transakcji (ok. 9,5 mld USD)jest w∏aÊnie sfinansowanie jej przez banki paƒstwowe FR.74 Regiony te – np. Moskwa, Sankt Petersburg, Chanty--Mansyjski Okr´g Autonomiczny – przekazywa∏y dawniejbud˝etowi federalnemu tylko cz´Êç swoich wp∏ywów i by∏yw zasadzie samodzielne finansowo.75 W 2004 roku ∏àczna wartoÊç wp∏ywów z podatku socjal-nego (Êrodki z którego trafiajà g∏ównie do funduszu emery-talnego, a tak˝e innych funduszy m.in. zdrowotnego) wy-nios∏a ok. 15 mld USD.76 Funduszu Obowiàzkowych Ubezpieczeƒ Zdrowotnych,Funduszu Ubezpieczeƒ Socjalnych etc. Ustawowo powie-rzono egzekwowanie wp∏at na te fundusze federalnyms∏u˝bom podatkowym.77 DyspozycyjnoÊç sàdów w Rosji nie jest zjawiskiem nowym.Zdaniem obserwatorów, Kreml w roli dysponenta decyzji sà-dowych zastàpi∏ jedynie Êrodowiska kryminalne (N. ˚uko-wa, Rossijskaja Fiedieracja Siegodnia, nr 14, 2004, s. 3). Au-torka wià˝e os∏abienie wp∏ywu „krymina∏u” na rosyjski wy-miar sprawiedliwoÊci z zakoƒczeniem w tych w∏aÊnie kr´-gach ostrej fazy podzia∏u w∏asnoÊci.78 M.in. na u˝ytek sprawy Jukosu prezydent poleci∏ (poczà-tek 2005 r.) przywróciç w Kodeksie Karnym (art. 104) sankcj´konfiskaty mienia, usuni´tà z KK w 2003 r., i rozszerzyç jàna te rodzaje przest´pstw, które póêniej inkryminowanoJukosowi oraz jego b. w∏aÊcicielom. Zapis ten usankcjonujedokonane ju˝ i planowane zajćia majàtku koncernu i osóbz nim zwiàzanych. Inny przyk∏ad – prezydencka poprawkado Kodeksu Podatkowego (styczeƒ 2005) upowa˝nia s∏u˝bypodatkowe do egzekwowania kar i karnych odsetek odosób fizycznych i prawnych w trybie doraênym, bez wyrokusàdu.79 Powody do niepokoju daje biznesowi oÊwiadczenie pre-zydenta na temat rozszerzenia uprawnieƒ s∏u˝b podatko-wych. Wol´ Kremla „kontynuowania surowej polityki fiskal-nej, nawet gdyby mia∏o to negatywnie wp∏ywaç na wize-runek kraju”, potwierdzi∏ te˝ asystent prezydenta Igor Szu-wa∏ow na dorocznej konferencji poÊwićonej klimatowi in-westycyjnemu w Rosji (24.03.2004, serwisy informacyjnerosyjskich mediów na temat spotkania prezydenta Putina z przedstawicielami biznesu i wypowiedzi Szuwa∏owa).80 Koronnym przyk∏adem jest sprawa Jukosu, który oskar-˝ono m.in. o machinacje podatkowe. Podobne zarzuty (wy-korzystywania legalnych sposobów redukcji podatków) mo˝-na postawiç ka˝demu podmiotowi gospodarczemu w Rosji.Prawdziwà przyczynà ataku na Jukos by∏y poczàtkowo am-bicje polityczne jej szefa i wspó∏w∏aÊciciela Michai∏a Cho-dorkowskiego, a w póêniejszej fazie post´powania zamiarprzejćia koncernu przez paƒstwo.81 Przyk∏adem mo˝e byç polityka licencyjna MinisterstwaZasobów Naturalnych (MZN) FR, które w styczniu br. anu-lowa∏o wyniki przetargu na realizacj´ jednego z projektówsachaliƒskich, wygranego przez ExxonMobil i ChevronTe-xaco i odda∏o licencj´ zwiàzanemu z Kremlem prywatnemukoncernowi Surgutnieftiegaz. Liczne przyk∏ady takich przy-wilejów dajà losy spraw, jakie toczy Gazprom z innymi

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

28

P r a c e O S W

kompaniami o zagospodarowane ju˝ przez te kompanie z∏o-˝a. We wszystkich przypadkach zwyci´˝a Gazprom. W razieoporu przeciwnika monopolu do akcji przyst´puje MZN,które grozi odebraniem licencji.82 Na przyk∏ad odkupienie od amerykaƒskich kolekcjone-rów i „zwrócenie Rosji” przez Wiktora Wekselberga (AlfaGroup – m.in. TNK i SUAL) wartej przesz∏o 100 mln USDs∏ynnej jubilerskiej kolekcji jaj wielkanocnych Faberge.83 Rocznik Statystyczny 2004, Rosstat.84 „Rosja 2004. Raport z transformacji”. Praca pod kierunkiemKonstantina Simonowa, dyrektora Centrum KoniunkturyPolitycznej (materia∏y forum Europa–Rosja, Krynica, kwie-cieƒ 2005).85 Szacunkowe dane na podstawie: Nations in Transition,Freedom House 2003, oraz From Transition to Development,A country Economic Memorandum for Russian Federation,April 2004, World Bank.86 From Transition to Development, A country Economic Me-morandum for Russian Federation, April 2004, World Bank.87 Dane w tym rozdziale, oprócz tych opatrzonych odr´b-nymi przypisami, podawane sà za Rocznikiem Statystycz-nym FR 2003, Rosstat, Moskwa 2004.88 Wydatki na ochron´ zdrowia w Rosji wynoszà 6,2% PKB(Êrednia Êwiatowa 10% PKB), podczas gdy na armi´ Rosjawydaje 4,3% PKB lub 19% wydatków bud˝etowych (podczasgdy Êrednia w Êwiecie odpowiednio 2,6% i 11%, World Bank).89 Wed∏ug ostatniego spisu powszechnego w 2002 r. ludnoÊçRosji liczy∏a 145 mln osób. W poprzednim spisie w 1989 r.– 147 mln. Nap∏yw imigrantów do Rosji z by∏ych republikradzieckich redukowa∏ tempo spadku liczby ludnoÊci.90 Wed∏ug rzàdowego raportu na temat demografii, prezen-towanego na posiedzeniu rzàdu FR w marcu 2005, jednakbadania prowadzone przez organizacje mi´dzynarodowe,m.in. ONZ, mówià o zmniejszeniu liczby ludnoÊci Rosji do2050 r. do 113 mln, a w najbardziej pesymistycznym wa-riancie nawet do 96 mln (www.un.org).91 Ogólnorosyjska Êrednia d∏ugoÊç ˝ycia wynosi 64 lata; Gos-komstat/Rosstat, 2004.

29G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

Go

sp

od

ark

a r

os

yjs

ka

po

d r

zà

da

mi

Pu

tin

a.

Cz

yn

nik

i w

zro

stu

i h

am

ulc

e r

oz

wo

ju

30

P r a c e O S W

A-B

AD.

Ast.

BASZ

Bie.

Br.

Agin

o-Bu

riack

i A.O

.AD

YGEA

Astra

chaƒ

ski

BASZ

KIRI

ABi

e∏gor

odzk

iBr

iaƒs

ki

Przy

k∏ady

ozn

acze

nia je

dnos

tek

adm

inist

racy

jnych

:RE

PUBL

IKA

MAR

I E¸

KRAJ

ATA

JSKI

Ewen

kijsk

i O.A

. (Ok

r´g A

uton

omicz

ny)

obwó

d om

ski

Skró

ty:

CHA.

CZ.

Czel.

CZU

I. Iw.

CHAK

ASJA

CZEC

ZENI

ACz

elabi

ƒski

CZUW

ASZJ

AIN

GUSZ

ETIA

Iwan

owsk

i

Jar.

KA¸.

Ka∏.

K-B

K-C

Kem

.Jaro

s∏aws

kiKA

¸MUC

JAKa

∏usk

iKA

BARD

YNO-

BA¸K

ARIA

KARA

CZAJ

O-CZ

ERKI

ESJA

Kem

erow

ski

Kost

.K-

PKR

AS.

Kur.

Kurg.

Len.

Kost

rom

ski

Kom

i-Pier

mia

cki A

.O.

KRAJ

KRA

SNOD

ARSK

IKu

rski

Kurg

aƒsk

iLe

ning

radz

ki

Lip.

M.E

.M

o.M

OR.

Ni˝.

Now.

Lipiec

kiM

ARI E

¸M

oskie

wski

MOR

DWI¡

SKA

Ni˝n

onow

ogro

dzki

Nowo

grod

zki

Oren

.Or

∏.Pe

n.Pe

rm.

P-O

Oren

burs

kiOr

∏owsk

iPe

nzeƒ

ski

Perm

ski

PÓ¸N

OCNA

OS

ETIA

– A

LANI

A

Ps.

Ria.

Rost

.Sa

r.Sm

o.ST

AW.

Psko

wski

Riaz

aƒsk

iRo

stow

ski

Sara

tows

kiSm

oleƒs

kiKR

AJ S

TAW

ROPO

LSKI

Tam

.TA

T.Tju

.Tu

l.UD

M.

Ulj.

Tam

bows

kiTA

TARS

TAN

Tjum

eƒsk

iTu

lski

UDM

URTS

JAUl

jano

wski

U-O-

BW

∏a.

Wo∏g.

Wo∏.

Wor.

èyd.

Ust-O

rda-

Buria

cki O

.A.

W∏ad

ymirs

kiWo

∏gogr

adzk

iWo

∏ogod

zki

Woro

nesk

i˚y

dows

ki O.

A.

Map

a 1.

Fed

erac

ja R

osyj

ska;

g´s

toÊç

zalu

dnie

nia,

naj

wa˝

niej

sze

boga

ctw

a na

tura

lne

i za

k∏ad

y pr

zem

ys∏o

we

31G

os

po

da

rka

ro

sy

jsk

a p

od

rz

àd

am

i P

uti

na

. C

zy

nn

iki

wz

ros

tu i

ha

mu

lce

ro

zw

oju

P r a c e O S W

A-B

AD.

Ast.

BASZ

Bie.

Br.

Agin

o-Bu

riack

i A.O

.AD

YGEA

Astra

chaƒ

ski

BASZ

KIRI

ABi

e∏gor

odzk

iBr

iaƒs

ki

Przy

k∏ady

ozn

acze

nia je

dnos

tek

adm

inist

racy

jnych

:RE

PUBL

IKA

MAR

I E¸

KRAJ

ATA

JSKI

Ewen

kijsk

i O.A

. (Ok

r´g A

uton

omicz

ny)

obwó

d om

ski

Skró

ty:

CHA.

CZ.

Czel.

CZU

I. Iw.

CHAK

ASJA

CZEC

ZENI

ACz

elabi

ƒski

CZUW

ASZJ

AIN

GUSZ

ETIA

Iwan

owsk

i

Jar.

KA¸.

Ka∏.

K-B

K-C

Kem

.Jaro

s∏aws

kiKA

¸MUC

JAKa

∏usk

iKA

BARD

YNO-

BA¸K

ARIA

KARA

CZAJ

O-CZ

ERKI

ESJA

Kem

erow

ski

Kost

.K-

PKR

AS.

Kur.

Kurg.

Len.

Kost

rom

ski

Kom

i-Pier

mia

cki A

.O.

KRAJ

KRA

SNOD

ARSK

IKu

rski

Kurg

aƒsk

iLe

ning

radz

ki

Lip.

M.E

.M

o.M

OR.

Ni˝.

Now.

Lipiec

kiM

ARI E

¸M

oskie

wski

MOR

DWI¡

SKA

Ni˝n

onow

ogro

dzki

Nowo

grod

zki

Oren

.Or

∏.Pe

n.Pe

rm.

P-O

Oren

burs

kiOr

∏owsk

iPe

nzeƒ

ski

Perm

ski

PÓ¸N

OCNA

OS

ETIA

– A

LANI

A

Ps.

Ria.

Rost

.Sa

r.Sm

o.ST

AW.

Psko

wski

Riaz

aƒsk

iRo

stow

ski

Sara

tows

kiSm

oleƒs

kiKR

AJ S

TAW

ROPO

LSKI

Tam

.TA

T.Tju

.Tu

l.UD

M.

Ulj.

Tam

bows

kiTA

TARS

TAN

Tjum

eƒsk

iTu

lski

UDM

URTS

JAUl

jano

wski

U-O-

BW

∏a.

Wo∏g.

Wo∏.

Wor.

èyd.

Ust-O

rda-

Buria

cki O

.A.

W∏ad

ymirs

kiWo

∏gogr

adzk

iWo

∏ogod

zki

Woro

nesk

i˚y

dows

ki O.

A.

* Pu

nkta

cja w

g MER

T op

raco

wana

na

pods

tawi

e 12

kate

gorii

; m.in

. PKB

per

cap

ita, i

nwes

tycje

per c

apita

, roz

wój m

a∏ej

prze

dsi´b

iorcz

oÊci,

bez

robo

cie, s

i∏a n

abyw

cza

pienià

dza

Map

a 2.

