mongol ulsiin tvvh v 2003

Монгол Улсын түүх V

-1-


-2-

солигдож, бас дахин давтагдаж үл төгсөх цагтооллыгэвхэн элээж, тасралтгүй хөиөрсеөр эдүгээг хүрч ирэв J3.

Үүнийг эгэл нэгэн хүмүүний ухааны саванд багтаан хадгалж, үеэс уед алдаж гээлгүй ам дамжуулан өвлүүлэх боломжгүй ажээ. Ийм учир бидний өндөр өвег дээдэс өөрсдийн амьдрал ахуй, үнэлэмж хүслээ эд өлгийн зүйлс, хадны сүг зургаар ч болов илэрхийлэн, хойч үедээ үлдээж, нийгмийн ой ухааны их өв санг үүсгэи хөгжүүлсэн нь орчин чагийп түухэнд мэдээллийн чухал эх сурвалж болсоор байна.

Хүн төрөлхтөн бичиг үсгийг бүтээи хэрэглэх болсон нь гайхамшигт дэвшил төдийгүй аливаа улс үндэстнүүд өөрсдийнхөө түүх, соёлын нандин өв уламжлалыг нийгмийн ой ухаанд хадгалан үлдээхэд ихээхэн ач холбогдолтой зүйл болсон билээ. Монголын ард түмэн төр ёсыг үүсгэн магадтайяа 20 зууныг элээхдээ хэд хэдэн үсэг бичиг зохион хэрэглэж, бодит түүхээ судар шашдирын хуудаснаа бичиглэн туурвиж үлдээж ирсэн бас нэгэн баялаг уламжлалтай.

Манай түүх бичлэг нь эрт цагаас Монгол нутагт аж төрж байсан овог аймаг, ард түмний ахуй байдал, нүүдлийн соёл амьдральш гү'нээс үүсэн бүрэлдэж, баяжин хөгжсөөр ирсэн бөгөөд ийм ч учраас "нүүдэлчдийн түүх бичлэг" ч гэж нэрлэгдэх нь бий. «Монголын Нууц Товчоо», «Дорвөн төрийн арван буянт номын цагаан түүх», «Богд Баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл», «Алтан товч», «Эрдэнийн товч», «Эрдэнийн эрхи» гээд үе үеийн түүх-бичгийн мэргэдийн туурвил бүтээлүүд нь нүүдэлчдийн амьдрал, тэмцлийн түүхийн гэрч баримт болон үлдсэн бөгөед тэдгээрийн агуулга, мэдээллийн үнэ цэнэ өнөө үед улам бүр өссөөр байна.

Моиголыихоотүүхийгбичиглэн улдээх ньдан ганц эрлэмтэн түүхчдийн соиирхлын төдий зүйл биш байжээ.

Их Юан улсын үед Хубилай хаан түухчдийг сонгон цуглуулж тусгай хүрээлэн байгуулан, улсынхаа түүхийг бичүүлж, Илхаадьш дэмжлэгтэйгээр Персийн түүхч Ата-Малик Жүвейни «ЕртонциЙ1" байлдан дагуулагчийн түүх»-ээ бичиж, Газан, Өлзийт хааны зарлигаар сайд Рашид-Аддин тэргүүтэй түүхчид «Судрын чуулгап» нэртдэлхийп улсуудын түүхийгтуурвиж байсан зэрэг түүхэн баримт нь Монголын төр, түүний их, бага хаад түүх бичлэ1тээ онцгой аыхаарч байсиыг гэрчилнэ.

Улсын түүх бичих ажлыг төрийн бодлогын хэмжээнд тавьдаг уламжлал нь хожуу үед ч тасраагүй бөгөөд Богд Хаант Монгол Улсын "олон ван, гүн, тайж, түшмэдийн гэрийн үеийн бичмэл данс . . . , улсын шастирт Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч яамнаа эрхлүүлэн хариуцуулахаар" хуульчлан тогтоож, улмаар улсын албан түүх зохиох тусгай комисс байгуулагдан «Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын шастир»-ыг 10 орчим^ дувтэр болгон зохиож байсан бол 1933 онд Бүгд Найрамдах Улсаа тунхагласны 10 жилийн ой, Ардын хувьсгалын баяр наадмыг зохион байгуулах комиссоос улсынхаа түүхийг 5 ботиор зохиож нийтлүүлэх шийдвэр гаргаж байжээ. Түүнээс хойш удаа дараа хэвлэгдэн гарсан «БНМАУ-ын түүх» хэ.мээх нэг ба гурван боть зохиолууд нь мөн л тер засгийн албан ёсны

шийдвэрээр бичигдэн бүтээгдэж, хэвлэгдэн гарч байв. XX зууны сүүлийн арван жилд дэлхий дахинаа өрнөсөн


-3-

ардчилсан вөрчлөлтийн нөлөөгөөр манай Монгол улс эдийн засаг, улс төр, оюун санааны амьдралын шинэ харилцаанд шилжиж, иргэдийн үндэсний ухамсар сэргэн, эх түүхээ судалж мэдэх, түүнээс суралцаж, сургамж авах, төр ёсоо бататган бэхжүүлэх сонирхол хэрэгцээ өсч буй нөхцөл байдлыг харгалзан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч би 1999 оны 1 дүгээр сард "Монгол Улсын түүхийг шинээр туурвин хэвлүүлэх" тухай зарлигийг гаргасан билээ. Энэ дагууманайулсын холбогдох эрдэм шинжилгээ, судалгааны байгууллагууд, түүхч эрдэмтэд, судлаачдынхаа мэдлэг чадвар, хүч бололцоонд түшиглэн, мэрийн ажилласны дүнд «Монгол улсын түүх»-ийн таван боть хэвлэгдэн та бүхний хүртээл болж байна.

Түүхийн бодитүйл явцболон хүний ой ухаандахьтүүний хийсвэртусгал хоёрын харилцааг онолын танин мэдэхүйд түүхэн ба логик зүйл хэмээх ойлголтоор дамжуулан илэрхийлдэг билээ. Тэгвэл Монгол улсын нутаг дэвсгэртухаант хүмүүний өрнүүлсэн түүхэн бодит үйл явц нь лавтайяа хэдэн' зуун мянган жил дамнан өрнөж ирснийг манай түүхчид энэхүү таван ботид багтаан хураангуйлан нэгтгэж тусгахыг эрмэлзсэн нь лавтай.

Чингэхдээ түүхэн үзэгдэл, үйл явцыг сэтгэлгээнд буулган логик зүйл болгон хувиргахын тулд Монгол улсын түүхнээ тохиосон түгтүмэн нэжгээд, санамсаргүй үзэгдэл, үйл явц бүхний хойноос "чулуу хөөж", түүхэн хөгжлийн эргэлт, донсолгоо бүрт гол шугамнаасаа мулт үсрэн гарч, аар саар зүйлтэй орооцолдон гажилгүйгээр түүний ерөнхий логик зүй тогтол, жам ёс,зайлшгүй хандлагыгчиг луужингааболгох, чухамдаа ихсэтгэгч Гегелийн гэрээсэлсэн ёсоор гүн ухааны үүднээс түүхийг ухааран сэтгэж, нэгдмэлээр авч үзэх нь нэн чухал. Тэгээд ч түүхийн бүх баримт сэлт нь гүн ухааны оролцоогүйгээр сургамж өгч чадахгүйсэн билээ гэдгийг уншигчид улам бүр ухаарч буй нь лавтай.

Түүхийн гүн ухаан, орчин үеийн судалгаа шинжилгээний ололтод тулгуурлан Монгол улсын түүхийг баяжуулан бүтээж туурвих нь улс үндэстний маань тусгаар тогтнол, бүрэн эрхэт байдлыг бататган хөгжүүлэх үндэсний хэрэгцээ, язгуур эрх ашигт бүрнээ нийцэхийн дээр даяаршлын давалгаа улам бүр эрч хүчээ авч буй энэ цаг мөчид иргэддээ эх оронч соёл, улс үндсээ бадраах үзэл, хүмүүжлийг төлөвшүүлэх өнөөгийн нийгмийн захиалгаар нөхцөлдөж буй нь нэн ач холбогдолтой хэрэг мөн.

Төрийнхөөзарлигаарулсынхаатүүхийгбичилцэнэ гэдэгбол -рүүхч хүнд тэр бүр үл тохиох ховор завшаан төдийгүй түүхчийн авъяас билэг, мэдлэг чадвар, оюуны царааг сорьж, чөмөг дундрам нөр их хөдөлмер, хөлс хүч шавхаж шаардсан нэр хүндтэй атлаа нэн хариуцлагатай үйл хэрэг билээ.

Хүмүүний амьдрал өөрөө баялаг, ээдрээ нугачаа ихтэй, олон янз байдгийн адил бүхэл бүтэн улс үндэстний түүхийн тэрхүү арвин замналыг нэг дор бүрнээр батлан гаргаж, багтаан сийрүүлэх туйлын амаргүй бөгөөд, эндэж алдсан байх аваас залруулан засаж, "дутууг гүйцээж, дундуурыг дүүргэх" ньзалуу, хойч үеийн залгамжтүүхчид, ухаантдүү нарын үүрэг байх

болно. Хүмүун бидний туух нь урсгал ул саарах их мөрөн лугээ тасралтг]

өрнөн ургэлжлэх тул туүх бичлэг ч цаг үргэлжид баяжигдан бичигдсээр баи жам буй.


-4-

Түух бичлэг бол өнгөрсний тусгал, үндэстний ой ухааны санам) дурдатгал хэдий ч туунээс ирээдүйн төсөөллийгургуулж, хойшдын зорилта -тодорхойлдог нь оюун билэгт хуний ухааны гайхамшиг бөлгөө. Е| тиймгүйсэн бол түухийн зохиол байх, туунийг уншихын хэрэг учир юусаи билээ. Чухам энд л улс орны ухамсарт иргэн бур эх туүхээ уншин судалж, мэдэж байхын чинад утга оршимуй.

Монгол хун утга учиртай амьдарч, Монгол улс уеийн уед оршин тогтнохын нэгэн баталгаа, ундэс тулгуур нь манай улсын иргэн бүрийн сэтгэлийн гүнд суурилсан туүхэн мэдлэг, үндэсний ухамсар, эх оронч үзэл мөн. "Гэгээрсэн ард түмнуудийн туйлын эр зориг эх орныхоо төлөө амиа зориулахад бэлэн эсэх дээр л тоггдог" хэмээн нэгэн их сэтгэгч хэлсэн нь бий.

Үндэсний бахархал, эх оронч үзэл, шинэ цагийн сэтгэлгээг нэгдмэлээр цогцлоож гэгээрсэн хэн боловч өнгөрснөөрөө бус өнөөдрөөрөө сэтгэж, арагшаа бус урагшаа харж хөгжлийн ирээдүйг ойртуулах еөдрөг тэмуүлэл, итгэл дүүрэн амьдрах учиртай. Өнгөрсөн, өнөө, ирээдүй ангид утгат бус, нэгэн утгат бус, гагцхүү өөр хоорондоо шутэн барилдахуй тул өнөөдөр бол өчигдрийн сайн сурагч, ирээдүйн мэргэн хөтөч мөн болой. Иймийн тул онгерсөн туухээс сургамж авч, өнөөдрөөр сэтгэн ажиллаж, ирээдуйгээ хол харан томыг зорьж, ихийг бутээ.

Өнө эртний өв их соёлт Монголын туүхийг шинжлэн судлагч эрдэмтэн мэргэд, шимтэн сонирхогч хундэт уншигчид аа!

Зарлигаар бутсэн «Монгол улсын туүх» 5 боть зохиолтой учран золгуулах уүргээ хөтөч би үүгээр гуйцэлдүүлэн, шинэхэн бүтээлийг гартаа авч, шимтэн уншиж, шинжлэн хэлэлцэж, шуүн тунгаахыг \1эргэн уншигч Танаа даатган хөтөл үгээ өндөрлөе.

Монголын ард тумний агуулга баян амьдрал, түүх ашид оргилон ундарч монгол хүний сайн үйл, содон гавьяа түүх бичлэгийн хуудаснаа тумэн он, мянган жилээр үл мартагдан мөнхрөх болтугай.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ НАЦАГИЙН БАГАБАНДИ

2003 оны тавдугаар cap. Улаанбаатар хот. ОРШИЛ

XX зууны дэлхий дахины түүх бол тааварлахад бэрх оньсого мэт олон талтүзэгдэл, зөрчил, тэмцэл, амжилт, ололтоор дүүрэн он жилүүд байлаа. Хүнтөрөлхтөний амьдралын бүхталыгхамарсан шинэтгэл, эргэлт, хун амын өсөлтийн хүчтэй «дэлбэрэлт», шинжлэх ухаан, техникийн ололт, сансрын эриний амжилт, атомын эрчим хүчний ашиглалт, боловсрол, соёлын хөгжил, дэлхийн нэгдмэл аж ахуйн тогтолцооны үүсэл, бэхжилт, ардчилал, хүний эрхийнхарилцааны дэвшил зэрэгньдэлхийн I, II дайн, дайны бусад голомт, олон нийтийг хамарсан өлсгөлөн гуйланчлал, ядуурал, ажилгүйдэл, гэмт хэрэг, экологийн тэгш хэмийн алдагдалтай иягт хосолж ирсэн явдал улиран өнгөрсөн зууны гол дүр төрх байв.


Дэлхий дахины чанартай тулгамдсан асуудлуудын хоорондын шүтэн барилдлагаа, шинэчлэл дэвшил нь шинэтгэн өөрчлөх болон хувьсгалт хүч. узэлсанааны өрнөлтөд ихээхэн тус дөхөм болж, хүн төрөлхтөн цаашид оюун санаа, нийгэм-эдийн засгийн хувьд улам төгөлдөржиж, дэвшин дээшлэх үү?,эсвэл халуун цөм-экологийн сүйрэл мөхөлд хүрэх үү? хэмээх ацан замын алиныгньсонгох вэ? гздэгтухаалагбодитойхариуөгөх хариуцлагатай мөчид тулж ирээд байна. Иймд XX зууны түүхэн сургамж хүн төрөлхтнийг ухаарал бодлын харгуйд хөтлөх нь зайлшгүй.

XX зуун дэлхийн улс орон, ард түмэн бүрд үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тоггнолынхоо үр шимийг хүртэн эдлэх бололцоо олгосон юм. Энэ зууны эхэндАзи, Америк, Африк, Латин Америкийн орнуудын их зонхи нь харийн эзэмшил, колонийн дэглэмд оршиж байв. Тухайлбал, өнгөрсөн зууны 30-аад он гэхэд дэлхийн газар нутгийн 71 хувь, хүн амын 56 хувь нь колони болон хагас колонийн дэглэмд амьдарч байжээ. Тэд голлон газар тариалан, мал аж ахуй эрхлэн, елөн зэлмүүн, явар ядуу аж төрж, орчин үеийн эмнэлгийн наад захын тусламж хүртэж чадахгүй байв. Бичиг үсэгт тайлагдаагүйн улмаас боловсрол, шинжлэх ухаанаас хол хендий, хүний наад захын эрх эдэлж чадахгүй байсан аж. 1980-аад„он гэхэд 170 орчим орон колонийн системээс ангижирч, хүн төрөлхтний хөгжлийн жам ёсны гольдролоор хөгжих бололиоотой болов.

XX зууны түүхэнд тохиосон бас нэгэн тэсрэлт бол 1917 онд Орос оронд хувьсгал гарснаар хүн төрөлхтөн капиталист, социалист хэмээх эсрэг, тэсрэг хоёрсистемд хуваагдсан явдал юм. ХувьсгадтОросын цархэмжээ, нөлөөний хүрээөргөжиж, 1922онд ЗСБНХУ-ыгбайгуулав. Энэ их гүрэн 70 гаруй жил социализмын замаар замнажээ. Ер нь XX зууны Оросын түүхийн гол үйл явдал гэвэл II Николай хааны хязгаарлагдмал шинжтэй шинэтгэл, II сарын

болон Октябрийн хувьсгал, социализм байгуулах Ленин-Сталины туршилт, ' «хүйтэн дайн»-ы хэлбэр бүхий социализм, капитализмын өрсөлдөөн, оршии буй нийгмийн тогтолцооны ялзрал, чадавхиа шавхсан байдал, зууны ■ сүүлчээр хийсэн өөрчлөн байгуулалт, ардчилсан эргэлт болж байлаа.

Социализмын замаар Албани, Польш, Зүүн Герман, Чехословак, Унгар, Румын, Болгар, Югослав, Монгол, Хятад, Вьетнам, Хойд Солонгос, Куба улсууд замнасан юм. Ингэж дэлхийн социалист, капиталист хоёр систем тогтож, өөр өөрсдийгөө хамгаалан зөвтгөж, бие биеэ үгүйсгэн сөргөлдөж байлаа. Хоёр системийн дүр төрхийг нийгмийн амьдралын хүрээгээр тодорхойлбол:

Улс төрийн хувьд социализм нь коммуиист намын удирдах роль, тоталитар, авторитар дэглэмд тулгуурлаж байхад, капитализм олон намын тогтолцоо, ардчилсан дэглэмд дулдуйдаж байв.