Fed

erac

ja R

osyj

ska:

poz

iom

roz

woj

u re

gion

ów

The Russian Economy

under Putin.

Growth Factors and

Impediments to Eco-

nomic Development


Key points

1. After a dramatic economic decline after thecollapse of the Soviet Union and the financialbreakdown of 1998, the Russian economy hasbegun to emerge from its deep crisis. The years1999–2004 were a period of dynamic develop-ment in all sectors of Russian economy, and sawa rapid growth in GDP of over 7 per cent per year.

2. Russia owed the excellent macroeconomic re-sults of that period to a combination of favour-able factors. The key factors were: high hydro-carbon prices on the global markets; an increasein Russia’s international competitiveness thanksto the “rouble devaluation effect” (following the1998 financial crash); and the market reformscarried out within that period.

3. In 2004, despite very high oil and gas prices onworld markets, a slowdown of the GDP growthtook place. Even though the economy is still deve-loping fairly rapidly, we are able to say that Rus-sia is exhausting those traditional mechanisms(apart from oil and gas prices) which have hither-to stimulated GDP growth. Moreover, there areno new mechanisms which could replace the oldones. In the longer term, these unsolved struc-tural problems may seriously impede Russia’seconomic growth.

4. The favourable economic situation has never-theless failed to bring about the modernisationof the manufacturing sector. Nor has it made Rus-sia give up the “oil-oriented” economy model.Institutions of a civic society, which are essentialfor achieving and maintaining stable economicgrowth, have not developed either. There are stillno firm guarantees of ownership in Russia. Theprosecutor’s office, the courts and the militia areall subordinate to the Kremlin. The courts’ verdictsat all levels (from district courts to the Arbitra-tion Court and Constitution Court) demonstratetheir political dependence. Despite tax reform,Russian state institutions still remain instrumentsof administrative and legal repressions.

5. Since the times of the Soviet Union, relativelylow production costs (the raw material, energyand labour costs) have invariably been the onlyadvantage of most sectors of Russian industry.

33T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

Still, it is worth mentioning that in recent years(2003–2004) the production costs have been in-creasing systematically, which has in turn sloweddown the growth rate. A common problem ofalmost all sectors is their technological backward-ness and the low quality of produce. These fac-tors actually exclude Russia from European andglobal markets of major manufacture production(e.g. in the automotive and aircraft industry).

6. Another factor impeding economic growth isthe exhaustion of extensive growth possibilities.The reserves and capacity of the old post-Sovietindustry base have been almost completely ex-ploited in nearly all sectors. Further growth nowdepends on investments in infrastructure andnew technologies. However, the political and eco-nomic processes taking place in Russia in recentyears have discouraged potential investors.

7. The Kremlin’s economic policy as of 2003 hasalso contributed to the slowdown in economicgrowth by increasing state interference in the eco-nomy and expanding state presence in the stra-tegic sectors (oil, gas and finance). Another impe-diment is the evident change of relations betweenbusiness and the authorities (best illustrated bythe Yukos affair). A direct result of such situationis the limitation of business activity and Russia’sdamaged image on the global arena.

Introduction

This study is intended to present the current stateof the Russian economy from the perspective ofthe changes that took place after the 1998 eco-nomic crash and Vladimir Putin’s rise to power.This analysis aims to answer the questions con-cerning the sources of economic growth in thatperiod, and the impediments to this growth.

The study is divided into four chapters. The firsttwo parts present the current macroeconomic si-tuation in Russia and the condition of key sec-tors of the Russian economy. Part 3 describes thekey factors that stimulate the growth of both theeconomy as a whole and its respective sectors.Part 4 illustrates crucial impediments to economicgrowth. The closing part contains conclusions and

predictions concerning the economic situationin Russia.

The authors of this study have used official sta-tistics published by authorised sources: Rosstat(previously known as Goskomstat), the RussianCentral Bank and individual government mini-stries. The study also makes use of the data pro-vided by international financial institutions (theInternational Monetary Fund, the World Bank,UNCTAD), which is based on Russian data but alsoadditionally verified. Some of the correspondingindicators (Russian and international) cannot al-ways be compared, since there has been little pro-gress in harmonising the Russian statistical me-thodology with international standards. So far,no complex reform of Russian statistics has beencarried out. The changes are being made at ran-dom, which is an impediment when interpretingthe information and observing the dynamics ofeconomic phenomena1. In early 2005, the changeto industry-evaluating methodology2 implemen-ted by Rosstat has caused an additional problemwhen attempting to interpret Rosstat’s data con-cerning industrial production. These difficultiesarise when one tries to compare the dynamics ofthe data change, since data from previous yearsnot been re-calculated. This change has also pro-duced differences between the indicators them-selves3 (see table 1). According to the “old” data,in late 2004 economic development, like indus-trial production, has noted a considerable slow-down in its growth rate, whereas the “new” sta-tistics show the maintenance of the 2003 level.The indicators published by Rosstat proved to bemore optimistic than had been predicted by theMinistry of Economic Development and Trade,among other institutions.

The disparity between the Russian classificationsystem and methodology of collecting data andinternational standards make it hard to compareRussian indicators with international statisticaldata. The authors of this study are aware of allthe Russian statistics’ shortcomings. However, forwant of alternative data, they were obliged touse this information, and have tried to refer toother sources as often as possible. Russian statis-tics have served mainly to observe the economictrends (growth, slowdown, etc.).

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

34

C E S S t u d i e s

All the unmarked data quoted in this study comesfrom the official resources of Rosstat (RussianDepartment of Statistics, previously known asGoskomstat), as published in statistical annualsand on their web site (www.gks.ru).

I. The current macroeconomicsituation in the RussianFederation

1. Gross Domestic Product

Following the economic crash in the 1990s, con-cluded by the financial collapse of 1998, the Rus-sian economy started to rise from the ruins andrecorded dynamic development in almost all sec-tors. In the last five full years (2000–2004), Rus-sian GDP has grown by over 35 per cent; by theend of 2004 it had reached the 1990 level (see ta-ble). In 2004, Russia reported a 7.1 per cent eco-nomic growth rate, comparable with the 2003rate (7.3 per cent). However, the results of late2004 and early 2005 indicate a slowdown in theeconomic growth. According to calculations, thisnegative trend will continue in 2005 (predictedgrowth rate of 6 per cent) and in the followingyears.

In 1999 and 2000, Russia owed its economicgrowth to the “rouble devaluation effect” andhigh oil and gas prices; in the following yearsgrowth was stimulated by increased domesticdemand. High, stable prices for Russian exportgoods (oil, natural gas, steel products and non-ferrous metals) created favourable conditions fora rapid increase of both investments and con-sumption (although a slowdown of the invest-ment growth rate was observed in 2004). The in-flux of petrodollars has made for an excellent situ-ation in the public finance sector, and has in con-sequence created stability on the domestic politi-cal and social scene.

The published data on GDP also includes Rosstat’sestimates concerning the “black economy”4. Ac-cording to the official data, approximately 20–25per cent of GDP is generated outside the officialtreasury. Around 9 million people work illegally,or “off the books”5. However, many organisations

that examine the “black economy” claim thatthis data is too optimistic and underestimated.Some reckon the extent of the “black economy”in Russia reaches 50 per cent6 of GDP or evenmore7.

However, well-aggregated macroeconomic indi-cators do not illustrate the real level of develop-ment of the 89 provinces of the Russian Federa-tion. There is a huge gap between the Europeanand Asian parts of the Federation, especially be-tween the Moscow, Petersburg, Nizhny Novgo-rod and Kazan agglomerations on the one hand,and huge depopulated stretches of Siberia andthe Far East on the other. Of the 89 provinces ofthe Russian Federation, the bulk of the economicpotential is concentrated in just a dozen regions– the aforementioned agglomerations and the“resource-oriented” regions8 (see Maps 1 and 2).

2. Industrial production

The dynamics of industrial production after the1998 crisis were quite diverse (see table). In 2000,this sector reported a record-high 12 per centgrowth (compared to the preceding year), where-as in 2002 it grew by merely 4 per cent. In 2004,official indicators concerning industrial produc-tion growth in fact remained at the precedingyear’s level (around 7.3 per cent). The data gather-ed illustrates rapid growth, especially in the ma-nufacturing sector. Yet the pillar of these excel-lent results was a dynamic growth in the heavymachine industry, whereas in other branches (thechemical industry, metallurgy or the extractionsectors) the growth rate decreased. In many sec-tors, the reason for this negative tendency wasincreasing production costs9. The situation inthe construction industry also worsened in thesecond half of 2004; a sudden collapse of the pre-viously high growth rate was reported. In thiscase, the major reason was the Kremlin’s policywhich caused disturbances in the banking sectorlast summer, which in turn led to an increase ofthe bank loans’ costs10.

3. Inflation and monetary policy

In 2004, as in preceding years, the Russian gov-ernment and the Russian Central Bank failed tokeep inflation below the planned level (10 per

35T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

cent in 2004). Once again, a significant influx ofcurrency to Russia (export receipts, foreign cred-its) has created an inflationary pressure whichthe authorities could not fully handle. The con-tinuation of a harsh fiscal policy (among othermeasures, the creation of a Stabilisation Fund in2004 to amass surplus budgetary means comingfrom high oil prices) was of some help to the Cen-tral Bank. As a result, the inflation level in 2004(December to December) reached 11.7 per cent(see table). Since 2000, the rouble has been recor-ding a real strengthening compared with foreigncurrencies, especially the US dollar.

4. Currency reserves and the foreign debt

A favourable market situation and a huge tradesurplus have led to a further increase in the Cen-tral Bank currency reserves. On 1 April 2005 thereserves exceeded US$137 billion (more than thetotal Russian export value in 2004). Russia is try-ing to make the best of its excellent financial situ-ation and pay its foreign debts ahead of schedule(handling foreign loans contracted by the SovietUnion, or by Russia in the early 1990s, proved tobe very expensive). Earlier this year Russia settledits debt to the International Monetary Fund. Rus-sia also plans to pay US$15 billion to the Paris Clubahead of schedule – both parties signed such anagreement in May 2005.

5. The federal budget and the Stabilisation Fund

Receipts from hydrocarbon sales allow Russia tomaintain a comfortable situation in the public fi-nance sector. Since 2000, the Russian budget hasbeen recording a surplus exceeding governmentestimates. In 2004, soaring oil prices caused thefederal budget revenues to exceed the predictedlevel. The budget surplus reached 4 per cent ofGDP (see table), although the estimates had pre-dicted only 0.5 per cent. The restrictive fiscal po-licy of 2000–2004 was loosened in 2005. IMF simu-lations show that in 2004 the federal budget wasbalanced with the oil price at US$23 per barrel,whereas in 2005 a balanced budget would requireat least US$28 per barrel, and the estimated 2006budget required as much as US$31 per barrel11.

A budget surplus has been amassed in the Stabi-lisation Fund. In February 2005 the Fund’s re-serves reached US$24 billion. The Fund’s meansare kept in foreign currencies and administeredby the Russian Central Bank. They can be invest-ed in government securities with the highestrating (AAA), available only abroad.

6. The Russian Federation’s balanceof payments

As hydrocarbon prices rose, the Russian exportvalue increased in 1999. The share of raw mate-rials and semi-finished products (hydrocarbons,nonferrous metals, iron, steel products, etc.) inthe Russian export structure exceeds 80 per cent(see chart 1). According to the Central Bank, theexport receipts counted in US$ increased by 50T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

36

C E S S t u d i e s

GDP, per cent

Industrial production, per cent

Inflation (CPI), per cent (December to December)

Foreign direct investments, from the payment balance (US$ billion)

Federal budget surplus (per cent of GDP)

Current account balance (US$ billion)

Export (US$ billion)

Import (US$ billion)

2000

9.0

11.9

20.2

2.7

2.5

46.8

105.6

44.9

2001

5.1

4.9

18.6

2.5

3.0

35.1

101.9

53.8

2002

4.7

3.7

15.1

2.6

2.3

32.8

107.3

61.0

2003

7.3

7.0

12.0

7.9

1.7

35.9

135.9

75.4

2004

7.1

7.3

11.7

11.7

4.1

60.1

204

130

Source: CBR; Federal State Statistics Service (Goskomstat/Rosstat); the Finance Ministry of Russia.

Table 1. Economic indicators in 2000–2004

per cent in 2004, reaching US$204 billion (seetable). At the same time, import increased by over70 per cent (see chart 2) and reached US$130 bil-lion. The increase in imports was caused by gro-wing domestic income (since 2000) on one hand,and the strengthening rouble on the other; thislatter factor causes imported goods to decreasein price relatively. Imported goods are thus giv-ing domestic products a run for their money.

In the last few years, Russia has recorded an in-creased influx of foreign capital. However, that isnot yet enough for the Russian economy’s needs.Foreign direct investments (FDI) form only a minorpart of the capital influx. Before 2000, their ex-tent was constantly low (approximately US$2.5billion a year). In 2003 and 2004 there was a rela-tive increase (US$8 and 12 billion respectively).However, the cumulated FDI per capita barelyreach US$260, which is relatively low even com-pared to other post-Soviet states undergoingtransformation.

The bulk of foreign investments in Russia are re-alised as “other investments”, i.e. loans and cre-dits (these constituted 75 per cent of total invest-ment in 2004). The increase in foreign investments in the Rus-sian Federation was accompanied by an expan-sion of investment from Russian business out-side the country. After years of decreasing net ex-port of private capital (2000–2003), in 2004 Russiarecorded a revival of capital export (over US$9 bil-lion – see table).

7. Rises in income and social stratification

These excellent macroeconomic results have ba-rely affected living standards in Russia. A steadyrise in salaries and pensions (recorded since 2000)has lifted the average monthly income to app.US$210 (2004). According to official Russian sta-tistics (2004), about 19 per cent of the Russian so-ciety lives below the poverty line12. It is worthnoting, however, that part of the pay rises for em-ployees of the state budget (granted by the fede-ral government) have not been implemented bythe regional budgets due to a lack of means.

Unemployment in Russia (calculated in accordancewith the International Labour Organisation’s me-thodology) is quite low, approximately 8 per centin 2004. Many jobs, especially outside big cities,are created and preserved artificially, e.g. by sus-taining enterprises that no longer produce any-thing and should in fact be liquidated. Financial stratification also continues to increase.In the late 1990s, 20 per cent of Russia’s richestcitizens were earning almost 48 per cent of thetotal income. This was much more than in theearly 1990s (31 per cent of total income in 1991).In 2004, the richest Russians’ real income roseby 12 per cent, whereas that of the poorest grewby only 6 per cent.

37T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

Chart 1. Russian import structure, 2004

Other (5%)Mineral products (4%)

Source: the Ministry of Economic Development and Trade,www.economy.gov.ru 2005.

Chart 2. Russian export structure, 2004

Source: the Ministry of Economic Development and Trade,www.economy.gov.ru 2005.

Textiles (4%)

Timber and cellulose (4%)

Metals andproducts (8%)

Chemistry (16%)

Agricultural goodsand food (18%)

Machinery, equipmentand means of transport (41%)

Other (7%)Timber and cellulose (4%)

Metals andproducts (17%) Hydrocarbons (57%)

Chemistry (7%)

Machinery, equipment and means of trans-port (8%)

II. Sectors of economy

1. Services

According to official Russian statistics, servicesgenerated almost 60 per cent of Russian GDP in2004 (see table), principally in market services(mainly trade). However, Russian data on the GDPstructure is seen as misleading by World Bankexperts (see table). In their opinion, the commonuse of transfer prices13 in the Russian economy de-forms the statistics, as it overrates the value of theservices generated and underrates the value ofthe goods produced14. When omitting the trans-fer price factor, the index of the industry’s sharein GDP generation rises to over 50 per cent.

It is worth mentioning that out of 42 per cent15 ofthe people employed in the service sector, morethan half work in the non-market service sec-tors: the health service, education, the municipalservices and administration. All these sectors to-gether generate only 10 per cent of Russian GDP16.

The development of the market service sector inRussia is proceeding ever faster (the financial sec-tor, especially, is developing very dynamically).Such a progression, however slow, in reform ofthe banking sector together with insurance re-form, raises people’s trust in financial institutions(deposits are growing, insurance services are mo-re popular). Undoubtedly, though, the financialservices market could be developing even moredynamically if it were not for state interference.This interference caused a quasi-crisis in the ban-king sector17 in mid-summer 2004. Another du-bious decision of the authorities was to directthe bulk of social security premiums to the state-owned Vnesheconombank instead of engagingprivate insurers in this process18. As a result, thestate’s strong presence is maintained in the fi-nance sector. This impedes free competition andreduces the marketability of financial offers. Onthe other hand, rapid development can be wit-nessed in the telecommunications sector (espe-cially the mobile phone industry); the number ofsubscribers is increasing rapidly, and the costs ofservices are decreasing. As the EBRD reform indexshows, telecommunications in Russia is among

the infrastructure sectors that have been subjectto relatively advanced reforms19.

2. Production of goods

According to official statistics, during the trans-formation period the share of goods productionin GDP generation has decreased from 60 per cent(1990) to 40 per cent (2004). The major part of thisproduction – approximately 30 per cent of GDP(see table) – is produced in industry (first of all,in oil and gas sector and metallurgy). The WorldBank data does not confirm this. According to itsinformation, the real added value of the oil andgas sector in fact accounts for 20 per cent of GDP20

(not 9 per cent, as Rosstat indicates). This wouldmake the whole industry’s share in GDP rise to50 per cent.

3. Sectors generating economicgrowth in Russia

3.1. The oil and gas sectors21

The prime movers and bedrocks of the Russian eco-nomy are the oil and gas sectors. The World Bankestimates that they jointly produce about 20 percent of Russian GDP, i.e. above 50 per cent of totalindustrial production in Russia. They absorb a sub-stantial part of the investments made in the Rus-sian Federation (more than 30 per cent of invest-ments in the fixed capital22). Receipts from the oiland gas sector23 make almost 40 per cent of thefederal budgetary revenues. Moreover, the takingsfrom oil, its products and gas sales form the bulkof Russian export receipts. In 1999 they constitu-ted 40 per cent of export receipts, whereas in2005 this share has risen to 60 per cent24.

Both sectors are developing very dynamically andstimulate the activity of other branches of the eco-nomy. An increase in investments in the energysector have brought about an upsurge of ordersin other branches, whereas the influx of petro-dollars has allowed for the raise in salaries paidfrom the budget and an increase in public expen-diture. The gas monopoly (Gazprom) and the oilindustry are key instruments of the state’s eco-nomic and social policy25. The crucial impact theyhave on Russian politics (both domestic and for-eign) makes them an object of the authorities’special interest.

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

38

C E S S t u d i e s

3.1.1. The oil sectorSince the 1998 financial crisis, the oil sector hasbeen a constant leader of the economic growthin Russia (mostly due to high oil prices through-out the world). During the early part of VladimirPutin’s government (2000–2003) there were alsoother factors that stimulated this sector’s dy-namic growth: Russian oil companies’ relativeautonomy and freedom of investment, as well asa growing demand for oil and its soaring priceson foreign markets. The result of this situationwas a rapid growth in oil extraction amounts inall companies, and rapidly growing exports (seechart 2 and 3).The conditions that fostered this sector’s develop-ment (principally, a long-lasting oil boom) havehitherto neutralised the less positive tendencies,

both objective (e.g. the depletion of deposits inWestern Siberia, which impede the expansion ofextraction26) and subjective ones (such as the Yu-kos affair, i.e. the redistribution of assets in theoil sector, as inspired by the Kremlin). Should oilprices drop, the aforementioned factors may pro-voke a serious crisis in the sector and the wholeeconomy. The key factors in the reduction of theoil sector’s growth are:

– the poor condition of the pipeline network andthe insufficient capacity of export pipelines (fail-ure to synchronise oil extraction growth rate withoil supplies to the domestic market and develop-ment of the export infrastructure). This factorwas the main reason for a slowdown in the Rus-sian economy in the second half of 200427;

39T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

Source: Federal State Statistics Service Rosstat, www.gks.ru; From Transition to Development, April 2004, World Bank.

* No data because of the change of Rosstat’s methodology for presenting data concerning industrial production.

** Russian Economic Report, February 2004, World Bank.

GDP

Goods production

Industry (jointly):

Electrical power engineering

Oil and gas sector:

Oil extraction

Oil processin

Gas sector

Coal sector

Metallurgy

Nonferrous metals

Chemistry

Machine production

Pulp and paper industry

Light industry

Food industry

Other

Building industry

Agriculture

Services

Market services

Transport and communication

Trade

Non-market services

2000

100.0

45.0

31.8

2.8

9.0

6.5

1.2

1.1

0.5

2.3

3.3

1.9

5.1

1.5

0.5

3.4

0.7

6.8

6.8

55.0

46.6

9.0

30.8

8.4

2004

100.0

41.0

28.0

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

7.2

5.0

59.0

48.6

8.6

22.0

10.4

World Bank calculations for 2000**

100.0

65.0

51.6

2.8

25.2

12.9

5.0

7.3

0.7

2.4

3.4

2.9

5.2

2.0

0.5

4.0

0.7

7.0

6.6

35.0

No data

9.0

11.0

No data

Table 2. GDP generation in different sectors of Russian economy (per cent of GDP)

– insufficient investments by oil companies in re-storing the resources, and deterioration of mate-rial resources, both in terms of quantity (shrink-ing resources) and quality (a growing number ofunprofitable and less accessible resources)28;

– maintaining the state control over oil sector,which impedes the sector’s free development. Thekey instrument for this is the state’s monopolyon oil transport29;

– hostile investment climate (excessive fiscalism,an incoherent system of legal regulations, noguarantees of investments’ safety, widespreadcorruption, etc.). All these factors limit the influxof investments (both domestic and foreign) tothe sector. If the oil sector is to develop, invest-ments are necessary30;

– the state’s tax policy leading to the increase inthe sector’s fiscal burden. As a result, the link be-tween high oil prices and oil producers’ profitshas been weakened. At the moment, the tax sys-tem in the oil sector authorises the state to col-lect more than 90 per cent of income of the com-panies during the oil boom (when prices exceedUS$25 per barrel).

3.1.2. The gas sectorFavourable conditions on the gas markets provedinsufficient to improve Gazprom’s economic con-dition. The extraction growth that the monopolyreported in 2000–2004 was relatively small, andcan be treated as a result of Gazprom’s annexa-

tion of smaller independent gas companies31 (seechart 4). Gazprom’s increasing income (resultingfrom growing gas prices) has not been investedin its own production, which badly needs invest-ments. Nor have the concern’s liabilities been re-duced (although the structure of the liabilitieshas been slightly changed; the short-term liabili-ties have been reduced by raising long-term lo-ans). In the current political situation in Russia(tight state control over the gas monopoly) thesector’s main advantage is the vast natural gasresources on Russian territory. Guaranteed gassales on European markets can also be seen as a growth factor (in the mid- and longer-term per-spectives)32.

The list of impediments to the sector’s growth ismuch longer. The crucial factors are:

– Gazprom’s monopoly status – this fosters theconcern’s inefficiency (financial and productive)and impedes the development of any indepen-dent section of the gas sector in Russia33.

– the insufficient capacity and deterioration ofthe pipeline network. In 2010, the shortage of thetransmission capacity of the Russian gas line net-work may reach 100 billion cubic metres. Main-taining the Russian gas line network in an oper-ational condition will require over US$100 mil-lion/year within the next few years34.

– the considerable degree of depletion of resour-ces in Russia’s main region of extraction, Western

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

40

C E S S t u d i e s

Production

500

450

400

350

300

250

200

150

100

50

01997

Source: IEA, Ministry of Industry and Energy of the Russian Federation

Chart 3. Oil extraction and export in 1997–2004 (million tonnes)

Export

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Siberia35. Developing new deposits requires hugemulti-billion dollar investments;

– lack of finances for investments – this is causednot only by the hostile investment climate in Rus-sia, but also by Gazprom’s lack of transparencyand its particular status in the Russian economicand political fields, which discourage potentialinvestors.

Lack of investment may lead to a “gas hunger” inRussia. The forecast growth of extraction is from610 billion m3 in 2004 to nearly 640 billion m3 in2010. Domestic consumption growth will be high-er, rising from 430 to 470 billion m3. Russia maylack about 30 billion m3 in 2010 to fulfil its long-term contract obligations (the contracted amountis approximately 190 billion m3). Within the nextfew years this problem will be solved by gas im-ports from the Central Asia states36. In the longerterm (15 or more years from now), the preserva-tion of Gazprom’s monopoly (as well as the prac-tices and costs of maintaining such a monopoly)will bring the danger of a serious breakdown inGazprom and the whole Russian economy. Thisperspective may be brought closer by the “gasemancipation” of the Central Asian states, prin-cipally Turkmenistan. At the moment, gas sup-plies from that region allow Russia to compen-sate for the shortages in its own energy balancewithout making huge investments in develop-ing new deposits on Russian territory.

3.2. Metallurgy The contribution of metallurgy to the Russian GDPamounts to 2.4 per cent (see table). These figuresappear in both Russian statistics and World Bankexperts’ data. Russian metallurgy (ex aequo withthe nonferrous metals industry) is fourth or fifthin the Russian export rankings (after oil, gas andmachine industry products). Russia is also theworld’s fourth-largest producer of metallurgyproducts (after China, Japan and USA) and one ofthe biggest exporters of steel.