Үзэл суртлын тухайд социализм нь нийгмийн цорын ганц үзэл суртал бол марксизм-ленинизм хэмээнтунхаглажбайхад капитализм олон ургальч үзэл бодлыг хүлээн зөвшөөрч байв.

Эдийн засгийн хувьд социализм нь нийгмийн емч, төвлөрсөн төлөвлө-гөөт эдийн засагт шүтэж байхад капитализм хувийн өмч, эдийн засгийь чөлеөт зах зээлийн өрсөлдөөнийг үнэмлэхүй байдлаар тавьж байлаа.

Нийгмийн бодлогын тухайд социализм хатуу ангич байр суурь барьж нийгмийн баялгийг тэгшитгэн хуваарилах, боловсрол, эмнэлгийь үйлчилгээг үнэ төлбөргүй явуулах зарчим баримталж байхад капитализ\<

-5-


нийгмийн бүлэг, давхрааг үл ялгаварлах чиг барьж, иргэн бүр ашш сонирхлоороо чөлөөт хөдөлмөр эрхлэн, хийснээрээ нийгмийн баялгаас хүртэж, боловсрол, эмнэлгийн үйлчилгээг үнэ төлбөртэй явуулж байв.

Эцсийн эцэст социалист систем хямралд автаж, нийгмийн байгууллы? хувьд социализм мухардалд оржээ.

XX зууны ертөнцийг донсолгосон улс төрийн аугаа их үйл явдлуудыь дараа өдгөө 4000 гаруй үндэстэн, ястныг хамарсан 220 гаруй улс дэлхш дахинд оршин тогтнож байна. Хөгжлийнхөө түвшнээр эдгээр улсуу; хөгжингүй, хөгжиж буй, буурай хөгжилтэй хэмээн хуваагддаг. Дэлхийн 22( орныг эдийн засгийн хөгжлийн түвшнээр авч үзвэл, хөгжингүй 48, хөгжи» буй 127, хөгжилтэй 45 орон байна.

XX зуун бол дэлхийн хүн амын өсөлтийн «дэлбэрэлт»-ийн үе байлаа Хэрэв 1900 онд дэлхийн хүн 1.617 тэрбум байсан бол хоёр зууны зааг дээр i тэрбум уруу ойртож, 4 тэрбум гаруйгаар буюу 3.3 дахин өссөн байна. 1951 лыг 1993 онтой харьцуулахад хөгжиж буй орнуудыи хүн ам 80 хувиарөсчээ Эдүгээ 1000 хүн тутамд ногдох цэвэр өсөлт дэлхий дахинд 16, хөгжиж 6yi орнуудад 24, хөгжингүй орнуудад 6 болж байна. Энэ бол дэлхийн coej иргэншлийн хөгжлийн зүй ёсны үр дүн юм. Хүн амын үсрэнгүй есөлт HI ниш мийн дэвшлийн хүчирхэг хүчин зүйл болж, хүн төрөлхтний ирээдүй; асар их баялаг хуримтлуулж өглөө.

Дэлхийн хүн амын тооны өсөлтийн зэрэгцээ тэдний байршил хөдөлгөөнд асар их өөрчлөлт гарлаа. Манай ертөнц түүхэн үүднээс үзвэ.

тив, бүс нутаг, улс орон, үндэстэн угсаатны байршил, байнгын олон талт хөдөлгөөнд оршиж байдаг. Хоёр зууны зааг дээр дэлхийн хүн амын байршлын хувьд XX зууны эхний үеэс эрс өөр дүр зураг гарч байна. Өнөө-гийнбайдлаар Ази тив хамгийн олон хүнийг өлгийдөө тээж, амь амьдралыг тэтгэжбайна. Энэтивддэлхийн хүн амын гуравны хоёр хувь, үлдсэн дөрвөн тивдгуравны нэг нь аж төрж байгаа билээ.

Тооны болон газар нутгийн харьцааны хувьд дэлхийн хүн амын нөөцийн байршилтыг орон орноор авч үзвэл хол зөрүүтэй байна. Тухайлбал, БНХАУ-д 1.4 тэрбум хүн аж терж байгаа нь Европ, Африк тивд оршиж буй нийт 100 улсын бүх хүн амаас яльгүй цөөн байна.

Улиран одожбуй зуунд шинжлэхухаан, техникийн дэвшил, хотжилтын улмаас хүн амын шилжилт хөдөлгөөн хөдөөнеөс хот уруу эрчимтэй явагджээ. Зууны эхэнд дэлхийн хүн амын 13 хувь хотод сууж байсан бол өдгөө 50 шахам хувь нь хот сууринд амьдрах боллоо.'

XX зууны нэг том ололт бол эрчимтэй цахилгаанжуулалт, дулааны сүлжээ, өндөр технологи, амьдралын илүү нарийн зохион байгуулалт, нэгд-сэн үйлчилгээ, оюуны шаардлага хангасан том хотууд бий болсон явдал юм.

XX зуунд хүн төрөлхтөн тооны хувьд өссөн төдийгүй, бие бялдар, оюуны тухайд улам чансаажсан бөлгөө. Өдгөе хүн амын дундаж наслалт өндөр хөгжилтэй орнуудад 75, хөгжиж буй орнуудад 65-70 байна. Зууны эхэн үетэй каршуулахад дундаж наслалт 10-20 насаар нэмэгджээ. Хүний чадавхийн адгжлөөр дэлхийн 185 орноос 57 улс өндөр, 70 улс дундаж, 58 улс нэлээд looryyp түвшинд байна.

Дээр дурдсан томоохон өөрчлөлтүүд, хүний өөрийн нь хөгжил

-6-


XX зуунд шбүхний санаанд үл багтах үй түмэн гайхамшгийгбүтээхурьдач нөхцлийг зүрдүүлжээ. Энэ зууны хүн оюун ухаан, чадавхиараа олон янзын онол, -юмлол боловсруулан, шинжлэх ухааны үлэмж олон нээлт, эрэл хайгуул (ийж, хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийн үндсийг баттай тавилаа. Гүүнчлэн дэлхийн улс орнуудын их зонхийн төрх төлөв өөрчлөгдөж, урьд игийн үлгэрийн мэт гоёмсог ганган хот, орд харш босгож, үйлдвэрийн асар "ом байгууламж, үнэлж баршгүй соёлын үнэт зүйлсийг бүтээлээ. XX зууны юнд алдарт физикч Макс Планк механик, түүнтэй холбоо бүхий арга зүйн /зэл санаа дэвшүүлж, Альберт Эйнштэйн харьцангуйн онолоо бүтээсэн нь )рчин үеийн шинжлэх ухаан, техникийн хувьсгалын эхлэл болж, хүн "өрөлхтний оюуньтг хөвчрүүлэн, шинжлэх ухааны бүх салбарт нээлт бүтээл аргах үндсийг бүрдүүлжээ. Тодотгож хэлбэл, шинжлэх ухаан, техникийн огтолцооны бүх бүрдэл, технологийн харилцааны бүхталыг хамарсан язгуур юрчлөлт бол XX зууны шинжлэх ухаан, техникийн хувьсгалын үр дүн юм. Ианай зууны техникийн дэвшлийн маргашгүй ололт гэвэл нисдэг тэрэг 1903), радио, цахилгаан мэдээ (1906), автомашин (1907), дуран авай (1908), шилгаан дэнлүү (1913), танк (1916), телевизор (1925), атомын хурдасгуур 1942), атомын бөмбөг (1945), транзистор (1948), цахим тооцуур (компьютер, 1948), дүрс бичлэг (1956), бичил тооцуур (микро компьютер 1960), цахим

Ц.Балхаажав. «XX век. Аналитический взгляд». УБ., 1999. тал 19.

дуран авай (1950-иад он), бичил процессор (1972), бичил диск (компя диск) (1988), төрөл бүрийн хурдасгагч, сансрын аппаратур, хагас дамжуула! техник, саран дээр суурилуулсан техник болон сансрын «Мир» цогцолб<| «Интернэт» систем зэргийг нэрлэж болно. Хун төрөлхтөн сансар огторг бусад одон гариг уруу төлөөлөгчөө илгээж, шинжлэн судалж, эрэл хайг хийж байна. !

Орчин уеийн шинжлэх ухаан, техникийн хувьсгалын үрээр үйлдвэ| лэлийн технологийн арга хувьсан өөрчлөгдсөөр байгаа билээ. Үйлдвэрл! лийн явц дахь механик технологи нь бодисын эгэл жирийн хэлбэри» төдийгүй, улмаар гүнд нь нэвтэрч, молекул, атомын бүтцийг шинэчлэ1

хувиргаж, тухайлсан шинжийг агуулсан өөр бодис болгон өөрчлөх арг; шахагдаж байна. Зарим нэг жишээ хэлбэл, пластмас нийлэг мявд үйлдвэрлэх химийн технологи, плазохимийн процесс, атомын эрчим хү үйлдвэрлэх арга, лазерын туяа, өндөр болон нам дулааны битүүтехнологий ашиглах, хөдөө аж ахуй, хөнгөн аж үйлдвэр, анагаах ухаанд хэрэглэж буй| биохими, биофизикийн аргууд зэргийг нэрлэж болно. Технологийн! өөрчлөлтөд зохицон, түухий эд, материал ч хувьсаж, халуун ба хуйтэнд! тэсвэртэй, мөн удаан элэгддэгхиймэл материалууд, төрөл бүрийн урвалжууд | хэрэглэх боллоо.

XX зууны Японы усрэнгуй ахиц, Америкийн тогтвортой хөгжил, бүхэлдээ «их долоо» болон бусад өндөр хөгжилтэй орнуудын дэвшил нь шинжлэх ухаан, цахилгаанжуулалт, техник, технологи хэмээх хөгжлийн дөрвөн гол хүчин зүйлийн өгөөж, тэдгээр орнуудын тегелдөржсөн хуний оюун ухаан, хүчин чармайлт, үйл ажиллагааны үр дүн болой.

XX зууны шинжлэх ухаан, техник, технологийн ололт нь шинэ зуунд хүн төрөлхтөн атом, эгэл бөөм, генийн нууцад улам гүн нэвтэрч, амьд эд

-7-


эсийн амьдралыг санааны зоргоор жолоодох, сансрын технологийг шинээр эзэмших, хиймэл оюун ухаан бий болгох талаар үсрэнгүй амжилтанд хурэх урьдач нөхцлийг бурдүулж өглөө.

XX зуунд шинжлэх ухаан, техник, технологи, мэдээлэл зүйн асар мх ололтод хурсний цаад шалтгаан нь боловсролын салбарын усрэнгүй хөгжилт юм. Зууны эхэнд манай гаригийн улс орнуудын дийлэнхи олонхи нь боловсролын хувьд харанхуй шинжтэй байсан бол эдүгээ хүн ам бараг бух нийтээрээ бичиг усэгтэй, шинжлэх ухаан, техникийн боловсролтой, мэргэжлийн мэдлэгтэй, хүүхэд, залуучуудыг сургах олон шатны байнгын сургуультай болжээ.

Үндэсний боловсролын тогголцоо нь үндэстнийг өөрийг нь уйлдвэр-лээд зогсохгуй, интернационалжиж, интеграцчилагдаж, дэлхий дахины боловсролын нэгдмэл, хөгжингүй тогтолцоо болон бүрэлдэж эхэлж буй нь улиран өнгөрсөн зууны бас нэгэн онцлог юм. XX зууны эхнээс уламжлагдсан багш төвтэй сургалт нь зууны төгсгөлийн мөчлөгт шавь төвтэй, чөлөөт суралцагч бүхий боловсролын тогтолцоонд шилжиж, сургалтын агуулга нь шинжлэх ухаан, техник, технологи, мэдээлэл зүйн орчин үеийн ололтболж байна.

XX зууны босго алхмагц дэлхийн нэгдмэл аж ахуйн систем бүрэлдэн тогтсон юм. Дэлхийн улс, бүс нутгуудад харилцан хамаарал бүхий өвөрмөц захзээлүүд бий болж, бие биедээ нөлөөлен, улмаар дэлхийн нэгдмэл зах зээлийг бүрэлдүүлсэн нь эл зууны бас нэг онцлог байлаа. Энэ зуунд үндэстнүүдийн аж ахуйн ойртолт ба зохицолдон нэгдэх замаар интеграц-чилал явагдаж, дэлхий нийтэд бүс нутгийн улс орнуудын ойртон нэгдэх үйл явц, хандлага баттай сууриа нэгэнт тавиад байна.

Олон-улсын хамтын ажиллагааг ерөнхий утгаар нь авч үзвэл сүүлийн Южил гэхэд л глобаль, бүс нутгийн гэсэн хоёр үндсэн чиг хандлага бүхий байна. Эхний үед бүс нутгийн хөгжлийн хандлагыг даяаршлын хөгжлийн хандлагатай сөргөлдөх мэт ойлголт хааяа байсан боловч, Европ, Хойд Америк, Өмнөд Ази дахь бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, түүнд бүрэлдэн бийболсон шинэ хэлбэрүүд ньдаяаршлын хөгжлийн хандлагатай харшилдах бус, харин ч бие биенийхээ эрхэм зорилтуудыг харилцан нөхөх боломжтойг амьдрал дээр нотлон харуулж өглеө.

Дэлхийн энэхүү даяаршлын үйл явц XXI зууны эхэн үед бүх улс орнуудын ашигсонирхлын харилцан нөлөөллийнтүүхэн шинэ глобал үеийг нээж өгч, улс орнуудын харилцан уялдааг улам нягтруулан, эдийн засгийн хөгжлийн тогтворжилтод ашиггай, эерэг байдлаар нөлөөлнө гэж эрдэмтэд үзэж байна.1

XX зуун нийгмийн амьдралын улс төрийн хүрээнд шинэ өнгө төрхийг бий болголоо. Тухайлж хэлбэл, ардчиллын амин сүнс болсон хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал энэ зуунд илүү тод томруун тавигдсан юм. Хүний эрхийг хамгаалах нь бүх улс түмэн, манай гаригийн эрдэнэт хүмүүний өдөр тутмын амьдралд хамааралтай томоохон асуудал гэдгийг дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрсөн нь улиран одсон зууны нэг том ололт бөлгөө. XX зуунд дэлхийн олон улс оронд Үндсэн хуульт Бүгд Найрамдах Засаг тогтсон нь хүний эрх, эрх чөлөөнд үлэмж ахиц дэвшлийг авчирсан болой.

Дэлхийн II дайны явцад хүн төрөлхтний түүхэнд урьд

-8-


өмнө гарч байгаагүй их аллага, үндэстнээр нь устгах бодлого, концлагерь, үй олноор хөнөөх зэр зэвсэг дэлхий ертөнцийг цочроож, хүмүүнлэгийн хууль, хүний эрх, эрх чөлөө, хүний эрхэмсэг оршихуйг хангахуйц олон улсын механизм тоггоохыг зүй ёсоор шаардсан юм. Эл шаардлага, эрэл хайгуулын үр дүнд 1945 онд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагыг үүсгэн байгуулсан билээ. Мөн онд батлагдсан тус байгууллагын дүрэм өөрөө, хүний эрхийг хамгаалах улс гүрнүүдийн хамтын ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тавьсан гэж хэлж болно. Эл дүрмийн үзэл санаа нь НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаар батлагдсан «Хүнийэрхийнтүгээмэл тунхаглал» (1948), «Иргэний ба улстөрийн эрхийн тухай», «Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай» пактууд (1966) хэмээх олон улсын эрхийн баримт бичгүүдэд гүнзгийрэн хөгжжээ. Дээр дурдсан гурван баримт бичгийг бүхэлд нь хамтатган хүний эрхийн олон улсын хууль ч гэж нэрлэдэг. Ийнхүү хүн төрөлхтний түүхийн олон үеийн турш нийтлэг

-9-

1 XXI зууны босгон дээрх Монгол улсын шинэчлэл, цаашдын хогжлийн хандлагууд. УБ., 2000. тал 65.

хүсэл мөрөөдөл болж байсан асуудлыг олон улсын эрх зүйгиэр баталгаа- | жуулж, олон улсын харилцаанд бүх нийтээр сахин биелүүлэх, хүний эрх, f эрх чөлеөний хүрээг дэлхий дахинд тогтоон, улс, үндэстэн, өрнө, дорно, бүс нутаг болон бусад ямар нэгэн ялгаваргүйгээр хамтран ажиллах эрх зүйн үндэс бүрдсэн байна. Ардчиллыг эрхэмлэдэг улс орон бүр өөр өөрсдийн тулгуур хууль болох Үндсэн хуульдаа олон улсын дээрх жишгийг удирдлага болгон, улс орныхоо онцлогийг харгалзаж, бие хүний эрх зүйн байдлыг тогтоож байна. Ардчилал бол XX зууны хүн төрөлхтний аугаа их ололт юм. Гэвч XX зуун үргэлжийн мөнхөд гэрэл гэгээтэй, ялгуусан хийморьлог байсангүй. Энэ зууны эхний хагаст хүн төрөлхтөн дэлхийн 1 ,11 дайны гай гамшгийгамсан зүдэж, бас зууны турш улс хоорондын болон бүс нутаг, орон нутгийн шинжтэй 250 гаруй дайн, тулалдааны хөлд нэрвэгдэж, өдгөө ч дэлхийн олон газартдайны голомт тасраагүй үргэлжилж байна.