In recent years, Russian metallurgy has been un-dergoing a real boom. Growing demand in Asia(especially China) is creating excellent conditionson the international steel and iron markets. Onthe domestic market, demand is stimulated aboveall by the building industry, and investments indeveloping the rail and the oil and gas infrastruc-tures. The metallurgy sector also owes its growthto the main advantage of this industry in Russia– the relatively low production costs (cheap ener-gy and labour), even though these costs have beenrising in recent years. The resources are also re-latively cheap – most of the metallurgy compa-nies have their own deposits and ore-enrichingplants, as well as coal mines.

This sector’s excellent production results arisefrom a combination of all the favourable condi-tions mentioned above. At the same time, how-ever, stable growth in the metallurgy industry

41T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

Production

700

600

500

400

300

200

100

01997

Source: Energy Information Administration, February 2005, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/russia.html* estimates, ** EIA prognosis

Chart 4. Production and export of Russian natural gas 1997–2010 (in billions of cubic metres)

Export

1998 1999 2000 2001 2002 2003* 2004* 2010**

will barely be possible in the longer term (e.g. incase of a fall on the markets). The limiting fac-tors, as far as the sector’s growth is concerned,are the considerable deterioration of the infra-structure and obsolete technologies in compari-son to Western counterparts. The average levelof the fixed assets’ exhaustion in this sectorreaches 70 per cent37, and the obsolete technolo-gies cause low labour productivity and very highpollution38.

The companies’ investment policy (especially inthe metallurgy sector) hardly considers the mo-dernisation of domestic plants39. Most ownersthink the only rational way forward is to depletethe sector’s resources completely and exploit itsadvantages (low production costs) as long as pos-sible. Moreover, limiting Russian export to theEuropean markets to the cheapest, lowest-pro-cessed metallurgy products does not stimulatemodernisation either40. Russian metallurgy hasto compete with EU metallurgy, which has beenundergoing modernisation for over 50 years now.Only when the present resources are depleted,i.e. in some 15–20 years, may Russia consider realmodernisation measures.

3.3. Nonferrous metals industryThe nonferrous metals industry’s share in GDPgeneration is approximately 3.4 per cent (see ta-ble). The nonferrous metals sector41 is the branchof the economy in which Russia (one of the worldleaders) is a key player on the world market.Russia, the third-largest producer in the world ofaluminium (after China and USA) provides 20 percent of global aluminium production. Russia’s

main nickel producer, the Norilsk Nickel holding,is a world leader in nickel and palladium pro-duction, with a 40 per cent share in global pro-duction. The holding is also one of the globalleaders in platinoid production, and a major pro-ducer of copper42.

The nonferrous metals industry is oriented main-ly for export. Demand for nonferrous metals istraditionally low on the Russian domestic mar-ket. Approximately 70 per cent of this sector’s pro-duce is exported (in aluminium this figure evenreaches 80 per cent43). In the case of this sector(unlike metallurgy), the favourable situation onthe world markets may be a long-lasting growthfactor (at least as far as can be predicted). Foryears, the aluminium market has enjoyed stabledemand and constantly high prices44.

Another factor which fosters the sector’s com-petitiveness and attractiveness of investment isthe low production costs45 and the fact that thetechnological backwardness of this branch is notas profound as it is in metallurgy (most of thetechnical solutions and equipment is at the 1980slevel, i.e. 15 years newer).

The restrictions of this sector’s growth appear tobe subjective, and are connected with the busi-nesses’ distrust of the authorities and their unwil-lingness to invest. The last two years (2003–2004)have been a period of excellent markets and re-cord-high prices for metals producers. However,the excess profits have not been turned into in-vestments which could modernise the nonferrousmetals sector and widen its production range. In-

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

42

C E S S t u d i e s

Production

80

60

40

20

02000

Source: International Iron and Steel Institute, http://www.worldsteel.org/figures.php.

Chart 5. Production and export of Russian steel in 2000–2003 (in milion tonnes)

Export2001 2002 2003

stead, Russian companies have chosen to exportsimple and semi-finished products, rather thaninvest in more complicated products with higheradded value.

3.4. The machine producing industryThe Russian machine producing industry gener-ates approximately 5.2 per cent of GDP. The sec-tor employs around 4 million workers46; its an-nual turnover is approximately US$55 billion.

The most stable section of this sector, and thefoundation of its export potential, is the heavymachine industry. Even during the economic cri-sis in Russia (1998–1999), after a 10-year declinein production throughout the sector, the exportof the heavy machine industry (equipment anddevices for power engineering, among otherthings) grew by 30 per cent. In this case, thegrowth factor has risen from a stable demand (inRussia and abroad) for power-plant equipment,mining machines and equipment etc. There wasalso demand for Russian producers regarding ser-vicing and modernisation in those countries wherethe Soviet Union had built or equipped hydroelec-tric and nuclear power plants, coal mines etc. An-other advantage of the heavy machine industryis its comparatively minor degree of backward-ness, on average at 1980s level.

In other sections of the machine sector (e.g. theproduction of rolling stock47, agriculture machi-nes, various kinds of equipment, precision equip-ment) the degree of technological backwardnessis greater, which significantly impedes these bran-ches’ growth48. The technological factor appearsto be a “development blocker” in those brancheswhere technical progress is crucial, such as theaircraft or automotive industries. In these areas,Russian producers lose out to their American orEuropean counterparts49 and are forced to allowtheir competitors onto the Russian market. An-other impediment to the sector, increasingly moreacute, is the rise in production costs (costs ofresources, energy and transport50).

A great challenge for most of the machine-build-ing branches, and a possible growth factor, maybe Russia’s planned accession to the WTO. Thiswould require a less arbitrary policy of settingduty barriers for imported goods. For some bran-

ches it may become either a “death sentence”(e.g. for the automotive industry) or, in the longterm, a stimulus for intensified modernisationand development. Everything will depend onthe strategy adopted. Russian industrialists’ pre-sent stance on this matter is unclear.

3.5. The agriculture and food industryThe food industry generates approximately 3.5per cent of Russian GDP; agriculture’s share is6.8 per cent. This sector consists of around 30sub-branches of the food industry (confectio-nery, cereal and flour, meat, dairy, beer, spirits, to-bacco, etc.) and nearly 200 million hectares of far-ming land.

The positive impact of the 1998 financial crisiscould mainly be noted in the food processing in-dustry. However, in the agriculture sector, whichis closely tied with the manufacturing industry,this growth was not so impressive51. At the mo-ment the agriculture and food industry in Russiais partly regulated; the state stimulates and pro-tects it by setting preferential fuel prices, duties,quotas, etc. All these barriers, which were inten-ded to support domestic producers, proved to beinsufficient to revive Russian agriculture. Theextent of the slump in agriculture can be bestdescribed by stating that after 6 years of growththe sector has reached merely 75 per cent of its1990 production level. Presently Russia is not self-sufficient with regard to agriculture produce52.

Still, the devaluation of the rouble in 1998 provedto be a strong modernising factor in the food in-dustry. Domestic products became much morecompetitive in comparison to imported goods(mainly due to lower prices), and this in turnstimulated investment in production. An additio-nal stimulus for the food industry developmentwas the progressive rise in people’s real income.

A considerable advantage for the Russian foodmarket and the stimulus of its growth has beenminimal political involvement (except for the spi-rits industry53). The lack of state interference hasfostered increases in domestic and foreign invest-ment, which in turn stimulated competitiveness,capitalised and modernised the sector54. A greatpart of the food market is controlled (fully or part-ly) by large international companies such as Co-

43T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

ca-Cola, PepsiCo, Nestle, Danone, Campina, Efes,Philip Morris and Unilever. Some Russian concernshave managed to become successful competitors,e.g. Alfa-Eco (alcohol, sugar), the Krasnyi OktyabrGroup (sweets), and Ochakovo (beer). The RussianWimm-Bill-Dann company is the biggest playeron the dairy market (an 8 per cent share of themarket, making it one of Russia’s 30 largest cor-porations).

III. Growth factors in Russia

In recent years there have been three major fac-tors of economic growth in Russia. In the post-crisis period, the prime movers of developmentwere high oil prices on the world markets andthe effect of devaluing the rouble. In subsequentyears, GDP growth was stimulated by the increasein domestic demand.

1. The rouble devaluation effect

From August 1998 to May 1999, following the eco-nomic crisis in Russia, the rouble lost about 70per cent of its value. In that period, the purchasingpower of Russian citizens’ income went down by35 per cent. Russian enterprises underwent seriousproblems and were forced to limit their produc-tion by 5 per cent in 1998. With the devaluationof the rouble, the prices of imported goods becamerelatively higher, thus becoming inaccessible forthose on rouble salaries. Domestic goods (which

as a rule have always been cheaper) became com-petitive in comparison to imported products. Thisin turn stimulated investment in domestic pro-duction. Goods manufactured in Russia provedto be cheaper than imported ones. Russian manu-facturers returned to producing goods which hadbeen losing in competition with the imported pro-duce. In 1998, the import value calculated in US$(compared to the preceding year) went down by20 per cent, and in 1999 by a further 30 per cent.

The financial crisis had a deeply negative effecton the Russian economy (the collapse of many en-terprises, the impoverishment of society, growthin debt, etc.). However, in the following years,the devaluation of the rouble proved to be a po-werful stimulus for the dynamic growth of do-mestic production and relative modernisation(especially in the food sector). As the devaluationeffect expired in subsequent years, the amountimported to Russia was growing. Since 2000, therouble has been strengthened against foreign cur-rencies, especially the US dollar. All in all, in late2004 the rouble actually regained its pre-1997value55.

2. Oil prices’ rise

As oil prices rose56 in 1999 (see chart), the econo-mic situation in Russia displayed a rapid impro-vement. The Russian economy is particularly sen-sitive to the situation on world oil markets (na-tural gas prices depend on the oil prices), as the

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

44

C E S S t u d i e s

Source: Wall Street Journal 2005

Chart 6. Oil prices (USD/barrel, the price at the end of the quarter)

0

10

20

30

40

50

60

IV/9

7

I/98

II/9

8

III/

98

IV/9

8

I/99

II/9

9

III/

99

IV/9

9

I/00

II/0

0

III/

00

IV/0

0

I/01

II/0

1

III/

01

IV/0

1

I/02

II/0

2

III/

02

IV/0

2

I/03

II/0

3

III/

03

IV/0

3

I/04

II/0

4

III/

04

IV/0

4

I/05

Brent Urals

oil and gas sectors are the fundaments of theRussian economy. The drop of oil prices belowUS$10 per barrel in mid-1998 was one of the rea-sons for the financial crash in Russia. The rise inoil prices (see chart) began in 1999; in 2000 anaverage price of a barrel of Urals oil reachedUS$24, whereas in 2004 it exceeded US$30. Withprices remaining constantly high, the Russianbudget has a stable influx of finances, and canfreely distribute the revenue, including on socialneeds (public investments, increase of salariesand pensions, etc.). Such a situation also helps tomaintain a favourable economic situation in othersectors of economy.

A dynamic rise in hydrocarbon prices in 1999brought about a huge influx of funds to the Rus-sian budget. The increased revenues allowed thestate to normalise the public finance in the fol-lowing years, and also helped the Russian govern-ment to cope with economic threats such as gro-wing foreign debt (exceeding 60 per cent of GDP).Thanks to the influx of petrodollars, Russia wasable not only to fulfil its financial commitments,but also to pay its debts ahead of schedule.

3. Growth of domestic demand

After 2000, domestic demand became a primemover of economic growth in Russia. Keeping theinvestment and consumption demand so highwas only possible due to high oil and gas prices,as well as to the huge financial inflow from salesof those resources.

3.1. Investment demand As petrodollars flowed into Russia and domesticproduction became increasingly popular, a real in-vestment boom began in Russia. In 2000, invest-ments in the fixed capital grew by 17 per cent.Subsequently this growth was not as spectacu-lar, but it steadily maintained a 10 per cent level,which was fairly high57. 2003–2004 proved to bea stormy period for the economy (the Yukos scan-dal, the state interference in the economy), whichhas worried investors and increased anxiety re-garding their investments’ profitability andeffectiveness. As a result, the investment growthslowed in late 2004 and early 2005. After the1998 crisis, investments in fixed capital in Russiaexceeded 15 per cent of GDP58. However, giventhe infrastructure’s critical level of exploitationand Russia’s economic potential, these figureswere quite adequate to the needs.

Right after the crisis, the main objective of Rus-sian enterprises was to satisfy the needs of thedomestic market; the quality of the goods manu-factured was of secondary importance. Dormantproduction lines were revived at comparativelylow costs; goods that had lain long in storeroomsappeared in the shops. However, the main in-vestors (both in the post-crisis period as well astoday) have been the oil companies. They triedto boost oil extraction and export as much aspossible to make the best out of an increasinglyfavourable market situation. Companies invest-ed most of their means in new technologies andequipment that was supposed to increase extrac-

45T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

20

10

0

-10

-201998

Source: Rosstat 2005

Chart 7. Annual growth of investment in fixed capital in Russia (per cent)

1999 2000 2001 2002 2003 2004

tion rapidly at long-exploited deposits. However,they avoided both long-term investments inresearch and the development of new deposits.The second major Russian investor is the state,or to be more precise, enterprises directly or in-directly dependent on public finance. State invest-ments were directed mostly at transport develop-ment (principally the pipelines) and the munici-pal utilities sphere. Thus, investments in fixedcapital have preserved the “resource-oriented”model of the Russian economy. This tendency inthe investment policy on the Russian marketremains unchanged.

3.2. Consumption demandAnother factor stimulating the development ofproduction was a real rise in citizens’ income,which has been progressing since 2000. Within5 years of the crisis period, the citizens’ real in-come was growing by 10 per cent per year. More-over, the good condition of public finance allow-ed the state to fulfil its financial commitmentsquite regularly (as far as the state employees, re-tirees and pensioners were concerned). Yet, theincreasingly “richer” Russian society has beenturning to imported goods as the effect of deva-luing the rouble wore off. Imported goods werebecoming competitive with domestic produceagain. As a result, imports to Russia have beensteadily growing since 2000.

IV. Constraints and impedimentsto economic growth in Russia

Growth factors, and above all high oil prices,have so far compensated for the negative influ-ence of the many more numerous factors whichhave been impeding economic growth. How-ever, these negative factors have so far not beenable to stop the slow-down of industrial produc-tion and GDP growth observed since mid-2004.In 2005, experts do not expect any significantchanges in Russian economic life. Russia princi-pally owes the slowdown in its growth rate tothe Kremlin’s current domestic and economicpolicy, the aims of which are to increase the sta-te’s assets in selected sectors and enterprises,strengthen its influence over private business,and take over control of the main financial flowsin the country. Implementation of this policy im-pedes economic initiative, hampers investmentactivity, and does not foster economic competi-tion. The slow-down of the economic reforms (es-pecially in natural-resource monopolies) is alsopolitically motivated, and has proved to be an im-portant factor in impeding economic growth.The combination of all these factors negativelyaffects the investment climate in Russia. How-ever, the current situation in Russian economy isalso the result of trends which are less depen-dent on government policy (such as the demo-graphic situation or a significant concentrationof assets in the economy), as well as of other pro-cesses occurring in Russia’s current socio-eco-nomic reality, and frequently of both of thesefactors at once.

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

46

C E S S t u d i e s

20

15

10

5

0

-5

-10

-15

-201998

Source: Rosstat 2004, www.gks.ru 2005

Chart 8. Russian citizens’ real income rise in 1999–2004 (per cent compared with the preceding year)

2000 2001 2002 2003 2004

1. Investment shortages

For years the Russian economy has been strug-gling with investment shortages. Russia beganto record an increase in fixed capital investmentsonly after the 1998 crisis, but the amount of in-vestment is still insufficient when compared tothe needs of the whole economy and its indivi-dual sectors. In recent years, investments in Rus-sia have been increasingly often financed by for-eign capital. Instead of investing their capital du-ring the economic boom, Russian investors havepreferred to raise foreign loans. Foreign capital’sinterest in the Russian market keeps growing,but foreign investors focus on less risky projects(oriented to quick reimbursement, such as cred-its, loans etc.). Such investments are less benefi-cial for the Russian economy than are foreigndirect investments (FDI). On the other hand, moreand more Russian capital is found among FDI,“secured” abroad in tax havens such as Cyprus.

1.1. Domestic investors: capital flight Since the early 1990s, Russia has been recordinga net efflux of private capital. During the 1990s,it amounted to US$20 billion per year (net), andreached its peak in 2000 with US$25 billion of ca-pital outflow59. In subsequent years the flight ofRussian capital systematically decreased (to lessthan US$2 billion in 200360). However, in 2004the “flight ratio” again increased to US$9.5 bil-

lion (see chart). In 2004, the capital outflow rea-lised by the non-financial sector alone, i.e. exclu-ding the banking sector, reached US$33 billion,which has been the worst figure since pre-1997.To sum up, since 2001 around US$100 billion hasbeen sent out of Russia61. Russian companies havebeen trying to protect their capital by investingin Western businesses, which are considered saferthan Russian business. The increasing investmentactivity of Russian capital abroad is quite a newphenomenon. According to UNCTAD (from databased on the balance of payments of the RussianCentral Bank), Russian companies invested aboveUS$60 billion abroad as foreign direct investments(FDI) between the collapse of the USSR and theend of 2004. Over the last two years, these in-vestments increased to almost US$10 billion,whereas until 2002 they had been steady at US$2.5billion a year62. Part of the capital exported fromRussia returns as investments from “tax havens”(such as Cyprus, the Bahamas, etc.).

Russian companies prefer to raise loans for con-ducting business at home (thus increasing theirforeign debts). Over the last two years, the pri-vate sector’s foreign debts have increased fromUS$48 billion to US$106 billion63. The flight ofRussian capital was intensified by the Yukos af-fair in 2003. This process clearly illustrates thedistrust Russian business feels for the state insti-tutions and the political and legal system. In the

47T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

FDI in Russia

30

25

20

15

10

5

02000

Source: The balance of payments of Russian Central Bank* Net capital outflow (private sector)

Chart 9. Foreign direct investments and capital export from Russia (in US$billion)

Russian FDI Capital outflow from Russia*

2001 2002 2003 2004

short term (thanks to the current oil boom), ca-pital flight is not a threat to Russia’s financialstability. However, should economic conditionsworsen, many indebted companies may have pro-blems fulfilling their financial commitments, andmay face difficulties trying to access credit mar-kets.

1.2. Foreign investorsIn the 1990s, the level of foreign investments inRussia remained constantly low, at approximate-ly US$3 billion a year. In 2003–2004 Russia recor-ded a considerable increase (calculated in US$) ininvestments, to US$7 and 11 billion for each yearrespectively. In 2004, around one-third of the FDIcame from Cyprus, so it can be recognised as re-turning Russian capital. In spite of the “growthtendency”, the capital inflow is insufficient con-sidering Russian needs64 and potential. Accordingto estimates based on the Russian Central Bankdata (balance of payments), the total amount ofFDI in Russia between the early 1990s and 2004exceeded US$60 billion65, which is US$0.5 thou-sand per capita66 (below the level of Central Euro-pean states). Russia is not even a leader amongthe members of the Commonwealth of Indepen-dent States (CIS) as far as per capita FDI are con-cerned; Kazakhstan and Azerbaijan show betterresults. The reason for this situation is not onlythe worsening investment climate; it is also root-ed in Russians’ traditional aversion to foreign in-vestors.

The bulk of foreign investments in Russia are fo-cused on quick reimbursement and profit exports(e.g. foreign loans granted to Russian compa-nies) defined as “other investments”67. In 2003,their share in the total amount of investmentreached 75 per cent. This tendency signals inves-tors’ anxiety regarding their investments’ safety,as well as their distrust of the investment ad-dressees. The lack of any committed capital, es-pecially from the FDI which could guarantee thegenuine and long-term commitment of the in-vestor, is seriously impeding the growth of theRussian economy.

The direction of the investments coming to Rus-sia is unfavourable for the economy, also. Thebulk of the funds is invariably ascribed to the na-tural resources sector and recently by the trade

sector (supermarket networks), whereas officialeconomic development programmes point outthat capitalisation is most necessary in the ma-nufacturing sectors and for high technologies.Individually-directed investments (concentratedon the natural resources sector) deepen Russianeconomy’s dependence on oil export receipts.

2. The Kremlin’s policy and the slowdown in economic growth

The shortage of investments and the characterof those that are made result principally from a hostile (and ever-worsening) investment climatein Russia. To a great extent, this situation is a con-sequence of the Kremlin’s deliberate policy of ex-cessive interference in the economy, subordina-tion of business circles and halting reforms.

2.1. Increase of the state’s assets in strategic sectorsSince 2000, the Kremlin has been consistently ta-king over or strengthening its control over selec-ted sectors of the economy – above all, thosewhich are of strategic (power engineering) or pro-fitable value (e.g. the oil sector), as well as overthe finance sector. The first step in this directionwas to establish managerial control over key eco-nomic structures (fully or partly state-owned),firstly the natural monopolies. Another step wasto increase the state share in selected sectors.

Such policy limits (and sometimes even paraly-ses) the mechanisms that stimulate economic com-petition. It is a serious impediment to economicgrowth in itself, especially in such sectors as:

– the gas sectorIn 2000, the president gained direct (althoughuntil recently informal68) control over Gazprom,and simultaneously over 90 per cent of the Rus-sian gas market, 100 per cent of the gas exports,and huge receipts from gas sales. The concernbecame a financial base and political instrumentof the new ruling elite. The Kremlin supportsGazprom, approves its policy and protects its mo-nopoly status. State institutions invariably favourGazprom (e.g. the courts, or the Ministry of Na-tural Resources, by issuing or annulling licencesfor gas deposits, etc.). Owing to such support,the monopoly can easily fight its competitors and

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

48

C E S S t u d i e s

take over independent gas producers (such asNortgaz) or processing plants (such as Sibur)69.

– the oil sectorThe expropriation of Yukos has considerably in-creased the state’s assets in the oil sector. Afterthe company was made bankrupt and its mainextraction unit (Yuganskneftegaz) taken over bythe state company Rosneft, the takeover of therest of Yukos seems to be just a question of time.So far, the state expansion has mostly been pro-ceeding in the strategic oil and gas sectors. TheYukos case is the first stage of the Kremlin’s planto re-establish the state as the key player in theoil sector, which had been privatised in the 1990s.As the Kremlin’s most prominent politicians de-clare, the ultimate goal of the ruling team is tocreate a state superholding which would decideworld oil prices, and generally co-create globaloil policy. The realisation of these plans would re-quire successive expropriation steps in the oilsector. There are signals that the Sibneft concernmay be next to be absorbed by the state. It can-not be ruled out that in the longer term the Krem-lin’s plans for building its oil empire involve thetakeover of the Surgutneftegaz concern70.

– the financial sectorThe state’s assets in this sphere have been increa-sed by the following steps, among others:a) taking over private banks71 or discrediting them(the quasi-crisis in the banking sector in mid-2004);b) strengthening the state-owned banks and wea-kening private banks. The authorities supportthe state-owned banks by entrusting the most pro-fitable operations to them (e.g. running the multi-billion accounts of budget institutions or insu-rance funds). For example, Vneshekonombank72

carries out operations with the bulk of pensionpremiums. The Kremlin treats the banking sec-tor as an instrument of providing finance for im-portant deals73;c) the takeover of a considerable amount of theregional budgets’ revenues. Moscow’s role as thedistributor was strengthened at the expense ofthe financial independence of many Russian re-gions (especially the wealthier ones74), and thegrowing dependence of the poorer ones, on thefinancial transfers from the federal budget;

d) keeping control over funds which are formallyindependent from the state budget (Pension Fund75

and other76).

2.2. Strengthening of the state controlover private businessThe Kremlin’s takeover of assets is accompaniedby a strengthening of state control over privatebusiness. The key stage of this process was thebreak-off of the symbiotic relations between theauthorities and business, which had been char-acteristic of Boris Yeltsin’s government. In busi-ness-government relations, the state has not onlyregained its dominant position, but has also com-pletely subordinated big business. One of themeans to this end was the Yukos affair, duringwhich the Kremlin demonstrated its powerfulinstruments of control over the private sectorsof the economy:

– the submissiveness of state institutions – thecourts, the prosecutor’s office, the militia, thetax offices and other77. At the moment, all theseinstitutions execute the Kremlin’s orders. More-over, the government can create or interpret thelaw arbitrarily, according to its current needs andinterests78. As a result, defence of any private bu-siness’s rights (when confronted by the govern-ment) nowadays in Russia is doomed to fail;– no firm guarantees of ownership. Assets maybe taken over using the servitude of the fiscalservices and courts79. Private companies that donot fit into the relational model offered by thestate face the risk of selective repressions (ad-ministrative, legal, etc.)80. – legal inequality of economic enterprises. Thisis best illustrated by the granting of privilegesto a narrow circle of loyal companies which aresubordinate to the authorities. These privilegesare granted by the state, usually at the cost ofother market players81.

2.3. Cessation of the dialogue betweenthe authorities and business Most of the authorities’ actions towards busi-ness are aimed at lowering the entrepreneurs’political status in their relations with the state.The Kremlin has almost eliminated the unhealthytendencies which have hitherto existed in theserelationships. The influence of business circlesover legislative power and their lobbying poten-

49T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

tial (which had been very strong before 2003) havebeen reduced to almost zero. Relations betweenbusinessmen and the political parties have beenweakened (the Yukos affair has proved that busi-ness is permitted to sponsor either Kremlin-loyalparties or marginal parties with no chances offorming a real opposition). The dialogue betweenthe authorities and business has been interrupt-ed or broken off on many levels, from the high-est (the Kremlin has practically suspended con-tacts with the Russian Union of Entrepreneursand Industrialists) to the local level. However, thecurrent master-and-servant model of relationsimposed by the ruling team is based on fear, andis as psychologically unhealthy as the Yeltsin mo-del. Besides, the state’s breaking off its contactshas not been replaced by any other form of pub-lic dialogue.