Дэлхийн I, II дайн дайчлан тевлөрүүлсэн хүч, нураан устгасан үр дагавраараа хоорондоо эрс ялгаатай байлаа. Хэрэв дэлхийи I дайнд 74 сая хүнийг дайчилсан 38 улс оролцож байсан бол II дайнд 110 сая хүнийг дайчилсан 74 улс татагдан орсон байна. Фашистын Герман ЗХУ-д 5.5 сая цэрэг, дарга, 50 мянган зэвсэг, миномёт бүхий армийн бие бүрэлдэхүүн-тэйгээр довтолжээ. Зевхөн 1941 онд Москва уруу довтлохдоо нэгсая цэрэг, дарга, 2000 онгоц, 1700 танк гаргажээ.

Дэлхийн 2 удаагийн дайнд энгийн тоо, жирийн үгээр илэрхийлэх аргагүй үлэмж их гарз, хохирол учирсан байна. Хэрэв дэлхийн 1 дайнд 10 сая хүн амь насаа алдаж, 20 сая хүн шархадсан бол II дайнд 55 сая хүн алагдаж, 90 сая гаруй хүн шархдан, тахир дутуу болжээ. Дэлхийн I дайнд хүн төрөлхтөн нийлбэр дүнгээрээ 260-360 тэрбум долларын хохирол үзсэн бол, дэлхийн II дайнд энэ хэмжээ 3300-4000 тэрбум долларт хүрчээ. Хүн төрөлхтөн шинжлэх ухаан, техникийн дэвшлийг хортойгоор ашиглан, дайнаас дайнд улам илүү хор хөнөөлтэй зэвсгийг хэрэглэж ирсэн нь хонд ч


нууцбиш юм. 1945онд АНУ, Японы Хиросима, Нагасаки хотуудад дэлхийд анх удаа атомын бөмбөг туршиж, 273 мянган энгийн номхон оршин суугчдын амь насанд хүрч, олон мянган хүнийг эрэмдэг зэрэмдэг болгон, насан турш нь, тэр ч байтугай үр удмаар нь тарчлаан зовоож байна.

Гэтэл дайны энэ гамшгаас хүн төрөлхтөн ямар сургамж авав. Эгэл жирийн иргэд, энгийн номхон ардууд дайныг үзэн ядаж, энх амгалан аж төрөхийг туйлын хүсэл эрмэлзэл болгон, энхийн төлөө тэмцэл өрнүүлсэн билээ. Гэвч дэлхийн эсрэг, тэсрэг хоёр системийн хуваагдал, их гүрнүүдийн дэлхийд манлайлах эрмэлзэл, улс гүрнүүдийн хөгжлийн тэгш бус байдал, эрх баригчдын аархал, шунал зэрэг нь дайны голомтыг ахин дахин бий болгож, зэвсэглэлээр улайран хөецөлдөх өрсөлдөөнд хүргэж ирэв. XX зууны II хагастхүнтөрөлхтөнхүйтэндайн, халуун цөмийндайны уршгийгамссаар байлаа. Дэлхий дахинд гол нь их гүрнүүдэд, манай ертөнцийг хэд дахин устгах халуун цөмийн болон жирийн зэвсгийн нөөц хуримтлагджээ. Нэгэнт бий болсон энэ зэвсэг хамгийн найдвартай гарт байх ёстой, түүний гол баталгаа нь үй олноор устгах жирийн болон халуун цөмийн зэвсгийг

үйлдвэрлэх, хориглох, турших, хэрэглэх, хадгалах талаар бүх нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн, олон талын болон хоёр талын гэрээ, хэлэлцээрүүд гэдгийг дэвшилт хүн төрөлхтөн ухамсарлаж байгаагаар улиран одсон зууныг үдсэн бөлгөө.

ХХзуун нийгмийн аугаа ихдэвшлийгавчирсанболовч, бас шийдвэрлэг-дээгүй олон асуудал хуримтлагдаж, хүн төрөлхтөний сэтгэлийг зовоосоор байна. Энэ нь өлсгөлөн гуйланчлал, ажилгүйдэл, экстремист байдал, хүчирхийлэл, аллага хядлага, авилгал зэрэг юм. Өдгөе манай гаригт 2.2 тэрбум хүн өлсгөлөн гуйланчлалд, 120 сая гаруй хүн ажилгүйдэлд нэрвэгдээд байна. Гэмт хэргийн ертөнц улам төлжих болов. Мафи, авилгал зэрэг хамгийн аюултай гэмт хэргийн төрлүүд олныг хамарсан, зохион байгуулалттай шинжтэй болж байна. Хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэх явдал нэмэгдсээр ирэв. Өнгөрсөн зуун фашизм, сталинист улс төрийн хэлмэгдүүлэлт, үндэстнүүдийн хоорондын дайсагналцал, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах явдлын хор уршиг, гуниг зовлонг амсан зүдсэн боловч, түүхэн сургамж үл аван, хүчирхийлэл, аллага хядлагыг үргэлжлүүл-сээр шинз зуунтай золгож байна.

XX зууны бас нэгэн эмгэнэл бол байгаль орчиндоо бодлого муутай хандаж, экологийн тэнцвэрийг алдагдуулсан явдал юм. Байгаль орчныг хамгаалах явдал бол өдгөө тухайн улс орны төдийгүй, дэлхий дахины тулгамдсан асуудал болж байгааг хүн төрөлхтөн улам бүр ухамсарлах болов. 1992 онд Бразил улсын нийслэл Рио-де-Жанейро хотноо болсон «Хүрээлэн буй орчин, хөгжил» сэдэвт НҮБ-ын бага хурлаас баталсан Рио-гийн Тунхаглалд дэлхийн экосистемийн бүрэн бүтэн, эрүүл байдлыг сэргээх, хадгалах хамгаалахын тулд улс орнууд дэлхий нийтийн түншлэлийн үзэл санаагаар хамтын ажиллагаа явуулах, тэгэхдээ аливаа улс орны үндэсний бодлого, хууль, уламжлалт амьдралын дадлага, мэдлэг, тэдний өвөрмөц ахуй соёл, ашиг сонирхлыг хүлээн зөвшөөрч, зохих ёсоор дэмжих1 зарчим дээр суурилах ёстойг онцлон заасан байна. Ийнхүү XX зуунд улс үндэстэн бүр түүхээс сургамж

-10-


авч, хүн төрөлхтний нийтлэгжамыг ухааран шинэ зуунтай золгож байна. * * *

Монгол улс дэлхийн хуурай газрын 1 хувь, дэлхийн хүн амын 0,004 хувийг эзэлж буй хөгжиж байгаа орон хэдий ч XX зууны дэлхийн түүхийн эерэг, сөрөгбүхнийгхуваалцахньзүйёсныхэрэг юм. ХХзуун Монгол орныг аж ахуйн олон үеийн хоцрогдол, ядуу зүдүү байдлаас чөлөөт зах зээл, эдийн засгийн харьиангуй бие даасан байдалд, үндэсний боолчлол, харийн эзэгнэлээс төрийн тусгаар тогтнол, үндэсний хөгжил цэцэглэлтэнд, хүний наад захын эрхгүй, бүдүүлэг дорой байдлаас ардчилал, эрх чөлөө, орчин үеийн соёл иргэншилд, улс төрийн түгжигдмэл байдлаас олон улсын харилцааны амин чухал асуудлыг шийдвэрлэхэд идэвхитэй оролцох байдалд

-11-

1 Хүрээлэн буй орчин, хегжил. Рио-де-Жанейрогийн тунхаглал. 1992 МОН (95)6 G8I (A) 5G (99),тал2-8.

шилжүүлсэн бөлгөө. Эдгээр ололт нь монгол түмний сайтар билэг, шамдал зүтгэл, шаггүй үнэ цэнээр олдсон юм.

Өнгөрч буй зуунд Монгол улс эргэлтийн шинж бүхий гурван их тэсрэлт, !

өөрчлөлтөнд өртсөн юм. Эхнийх нь 1636 онд өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэнээс хойш 275 жил, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсноос хойш 220 жил, 1756 онд Ойрад Монгол харийн түрэмгийлэлд автсанаас хойш 155 жилийн дараа туурга тусгаар байдлаа дахин сэргээсэн 1911 оны үндэсний хувьсгал байлаа. Хэдийгээр эл хувьсгалын үйл явц хөрш их гүрнүүдийн \ дээрэнгүй бодлогын үүднээс тасалдсан боловч, 1921 оны хувьсгалын шууд \ угтал болсон юм. \

Монгол оронд анхны улс төрийн нам байгуулагдаж, 1921 оны хувьсгалыг | оройлон манлайлж, ялалтанд хүргэсэн бүлгээ. Энэ хувьсгал бол агуулга ■ шинж чанараараа үндэсний ардчилсан хувьсгал байлаа. Тухайлж хэлбэл, харийн түрэмгийлэгчдийг эх орноосоо хеөн зайлуулж, улс орны тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг сэргээснээрээ ундэсний, хуний наад захын эрхгүй бурангуй ёсыг халж, хүний эрх, эрх чөлөөний амтыг мэдрүүлж эхэлснээрээ ардчилсан хувьсгал байв.

Үндэсний ардчилсан чиг шугамыгбаримжаалсан Монгол улс нийгэм-эдийнзасгийн гүнзгийөөрчлөлтхийхзамдорж, орон нутгийн засаг захиргааг ардчилах үйл хэргийг амжилттай хэрэгжүүлсэн юм. 1924 онд Улсын 1 их хурал хуралдаж, тус улсын туүхнээ анх удаа Үндсэн хууль батлан, Ардын эрхт Бүгд Найрамдах улсыг тунхаглажээ.

Хувьсгалын эхний жилүүдэд улс орны хэтийн төлөвийн талаар үндэсний ардчилсан болон туйлширсан коммунист хучний хооронд улс төр, үзэл бодлын зөрөлдөөн үүссэн юм. Коминтерн эл зөрөлдөөнийг улам дэвэргэн, МАХН-ыгдотор ньбаруунтан,


зүүнтэн болгон сөргөлдүүлж, Монгол оронд зөвлөлтмаягийн социализм байгуулахтуршилтхийсэн билээ.-Үүний улмаас монголын нийгэм гүнзгий хямралд орж, иргэний дайны ирмэгт тулсан бослого, хөдөлгөөн дэгдэхэд хүрчээ.

1932 оны VI сарын сүүлчээр хуралдсан МАХН-ын Төв Хороо, Хянан Байцаах Төв Комиссын хавсарсан I I I Онц бүгд хурал, түүнин дараахан нь болсон Улсын Онц VIII бага хурал зуүний алдаа завхралыг засах шийдвэр гаргасан юм. Энэхүү шийдвэр ньтүүхэнд «Шинэ эргэлтийн бодлого» хэмээн алдаршжээ.

«Шинэ эргэлтийн бодлого»-ын жилүүдэд нам, төрийн ажлын зааг ялгаа тодорч, улс оронд таваар-мөнгөний харилцаа хөгжин, нийгэм-эдийн засгийн хямралаас гарч, олон урьгалч үзэл харьцангуй чөлөөтэй болжээ. Орчин үеийн аж үйлдвэрийн суурь тавигдаж, малын тоо толгой 1932 онд 16.2 сая байсан бол 1940 онд 26 сая болж есчээ. Үндэсний соёл боловсрол хөгжиж, 1935 онд нийт хүн амын 5.6 хувь нь бичипэй байсан бол 1940 онд 20.8 хувь болж нэмэгджээ. Гэвч үндэсний ардчилсан шинэчлэлт, жам ёсны шинжтэй өөрчлөлт нь туйлширсан коммунист чиг шугамынхны балгаар аажмаар тасалдсан билээ. Эл чиг шугамынхны үйл ажиллагааны хамгийн хортой уршигт илрэл нь гадны хүчний шууд оролцоотойгоор хүмүүсийг үй олноор

ньхилсээрхэлмэгдүүлсэн юм. Энэнь Монгол оронд тоталитардэглэмтогтох нөхцлийг бүрдүүлсэн байна. Монголын нийгэм улстерийн нийтээрхоморголон хэлмэгдүүлэлт, Халх голындайн зэрэгзовиурбэрхшээлийгамссаар 1940-өөдонтой золгосон юм. 1940 онд МАХН-ын X их хурал хуралдаж, намын мөрийн хөтөлбөрийг батлан, нийгэм журамд шилжих урьдач нехцлийг хангах зорилт дэвшүүлэн тавьжээ. Түүнчлэн VI сард Улсын VIII иххурал хуралдаж, БНМАУ-ын шинэ Үндсэн хуулийгбаталжээ. Эдгээр иххурлын шийдвэрийгхэрэгжүүлжэхлэх үед Зөвлөлт эх орны дайн эхэлсэн юм. Төр засгаас улс ардын аж ахуй, соёлыг дайны нөхцалд зохицуулан удирдаж, зөвлөлтийн ард түмэнд туслах хөдөлгөөнийг зохион байгуулжээ.

1945 оны II сард Ялтад хуралдсан ЗХУ, АНУ, Их Британий Засгийн газрын тэргүүн нарын бага хурлаар ЗХУ-ын саналын дагуу Гадаад Момголын статус-квог хэвээр байлгахаар тогтсон нь тус улсын тусгаар тогтнолыг олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрүүлэх гол шижим болсон юм. Дэлхийн II дайны төгсгөлөөр Японы милитаризмыгбут цохих тэмцэлд БНМАУ чадлын хирзэр оролцсон билээ.

Дэлхийн II дайны дараа тус улс энх тайван бүтээн байгуулалтад шилжин оржээ. 1954 онд хуралдсан МАХН-ын X I I их хурал «социализмыг дэлпзрэнгүй байгуулах» үзэл санаа дэвшүүлж, нам, төрийн улс тор, нийгэм эдийн засгийн бүхий л бодлого, үйл ажиллагаа эл зорилтод захирагдах болжээ. Нам, төрийн бүхий л үйл ажиллагаа социалист байгуулалтыг эрчимжүүлэхэд чиглэгдэв. Улс орны эдийн засгаас хувийн хэвшлийг бүрмөсөн шахаж, улс, хоршооллын сектор улам бүр бэхжих болов. Ардын хувийн аж ахуйтныг 1959 оны эцэс гэхэд хоршооллосон нь эерэг, сөрог олон үр дагаварыг өөртөө агуулж байсан юм. Атар газар эзэмшиж, газар тариалан хөдөө аж ахуйп бие даасан салбар болон хөгжжээ. Хөнгөи хүнсний болон уул уурхайн үйлдвэрүүдийг шинээр

-12-


-13-

байгуулах буюу шинэчлэн тоиоглосноор БНМАУ хөдөө аж ахуй-аж үйлдвэрийн орон болж, улмаар 1960-аад оноос аж үйлдвэр-хедөө аж ахуйн орон болох замд шилжжээ. Үйлдвэрийн байршилд еөрчлөлт гарч, Дарханы аж үйлдвэрийн районыг бий болгожээ* Хүн амын бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг үндсэнд нь арилгаж, боловсролын бүхэл бүтэн систем тогтжээ. Хүн ам эрүүлжин өсч, орчин үеийн эмнэлгийн үйлчилгээг хүртэн мэдрэх болсон байна.

Улс оронд сэргэж эхэлсэн ардчилсан уур амьсгал ЗХУКН-ын XX их хурал (1956), тус хурлын дараа болсон МАХН-ын Төв Хорооны IV бүгд хурлын үзэл санааны дагуу илт идэвхжжээ. Улс орны тухайн нөхцөл байдал, хэтийн толөвийн талаар сэхээтнүүд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж, тэр үеийн нам, төр, засгийн удирдагчдын ажлын дутагдал, арга барилыг шүүмжилж, нэг хүнийг тахин шүтсэний хор уршгийг үндсээр арилгахыг шаардах болжээ. Гэвч зарим удирдагчид түүнийг таалаагүйгээр барахгүй, тэднийг «сэхээтний теөрөгдөл», «үндсэрхэг үзэлтэн», «намын эсрэг бүлэг» хэмээн хялайн үзэж, хавчиндарахболсон юм. Ингэснээр 1960-аад оныдунд үе гэхэд Монгол оронд авторитар дэглэм тогтсон байна. Харин гадаад

байдлын хувьд БНМАУ-ыг социалист болон Ази, Африкийн тусгаар тогтносон нэлээд улсууд хүлээн зөвшөөрч, олон улсын харилцааны түгжигдмэл байдлаас гарч эхэлжээ. 1961 онд БНМАУ Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын гишүүн болж, хууль ёсны эрхээ эдэлсэн байна.

Энэ үе бол монголын ард түмний тухайд улс ардын аж ахуй, соёлыг хөгжүүлэх 1 , 1 1 таван жил, гурван жил, улмаар I I I таван жилийн төлөвлөгөөг биелүүлэхийн төлөө шаргуу хөдөлмөрлөсөн он жилүүд байлаа.