As a result, almost all private business in Russiahas been conformed to the Kremlin’s will. Fear oflosing their assets makes the companies volun-tarily resign from using legal ways of loweringtaxes. The companies provide the authorities withdifferent proofs of their loyalty82. Most compa-nies declare they are ready to finance the budge-tary commitments of the state and provide meansfor different social programmes, according tothe slogan (coined by the Kremlin) of “businessmust be socially responsible”. The consequenceof the relational model imposed by PresidentPutin is business’ deep distrust of the authorities,intensified flight of capital, and a paralysis of theinvestment activity of business circles.

2.4. Slowdown of the reform processAnother way the Kremlin uses to keep controlover the economy is its counteraction against allattempts to decentralise selected industries, whichcould weaken this control. This policy was sig-nalled by the halt to the reforms to the naturalmonopoly companies: the gas monopoly (Gaz-prom), the power engineering monopoly (RAOUES) and the transport monopoly (Russian Rail-ways). De-monopolisation, partial privatisationand the emergence of free competition marketsin each of the branches were supposed to providean impetus to the Russian economy and stimu-late the development of small and medium busi-nesses. These plans, however, proved to be con-tradictory to the authorities’ interests. The Krem-

lin started to force through an opposite processof concentrating economic structures in theirhands. In accordance with the interests of the“siloviki” wing of the Kremlin elite83, mechanismsthat could have fostered a rapid, long-term eco-nomic growth have been blocked.

As a result, Gazprom has not only maintained itsmonopolistic character, but has also started anexpansion into related markets which have hith-erto remained outside its influence (such as theoil and power engineering markets). Instead of a de-monopolisation of the gas market, we are wit-nessing its increasing consolidation in the handsof Gazprom and its patrons in the Kremlin.

Within the past year, liberal plans for reformingthe energy monopoly have also been adjusted.The reform of the United Energy System of Russia(RAO UES), which had already been started, wasstopped before its essential stage was entered,i.e. before the generating companies were priva-tised. Apparently, liberal reform of the RAO UESwas a hindrance to the Kremlin’s plan to makeGazprom the controller of the gas selling market(in Russia’s energy balance, 60 per cent of elec-tric and thermal energy is produced from gas,and RAO UES is the biggest gas recipient)84.

The delay in reforming the Russian railways isattributed85 to the “siloviki” clan’s rivalry withother less influential groups, and their battle overcashflows generated by the transport monopoly.The “siloviki” have placed their representativesin the Russian railway management, which hasgiven them full control over the monopoly’s fi-nance as well as over the reform that had beenalready begun. In consequence, the reform hasbeen basically abandoned, and the monopolystatus of the Russian railways strengthened.

3. Persistent socio-economic tenden-cies impeding economic growth

3.1. Concentration of propertyAssets in the Russian economy are concentratedin the hands of a narrow circle of private business-men and the state. At the moment, 70 per centof GDP is generated by the private sector. Out ofthis, only 10 per cent of GDP is generated by smallenterprises (up to 100 employees). The share of

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

50

C E S S t u d i e s

joint ventures (with foreign capital) in GDP gene-ration is even smaller, below 10 per cent. Out ofthe remaining 30 per cent of GDP generated inthe state sector, a large majority (over 25 per centof GDP) is produced by firms and companies own-ed by the federal budget86. The highly concen-trated structure of the Russian economy, inhe-rited from the Soviet Union, helps the state tomaintain control over the economy. 23 financialand industrial groups employ nearly 40 per centof the active labour and control 36 per cent ofthe sales in the whole industry87. In such an eco-nomic structure, the role of foreign shareholdersis marginal.

The Russian economy owes this high level of con-centration partly to the monopolisation of somesectors and to the consolidation of assets duringthe privatisation process. The highest level of pro-perty concentration in the hands of large indus-trial groups can be observed in the natural re-sources sector (especially the oil sector), metal-lurgy (especially the nonferrous metals industry),and the automotive and chemical industries. Pro-perty concentration verging on monopolisation(in both the state and private sectors) impedeseconomic growth as it inhibits free competition;it does not stimulate producers to raise their effi-ciency and seek new ways of development; andit complicates or even precludes the developmentof small and medium business. Maintaining a highconcentration is in the authorities’ interest, ascontrol over a relatively small group of large en-terprises is easier than over hundreds of smallercompanies. The fuller the control, the greaterthe authorities’ chances of directing processesthroughout the whole economy.

3.2. Demographic situation88

Factors that will increasingly impede economicdevelopment in Russia include the labour short-age and the progressive degradation of the Rus-sian society.

Depopulation, an ageing society, the degradationof the family, the plague of alcoholism, and so on,are the factors which reduce active labour andincrease the state’s financial burden (disability be-nefits, pensions, the growing demand for medi-cal services89). Within 14 years (1989–2002) theRussian population decreased by 2 million90. The

anticipated further decrease of population in theperiod 2006–2018 is to reach 10 million91. A dra-matically low average life expectancy has beenrecorded among Russian men – only 58 years(women’s average life expectancy is 72 years)92.In 2002, for each 3 deaths there were only 2 birthsrecorded. Depopulation may prove to be a hugeproblem for some Russian regions, (especially Si-beria and the Eastern coast) and a factor that canpreclude their development.

The labour structure of the Russian society is alsobecoming less favourable. At the moment, foreach two active workers there is one person un-able to work. In the future, this proportion is ex-pected to change negatively – the number ofnon-workers is going to grow.

Health is also a serious social problem in Russia.According to the Health Ministry data, there aretwo million officially registered chronic alcoholics(including 60,000 teenagers below 14 years old)and one million drug addicts. There are also morethan two million homeless children who have nocare.

Conclusions

1. The reforms carried out during Vladimir Putin’sterm in office have not changed the structure ofthe Russian economy. The changes implementedhave failed to reduce the importance of the natu-ral resources sector for Russia and make it lessdependent on hydrocarbon prices. Moreover, theeconomy structure has been actually preservedby placing the bulk of investments in the oil andgas sectors, and failing to create appropriate con-ditions for the development of other sectors. Asa result, Russia remains extremely sensitive to hy-drocarbon price fluctuations on the global mar-kets. The protective measures taken by the govern-ment (the Stabilisation Fund, high currency re-serves) may prove to be insufficient when oil pri-ces drop considerably and stay low for a long time.

2. The stability achieved thanks to the favourablesituation on the global markets is illusory, as itdoes not solve the critical problem of the Rus-sian economy – the lack of any stimuli to develop-ment other than oil prices. High oil prices seem

51T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

a sine qua non for maintain Russia’s economic sta-bility; however, they cannot guarantee that othercrises (e.g. technological collapses) will not hap-pen. A progressive deterioration of the infrastruc-ture and limited outlays on its modernisation maysignal increasingly serious breakdowns of entiresystems crucial for Russian economy (such as theblack-outs in Moscow this May and in Blagovesh-chensk this June).

3. If the “siloviki” elite keeps power and joins for-ces before the 2008 presidential elections, Russiamay face further isolation from the outside world,a hold-up of market reforms, and further restric-tions of human rights and democracy. The Krem-lin’s preparation for the “succession battle” willprobably result in an increased harshness of thestate’s policy towards business. Business in Rus-sia will be even more dependent on bureaucracy’s“benevolence” and businessmen’s good relationswith the authorities. Treating the economy as a political instrument will limit its efficiency.Thus, in the mid-term we should expect that thetendencies hitherto existing in the Russian eco-nomy will strengthen, and that the process oftransformation will be suspended.

4. Big business is currently demonstrating loyaltyto the Kremlin. However, it seems to be a provi-sional and forced attitude (forced by the Yukos“show trial”, the Kremlin’s instrumental han-dling of the state institutions, etc.). The state’schaotic decisions regarding the economy do notfoster economic development or new long-terminvestments. The business circles that constitutea great part of the economy – however weak andheterogeneous they may now be – are a poten-tial core of anti-Kremlin opposition. This opposi-tion may become activated if the conflict betweenthe Kremlin cliques escalates. Ewa Paszyc, Iwona WiÊniewska

1 A new method of presenting the industrial production, im-plemented in 2003–2004, has caused the production growthrate to rise to 7.3 per cent in 2004 (according to the old me-thodology, the growth rate was merely 6.1 per cent). At thesame time, not all of the previous years’ data has been re-calculated. 2 The new classification is closer to international standards.It defines the sectors of the economy not as a group of en-terprises, but as sectors focused on similar kinds of goods(e.g. instead of using the term “oil sector”, reference is ma-de to “resource extraction” or “processing”). 3 The 2.5 percentage point difference was particularly visi-ble in the third and fourth quarter of 2004. The “old” statis-tics indicated a 4.8 per cent growth in the industrial pro-duction (as compared to the preceding year). In the “new”statistics, this growth reached 7.5 and 7.1 per cent respec-tively. As a result, the 2004 average growth rate amountedto 7.3 per cent instead of 6.1. Source: Russian EconomicReport, March 2005, World Bank: http://www.worldbank.org.ru/ECA/Russia.nsf/ECADocByUnid/0CF40EF2E501A275C3256CD1002B7D90/$FILE/RER10_eng.pdf. 4 The GDP value first of all states the worth of the goods andservices produced, registered and taxed. This indicator alsoincludes estimates concerning the “black economy”, i.e. theeconomic activity which does not involve making necessarypayments, paying taxes and obeying appropriate regulations.However, the “black economy” is extremely hard to evaluateprecisely (there are many definitions of the “black econo-my” and methodologies to measure it). That is why the in-dicators published do not render the economic conditionaccurately. 5 Source: Goskomstat/Rosstat 2004. According to the Inter-national Labour Organisation, there are half a billion peoplearound the world working “off the books”. The World Bankestimates they produce US$ 8 trillion a year (which is com-parable to the USA’s GDP). In the 1990s the extent of the“black economy” in the developed countries amounted to12 per cent of GDP. 6 The research on the “black economy” carried out in 1990and 2001; its changes after 10 years. Sociological analysisNiekriminalnaya tenevaya ekonomika, www.rags.ru; Tenuznala svoyo mesto, Izvestia 24th May 2002.7 If we add criminal circles (e.g. drugs production and sales)to the definition of the “black economy”, it may even exceed80 per cent of GDP.8 Half of the total production in Russia comes from just 12 re-gions. The Khanty-Mansiysk Autonomous Okrug itself produ-ces almost 9 per cent of the overall production in Russia.The Moscow city produces over 5 per cent, the Sverdlovskdistrict 4.3 per cent, the Moscow district over 4.2 per cent,the Samara district 4 per cent, the Chelyabinsk district 4 percent, Sankt-Petersburg city – 3.8 per cent, the Tatarstan Re-public 3.6 per cent, the Krasnoyarsk Krai 3.4 per cent, theBashkortostan Republic 3.1 per cent, the Kemerovo district3.1 per cent, the Yamal-Nenets Autonomous Okrug 3.1 percent. 9 Among other reasons, the production costs rose due to a constant appreciation of the rouble since 2000 (6.1. per centin 2004 compared to a basket of currencies), the rise in ener-

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

52

C E S S t u d i e s

gy prices, pay increases and limited production possibilities. 10 More details in Putin’s crew takes over assets, The Weekon the East 359, 15 July 2004. 11 Source: the IMF mission’s declaration during their visit toMoscow in June 2005. 12 In 2004, the minimum subsistence level in Russia wasUS$ 85 a month per person.13 Transfer prices are underrated when compared to marketprices (used in settlements of accounts between producersand traders). These prices were used widely in Russia inorder to obtain tax rebates. Middlemen (usually registeredin the so-called tax havens) used to sell cheaply-boughtproducts at market prices and took a substantial part of theadded value for themselves. 14 Russian Economic Report, February 2004, World Bank,http://siteresources.worldbank.org 15 About 10 percentage points above the average for marketeconomies, and similar to the rich economies of westernEurope, in which income exceeds US$20,000 per resident.From Transition to Development, A Country Economic Memo-randum for the Russian Federation, April 2004, World Bank.16 From Transition to Development, A Country EconomicMemorandum for the Russian Federation, World Bank, April2004.17 Khoroshyi bank – gosudarstvennyi bank, www.gazeta.ru 8 July 2004; Vasily Kudinov, U TsB vzyali 25 mld rub, Vedo-mosti, 22 July 2004; Vasily Kudinov, Krizis poshol na polzu,Vedomosti, 10 August 2004.18 Boris Grozovskii, Yelena Myazina, PFR zaputalsya v prot-sentakh, Vedomosti, 17 March 2004; Boris Grozovskii, Sidyana dengakh, Vedomosti, 19 May 2004.19 Compare with Transition Report 2004, European Bank ofReconstruction and Development, London 2004. 20 Only 1 per cent of active labour is employed in these sec-tors. 21 Source: Rossiyskaya ekonomika v 2004. Tendentsii i per-spiektivy (http://www.iet.ru/publication.php?folder-id=44&category-id=115&publication-id=5403), except for thedata marked with footnotes.22 Fixed capital is a total amount of expenditure on creatingnew fixed assets or improving existing ones (buildings,machines, equipment, means of transport, etc.). Source:Rosstat 2004.23 From Transition to Development, April 2004, World Bank.24 Balance of payments of Russian Federation, Russian Cen-tral Bank 2005.25 Energy and fuel prices in Russia are regulated by thestate. The state subsidises population and budget institu-tions with cheap energy. The prices of energy and fuel forthe domestic economy (first of all, for agriculture) are alsoconsiderably below the world level. Relatively cheap ener-gy makes Russian industrial production competitive (aboveall in the metallurgy branch and machine production). 26

In 2004, oil extraction in Russia reached its peak since thecollapse of the Soviet Union, 458.8 million tonnes. How-ever, the extraction growth rate keeps falling, from 11 percent (2003) to 9 per cent (2004). Estimates for 2005 areapproximately 5–6 per cent. Many oil companies predictthe end of the era of cheap Russian oil. “Rossiya na miro-

vykh rynkakh nefti i gaza”, Ekonomika Rossii XXI vyek, no 18,2004. 27 In the beginning of the third quarter of 2004, the trans-mission capacity of Russian pipelines was used to its maxi-mum (Russian oil companies could have extracted evenmore oil). This has caused a slowdown in the entire fuel andenergy sector. Also, the GDP growth decreased in the lastquarter of 2004; instead of the 6.9 per cent estimated for2004 (as compared with 2003), it averaged 6.7 per cent.From August to November 2004 the industrial productionmonthly growth rate averaged 0.11 per cent (earlier, fromJanuary 2003 to July 2004, it amounted to 0.59 per cent).Source: the Ministry of Economic Development and Trade(2004 preliminary balance) and the governmental Centrefor Economic Situation (http://www.opec.ru/library/images/attach/967.pdf). 28 The largest deposits (out of 64 now exploited in WesternSiberia), that provide for over 60 per cent of total oil extrac-tion – Samotlorskoye, Mamontovskoye, Fyodorovskoye,Romashkinskoye etc. – have been depleted by half, and theolder ones by 60–80 per cent. The water content in the oilmined exceeds 70 per cent (more than 1/3 of the resourcesexploited is watered). The share of the less accessible re-sources within all the deposits exploited is estimated at55–60 per cent. Since 1994, the increment of the oil depositsdiscovered and examined has not covered the costs of ex-traction. (Federal Directory of the Ministry of Industry andEnergy, The Fuel and Energy Sector 2002–2003; www.rusoil.ru). 29 Transneft’ (the state monopoly) is the sole owner andoperator of the pipeline network and oil terminals all overthe Russian Federation. The monopoly on oil transportationmakes building private pipelines impossible (which couldhelp to solve Russia’s chronic oil sector problem, the insuf-ficient capacity of the export pipelines).30 US$5–6 billion per year is the minimum amount of fund-ing needed to restore the resources (to at least guaranteetheir “simple restoration”, i.e. one to one). Without the for-eign capital influx, the Russian Federation will be able tomaintain extraction at the present level for just 2 or 3 moreyears. After that, a rapid decrease is expected. The dataconcerning the cost of the sector’s reform comes from thereport of the Russian minister of fuel and energy presentedat the Duma hearings (Nyeft’ Rossii, April 2003).31 In the years 2002-3, after control of Gazprom was takenby Aleksey Miller, a protégé of the Russian president, thecompany conducted an action to recover those of its assetswhich the monopoly had lost during the previous director-ship. Gazprom’s present management, supported by taxservices, the prosecutor’s office and the courts, has regain-ed control over a substantial part of assets of companiessuch as ITERA and Sibur. At the moment, Gazprom is tryingto take over other independent gas companies such as Nort-gas, no longer using any of the previous justifications to do so.32 The world’s largest gas deposits are located on Russianterritory. Documented resources exceed 47.5 trillion m3,which is almost one-third (31.2 per cent) of the world’sresources. The estimated resources are valued at approxi-mately 40 per cent of the world’s resources. By 2020, the

53T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

European Union member states will be importing approxi-mately 70 per cent of the gas they use (in 2003 it was 40per cent). Gazprom’s reports state that according to thecontracts, the concern can increase its export to WesternEurope by 60 per cent (Source: http://energy.cr.usgs.gov/WEcont/regions/reg1/r1russ.pdf).33 Lack of access to the gas pipeline is the greatest impedi-ment to the development of gas companies which would beindependent of Gazprom. I (In Russia, oil companies alsoextract gas). Gazprom, the sole owner of the gas trans-portation infrastructure, acts with great reluctance andaccording to some undefined criteria. It allows indepen-dent companies access only to the domestic network (thedomestic gas market is loss-making), and reserves access tothe import network for itself alone. Access to the gaspipeline is a necessary condition for the small producers’existence, so Gazprom has an effective instrument of dom-ination on the Russian gas market.34 According to Gazprom deputy chief Alexander Ryazanov’sreport. The estimated expenditure necessary to raise thecapacity of the export network (up to the level of the pro-jected export amount) is approximately US$ 15–20 billion.Maintaining the Russian gas line network in an operativecondition will require over US$ 120 million a year over thenext few years (http://www.gazprom.ru/events/2004/06/101416_12266.shtml). 35 The basis of Gazprom extraction are the three hugedeposits of Yamburgskoye, Urengoyskoye and Medvezhye,which have been exploited since the 1960s and which yieldover 80 per cent of Russian gas extraction. They have beendepleted by 48, 76 and 78 per cent respectively. All theWestern Siberian deposits are in the stage of decreasingextraction. Data provided by Russian Ministry of Industryand Energy for 2003 (http://www.mte.gov.ru/docs/32/1751.html).36 Rafal Poborski, “Activation of Russian gas policy on CISterritory”, The Week on the East 297, 6 February 2003.37 Research carried out in Russia’s largest metallurgy com-panies points out that only 20 per cent of the companies’equipment meets modern standards, whereas 35 per centof the equipment should be withdrawn as useless. The dataprovided by Dmitry Sivakov, “Za pobyedu russkoy stali”,Expert no 26, 12–18 July 2004.38 For example, the Magnitogorsk Metallurgy Plant emitsapproximately 7.3 kg dust per 1 tonne of produced steel,4.1 kg of sulphur oxide, 2.8 kg of nitrogen dioxide and 8 cu-bic metres of polluted water. To compare with, correspond-ing indicators of pollution emitted by the Austrian metal-lurgy plant Voest Alpine are 0.4 kg, 0.63 kg, 0.61 kg and 2.5cubic metres respectively (per tonne of produced steel). Thedata provided by the Expert weekly’s special survey on me-tallurgy, no 26, 12–18 July 2004. Most sources estimate thatRussian metallurgy is at least 40 years behind the West (e.g.Kommersant Vlast, 31 May 2004).39 A more profound modernisation of Russian metallurgywould have no economical basis at the moment. Even if thesector were to receive the maximum investment possible,in 5 years it will only be able to reach the world techno-logical level of the 1970s. Besides, new Western technolo-

gies are capital-intensive, and the period of their reim-bursement is long. This is the opinion of most owners ofmetallurgy plants, such as Vladimir Potanin, the head ofthe Norilsk Nickel holding (in his interview for Vedomosti,20 April 2004) and Alexey Mordashev, co-owner and head ofSeverstal (in his interview for Vedomosti, 21 October 2004). 40 European and American metallurgy markets (until recent-ly the most important outlets for Russian steel and pig-iron) are protected by quotas and anti-dumping duties(these mainly apply to highly processed production). Thus,export does not motivate metallurgy plants to producegoods of higher added value. The West’s protectionism hasforced Russia to partly re-direct its export to the Asian mar-kets, principally to China. 41 This sector includes aluminium, nickel, cobalt, tin, lead,copper, titanium and precious metals such as platinoids,gold, etc.42 Russia produces approximately 5 per cent of the world’scopper production (www.nornik.ru). 43 Compare with “Tsvetenye tsvetmeta”, Itogi, 14 December2004 (the data for 2003).44 In the experts’ opinion (Expert, 15–21 November 2004)this tendency will continue. Gradual abandonment (or con-siderable limitation) of the use of steel in many branches ofthe economy (such as the automotive and machine indus-tries) will ensure a stable demand for aluminium. In 2003,the nonferrous metals producers’ income was doubled (ascompared to 2002).45 However, the advantage of low energy costs is increas-ingly lost as the energy prices on Russian domestic marketgrow. 46 This accounts for around 36 per cent of all the industryworkers. Goskomstat data provided by Kommersant Vlast,28 June 2004. 47 In 2003–2004 cistern producing plants reported a real pro-duction boom. This was a result of a rapidly growing de-mand for these goods among the oil companies (the latterwere trying to export as much oil as possible while omit-ting the clogged pipeline network). 48 Objective backwardness in this sector is no greater thanin the heavy machine industry. However, it increases rela-tively when we consider that in the corresponding sectorsin the West modernisation activity and the implementationof new solutions are much more advanced.49 Apart from the truck section, the Russian automotivebranch is supported by the state (by imposing protectivecustom duties on imported cars). However, even state pro-tection has failed to revive the aircraft industry, which usedto prosper during the Soviet period. Russian civilian air car-riers do not readily buy domestic production, and whenthey do, they try to make a package deal; while buyingdomestic produce they acquire amenities for importing for-eign produce, both new and used (“Rynok na chetyryokhkolyosakh”, Rossiyskaya Gazeta, 20 October 2004). 50 In 1999–2000, prime costs in the Russian machine indus-try were usually 30–40 per cent lower than in the West.Now the difference is 20–25 per cent. “Machine building”,Expert weekly special, 12 November 2001; “Dva shaga doelity”, Expert, 22 September 2004.

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

54

C E S S t u d i e s

51 In 2002, the dynamics of this growth visibly decreased;this proves that the post-crisis growth mechanisms havebeen used up, and no new growth stimuli have appeared. 52 Agriculture produce import keeps growing year by year.In 2003, Russia imported twice as much poultry than in2000, three times as much cream butter, etc. (www.mcx.ru). 53 In May 2000, the president issued a decree to create a state--owned company Rosspirtprom. The company has takenover 18 state spirit-producing plants and the state-ownedstakes of 120 distilleries (including the 4 biggest factories,including Moscow’s Crystal). The state, by using a wide va-riety of mechanisms (court verdicts, settlements by force)has removed the management of these factories and appoin-ted managers loyal to the authorities. In 2002 the state ap-pointed yet another firm, Soyuzplodimport, as a result of thewar between the Ministry of Agriculture with Yuri Shefler’scompany SPI, which in the mid-1990s came into possessionof the most well-known vodka brands (Stolichnaya, Mos-kovskaya). Most probably both of these state giants willend up being merged into one company. 54 Alexandr Tsarapkin, Anna Kurbatova, “Obzor pishchevoypromyshlennosti Rossii”, Upravleniye kompaniyei, no 3, 2002.55 The Centre of Macroeconomic Research in Russia, BDOYunikon Company, March 2005. 56 According to the 2002 Kwon estimates, the rise of Ural oilprice by US$1 per barrel increases federal budget revenuesby 0.35 per cent of GDP. As for the consolidated budget (thefederal, regional and local budgets altogether) the one-dol-lar rise makes the revenue grow by 0.45 per cent of GDP. 57 2002 was a less positive exception (that year, the stateintroduced new tax regulations which annulled investmentconcessions for entrepreneurs). 58 For comparison, the investments in Ukraine reached 16 percent of GDP, and in Kazakhstan 25 per cent of GDP.59 Russian Central Bank, “Chistyi vyvoz kapitala chastnogosektora” (according to the balance of payments), www.cbr.ru/statistics/credit_statistics/print.asp?file=capital.htm,2005.60 In 2003, the non-financial sector exported approximatelyUS$30 billion, which was the biggest amount since 1994.Industrial companies increased capital export from US$9.8billion in 2002 to US$18 billion in 2003. As the Russian Cen-tral Bank stated, in 2003 private capital export decreased tobarely US$2 billion. However, these figures were so low be-cause the banking sector received many cheap foreign cre-dits, and Russian citizens gradually ceased keeping their sa-vings in foreign currencies. In 2003, Russians reduced theamount of US dollars they kept by more than US$5.5 billion. 61 According to the Fitch rating agency report, Russia’s RisingCapital Flight and External Debt, www.fitchratings.com.corporate/events/press_releases_detail_print.cfm?print=.. 62 United Nations Conference on Trade and Development(UNCTAD), World Investment Report 2004, Country FactSheet: Russian Federation, www.unctad.org. 63 Fitch ratings, ibid.64 According to Russian Energy Strategy calculations, the ener-gy sector’s yearly investment demand (which would ensurethat this sector’s obligations and development were met)reaches US$40–50 billion. Russian companies are not able