1960-аад оны дунд үе бол дэлхийн социализмын тухайд тун дэвэргэн үе байв. ЗХУ коммунизмын материал-техникийн бааз байгуулах, Европын социалисторнууд хөгжингүй социализм байгуулах, МАХН XV их хурлаараа (1966) тус улсад социализм байгуулж дуусгах зорилт дэвшүүлэн тавьжэз.

1965-1989 он хүртэл тус улсын нийгмийн амьдалын бүх хүрээнд нэлээд өөрчлөлт гарсан юм. Улс терийн амьдралын хүрээнд хүнд сурталт захираы тушаах тогтолцоо бүрэлдэж, авторитар дэглэм ноёрхсон байна. Энэхүү тогтолцооны нийгэм, танин мэдэхүйн үндэс нь төвлөрлийг үнэмлэхүй байдлаартавьж, ардчилсан аргадболгоомжлон хандажбайсанд оршино. Улс төрийн системийн цөм ньтөр бус, эрх баригч МАХН болж байв. Төр, намын ажлын зааг ялгаа алдагдаж, нэг намын хязгааргүй ноёрхол тоггжээ. Үүнийгээ тус улс Үндсэн хуулиараа (1960) баталгаажуулсан байна.

Монголын нийгмийп оюун санааны амьдрал хэт үзэл сурталжиж, марксизм-ленинизмийг цорын ганц үнэн зөв сургаал хэмээн тунхаглаж, олон ургальч үзлийг хаан боогдуулж байв.

БНМАУ хэдийгээр 100 шахам оронтой дипломат харилцаа тогтоосон боловч, гадаад харилцаа хэт үзэл сурталжсаны улмаас социалист системийн хүрээнд явцуурч, улам явуургүй болсоор байлаа.

Улс орны эдийн засаггулсын ба хоршооллын хэлбэртэй нийгмийн өмч ноёрхож, төвлөрсөн төлөвлөлт улам гүнзгийрч байв. Тус улсад социализм байгуулж дуусгах зорилтын эдийн засгийн


-14-

агуулга нь социализмын мате-риал-техникийн бааз байгуулах, тухайлбал БНМАУ-ыг аж үйлдвэр-хөдөө аж ахуйн орон болгох явдал байв. 1965 оноос хойш Эрдэнэт, Чойбалсан зэрэг аж үйлдвэрийн шинэ хотуудыг байгуулж, түлш эрчим хүч, уул уурхайн үйлдвэрүүдийг түрүүлүүлэн хөгжүүлэх бодлого баримталжээ. 1980-аад оны сүүлч гэхэд тус улсын үндэсний орлогын бүтцэд аж үйлдвэр 40 шахам хувьд хүрчээ. Ард иргэд үнэтөлбөргүйгээр сурах, эмчлүүлэх эрхээр хангагдаж байв. 80-аад оны сүүлч гэхэд улс ардын аж ахуй, соёлын салбарт ажиллагч таван хүн тутмын нэг нь-дээд, тусгай дунд боловсролтой болсон байв. Гэвч тус улс нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн гол гол үзүүлэлтээрээ дэлхийн хөгжингүй орнуудаас үлэмж доогуур байлаа. Үүний цаад шалтгаан нь тус улсыг эдийн засгийн бүрэн хараат байдалд оруулсан ЗХУ өөрөө хөгжингүй орнуудаас нэлээд хол хоцорч байсанд оршино. 1980-аад оны эцэс гэхэд Монгол оронд социализм өөрийн чадавхиа шавхаж, мухардмал байдалд орсон билээ.

1989 оны эцсээс Монгол оронд ардчилал, шинэчлэлийн төлөө хөдөлгөөн хүчтэй өрнөж, нийгмийн амьдралын бүх хүрээг өөрчлөх үйл явц эхэлсэн юм.

Энэ үед манай орны улс терийн нөхцөл байдал оөрчлөгдөж, байвал зохих хэм хэмжээ алдагдан, нийгмийн сэтгэлзүй маш тогпюргүй болсон байв. ЗХУ-д нэгэнт эхэлсэн өөрчлөн байгуулалтын нөлөогөөр тус оронд олон түмний улс төрийн идэвхи илт сэргэж, улс төрийн шинэ нам, бүлэглэл үүсэх урьдач иөхцөл бүрэлджээ.

1980 оны төгсголөөс Монголын ардчилсан холбоо, дараа мь Ардчилсан социалист хөдолгөөн, Шинэ дэвшилт холбоо зэрэг олон нийт-улс төрийн байгууллагууд бий болж, үйл ажиллагаа явуулах болов. Эдгээр хөдөлгөөн, байгууллагын нийгмийн бааз дээр суурилан, Монголын ардчилсан нам (1990.11.18), Монголын социал демократ нам (1990.I I I . 2), Монголын үндэсний дэвшлийн нам (1990.1 I I . 1 I) зэрэг хэд хэдэн нам байгуулагдсанаар Монголд анх удаа олон намын тогтолцоо бүрэлдэн тогтож эхэлсэн юм. Улмаар эрх баригч - МАХН тухайн үед үйлчилж байсан БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн оршил болон 82 дугаар зүйлээс татгалзсанаа зарлаж, улмаар «Улс төрийн намуудын тухай» хуульбатлагдан гарснаар олон намын тогтолцооны эрхзүйн үндсийг бүрдүүлжээ.

1990-1992 он бол манай орны хувьд Үндсэн хуулийн шилжилтийн түүхэн зурвас үе юм. 1990 онд олон намын тогтолцооны үндсэн дээр анх удаа ардчилсан сонгууль явуулж, улмаар анхны байнгын үйл ажиллагаатай парламент - Улсын Бага Хурлын гишүүний мандатын 60 хувийг МАХН, үлдсэн суудлыг МоАН, МСДН, МҮДН хувааж авсан байна. Шилжилтийн зурвас үед парламентын намууд зөвшилцөн, эвслийн Засгийн Газрыг байгуулжажиллажээ. Мөн Монгол улсынтөрийнтэргүүн - Ерөпхийлөгчийн институтыг бий болгон хэрэгжүүлсэн байна.

1990 оны I сард БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын XII удаагийн сонгуулийн II хуралдаанаар ардчилал, хүний эрхийн дэлхий нийтээрхүлээн зөвшөөрөгдсөн хэм, хэмжээг гүнзгий тусгасан ардчилсан Үндсэн хуулийг баталсан юм. Эл үндсэн хууль ссоор Монгол улс бол парламентын Бүгд Найрамдах улс мөн. Тэр цагаас хойш торийн эрх барих, хууль тогтоох дээд байгууллага — Улсын Их хурлыг 1992, 1996, 2000 омд тус тус чөлөөт ард-чилсан сонгуулийн


үндсэн дээр сонгон бүрдүүллээ. Төрийн тэргүүн — Ерөнхийлөгчөө бүх ард түмнээр сонгох болов. Манай нийгмийн амьдралын бүх хүрээг хамарсан эрх зүйн шинэчлэл хийж байна. Монгол улс нээлттэй гадаад бодлого явуулах боллоо.

Дурдан буй үеийн эдийн засгийн шинэчлэлийн гол агуулга ньтөвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих явдал байлаа. Энэ хугацаанд үнэ чөлоөлөх, өмч хувьчлах, банкны тогтолцоог шинэчлэн өөрчлөх, эдийн засгийн гадаад харилцааг либеральчлах зэрэг арга хэмжээ авсан бөлгөө. Монгол улсын төр засаг нийгмийн салбарт хүн төвтэй хөгжлийн дэлхий нийтийн үзэл баримтлалыг хөгжүүлэхийг зорихын хамт иргэн бүрт чөлөөтэй сэтгэж, үзэл бодлоо өргөн илэрхийлэх боломж олголоо. Нийгмийн даатгалын шинэ тогтолцоогбий болгож, түүний эрх зүйн үндсийг бүрдүүлэв. Гэвч ажилгүйдэл, ядуурал, тэнэмэл хүүхэд зэрэг хүн амын нийгмийн асуудал хурцаар тавигдсаар байна. Ийнхүү XX зууны сүүлчийн

мөчлөгт монголчууд хөгжлийн шинэ сонголт хийж, ирээдүйгээ өөдрогөөр харж, шинэ зуунтай золгож байна.

* * *

Монгол улсын түүхийн таван боть зохиолын V ботийг дор дурдсан зохиогчид туурвисан болно. Үүнд: Оршил, судалгааны тоймыг доктор, профессор Ж.Болдбаатар; I бүлгийг доктор, профессор Л.Жамсран; II бүлгийн § 1-ийг доктор (Ph) C. Идшинноров; §2-ыг С.Идшинноров, академич Ш.Бира; I I I бүлгийг академич Б.Ширэндэв, доктор (Ph), дэд профессор Н.Хишигт; ^бүлгийн §1, 2-ыгдоктор (Ph) О.Батсайхан; §3, 4-ийг доктор (Ph), профессор З .Лонжид; §5-ыг доктор , профессор М.Санждорж, туүхч С.Туяа; §6-г М.Санждорж; Убүлгийн §1-ийг академич Б.Лхамсүрэн; §2-ыг доктор, профессор Ж.Болдбаатар; §3-ыг доктор (Ph), дэд профессор Ж.Болд; VI бүлгийн §1-ийг Ж. Болдбаатар; §2-ыг Ж.Болдбаатар, Ж.Болд; §3-ыг доктор (Ph), профессор З.Баасанжав; §4-ийг Ж.Болдбаатар; VII бүлгийг доктор (Ph), дэд профессор Ч.Дашдаваа, Г.Цэрэндорж; VIII бүлгийн §1-ийгдоктор Г.Чулуунбаатар, доктор (Ph), профессор С.Отгонжаргал; §2-ыг Г.Чулуунбаатар нар бичиж, он иагийн хэлхээс, сурвалж судалгааны ном зохиолын жагсаалтыг эрдэм шинжил-гээний ажилтан, магистр С.Чулуун, Б.Баттөмөр нар бэлтгэв. Газрын зургийг доктор (Ph.) О.Пүрэв үйлдэж, Фотомон агентлаг гэрэл зургуудыг бэлтгэж, Ж.Амгалан хэвлэлийн эхийг бэлтгэв.

Монгол улсын түүхийн V ботийг хамтран эрхлэх үүрэг хүлээж, сайхь зохиолын узэл баримтлалыг боловсруулах, хянан тохиолдуулах хэрэгт оролцож байгаад дуусгаж завдалгүй хан хорвоогоос хальсан академич Б.Ширэндэв, доктор, профессор М.Санждорж нарынхаа үнэт сургаал, гэрээслэлийг биелүүлэх гэж чадан ядан оролдсоноо уншигч Танаа өчиж байна. Ачитбагш нарынхаа санаж, бодож, эрмэлзэж, тэмүүлж байсанд бүрэн дүүрэн хүрсэн гэж хэлэхгүй боловч, тэднийхээ эрдмийн гэгээ, номын нөөлөгт өдий зэрэгтэй яваа зохиогчид, редактор бид өөрсддөө заяасан ухааны цар, хэмжээгээр харамгүй хүчин зүтгэснээ хэльюу.

XX зууны Монголын түүхийн сурвалж бичиг,

-15-


-16-

судалгааны зохиолын тойм

XX зууны Монголын түүх нь ээдрээ нугачаа, эрэл хайгуул, олз гарзаар дүүрэн юм. Бидний монголчууд эп түүхээсээ сургамж а»ч, хүн төрөлхтний нийтлэг жамыг танин ухаарсаар улиран одсон зууны элэдийг дааж гарч байна. Хоёр зуун халагдан солигдохын зааг үеэс эргэн харвал XX зуун бол цагхугацааны хувьд бидний ойрхи үеийн түүх бөлгеө. Монголын түүхчид сая улиран одсон зууныхаа түүхийг судлах талаар үлэмж ихийг хийжээ. Энэ үеийн түүх нь архивын сурвалж, баримт сэлтээр ихээхэн баялаг юм. Тухайлж хэлбэл, Монгол улсын Үндэсний Төв Архив, Монгол улсын зэвсэгт хүчний тов архив, Монгол Ардын Хувьсгалт Намын архив, Засгийн газрын архив, Гадаад харилцааны архив, Тагнуулын ерөнхий газрыи архив, аймаг, ором нутгийн архивуудад хадгалагдаж буй эх сурвалж, баримт сэлт нь Монгол улсын ойрхи түүхийн гол сурвалж болж егч байна. XX зууны 20-иод оны эх хүртэл Монгол улс төвлөрсөн архивгүй байсан учир төрийн дээд тев болон орон нутгийн захиргааны байгууллагууд өөрсдийнхөө баримт бичгийг тус тусдаа хадгалж байв. Харин 1921 оны хувьсгал ялснаар ардын засгийн газар архивын хзргийг шинээр байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэнд эрхлүүлж, улмаар Улсын архивын төв газрыг байгуулан, түүний мэдэлд улсын олон төрлийн архивын хэргийг эрхлүүлэх болжээ. Архивын байгууллагууд улам дэлгэрэн хөгжиж,.дээр дурдсан олон архивууд болж салбарлажээ.

Эдгээр архивуудад хадгалагдаж байгаа болон удаа дараа хэвлэн нийтлүүлсэн ном, товхимол, эмхтгэлүүдэд буй 1911 оны Үндэсний хувьсгал, түүний үр дүндтогтсон Монгол улсын Засгийн газрын баримтбичгүүд, Богд хааны айлдвар зарлиг, Монгол улсын Үндсэн хуулиуд, улсын Их. Бага хурлын баримт бичгүүд, төрел бүрийн хууль, хуульчилсан актууд, Ардыи Их Хурлын чуулганы болон Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн шийдвэр, тогтоол, хууль зарлигууд, МАХН-ын дөрвен удаагийн мөрийн хөтөлбөр, МАХН-ын их, Намын Төв Хорооны бүгд хурлын идийдвэр, Улс Терийн Товчооны тогтоолууд, улс ардын аж ахуй соёлыг хөгжүүлэх, удаа дараагийн төлөвлогөөний удирдамжууд, Коминтерн, ЗХУ-тай харилцсан баримт бичгүүд, 1990-зэд онд улстөрийн шинэ намуудаас гаргасан баримт бичгүүд зэрэг нь XX зууны Монгол улсын албан ёсны түүх бичих үндсэн сурвалж мь болж өгч байна.

Хэвлэгдэн нийтлэгдсэн эх сурвалж, баримт бичгүүдийн


томоохон эмхтгэлүүдээс тоймлон дурдвал: «Монголын ардтүмний 1911 оны үндэсний эрх чөлөө, тусгаартопнолын толеө тэмцэл» баримтбичгийн эмхтгэл (1900-191 1 он), УБ., 1982 он (Хэвлэлд бэлтгэсэн А.Очир, Г.Пүрвээ); «Монголын автономитын үеийн сургууль» ( 1 9 1 1 - 1 9 2 0 ) , УБ . , 1966 (Эмхтгэсэн' С.Жигмидсүрэн, Б.Балжиргармаа); «БНМАУ-ын Их, Бага хурлын тогтоол, Үндсэн хууль, тунхагууд» УБ., 1956 (Эмхтгэсэн Ц.Насанбалжир); «БНМАУ хөрөнгөтний биш хөгжлийн төлөотэмцэлд» Баримт бичгүүд (1925-1940) УБ., 1956. (Эмхтгэсэн Ц.Насанбалжир), «БНМАУ-ын Үндсэн хууль, түүнд холбогдох зарим актын эмхтгэл» (1921-1940) 1 дэвтэр, УБ., 1972, «Монголд ардын бүгд наирамдах заса\~ тогтоон я«\'улсан нь» Баримт Сзичгүүдийн эмхтгзл. (1921-1926) УБ.,1970. (Эмхтгэсэн Б. Балжнргармаа), МАХН-ынТөв Хорооны дэргэдэх Намын түүхийн институтээе эрхлэи хэвлүүлсэн «МАХН-ын түүхэнд холбогдох баримт бичгүүд» 1, I I , I I I дэвтэр, (УБ., 1966, 1967, 1970), «МАХН-ын их, бага ба ТХ-ны бүгд хурлын тогтоолууд» I-1I1 дэвтэр. (УБ., 1956,1963), МАХН-ын дэлгэрэнгүй тайлан ( V I I I их хурлаас бусад), «1921 оны ардын хувьсгалын түүхэнд холбогдохбаримтбичгүүд» (1917-1921) УБ., 1957. (Эмхтгэсэн Ө.Чимэд), «МАХН ардын хувьсгалын ялалтын төлөө тэмцэлд» Баримтбичгүүд. УБ., 1971 (Эмхтгэсэн Д.Даш), «БНМАУ-ын гадаад харилцааны баримт бичгүүдийн эмхтгэл»-ийг олон ботиор хэвлэсэн зэргийг юуны түрүүнд нэрлэж болох юм. Монгол улсын ойрхи түүхийгсудлахад тоо бүртгэлийн материал ихээхэн ач холбогдолтой сурвалж юм. Тухайлж хэлбэл, удаа дараа хэвлэпрн гарч буй статистик тоо бүртгэлийн эмхтгэлүүд нэн чухал хэрэглүүи болж байна. ХХзууны эхний мөчлөггхэвлэгдсэн «Шинэтоль», «Нийслэл Хүрээний сонин бичиг», 1920 оиы XI сард анхмы нь дугаар хзвлэгдсзн «Монголын үнэн»-ээс эх авсан «Үнэн» сонин тэргүүтэи тогтмол хэвлэл - олон арван сонин. сэтгүүлүүд эрим цагийн оы дарааллыи бичиг болсны хувьд өнгөрсөн зууны 90 он хүртэлх үеийн Монголын ойрхи үеийн түүх судлалд нэгэн зүйлийн чухал сурвалж болж огч байна.

Монголын ойрхи үеийн түүх судлалд үнэт тус нэмэр болох зүйл бол түүхэн үйл явдалд оролцож явсап амьд гэрчийн дуртгал, дурсамжууд юм. Ардын нам анх хэрхэн үүссэн, ардын журамт цэргийгбайгуулж, улс орныхоо тусгаар тогтиолыг байлдан авсан тухай тэр үеийн үйл явдалд идэвхтэй оролцож явсан хэсэг хүмүүсийн дуртгалыг 1928 онд хэвлүүлжээ1.

Партизан нарын дуртгалыг хэд хэдэн боть болгон хэвлүүлсэн байна2. Эдгээр нь XX зууны эхэн үеийн Монголын түүхийн чухал хэрэглүүн болж байна. Түүнчлэн, МАХН, ардын төрийг үндэслэн байгуулагчдын нэг Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалыг хэд хэдэн удаа хэвлэн гаргасан байна-'. Мөн Монголын төр, цэргийм томоохон зүтгэлтнүүд дуртгал ном, товхимол хэвлүүлэх болсон ньтүүхэн үйл явдлын учир холбогдлыгтодруулахад ихээхэн

тус дохөм үзүүлж байна. Тухайлбал, Ц.Дамбадорж. Ж.Самбуу,

-17-


Ж.Лхагва-еүрэн, Б.Ширэндэв, С.Лувсан, П.Очирбат зэрл' хүмүүс дуртгал номоо хэвлүүлжээ1. Мен хувьсгалттэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, дайчид, МАХН-ын ахмад ажилтан нарын дуртгалуудыг удаа дараа эмхэтгэн гаргаж ирэв2. Энд бас Зөвлелтийн цэргийн нэрт зүтгэлтнүүдийн бүтээлд Монголын тухай дурсан бичсэнийгдурдахгүй өнгөрөх аргагүй юм3. Мон улс ардын аж ахуйн удирдах салбарын ажилтан зарим хүний дуртгал хэвлэгдсэн нь Монголын улсын аж ахуй, эдийн засгийн түүхийг судлахад зохих нөхвөр болж огч байна. Дуртгал, дурсамжаас гадна нийгэм, төрийм зүтгэлтнүүдийн хэлсэн үг, бичсэн өгүүллүүд нь тухайн цаг үеийн улс төр-нийгэм эдийн засгийн зорилтыпайлбарлахын зэрэгцээтүүхэн үйл явдлын талаартэмдэглэн, зарим асуудлаар үнэлгээ, дүгнэлт, гаргалгаа хийсэн байдгаараа судалгааны нэн чухал материал болдог. Жанжин Д.Сүхбаатарын хэлсэн үг, бичсэн огүүлэл, захидал бичигзэрэгбүтээл ньхэмжээгээрээбагаболовч 1921 оны хувьсгалын түүх судлалд удирдамж болохоор материалууд юм4. Мөн Х.Чойбалсамгийн илтгэл, хэлсэн үг, бичсэн өгүүллүүд нь 1921- 1950-иад оны зх хүртэлхтүүхийн судлалд чухал хэрэглэгдэхүүн бөлгоө5. Түүнчлэн Монголын нам, торийн дээд удирдлагад байсны хувьд Ю.Цздэнбал, Ж.Самбуу, Ж.Батмөнх, П.Очирбат, Н.Багабанди ыар өөрсдийнхөө илтгзл, хэлсэн үг, огүүллүүдийп эмхтгэлийг хэвлүүлсэн нь тухайн цаг үеийн түүхийн асуудлыг тодотгоход зохих ач холбогдолтой юм6. Дээр дурдсан эх сурвалжууд нь XX зууны Монголын түүхийг бичих сан хөмрөгийг бүрдүүлж байна. Аливаа улс үндэстний нэгэн адил монголчууд XX зуун гарангуут ойрхи түүхээ бүтэзж, түүхээ бичиж, тэрлэж ирсэн билээ. Харин 1911 оны үндэсний хувьсгалд бэлтгэх үеэс эхлэн тусгаар тогтнолын төлөө үзэл санаа Монголын түүх бичлэгийн үндсэн агуулга болж, түүхийн суллалд шинэ үеийг нээсэн юм.

-18-

1 Ц.Дамбадорж. Толбо нуур. УБ., 1928. Ж.Самбуу. Амьдралын замналаас (Дуртгал 1 ,11 дэитэр.

УБ., 1965, 1970); Ж.Лхагвасүрэн. Сэтгэлд шингэсэнои жилүүд. УБ., 1984.Тулалдааиыонжилүүд. УБ-, 1995 он зэрэг; Б.Ширэндэн. Далайн даналгаанаар. УБ., 1993; С.Лувсан. Гуулсан зам. УБ.. 1988; П.Очирбат. Тэнгэрийн иаг. УБ., 1996. : Монгол, Зовлолтийн

армийн ахмаддайчдын дуртгал. УБ., 1969; Комиссаруудын дуртгал УБ., 1971; Халх голын байлдаандоролцогч ахмад дайчдын дуртгал. УБ., 1970, 1981; 1945 оны дайнд оролиогчдындуртгал.УБ., 1975 (Эмхтгэсэн И.Пүрэвсүрэн); Дайчин алдар. Хувьсгшптэмцлипн ахмаддайчдын дуртгал. УБ., 1985; Ж.Дамдин. Үймээшп! жил. УБ., 1973; Г.Эрэндоо. 1 уулсан зам.УБ., 1971; Б.Дорж. Эхорнытолоо цохплохзүрх. УБ., 1981; Л.Дандар. Гал долөн дунд. УБ.. 1989. МАХН-ын ахмад ажилтан, гишүүдипн дуртгал. I IV дэвтэр. УБ., 1978, 1981, 1988. 1990 г.м. 1 Г.К.Жуков. Дуртгал, бодол. 1-11 боть. УБ., 1977; И.А.Плиев.

Говь Хянганд тулалдсап ыь. УБ., 1966; Квантуны армн соносон нь. УБ., 1970; И.И.Федюнинский. На востокс. М., 1985, Н.Соркин. Анхны эхлэл. УБ., 1972. г.м. 4 Д.Сүхбаатар. Баримт бичгүүд. УБ., 1943; Захидал бичгүүд УБ., 1952; Түүхийн баримтуудын цоморлиг. УБ., 1954; Д.Сүхбаатарын ү|\л амьдралтай холбогдох баримт материалын эмхэтгэл. УБ., 1964; Д.Сүхбаатар. Баримтбичгүүд. УБ., 1983. 5 ХЧойбачсан Илтгэл ба огүүллүүд. 1-1V боть. УБ.. 1951, 1953. 6 Ю.Цэдэнбал. Илтгэл, огүүлэл, хэлсэн үг. I-VI боть. УБ„ 1966, 1967,


1968, 1971, 1976, 1984; Ж.Самбуу. Илтгэл огүүлэл, хэлсэн үг. УБ., 1978. Ж.Батмонх. Илтгэл, өгүүлэл, хэлсэн үг. УБ., 1986; П.Очирбат. Алдаж болохгүп агшин (хэлсэн үг, илгээлт, илтгэл, ярилцлага, лекц) УБ., 1997; Н.Багабанди. Еронхийлогч: шинэ зууны емнох бодомж, санамж (хэлсэн үгийн түүвэр. 1997oHbiVlcapaac 1998 оны II cap). УБ., 1998; Ерөнхийлогч: шинэзууныемнохбодлого, зорилт. УБ., 1998 (хэлсэн үгийн түүвэр); Ерөнхийлөгчийн бодлого, сэтгэл. УБ., 2000.

1915-1919 онд «Монгол улсын шастир» хэмээх 11 дэвтэр зохиолыг хэсэг түүхчдээр бичүүлсэн нь Монгол улсын албан ёсны түүх бичих оролдлого тедийгүй, ирж буй зууныхаа түүхийгтэрлэх эхлэл байсан гэж үзэж болно. | 1 9 2 1 оны хувьсгалын дараахан байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэнгийн нэг гол эрхлэх ажил нь түүх судлал байсан юм. 1924 онд тус I хүрээлэнгийн дэргэд түүхийн кабинетийг шинээр байгуулжээ. Эх түүхээ | сонирхох, судлах эрмэлзэл өсч байв. Үүний нэг тод илрэл бол 1 9 1 1 оны үндэсний хувьсгалын хэрэг явдлыг нэлээд тодорхой өгүүлээд, 1921 оны : үндэсний ардчилсан хувьсгалын ялалт, ач холбогдлыгтэмдэглэсэн «Монгол улсын автономи хэмээх өөртөө эзэрхэн засах эрхт засгийн үеийн үнэнхүү явдал, чухам байдал, чухал учрыг тэмдэглэсэн товч өгүүлэл хэмээх түүх бичиг» гэдэг бэсрэгхэн зохиол юм'.

1926 онд Дотоод Яамнаас Монгол улсыи албан ёсны хураангуй түүх зохиох ажлыг эрхлэн хийж, эл зохиолдоо Монголын ойрхи түүхийн эхний үйл явдлуудыг товч тоймлон дурдсан байна2. Үүний зэрэгцээ Ц.Дамба-доржийн «МАХН-ын байдал» хэмээх зохиол гарсан нь эрх баригч намын түүхийг бичсэн анхны оролдлого байлаа. Men 1926 онд ардын хувьсгалын 5 жилийн ойд зориулан жижигтовхимлууд гаргахдаа Монголын ойрхи үеийн түүхийн асуудлуудыг хөнджээ3.

XX зууны эхний мөчлөгийн түүхийг тухайн үедээ хамгийн чансаатай туурвисан түүхч бол Магсаржав хурц юм. Түүний 1925-1927 онд туурвисан «Монгол улсын шинэ түүх» бол XX зууны Монгол улсын түүхийг нилээд бодитой боловсруулах анхны эхлэлийг тавьсан төдийгүй, эдүгээ архивын сан хөмрөгөос олдохуйяа бэрх болсон баримт бичгүүдийг уг эхээр нь хавсаргасныхаа хувьд сурвалжийн ач холбогдолтой бүтээл юм4.

1930-аад оноос Монголын ойрхи үеийи түүхийн тухайд судалгааны шинж илүү тодрохыи зэрэгцлэ марксист-ленинист арга зүйн зарчимд тулгуурлан, түүхийг формаиийн онол, ангичирхах байр сууринаас бичих хаидлага давамгайлж эхэлжээ. Тухайлбал, үндэсний ардчилсан чиг шугам баримтлагчдыг «баруунтан» хэмээн баалах, Монголд яаравчлан социализм байгуулах Коминтерний туршилт, зүүк^й^лма/ГяБууллагыг зөвтгөх чиглэл бүхий ном, өгүүллүүд гарчээ5. Энэ үед ардын хувьсгалт цэргийн түүхийг судлах талаар зарим ахиц гарсан байиа.

-19-

Уг чох1 юлыг Ш.Нацагдорж I960 онд хэнлүүлэхдээ үзэл суртлын хяналтаас болж бага саги хассан Gaiina. Харии О.Батсайхан 1992 онд дахнн хэвлүүлэхдээ бүтэн эхтэр нь буулгасан. Одоогоор зохиогч нь бүрэн тогтоогдоогүй. Монгол Ард Улсын засагторпйн байдал хэрхэн уламжилсан


явдлыгтайлбарласан бичиг. УВ., 1926. Улаан оторч. МАХН-ын байдал. УБ., 1926; Уулын евгон. Монгол гязар бошгыг халах явдлын тулгуур босгосны товч түүх. УБ., 1926; Ойдов, Цэцэнбилэгт. МХЗЭ-ийн түүхэнд холбогдох зүйлүүд. УБ., 1926 г.м. Ы.Магсаржав. Монгол улсын шинэ түүх. УБ., 1994. Эл зохиол rap бичмэлээрээ 3 хувь, нэг нь Оросын Холбооны Улсад, хоёр нь Монголд хадгалагдаж байсныг О.Батсайхан, З.Лонжид нар кприлл бичнгт буулган 1994 онд хэвлүүлжээ. Намын IX жнлнпн ой, 10 жилпйн угтлага. УБ . , 1930; Ө.Бадрах. Намаас барууны бөорөнхийчүүдтэй тэмцсэн амжилттай их тэмцлийн туршлага. I, II дэвтэр. УБ., 1932; Чу. Болдбаатар, На.Сүхбаатар нар уг зохиолыг кириллд буулган 2001 онд хэвлүүлсэн.

1930-аад оны эхээр Монголын эртнээс аваад ардын хувьсгалын үеийн түүхийг бичих тусгай комисс байгуулж, Монголын түүхийн 4 боть зохиол гарсны хоёр дэвтэр нь 1934 онд X. Чойбалсан, Д.Лосол, Г.Дэмид нарын бичсэн «Монгол ардын үндэсний хувьсгалын анх үүсэж байгуулагдсан товч түүх» хэмээх бүтээл юм. Эл зохиол ньугтүүхийг гар бие оролцон бүтээлцсэн хүмүүс өөрсдөө хувьсгалын түүхт явдлыг нэгтгэн нэгэн бүхэллэг болгох, зарим нэг дүгнэлт, үнэлгээ өгснийхөө хувьд судалгааны шинжтэй, түүнчлэн архив, хэвлэл мздээллээс олдохоо больсон олон чухал эх баримт бичгүүдийг ашигласнаараа сурвалжийн шинжтэй дурсамж түүхийн бүтээл болсон юм1. Түүнчлэн Монголынтүүхийндээрхцуврал бүтээлийн нэгнь Монгол улсын (1911-1919) Дотоод Яаманд алба хаших< явсан Л .Дэндэвийн 1934 онд бичсэн «Монголын товч түүх» бөлгөө. Тэрбээр энэ бүтээлдээ 1911 оны үндэсний хувьсгалын дүнд тогтсон Монгол улсын түүхийг хураангуйлан бичжээ. Зохиогч уг үйл явдалд биечлэн оролцож явсан амьд гэрч, хянуур нягт хүн байсан тул эл түүхийг зохиохдоо үндсэн хэрэглэгдэхүүнээ бузгай онож, XX зууны эхний үеийн монголын түүхийн гол үйл явдлуудыг тодорхойлон гаргасан чамбай бүтээл туурвисан байна2. Мөн энэ үед үндэсний ардчилсан хувьсгалын өрнөл, шинэ эргэлтийн бодлогын явц, үр дүн, ардын хувьсгалт цэргийн хөгжил, хууль цаазны түүхийн талаар зарим нэг товхимол. өгүүлэл гарсан байна3.

1940 он гэхэд түүхийн шинжлэх ухааныг их, дээд сургуулийн хетөлберөөр бүрэн судалсан түүхчид торөөгүй байсан боловч, Шиижлэх ухааны хүрээлэнгийн түүхийн тасгийн ажилтнууд нэлээд К4эргэших төлөвийг олж, нам, төрийн зүтгэлтэн, түүх судлаачдын ойрх үеийн түүхийн талаар нэлээд бүтээл туурвин, Монголын түүх судлал өргөжин гүнзгийрчээ.

БНМАУ-ын хувьд 30-аад оны сүүлч, 40-өед оны эхним хагаст дайны хүнд үе, бэрхшээл тохиолдсон тул түүх судлалын гол чиглэл нь ард олон, ялангуяа өсвөр залуу үеийг эх оронч, интернационалч үзлээр хүмүүжүүлэхэд чиглэсэн зохиол бүтээл туурвихад чиглэгджээ. Тодорхой хэлбэл, төр, цэргийн зүтгэлтний намтар судлалд оыцгой анхаарсан байна4. Түүнээс гадна дайны жилүүдэд Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, ардын хувьсгалт цэргийн түүхийн асуудлаар бэсрэг зохиолууд гарчээ5. Мөн

-20-

1 Х.Чойбалсан, Д.Лосол, Г.Дэмид. Монгол ардын үндэсшн! хувьсгаяын анх үүсэжбайгуулагдсан товчтүүх. УБ., 1934. Хоёрдахьхэвлэлийг намыитүүхийн институтээс эрхлэн 1979 онд гаргасан. Мон энэхүү


-21-

зохиолд 1939 онд зарим засвар хийж, Х.Чойбалсангийн нэрээр хэвлүүлсэн нь гадаадад Орос, Герман, Хятад хэлээр хэвлэгджээ. : Л.Дэндэв. Монголын товч түүх. УБ., 1934. :' «Манай улс» (БНМАУ-ын 12 жнлийн ойн баярынтөв комиссоос хэвлэн нийтлэв). 1,11 дэвтэр. УБ., 1933; Х.Чойбалсан. Ардын үндэсний хувьсгалт цэргийн аугаа хогжлийн тонч зам. УБ., 1935; Монголын эрт, эдүгээгийн хуульцаазынтүүхийи сэдэв, дэвтэр (ШүүхЯвдлын 10 жилийн ойд зориулж баярын комиссоос хэвлэн гаргав). УБ., 1935. 4 Ш.Нацагдорж. Сүхбаатарын намтар. УБ., 1943; Х.Чойбалсан. Ардын Хатанбаатар Магсаржав. УБ. 1942; Ц.Цэдэнжав. Партизан Хасбаатар. УБ.. 1942; Г.Навааннамжил. Чойбалсангийн бага нас. УБ.. 1942; Дайсны ар талд нэвтэрсэн нь. УБ., 1944; Жанжин Чойбалсан баруун замын байлдаанд. УБ., 1945; ЗоригтбаатарТогтох. УБ., 1946. 5 Л.Дүгэрсүрэн. Монголын ард түмнип тусгаар гоггнолын телөө тэмиэл. 1943. 2 дахь удаагаа 1945 онд хэвлэгдсэн; Л.Тойв. Хувьсгалт цэргийн 25 жил. УБ., 1946; Дотоод Явдлын Яамны хязгаарын иэргийн хогм<илт, тэмцлийн түүхт явдлууд. УБ., 1946.