to assign such capital by themselves. www.mte.gov.ru/files/103/1354.strategy.pdf. 65 United Nations Conference on Trade and Development(UNCTAD), World Investment Report 2004, Country FactSheet: Russian Federation, www.unctad.org.66 At this time FDI in Poland exceeded US$72 billion, i.e.about US$2,000 per capita.67 Direct investments are the investments made by legal ornatural persons; as a result these persons become owners(or controllers) of at least 10 per cent of the stock capital. Inthe case of portfolio investments, the value of shares,obligations, bills of exchange and other securities acquiredcannot exceed 10 per cent of the stock capital. Among otherinvestments there are commercial credits, credits grantedby foreign governments or international organisations, andbank deposits. Among the three types of investments, for-eign direct investments (FDI) are most desirable for the eco-nomy as they guarantee the investor’s genuine and long-term commitment on the market. FDI motivate investors todevelop their activity and widen their engagement, andsimultaneously become a magnet for other investors. Neitherportfolio investments (which are largely of a speculativecharacter) nor other types of investments bind the investorto the market so tightly; they are quick profit-oriented, andsuch investors may hurriedly leave the country if the eco-nomic situation worsens. Source: Rosstat 2004. 68 The state acquired formal control over Gazprom on 24July 2005, as it accumulated the controlling stake of themonopoly’s shares. The block of shares owned previously(39.3 per cent) was supplemented by buying out 10.7 percent of shares from Gazprom’s affiliated companies (thestate paid US$7.11 billion for the shares).69 Gazprom carries out a highly aggressive policy towardsother gas producers (independent of the gas monopoly). Aneffective instrument of this policy is Gazprom’s monopolyon gas transportation and its control over the access to thepipeline. Oil companies which are often also gas producersare treated in the same way. 70 Evidence of this may be the opinions of Western financialinstitutions (mainly Dresdner Bank or Deutsche Bankexperts) concerning the optimal shape of the oil sector inRussia. In these institutions’ opinion, the global oil concernshould incorporate aforementioned companies (in Interfax,12 July 2003, Vedomosti, 14 April 2005 and other media). 71 In July 2004 the state-owned Vneshtorgbank, supportedby the authorities, took over one of the largest Russian pri-vate banks, Guta Bank, at no cost whatsoever. 72 Vneshekonombank (VEB) is a unique creation on theRussian financial market. It does not have a Central Banklicence for banking activity on the Russian territory. It actsas the Russian government’s agent for servicing the entire-ty of Russia’s foreign debt (VEB has around US$180 billionon its balance). The bank also carries out trade operationswith foreign companies. The legal basis of VEB’s activity isthe president’s decree of 1993 and the bank’s statute of1988 (which makes it subordinate to the government of theUSSR!). Source: www.veb.ru. 73 An example of such activity is the takeover of Yugansk-neftegaz (Yukos’s main extraction unit) by the state in 2004–

55T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

C E S S t u d i e s

–2005. One of the few hypotheses as to how this costlytransaction (US$9.5 billion) was carried out is that the sta-te-owned banks have financed it. 74 Previously these regions (e.g. Moscow, St Petersburg, theKhanty-Mansiysk Autonomous Okrug) had transferred onlya part of their revenues to the federal budget, and remainedfinancially independent.75 In 2004, total yield from the social tax (which is directedfirst of all to the Pension Fund and other funds such as thehealth care fund) reached US$15 billion. 76 The Obligatory Health Insurance Fund, Social InsuranceFund, etc. According to the law, these payments are exact-ed by federal tax services. 77 The courts’ submissiveness is nothing new in Russia. Inthe opinion of observers, the only change is that the Kremlinhas replaced criminal circles as far as the “ordering” of courtverdicts is concerned (N. Zhukova, Rossiiskaya FederaciyaSegodnya, no 14, 2004, p. 3). According to the author of thisstudy, criminal influence upon the Russian justice system ismuch weaker now, as the times of ruthless “property dis-tribution” in those circles have already passed. 78 One example of this policy is the president’s order in early2005 to restore the property confiscation sanction in thePenal Code (article 104), which had been removed in 2003.Moreover, in 2005 the “confiscation” sanction was extendedto include offences that Yukos owners were charged with.This will authorise the seizure (both accomplished and plan-ned) of Yukos assets. Another example is the president’samendment to the Tax Code (January 2005) which authori-ses the tax services to exact fines and penal interest fromnatural and legal persons without the court verdict, mak-ing it an immediate procedure. 79 Business is worried about the president’s declaration thatthe tax services’ rights will be expanded. Presidential assis-tant Igor Shuvalov has confirmed the Kremlin’s will to “main-tain the harsh fiscal policy, even if it should harm Russia’simage” (at the annual conference devoted to investment cli-mate in Russia, 24 March 2004; based on the Russian mediaquoting President Putin during his meeting with business-men, and Shuvalov’s declarations). 80 A key example is the Yukos affair and charging the com-pany with tax machinations (among other charges). AnyRussian company can be charged with similar offences (i.e.using legal schemes of tax reduction). The real reasons forthe attack against Yukos were initially the political ambi-tions of the concern’s head Mikhail Khodorkovsky, and laterthe state’s intention to take over the concern. 81 This can be illustrated by the Ministry of NaturalResources’ licence policy. In January 2005, the ministry an-nulled the results of an auction concerning one of the Sak-halin projects (the auction had been won by ExxonMobiland Chevron Texaco). Instead, the ministry handed the li-cence to a private concern, Surgutneftegaz, which was con-nected with the Kremlin. There are many examples of suchpolicy, especially lawsuits between Gazprom and other com-panies concerning deposits which had already been deve-loped by those companies. In all cases Gazprom wins thelawsuits. Whenever Gazprom’s opponents resist, the Mini-

stry enters the action and threatens the company with an-nulment of its licence. 82 As an example, Victor Vexelberg (Alfa Group includingTNK and SUAL) has bought back the Faberge Easter eggscollection (worth US$100 million) from American collectorsand “handed it back to Russia”. 83 The siloviki clan is a conservative faction within Presi-dent Putin’s milieu, connected with the secret services (for-mer KGB, presently Federal Security Service and Foreign In-telligence Service). Siloviki support the state’s strong posi-tion in the economy. Under Putin they acquired control overRussian strategic state-owned companies and initiated a re-distribution of property in the oil sector (the Yukos affair).The informal leader of the siloviki is believed to be IgorSechin, the deputy chief of the presidential Administration.84 Statistical Yearbook 2004, Rosstat. 85 “Russia 2004. The Transformation Report”, a study directedby Konstantin Simonov, head of the Centre of PoliticalConjuncture (prepared for the 2005 Europe-Russia Forum inKrynica, Poland). 86 Estimated data based on Nations in Transition, FreedomHouse 2003, and From Transition to Development, A CountryEconomic Memorandum for Russian Federation, World Bank,April 2004. 87 From Transition to Development, A Country Economic Me-morandum for Russian Federation, World Bank, April 2004.88 The data provided in this chapter (unless noted other-wise) comes from the Statistical Yearbook of the RussianFederation 2003, Rosstat, Moscow 2004. 89 Health expenditure in Russia amounts to 6.2 per cent ofGDP (the world average is 10 per cent of GDP), whereas themilitary expenditure reaches 4.3 per cent of GDP or 19 percent of the budget expenditure (the world averages are 2.6and 11 per cent respectively; the World Bank data). 90 According to the recent census (2002), the Russian popu-lation tops 145 million, whereas the 1989 census spoke of147 million. Recently, the depopulation rate has been re-duced by the considerable influx of immigrants from theformer Soviet republics. 91 According to the government’s report on demography,presented at the cabinet meeting in March 2005. However,international organisations’ research (by UNO, among otherinstitutions) predicts that Russian population will decreaseto 113 million in 2050 (the most pessimistic version is aslow as 96 million) – www.un.org. 92 Average life expectancy in Russia is 64 years, Goskom-stat/Rosstat, 2004.

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

56

C E S S t u d i e s

57T

he

Ru

ss

ian

Ec

on

om

y u

nd

er

Pu

tin

. G

row

th F

ac

tors

an

d I

mp

ed

ime

nts

to

Ec

on

om

ic D

ev

elo

pm

en

t

A-B

AD.

As.

BASH

Agin

-Bur

yat A

.O.

ADYG

EAAs

trakh

anBA

SHKO

RTOS

TAN

Exam

ples

of m

arki

ng a

dmin

istra

tive

divis

ions

:M

ARI E

L RE

PUBL

ICAL

TAI K

RAI

Evan

k A.O

. (Au

tono

mou

s Okr

ug)

Oms

Oblas

t

Abbr

evia

tions

:Be

l.Br

y.CH

E.Ch

el.CH

U.

Belgo

rod

Brya

nsk

CHEC

HENY

ACh

elyab

insk

CHUV

ASH

I. Iv. Jew.

KAL.

Kal.

INGU

SHET

IAIva

novo

Jewi

sh A

.O.

KALM

YKIA

Kalu

ga

K-B

K-C

Kem

.KH

A.Ko

s.

KABA

RDIN

O-BA

LKAR

YAKA

RACH

AEVO

-CHE

RKES

SIA

Kem

erov

oKH

AKAS

SIA

Kost

rom

a

K-P

KRAS

.Ku

.Le

n.Lip

.

Kom

i-Per

mya

k A.

O.KR

ASNO

DAR

KRAI

Kurs

kLe

ning

rad

Lipec

k

MAR

.M

o.M

OR.

Niz.

N.N-

O

MAR

I EL

Mos

cow

MOR

DOVI

ANi

zhni

i Nov

goro

dNO

RTH

OSSE

TIA –

ALA

NIA

Nov.

Or.

Oren

.Pe

n.Ry

a.

Novg

orod

Orel

Oren

burg

Penz

aRy

azan

Smo.

STAV

.Ta

m.

TAT.

UDM

Smole

nsk

STAV

ROPO

L KR

AITa

mbo

wTA

TARS

TAN

UDM

URTIA

Uly.

U-O

Vla.

Vor.

Ya.

Ulya

novs

k Us

t-Ord

a-Bu

ryat

A.O

.Vl

adim

irVo

rone

zhYa

rosla

v

Map

1.

Rus

sian

Fed

erat

ion;

pop

ulat

ion

dens

ity,

maj

or n

atur

al r

esou

rces

and

ind

ustr

ial

plan

ts

C E S S t u d i e s

Th

e R

us

sia

n E

co

no

my

un

de

r P

uti

n.

Gro

wth

Fa

cto

rs a

nd

Im

pe

dim

en

ts t

o E

co

no

mic

De

ve

lop

me

nt

58

C E S S t u d i e s

A-B

AD.

As.

BASH

Agin

-Bur

yat A

.O.

ADYG

EAAs

trakh

anBA

SHKO

RTOS

TAN

Exam

ples

of m

arki

ng a

dmin

istra

tive

divis

ions

:M

ARI E

L RE

PUBL

ICAL

TAI K

RAI

Evan

k A.O

. (Au

tono

mou

s Okr

ug)

Oms

Oblas

t

Abbr

evia

tions

:Be

l.Br

y.CH

E.Ch

el.CH

U.

Belgo

rod

Brya

nsk

CHEC

HENY

ACh

elyab

insk

CHUV

ASH

I. Iv. Jew.

KAL.

Kal.

INGU

SHET

IAIva

novo

Jewi

sh A

.O.

KALM

YKIA

Kalu

ga

K-B

K-C

Kem

.KH

A.Ko

s.

KABA

RDIN

O-BA

LKAR

YAKA

RACH

AEVO

-CHE

RKES

SIA

Kem

erov

oKH

AKAS

SIA

Kost

rom

a

K-P

KRAS

.Ku

.Le

n.Lip

.

Kom

i-Per

mya

k A.

O.KR

ASNO

DAR

KRAI

Kurs

kLe

ning

rad

Lipec

k

MAR

.M

o.M

OR.

Niz.

N.N-

O

MAR

I EL

Mos

cow

MOR

DOVI

ANi

zhni

i Nov

goro

dNO

RTH

OSSE

TIA –

ALA

NIA

Nov.

Or.

Oren

.Pe

n.Ry

a.

Novg

orod

Orel

Oren

burg

Penz

aRy

azan

Smo.

STAV

.Ta

m.

TAT.

UDM

Smole

nsk

STAV

ROPO

L KR

AITa

mbo

wTA

TARS

TAN

UDM

URTIA

Uly.

U-O

Vla.

Vor.

Ya.

Ulya

novs

k Us

t-Ord

a-Bu

ryat

A.O

.Vl

adim

irVo

rone

zhYa

rosla

v

* In

dex c

reat

ed o

n th

e ba

sis o

f 12

basic

indi

cato

rs b

y Min

istry

of T

rade

and

Eco

nom

ic Gr

owth

: int

er a

lia o

n th

e ba

sis o

f GDP

per

cap

ita, i

nves

tmen

t per

cap

ita, d

evelo

pmen

t of s

all b

usin

ess,

unem

ploy

men

t, ru

bel’s

pur

chas

ing

powe

r...

Map

2.

Rus

sian

Fed

erat

ion:

the

lev

el o

f th

e re

gion

s' d

evel

opm

ent

gospodarka rosyjska pod rządami putina. the russian economy

Documents