ардын хувьсгалын их тэгш, тэгш ойнуудаар БНМАУ-ын түүхэн хөгжлийг харуулсан тусгай эмхтгэлүүд гаргаж байсан нь XX зууны Монголын түүх судлалд зохих хувь нэмэр оруулж байв.

1947 онд МУИС-д түүхийн салбарыг нээснээр дотооддоо дээд боловсролтой мэргэжсэн түүхч бэлтгэж эхэлсний зэрэгцээ ЗХУ-д түүхийн мэргэжлээр оюутан, аспирант суралцуулах болсон байна. Улмаар түүхчид эрдмийн зэрэг хамгаалж эхлэн, үндэсний түүхчдийн шинэ үе өсөн бойжжээ.

1954 онд Монгол, Зөвлөлтийн эрдэмтэд хамтран «БНМАУ-ын түүх» | нэгэн боть зохиол нийтлүүлсэн нь тухайн үеийн түүх судлалын том ололт | байлаа1 . Эл зохиол нь цаг хугацааны хувьд Монгол улсын бүрэн түүх, түүний \ дотор хувьсгалын үеийн түүхийг нийтэд нь хамруулж, марксист-ленинист | арга зүйг баримтлан бичсэн анхны дорвитой бүтээл юм. '?

1950-60 оноос эхлэн мэргэжлийн түүх судлаач эрдэмтдийн эгнээ \ өргөжиж, 1961 онд Шинжлэх Ухааны Академи байгуулагдахад өмнө нь \ байсан түүх-эдийн засаг судлалын газар Түүхийн хүрээлэн болж өргөжжээ. Бас 1955 онд МАХН-ын Төв Хорооны дэргэдэх Намын түүхийн институтийг байгуулснаар эрх баригч намын түүхийг иргэний түүхтэй хослон судлах болжээ. Чингээд тус институт МАХН-ын түүхийг бичих ажлыг эхэлжээ. Эл зохиолын эхний хувилбарыг академич Д.Төмөр-Очирын удирдлагаар боловсруулахдаа хувьсгалт нууц бүлгүүдийн үүсэл, МАН-ын шинж чанар, «баруунтан» гэгчдийн бодлого үйл ажиллагааны тухай зэрэг асуудлыг нэлээд бодитой дүгнэхийг оролдсон байна. МАХН-ын УТТ-ны шийдвэрээр эл түүхийн зохиолыг дахин шинэчлэн боловсруулснаар 1967 онд «МАХН-ын товч түүх» нэртэйгээр хэвлүүлсэн байна2. Эл түүх нь МАХН-ын үүсч байгуулагдсан үеэс 1966 он хүртэлх түүхэн замналыг марксист онол-арга зүйн үүднээс нэгтгэн дүгнэсэн улс төрийн түүхийн бүтээл юм.

Монголын түүхийн шинжлэх ухааны томоохон ололт бол 1960-аад оны сүүлчээр «БНМАУ-ын түүх»-ийн гурван


ботьзохиолыгбичиж нийтлүүлсэн явдал юм. Эдгээрээс II ботийн сүүлчийн хэсэг, I I I боть бүхэлдээ XX зууны Монголын түүхийг нэгтгэн дүгнэхэд чиглэгджээ3. Гурамсан зохиолын II ботийндэд хэсэгбүхэлдээХХзууны эхэн үеийнбайдлыг, 1911 оныүндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн, түүний үр дүнд монголчууд тусгаартогтнолоодахин сэргээсэн асуудалд зориулагдсан байна. Харин I I I ботид 1921 оны хувьсга-лын жилүүдэд хийсэн, бүтээснээ цэвэр марксист арга зүйн үүднээс дүгнэжээ. Ийм учраас эдүгээгийн өндөрлөгөөс эргэн харах зүйл багагүй бий.

1950-аад оноос 1990 он хүртэл Монголын ойрхи үеийн түүхийн асуудлаар олон арван хамтын болон бие даасан нэгэн сэдэвт зохиол гарсан нь Монголын түүхийн шинжлэх ухааны хөгжлийн том ололт байв. Эдгээр бүтээлүүд нь улс төр, эдийн засаг, нийгэм соёл, үзэл суртал, цэрэг, гадаад

i БНМАУ-ын түүх. УБ., 1954. Уг зохиолыг нэмж засварлан 1966,1984 онд тус тус хэвлүүлсэн

байна. : Монго.! Ардын Хувьсгалт Намын товч түү.х. УБ., 1967 (Очерки истории МНРП хэмээх

нэртэйгээроросоорорчуулж, Москиад 1971 онд хэвлүүлсэн). 3 Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсынтүүх. Гурван боть. Тэргүүн боть(Нэн эртнээс —XVII зуун).

-22-

Дэдботь (1604-1917). Гутгаарботь(Ойрхи үе) УБ., 1969. харилцааны түүхийн өргөн цар хүрээтэй асуудлыг хамарч, агуулгын хувьд БНМАУ-ын капиталист бус хөгжлийн замын түүхэн туршлагыг ямар нэг хэмжээгээр дүгнэхэд чиглэж байв. Энэ үеийн улс төрийн түүх бичлэг нь монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний төлөө тэмцэл, улс төрийн нам, бүлэглэлийн үүсэл, бэхжилт, хувьсгалын өрнөл, хөгжил, эл хэрэгт улс төрийн зүтгэлтнүүдийн гүйцэтгэсэн үүргийг нээн харуулахыг юуны түрүүнд чухалчилж байв. Энэ тухайд Ш.Нацагдорж1, Б.Ширэндэв2, Л.Бат-Очир\ Ц.Пунцагноров4, Д.Даш5, Лу.Бат-Очир6, Б.Сумъяа7, Г.Лхамсүрэн8, С.Ичинноров9, Х.Магсаржав10, Л.Санжаа11, Ц.Сүрэнхорлоо12. О.Пүрэв13, Н.Хишигт14 нарын бүтээл голлож ирэв.

Монголын нийгмийн улс төрийн системийн хөгжил, түүнд МАХН-ын удирдах роль, хөгжлийн янз бүрийн шатанд төрийн гүйцэтгэсэн үүрэг, хууль тогтоох үйл ажиллагааны асуудал бол улс төрийн түүх судлалын бас нэг том чиглэл болжбайв. Энэчиглэлээр«Социалистбайгуулалтын өнөөгийн шатан дахь МАХН-ын удирдах роль» (УБ., 1985) хамтын бүтээл, Б.Лигдэн15, Ж.Болдбаатар16, М.Санждорж17, С.Жалан-Аажав18, Ц.Балхаажав19, Д.Сангиданзан20, Б.Содовсүрэн21, Ц.Сономдагва22, Б.Пүрэв23, И.Дашням24 I Ш.Нацагдорж. Ар Монголл гарсан ардын хөдолгөөн. УБ., 1956. - Б.Ширэндэв. Народная революция в Монголии и

обраэование МНР. М., 1956; Монголия на рубеже XIX-XX веков. УБ., 1965; Монгол ардын хувьсгалын түүх. УБ., 1969 (Эл бүтээлээ 1999 онд шинэчлэн засварлаж хэвлүүлсэн); Ленин ба Монголын ард түмэн. УБ., 1970; Хичээнгүй сайд Цэрэндорж (1868-1928). УБ., 1965, Ардын Хатанбаатар Магсаржавын намтар. УБ.. 1978.

' Л.Бат-Очир , Д.Дашжамц. Дамдины Сүхбаатар (УБ ., 1973); МАХН фашизм , милитаризмийн эсрэгтэмцэлд ардтүмнээ зохион байгуулсан нь (1941-1945) . УБ., 1985. 4 Ц.Пунцагноров. Монголын автономит үеийн түүх. УБ., 1955. 5 Д.Даш. Ардын хувьсгалын манлай хүчин. УБ ., 1972; Ардын


хувьсгалын цуурай. УБ ., 1983; Октябрийн социалист иххувьсгал Монголд нөлоолсон нь. УБ., 1987; БНМАУ-ыгтунхагласан түүхээс. УБ., 1984; МАХН-ын осолтийн нийгмийн бааз. УБ., 1982.

'' Лу.Бат-Очир. Монгол орондардангийн хувьсгалт нам үүсэн байгуулагдсан асуудал. УБ., 1977. ' Б.Сумъяа. В.И.Леннн - Монголын ардтүмний ихбагш, дотны ыөхор . УБ ., 1970. s Г.Лхамсүрэн. Ардын хувьсгалын үе дэх МАХН-ын стратеги,

тактикийн зарим асуудал. УБ., 1977. 9 С.Ичинноров. «Монгол Ардын Нам»

гэдэгхувьсгалтбайгууллага. УБ., 1973. 10 Х.1\4агсаржав. МАХН олон түмнийгхамран оргожиж бэхжсэн нь (1921-1.924) . УБ., 1979. II Л.Санжаа. МАХН-ын программуудын тухай. УБ., 1967. '- Ц.Сүрэнхорлоо. МАХН-ын анхны мөрийн хөтөлбөр. УБ., 1967. 13 О.Пүрэи. Д.Сүхбаатарын ү1Ы амьдралдхолбогдох нутгаар. УБ., 1979. 14 Н. Хишигт. 1921 оны хувьсгал ба Ардын Журамт Цэрэг. УБ., 2001. 15 Б.Лигдэн. МАХН бол соииалист нийгмийн улс төрийн системийн удирдах хүч мөн. УБ., 1978. 16 Ж.Болдбаатар. Социааист байгуулалтанд МАХН-ын удирдах

роль есөн нэмэгдэж байгаа нь. УБ., 1982; МАХН-ын үйл ажиллагаанд намын их хурал, Тов Хорооны Бүгд хурлуудын роль. УБ., 1985 (Д.Мягмартай хамт). 17 М.Санждорж. Ардын торийн түүх. УБ., 1974. 18 С.Жалан-Аажав. Ардын хувьсгалттөрийн хуультогтоох үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл. УБ., 1967. |1) Ц.Балхаажав. Торийн Tyxaii асуудал ба ардын торийн

хувьсгалт үйл ажиллагаа. УБ., 1966. :о Д.Сангнданзан. Хувьсгалт ардчилсан шатан дахь ардын төрийн үүргүүд. УБ., 1974. :| Б.Содовсүрэн. Хувьсгалыномнох Монголынторбахуульиааз (191 1-1921) .УБ . , 1988; БНМАУ-

ын эрүүгийн хууль, тогтоомжийн өорчлолт. УБ., 1973. :2 Ц.Сономдагва. БНМАУ-ын орон нутгийн засагзахиргааны хуваарьт гарсан еорчлолт. УБ., 1969. 23 Б.Пүрэв. Социалист төрийн эрх барих толоологчдийн

байгууллагын тухай ленинч сургаа.1 БНМАУ-д хэрэгжсэн нь. УБ., 1981.

24 И.Дашням. БНМАУ-ын сонгуулийн систем. УБ., 1975. нарын нэгэн сэдэвт зохиол гарчээ. Манай түүхч, эдийн засагчид тус улсын аж ахуйн гол салбар болох хөдөө аж ахуй дахь нийгэм-эдийн засгийн оөрчлөлт, нам, төрийн бодлого, үйл ажиллагааг түүхчлэн дүгнэсэн олон арван ном, зохиол бичсэн байна. Зарим томоохноос дурдвал, «БНМАУ-ын социадист хөдөө аж ахуйн түүхийн зарим асуудал» (УБ., 1976), «МАХН бол хөдөө аж ахуйн социалист өөрчлөлтийг удирдан зохион байгуулагч хүч мөн» (УБ., 1982), «БНМАУ-д хөдөө аж ахуйг социалист ёсоор хоршоолсон нь: туршлага, сургамж, хэтийн төлөв (УБ., 1983) хамтын бүтээл, Н.Жагварал1, С.Жадамбаа2, Л.Бат-Очир3, Н.Дангаасүрэн4, Ц.Санжаасүрэн5, Д.Түмэн-жаргал, Я.Цэгмэд6 нарын бүтээлүүдийг нэрлэж болно. Түүнчлэн улс орны аж ахуй, эдийн засаг, хот байгуулалт, аж үйлдвэр, тээвэр, худалдаа, санхүү зээл, албан татварын түүхэн хөгжлийн асуудлыг ч тухайн нийгмийн тогтолцооны хүрээнд судалжээ. Заримыг тодруулбал,

-23-


«БНМАУ-ын ардын аж ахуйн бүтэц» (УБ., 1978), «БНМАУ социалист эдийн засгийн интег-рацийн системд» (Практик, онолын асуудлууд УБ., 1979) хамтын бүтээл, Д.Майдар7, Л.Дүгэрсүрэн8, Д.Гонгор9, С.Идшинноров10, С.Ичиннорон", Б.Гончигсүрэн1-, Д.Загасбалдан13, Ц.Гүрбадам14, П.Лувсандорж15, Т.Нам-

16, У.Камбар, Ж.Ядамсүрэн17 нарын бичсэи нэгэн сэдэвт бүтээлийг аж болох юм. Түүхчид, философичид XX зууны Монголын төр, эрх баригч намын

Н.Жагварал. Аратство н аратское хозяйство. УБ., 1974. С.Жадамбаа. БНМАУ-ын ходеоаж ахунн нэгдлийн хогжилтийн зарим асуудлууд. УБ., 1958. Л.Бат-Очир. Ардын хувийн аж ахуйтны танаарлаг чанарыг дээшлүүлэхийн толоо МАХН-ын тэмцэл. УБ., 1972. Н.Дангаасүрэн. БНМАУ-ын капиталист бус хогжил ба ходөө аж ахуй дахь нийгэм, эдийн засгийн еорчлөлт. УБ., 1971. Ц.Санжаасүрэн. Политика М НРП н отношении единоличных аратских хочяйств на демокрпти- ческом этапе реиолюции. "Түүхийн судлал" Т. XI. УБ., 1975. Д.Түмэнжаргал. МАХН ардын хувийн аж ахуйтныг социалист ёсоор хоршоолох зорилтыг хэрэгжүүлсэн нь. УБ., 1971; Орчин үедэх МАХН-ын хөдоө аж ахуйн бодлогын чухал асуудлууд. УБ., 1985 (Я.Цэгмидийн хамт). Д.Майдар. Монголын архитектурба хотбайгуулалт. УБ., 1972. Л.Дүгэрсүрэн. Улаанбаатар хотын түүхээс. Нийслэл Хүрээ. УБ., 1956; Улаанбаатар хот (1921- 1940). УЬ., 1963; 1999онддэддокторД.Ариунболдэцгиннхээдээрх хоёр номыгнэгтгэн, зарим нэг баримт нэмж хавсарган хэилүүлжээ. Д.Гонгор. Ховдын хураангуй түүх. УБ., 1964. С.Идшннноров. XIX-XX зааг дахь Монголын нийгэм-эдийн засгийн байгууллын зарим асуудал. УБ., 1987. С.Ичинноров. БНМАУ өорийн эдийн засгаас гадаадын капиталыг шахан зайлуулсан нь. УБ., 1967. Б.Гончигсүрэн. МАХН-аас явуулсан албан татварын бодлого (1921-1940). УБ., 1973. Д.Загасбалдан. Проблемы социалистической индустриализации МНР. М., 1973; БНМАУ-ын социалист үйлдвэржүүлэлт. Аж үйлдвэржилтийн хогжилтийн асуудал. УБ., 1973; БНМАУ дэлхийн эдийн засаг, соёлын тавцан дээр. УБ., 1979. Ц Гүрбадам. БНМАУ-д шмнжлэхухаан.технологийн дэвшлийгхурдасгахасуудалд. УБ.. 1974. П.Лувсандорж. БНМАУ-д худалдаа хогжсон нь. УБ., 1959; БНМАУ-ын дотоод зах зээлийн асуудал. УБ., 1970; БНМАУ-ын эдийн засгийн хөгжлийн зангнлаа асуудлууд. УБ., 1980. Т.Намжчм. БНМАУ-ын тээврийн системийн хөгжлийн асуудал. УБ., 1978. БНМАУ-ын эдийн засгийн гүүх. УБ., 1986 (П.Лувсандоржтой хамт). У.Камбар. Ж.Ядамсүрэн. БНМАУ-ын хөгжлийн улс төрмйн эдийн засгийн ухааны зарим асуудал.УБ., 1987.

бодлого, социаль харилцаа, ялангуяа нийгмийн бүтэц-феодал, хамжлага, ажилчин, хувийн өмчтэй малчид, хоршоолсон ард, сэхээтэн, нийгмийн бусад бүлгүүдийн хувьсал, өөрчлөлтийн

-24-


талаар тодорхой судалгаа явуулсаар иржээ. Тухайлбал, «Социалист нийгэм дэх коммунист ажилчны намуудын нийгмийн бодлого» (УБ., 1980), «МАХН-ын нийгмийн бодлого» (УБ., 1985), «БНМАУ-ын нийгмийн бүтэц» (Түүх, социологийн судалгаа) (УБ., 1984) томоохон хамтын бүтээл туурвиж, Ш.Нацагдорж1, Д.Цэдэв2, Л.Бат-Очир3, Б.Түдэв4, А.Минис5, Ц.Балхаажав6, Ш.Жумдаан7, Д.Загасбалдан8, Д.Өлзий-долгор9, Б.Лигүү10, Т.Жамьянжав", О.Сүхбаатар12, Э.Чимидцэрэн13 зэрэг эрдэмтэд нэгэн сэдэвт зохиол бичсэн байна.

Түүхчид, нийгэм судлаачид Монголын ойрхи үеийн соёлын хегжлийг олонталаас ньсудалж, «БНМАУ-ын соёлынтүүх» (1921-1940) 1 (УБ., 1981), (1940-1960) 11 (УБ., 1986) хэмээх хоёр ботиор бичиж хэвлүүлсэн нь өгүүлэн буй үеийн түүх судлалын нэг том ололт байв. Судлаачид юуны өмне, Монголын боловсрол, шинжлэх ухааны түүхэн хөгжил, хандлагын талаар нэлээд бүтээл туурвисны дотор Ч.Дашдаваа14, Г.Цэрэндорж1^, Г.Загд16, Л.Шагдарсүрэн17, А.Амар18, Б.Ширэндэв19, Ш.Чулуунбаатар, Ц.Сэджав20 нар нэгэн сэдэвт зохиол бичиж хэвлүүлжээ.

Түүхчид соёл урлаг, хэвлэл утга зохиолыы түүхэн хөгжлийг харуулсан.

-25-

Ш.Нацагдорж. Монголын феодализмын үндсэн замнал. УБ., 1978. Сум. хамжлага, шавь. ард. УБ., 1986. Д.Цэдэв. Их шавь. УБ., 1964. Л.Бат-Очир. Ард анги: бүтэц, өорчлолт, хоршоожилт. УБ.. 1986. Б.Түдэв. БНМАУ-ын ажнлчин ангийн түүхээс (1921-1952). УБ., 196.V. БНМАУ-д сошшлизм байгуулж дуусгахын толоо ажилчин ангипн тэмиэл. УБ., 1980. А.Мннис. МАХН-аас феодал ангийн улс тор. эдийн засгнйн ноёрхлыг уетгахын төлоө явуулсан тэмцэл.УБ., 1968. Ц.Балхаажав. БНМАУ-ын ангийн харилиааны хөгжил. УБ., 1972. Ш.Жумдаан. БНМАУ-ын ажилчин анги. хоршоолсон ардын эдийн засгийн холбоо үүсэд тогтож хөгжсен тухай. УБ., 1978. Д.Загасбалдан. Монголын орчин үеийн ажилчин анги. УБ., 1986. Д.Өлзийдолгор. БНМАУ-д мэргэжилтэй ажплчин бэлтгэж байгаа онол-практикийн зарим асуудал.УБ., 1986; Монгол,3оплөлтинн ажилчин ангийн холбоо, хамтын ажиллагаанытүүхийн зарим асуудал.УБ., 1989. Б.Лигүү. Монголын ардын хуньсгал ба шинэ сэхээтзн.УБ., 1971; Ардын сэхээтэн үүссэн нь, нийгмийн бүтиэдтүүиий эзлэх банрсуурь. УБ., 1983. Т.Жамъянжав. Социалпзм байгуулж дуусгах үечйн МАХН-ын нийгмийн бодлогын зарим acyyflaji. УБ., 1976. О.Сүхбаатар. БНМАУ-ын хүн амын шплжих хөдолгөон. УБ., 1973. Э.Чимидцэрэн. БНМАУ-д эмэгтэйчүүдийг нийгмийи дарлалаас чөлоолсон түүхэн туршлага. УБ., 1976. Ч.Дашдаваа. БНМАУ дахьсоёлын хувьсгал, түүхэн туршлага, орчин үеиу\н асуудал. УБ., 1989. Г.Цэрэндорж. БН МАУ-д бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг арилгасан нь. У Б., 1976. Г.Загд. Монгол Улсын Их Сургуулийн түүхээс. УБ., 1968.


Л.Шагдарсүрэн. БНМАУ-ын еронхий боловсролын ходолмор, политехникийн сургуулийн үүсэл, хөгжилт. УБ., 1976. А.Амар. Арван жилийн ой ба шинжлох ухааны ү!1лдвэр. УБ., 1931. Б.Ширэндэн. БНМАУ дахь шинжлэх ухаан (монгол, орос, англи, франи, итали хэлээр). УБ., 1971; Монголын шинжлэх ухааны академийн товч түүх. УБ., 1980 (оросоор). Москва, 1981; Шинжлэх ухаан судлалын зарим асуудлууд. УБ., 1981. Ш.Чулуунбаатар, Ц.Сэджав. Шиижлэх ухаан, үйлдвэрийн холбоо. УБ.. 1987.

С.Лупсанвнндан. Монголын уран зохиолын онол-түүхийн асуудалд. УБ.,1973; Марксист- ленинист гоо зүй. УБ., 1982; Монголын урлагийн уламжлал, шинэчлэл. УБ., 1982. Н.Цүлтэм. Искусство Монголии. М., 1984; Монгол зургмпн хогжиж ирсэн тойм. УБ., 1988. Г.Бадрах. Монголын хөгжмийн түүхээс. УБ., 1960. Э.Оюун. Монголын театрын түүхэн замнал. УБ., 1989. Л.Содномцэрэн. Монголын орчин үеинн дүрслэх урлаг. УБ., 1968; Орчин үеийн дүрслэх урлагпйн товч түүх. УБ., 1989 (Л.Батчу.пуунтай хамт). Д.Батсүрэн, Ж.Энэбиш. Дуунаас дуурь хүрсэн зам. УБ., 1971. Ч.Дашдондог. Монгол киноны түүхэн тэмдэглэл. УБ., 1971. Г.Дэлэг. Монголын тогтмол хэвлэлийн түүхэн тэмдэглэл. УБ., 1965; Монгол хэвлэл (1925-1940) УБ., 1972; (1940-1970). УБ., 1971. Л.Түдэи. MAXI 1-аас утга зохмолын тухайд явуулсаи бодлого (Монголын шинэ утга зохнол үзэл суртлыи талаар бүрэлдэн тогтсон тухай түүхэн тойм). УЬ.. 197 I. Ч.Жүгдэр. X1X-XX зууны зааг дахь Монголын нингэм-улс тор, философийн сэтгэлгээний хогжил. УБ. Б.Лхамсүрэн. Монголын хөдөлмөрчдийн соцмалистэхоронч ннтернаиионалч үзэл бүрэлдсэн асуудалд. УБ., 1978; Хөдөлморчдийн социалист эх оронч, интернационалч хүмүужил, онол- практикийн асуудалд. УБ., 1983. Д.Дашжамц. Монгол дахь дэвшилтэт ардчилсан үзлийн хогжлийн асуудалд. УБ., 1970; Марксизм-ленинизм Монголд дэлгэрэн хөгжсон нь. УБ., 1973; БНМАУ дахь марксист сэтгэлгээний хөгжилт. УБ., 1978. Ц.Балхаажав. Ертонцийг үзэх шпнжлэх ухааны үзэл. УБ., 1967. Монгол орны нийгмийн дэвшлийн шинж, онцлог, үрдүн, иаашдын толов. УБ., 1981. Б.Даш-Ёндон. Хөдөлморчдийн социалист ухамсарт чанар толөвших дналектик. УБ., 1 980. Д.Цэрэндорж. Хувьсгалт уламжлал ба залуучууд. УБ.,1974; Залуучуудыг коммунист ёсоор хүмүүжүүлэх намын бодлого, МХЗЭ-ийн үйл ажиллагаа (1966-1971). УБ., 198 1. Б.Монц. Өноөгийн шатан дахь намын үзэл суртлын ажлын зарим асуудал. УБ., 1973. Л.Жамбалдорж. БНМАУ-д социализмын үеийн бие хүн төлөвших нийгмийн нөхцөл бүрэлдсэн нь. УБ., 1980. К.Зардыхан. Орчин үеийн нөхцөл дэх эх оронч үзэл ба эх оронч үзлийн хүмүүжлийн асуудал. УБ., 1978. Ходолмөрчдийн эхоронч хүмүүжлийн асуудлууд. УБ., 1983. Монголын хөдөлмөрч- дийн эх оронч, интерниционалч ухамсартолөвшин хегжсон нь. УБ, 1990. Б.Самбуу. Өнгорсон нийгмийн үлдэгдэл түүнийгдаван туулах арга зам. УБ., 1976.

-26-


бодлого, үйл ажиллагаа, иргэдийн шүтэн бишрэх эрх чөлөө, шашингүйн үзлийн төлөвшлийн асуудал байв. Энэ талаар Ж.Цэвээн1, Ж.Самбуу2, С.Пүрэвжав3, Б.Дашзэвэг4, Д.Дагвадорж5, Д.Дашпүрэв6 зэрэг эрдэмтэн судлаачид нэгэн сэдэвт зохиол, товхимол бичжээ.

Манай түүхчид Монголын зэвсэгт хүчний ойрхи үеийн түүхийг судлах талаар багагүй зүйл хийсний дотроос «Монгол ардын армийн дайчин замнал» (УБ., 1979), «БНМАУ-ын зэвсэгт хүчин» (УБ., 1981), «Хязгаарын цэргийн түүхэн замнал» (УБ., 1965), «Халх голд Зөвлөлт-Монголын цэргийн хийсэн гайхамшигт ялалт» (УБ., 1984) хамтын бүтээл, Л.Гомбо7, П.Дорж8, Ц.Самдангэлэг9, Ш.Жамсранжав10, Д.Гомбосүрэн1', Б.Даваасүрэн12 нарын зэрэг судлаачдын бүтээлийг цохон тэмдэглэх хэрэгтэй юм.

Манай эрдэмтэд Монголын ойрхи үеийн гадаад харилцааны түүхэн хөгжил, ялангуяа МАХН, коммунист ажилчин намуудын харилцаа холбоо, Монгол, Зөвлөлтийн хамтын ажиллагааны түүхийг улируулан судалж, хамтын болон нэгэн сэдэвт бүтээл туурвиж иржээ. Тухайлбал, «МАХН үүсч хөгжихөд олон улсын коммунист хөдөлгөөний тусламжийн роль ач холбогдол» (УБ., 1980), «Социалист интернационализм: олон улсын шинэ маягийн харилцааны онол, практик» (1921-1978) (УБ . ,1981), «Монгол-Зөвлөлтийн бүх талын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэхэд МАХН, ЗХУКН-ын роль» (УБ . ,1981) хамтын томоохон бүтээл болон Б.Лхамсүрэн13, Ш.Сандаг14, С.Дамдинсүрэн15, Б.Лигдэн16, Б.Цэдэн17,

-27-

Ж.Цэвээн. Основы буддизма. УБ., 1926. Ж.Самбуу. Шашин ба лам нарын асуудалд. УБ., 1961. С.Пүрэвжав. Хувьсгалынемнөх Иххүрээ. УБ., 1961; БНМАУ-дсүм хийд, лам нарын асуудлыг шнйдвэрлэсэн нь. УБ., 1965 (Д.Дашжамцтай хамт); Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ., 1978. Б.Дашзэвэг. МАХН-аас шарын шашин, түүний үлдэгдлийн эсрэг явуулсан тэмцлийн зарим асуудал. УБ., 1975. Д.Дагвадорж. Ёс суртахууны дэншил ба шашин. УБ., 1966; БНМАУ дахь шашингүйн хүмүүжлийн үндэс, түүний арга хэлбэр. УБ., 1968. Д.Дашпүрэв, Г.Гэндэнсүрэн. БНМАУ дахь шашингүйн үзлийн түүхээс. УБ., 1979. Л.Гомбо. Автономит Монголын цэргийн байдал (191 1-1919). УБ., 1958. П.Дорж. Улс орны батлан хамгаалах хүч чадлыгбэхжүүлэхталаар МАХН-аас явуулсан бодлого. 1929-1939. УБ., 1969. Ц.Самдангэлэг. Монгол ардын арми үүсэн 6айгуулагдсантүүх( 1921-1924). УБ., 1980; Монгол-Зөвлөлтийн армиуд Халх голд японы түрэмгийлэгчдийг бут цохисон нь. УБ., 1967. Ш.Жамсранжав. Дэлхийн II дайны үе ба МАХЦ-ийн хөгжилт. УБ., 1977. Д.Гомбосүрэн. Хувьсгалын ардчилсан шатан дахь БНМАУ-ын зэвсэгт хүчний байгуулалтын зарим асуудал. УБ., 1983. Б.Даваасүрэн. МАХН-аас цэргийн боловсон хүчин бэлтгэх талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагаа.УБ., 1990. Б.Лхамсүрэн. МАХН-ын үйл ажиллагаанд интернационализмын зарчим хэрэгжсэн нь. УБ., 1975. Ш.Сандаг. Монголын улс торийн гадаад харилцаа (1850-1919). УБ., 1971. С.Дамдннсүрэн. МАХН дэлхийн


коммунистхөдөлгөөнтэйхолбоотогтоожхогжүүлсэн нь(1921- 1940). УБ., 1971; Монгол ардын хувьсгал-дэлхийнхувьсгалтүйл явцын бүрэлдэхүүн хэсэг. УБ., 1983; Монгол дахь нийгмийн өорчлон байгуулалтбадэлхийн хувьсгалт үйл явц. УБ., 1988. Б.Лигдэн. БНМАУ-ын гадаадхарилцаагхөгжүүлэхталаар МАХН-аас явуулсан үйл ажиллагаа (1945-1970).УБ., 1978. Б.Цэдэн. Монголын ходолморчид Зовлолт Оросын ажилчин ангийн холбооны үүслийн тухай (1920-1921). УБ., 1977; Монгол-Зовлолтийн найрамдал ба МАХН. УБ., 1967.

С.Пүрэв1, Т.Лхагва2 нарын нэгэн сэдэвт зохиолыг нэрлэж болно.

Капиталист бус хөгжлийн онол, практикийн нийтлэг асуудлыг судлах ажил Монголын эрдэмтдийн бүтээлд томоохои байр эзэлж иржээ. Энэ чиглэлээр «БНМАУ-ын капиталист бус хөгжлийн түүхэн туршлагын зарим асуудал» (УБ., 1971), «Некапиталистический путь развития и опыт МНР» \ (М . , 1971), «Хөрөнгөтний биш хөгжлийн замын тухай В.И.Лениний үзэл ; санааг БНМАУ-д хэрэгжүүлсэн түүхэн туршлагаас» (УБ . ,1971) , «Монгол орон социализмд хувьсгалт ёсоор шилжсэн нь» (УБ., 1984) зэрэг хамтын томоохон бүтээл гарсны гадна Д.Төмөр-Очир3, Б.Ширэндэв4, С.Норов-самбуу5, Цо.Намсрай6, У.Камбар, П.Нэргүй7 зэрэг эрдэмтэд нэгэн сэдэвт бүтээл туурвижээ.

1950-иад оноос 1990 онд хамтын болон нэгэн сэдэвт бүтээлээс гадна түүхийн ухааны дэд доктор, докторын зэрэг горилсон олон арван диссертаци, шинжилгээ судалгааны хэдэн зуун өгүүлэл гарсныг тэр бүр тоочих аргагүй юм.

Дээр дурдсан болон дараа өгүүлэх түүх бичлэгийн ерөнхий тоймоос үзэхэд, XX зууны эхнээс 1990 он хүртэлх Монголын түүх судлалд академич Б.Ширэндэв, Ш.Нацагдорж, Б.Лхамсүрэн, доктор, профессор Л.Бат-Очир, М.Санждорж зэрэг эрдэмтэд дорвитой хувь нэмэр оруулсан байна.

Ийнхүү 1950-иад оноос 1990 он хүртэл Монголын түүхчид эх орныхоо түүхийг хураангуй болон гурван ботиор туурвиж бүтээн, хэдэн арван нэгэн сэдэвт зохиол бичиж, ерөнхий цараараа олон улсын түүх бичлэгийн түвшинд ойртон очсон байна. Гэвч эдгээр бүтээлүүд тухайн оршин тоггнож байсан' нийгмийнхээ гэм согогийг тойрон өнгөрч чадаагүй билээ. Учир нь Монголын түүхийн судалгаанд онол-арга зүй болгож ирсэн марксизм нь: О Нийгмийн амьдралд зөвхөн материаллаг хүчин зүйл шийдвэрлэх үүрэгтэй пзж үзээд, оюун санааны мэт өөр маягийм хүчин зүйлс тийм шийдвэрлэх ач холбогдолтой байх бололцоог үгүйсгэдэг. Ө Хувийн өмч бол зөвхөн мөлжлөгийн хэрэгсэл мөн гэж үзээд, түүнд эдийн засаг, нийгмийн дэвшилтэт роль болон бололцоо байдгийг хэрэгсдэггүй. Ө Түүхийн хогжлийн хөдөлгөгч хүч нь ямагт ангийн тэмцэл байдаг гэж сурталчлаад, ангиудын зохицол, хамтын ажиллагаа, түншлэлд нийгмийн дэншилтэт үүрэг байх бололцоог бас үл зөвшөөрдөг. О Ангийн тэмцэл нийгмийн хувьсгалд эцсийн эцэст заавал хүргэдэг гээд, нийгмийг өөрчлөх өөр арга замыг

-28-


С.Пүрэв. Монгол-Зоплолтийн харилцаа басоциалист интернациоиализмыгхогжүүлсэн нь. УБ.,

-29-

1976; Монголын ардтүмэн Октябрийн замаар. УВ., 1977. Т.Лхагва. АзиГш энх тайван аюулгүй байдлын асуудал. УБ., 1986. Д.Төмор-Очир. Марксистско-ленинское учение о позможности перехода отсталых стран некапнталнстическим путем к социализму (на примере МНР). М., 1953. Диссертация. Б.Ширэндэи. Капитализмыгалгассан нь. УБ., 1968. С.Норовсамбуу. Каппталнзмын өмнох харилцаа поёрхож байсан орнуудад ялсан ардчилсан, социалист хувьсгалын харьцаа, онилогууд. УБ., 1965. Цо.Намсрай. Социалистическая надстройка в странах, миновавших капитализм. (на опыте МНР) М., 1976. У.Камбар, П.Нэргүй. БНМАУ-ын хөгжлийн капиталистбиш зам ба социалистбайгуулалтын эдипн засгийн онолын зарим асуудал. УБ., 1976.

хайхардаггүй. Ө Түүхэнд ард түмэн шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг хэмээн онцлохдоо нэг юм уу, цөөн онцгой хүмүүст ийм үүрэг гүйцэтгэж болох тохиолдлыг зөвшөөрдөггүй зэргээс болж, XX зууны Монголын түүхийн олон асуудлыг мушгин гуйвуулах, үгүйсгэх, эзэнгүйдүүлэх, түүхэн гаргалгааг гоёж чимэх, бэрхшээлтэй талыг орхигдуулах зэргээр түүхийн «цагаан толбо» үүсгэсэн байна. Ялангуяа 1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгалын үйл явц тасалдсанаас хойш Монголын нийгмийн үндсэн уур амьсгал болж байсан хэтангичирхах, хэт үзэл сурталжих үйл явцнь ялангуяаХХ зууны Монголын түүхийн судалгааг догматик арга, бүтээлч сэтгэлгээний хомсдол, хуулбарлан дуурайх арга барилд өерийн эрхгүй автахад хүргэсэн юм. Түүхийн судалгаан дахь догматизмын үр дагавар нь түүхэн үйл явдлыг урьдчилан бэлтгэсэн санаа томъёололд тохируулан (априоризм) загварчлах явдал бөгөөд энэ нь яваандаа бүтээлч сэтгэлгээний хомсдлыг бий болгожээ. Хуулбарлан дуурайх арга барил ньтүүхийн сэтгэлгээнд зарим дэвшилтэтзүйлийг авчирсныг үгүйсгэх аргагүй боловч, улс орныхоотүүхэн тодорхой өвөрмөцонцлог, үе шатбүрийн хүний оюунлигийн түвшин, ээдрээ нугачааг танин мэдэх билгийн мэлмийг хааж боогдуулж байлаа. Эл гурамсан сөрөг үзэгдэл бие биедээ хань болж, шүтэн барилдсаар манай түүхийн сэтгэлгээний нэгэн үеийн бүхэл бүтэн дэг сургуулийг бий болгосон билээ.

Тийм учраас Монголын түүхчид 1990-ээд оноос дээр дурдсан түүхэн дэг сургуулийг эвдэх, даван туулахын тулд нэгд, өрнөдийн орнуудын түүхийн шинжлэх ухааны арга зүйн зарчим, шинэ хандлагыг сайтар судлах; хоёрт, дорно дахины, ялангуяа монголын түүхийн сэтгэлгээний өв санг уламжлал, шинэчлэлийн холбоон дундаас үр гарган сэргээх; гуравт, 1921 оноос хойш төлөвшинтогтсонтүүхэндэгсургуулийн эерэг, сөрөгталыгтуйлшралгүйгээр эргэцүүлэн тунгааж, бодит үнэлгээ өгөх, харьцангуй нээлттэй болж буй архивын сан хөмрөгийг гүизгий судлахзамаартүүх шинэчлэлийгхэрэгжүүлж эхлээд байна. Юуны өмнө, манай эрдэмтэд судлаачид XX зууны Монголын түүхийн асуудлыг шинэлэг арга зүй, хандлагаар бүхэлд нь болон нийгмийн том хүрээгээр хөндөн судалсан «XX зууны Монгол» (Түүхэн тойм). (УБ., 1995); «Монголын төрийн байгуулал, улс төрийн сэтгэлгээний хөгжил» 11 боть. (УБ., 1995); «Монголын хөгжлийн стратеги:


онол, практикийн хандлагууд» (Монголын соёл уламжлал, нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн туршлага). (УБ., 1999); «Монгол цэргийнтүүхийнтовчоон» (1911 оноос 1990-ээдон) дэддэвтэр. (УБ., 1996); «Монголынсоёлынтүүх» 111 боть. (УБ., 1999); «Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүхэн товчоон». (УБ., 2001) зэрэг томоохон хамтын бүтээлүүд туурвисан байна.

• 1990-2000 онд түүх судлаачид XX зууны эхний хагасын Монголын улс төрийн түүх судлалд илүү анхаарал тавьж, 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, түүний үр дагавар, 1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгалын өрнөл, хөгжилд Коминтерний үзүүлсэн нөлөө, улс орны хөгжлийн үндэсний ардчилсан чиг шугам, түүнийг хэрэгжүүлэхэд учирсан ээдрээ нугачаа, Монголын төрийн тусгаар тогшол, гадаад орчин зэрэг асуудлаар хэд хэдэн нэгэн сэдэвт зохиол, өгүүллийн эмхтгэл хэвлүүлжээ. Тэдгээрээс

Б.Ширэндэн1, Б.Лхамсүрэн2, Л.Жамсран3, Ц.Батбаяр4, Ж.Урангуа5, С.Гангааням6, Х.Нямбуу7, Л.Бат-Очир8, Лу.Бат-Очир9, На.Сүхбаатар10, С.Баттогтох1', О.Батсайхан12, Н.Жамбалсүрэн1' нарын зэрэг хүмүүсийн ном, товхимлыг онцлон дурдаж болно.

Өгүүлэн буй үед 1950-аас 1990 оны хоорондох Монголын нийгмийи | хөгжлийн түүхэн үйл явцыг нэгэн сэдэвт зохиолын хэмжээнд хүртэл I шинэлэг байдлаар мөшгөн судалсан зүйл бараг байхгүй, харин тодорхой ' асуудлыг чиглэсэн бэсрэг товхимол, өгүүлэл, улс төрийн томоохон зүтгэлт-ний намтрыг тэрлэх далимд хендөн үзэх төдийгөөс хэтрээгүй байна.|4 ;

1990-ээд оны Монголын нийгмийн хөгжлийн түүхэн үйл явцыг : зэрэгцэн судлах ажил ч шинэчлэл, өөрчлөлт, ардчилсан хөдөлгөөн, олон ; намын тогтолцооны үүсэл, төлөвшил, гадаад харилцааны хөгжил, хандлагын \ асуудлаарбиедаасан ном, товхимол хэвлэгдэн гарч эхэллэ-j. Тухайлбал, «XXI : зууны босгон дээрх Моигол улсын шинэчлэл, цаашдын хөгжлийн хандлагууд» (УБ., 2000); «1990-ээд оны олон улсын харилцааны хандлагууд, Монгол улс, их гүрнүүдийн харилцаа» (УБ., 1995); «Монгол улсын эдийн засгийн хөгжлийн үндэсний чадавхи, гадаад орчин» (УБ., 1996); «Ази тив, түүний салбарбүс нутгуудын Монголын оролцоо, хэтийнтөлөв» (УБ., 1997), хамтын бүтээл; Г.Чулуунбаатар15, Д.Бямбасүрэн16, Н.Жамбалсүрэн17, Х.Дашзэвэг18, Н.Ишжамц19, Г.Төмөрчулуун20, М.Хурметхан21, Ж.Бор22,

-30-

1 Б.Шнрэндэв. Монгол улсын төрпйн тусгаар тогтнол сэргэн мандсан нь. УБ., 1996. 2 Б.Лхамсүрэн. Монголын гадаад орчин, төрийн тусгаартогтнол. УБ., 1998. 3 Л.Жамсран. Монголын сэргэн мандалтын эхэн (191 N1913). УБ., 1992; Монголын цагаагчин гахай жилийн хувьсгал. УБ., 1996; Монголын терийн тусгаартогтнолын сэргэлт. УБ., 1997. 4 Ц.Батбаяр. Монгол ба Япон XX зууны эхэн хагаст. УБ., 1998; Кодама Мицуй пүүс, Хүрээнд 6айсаняпончууд(191 1-1921). УБ.. 1993. 3 Ж.Урангуа. XX зууны эхэн үеийн Ар Монгол дахь шинэтгэл. УБ., 1997; Хэргэм, зэрэг. иол оргомжлөхүй (XVII-XX зууны эхэн ). УБ., 2000. 6 С.Гангааням. Монголчуудтусгаартогтнолоо хамгаалжтэмцсэн

нь(191 1-1921). УБ., 1993. 7 Х.Нямбуу. Олнооергөгдсөн Монгол улсын торийн ёс, ёслол. УБ., 1993. s Л.Бат-Очир. Түүхийн үнэнпй эрэлд (судалгааны огүүллийн түүвэр). УБ., 1996.


4 Лу.Бат-Очир, С.Отгонжаргал. XX зууны Монгол дахь улс торийн үйл явц. УБ., 1996. 10 На.Сүхбаатар. Баруун хязгаарын нийгэм-улс торийн хогжлийн түүхэн тойм (XX зууны э.хэн үеэс 1930-аадон ). УБ., 2000. 11 С.Баттогтох. Ыууц хуйвалдаанаас нугалаа завхралд. УБ., 1991. 1: О.Батсайхан. Монгол улсын хогжлийн замд учирсан ээдрээ.

УБ., 1997. '-" Н.Жамбалсүрэн. Ю.Цэдэнбалаас П.Очирбат хүртэл. УБ.,

2000; Ю.Цэдэнбал. Ард түмэндээ хүргэх үнэн очил. УБ., 1996. 14 Ж.Болдбаатар. Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойг тэмдэглэсэн «паян». УБ., 1994; Миний «хоцрогдсоныг» дэлхий мэднэ (Д.Дамбын амьдрал, үйл ажиллагаа). Булган, 1994. 13 Г.Чулуунбаатар. XX, XXI зууны зааг үеийн Монгол дахь иргэний нийгмийн төловшил, хөгжил. УБ.' 1999. 16 Д.Бямбасүрэн. Орчлонгийн хүрд (сэргэн мандахын гүн

ухааны товчоон). УБ., 1994. 17 Н.Жамбалсүрэн. Монголын түүх (ерээдон). УБ., 1999. 15 Х.Дашзэвэг. МҮАН-ынтүүхэнтэмдэглэл (1989-1996). УБ., 1998. 19 Н.Ишжамц. АНУ-аас Монголынхувьдявуулсан бод-ioro.

Монгол-А.мерикнйн харилиаа (1900- 1987). УБ., 1999. 20 [ .Томерчудуун. Процесс принятия внешнеполитических решений в малых гоеударствах (на пример; Монголии) М., 1999. 21 М.Хурметхан. Монгол улс, Америкийн Нэгдсэн Улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа (1945- 1999), УБ., 2000. 22 Ж.Бор. Монголын дипломаттовчоон (нэмж засварлусан хоёр

дахь хэвлэл). УБ., 1997.

Ж.Баттөр1 нарын бүтээлүүдийг нэрлэж болно. 1990-ээд оноос хойш XX зууны Монгол улсын төр, эрх зүй,

нийгэм эдийн засаг, нийгмийн бүлэг давхрааны хувьсал өерчлөлтийг философи, түүхийн судалгааны онол-арга зүйн шинэ хандлагын үүднээс нэгтгэн дүгнэх оролдлого хийсэн нэгэн сэдэвт зохиол, түүхэн найруулал хэвлэгдэн гарлаа. Тэдний дотроос Ж.Болдбаатар, Д.Лүндээжанцан2, О.Амархүү3, Д.Гомбо-сүрэн4, Б.Цэдэн-Иш^Т.Намжим6, Д.Дашпүрэв7, М.Ринчин8, Я.Намсрай9, С.Идшинноров10, Н.Жамбалсүрэн", Г.Чулуунбаатар12, Х.Гүндсамбуу13 нарын бүтээлүүдийг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй юм. Түүнчлэн өнгерсөн зуунд Монголын соёл, урлаг, утга зохиол хэрхэн хөгжсөнийг түүхчлэн авч үзсэн хэд хэдэн ном, товхимол хэвлэгдэн гарлаа. Тухайлбал, «Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх» (I боть. УБ., 1995) хамтын бүтээл; Б.Сумъяа14, С.Дашдондог15, Д.Цолмон16, Ж.Энэбиш17, Н.Жанцан-норов18, Ч.Сонгино19 нарын нэгэн сэдэвт зохиол, товхимлыг нэрлэж болно.

1990-ээд оноос хойш Монголын ойрхи үеийн түүхэнд гарсан хамгийн том ололт бол энэ зууны нийгэм, улс төрийн зүтгэлтмүүдийн намтар судлал илүү ахицтай хөгжиж байгаа явдал юм. Түүхийн шинжлэх ухааныг түүхэн хүн судлалын чиглэлтэй болгон, түүхэн үйл явцын субъектив, сэтгэл судлалын талыг голлон анхаардаг өрнедийн орнуудын түүхэн сургуулийн арга зүйн шинэ хандлага монголын түүх бичлэгт нэвтрэн эхэлж байна. 1990-ээд оноос хойш 80 орчим, гол төлев улс төрийн зүтгэлтний хөрөг намтар хэвлэгдэн гарснаас Л .Бат-Очир20, Ж.Болдбаатар21, С.Ичинноров22,

-31-

I Ж.Баттор. XX зууны Монгол-Солонгосын харилиаа. Тэргүүн дэвтэр (1910-1930-аад он). УБ.,


1997. - Ж.Болдбаатар, Д.Лүндээжанцан. Монгол улсын тор эрх зүйн түүхэн уламжлал. УБ,, 1997. 5 ОАмархүү. Байгаль орчныгхамгаалах монгол зан заншил, хууль цааз (уламжлал шинэчлэлийн асуудал).УБ., 2000. ц Д.Гомбосүрэн. Моыгол улсын ээвсэгт

хүчнип байгуулалтын түүх (1921-1956).Тэргүүн дэвтэр. УБ.,1998. 3 Б.Цэдэи-Иш. Монгол улсын хил хязгаар

бүрэлдэн тогтсон түүхээс. УБ., 1997. II Т.Намжим. Монголын эрт -эдүгэ:). УБ., 1996; Монголын аж axyii, эдийн засаг. 1-11 боть. УБ., 2000. 7 Д.Дашпүрэн. Этапы модернизацни

монгольскогообшестна. УБ., 1996. s М.Ринчен. Монгол улсын санхүүгинн албаны түүх. УЬ., 1996. 9 Я.Намсрай. Монголд иахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрлэл хогжсон топч түүх. УБ., 1997. 10 С.Идшинноров. Улаанбаатар хотын түүхийн хураангуй. УБ., 1994. 11 Н.Жамбалсүрэн. XX зууны монгол ажилчин. УБ., 2000. 12 Г.Чулуунбаатар. Монголын бизнес эрхлэгчид. УБ., 2000. 13 Х.Гүндсамбуу. XXI зууны босгон дээрх монголын залуучууд. УБ., 1998 (Г.Чулуунбаатарын хамт); Малчин залуучуудын нийгмийн дүрторх. УБ., 1996. 14 Б.Сумъяа. Монголын нүүдэлчдийн соёл: оршихуй, эс

оршихуй. УБ., 1998. 15 С.Дашдондог. Жаран жилийн шаштир (Монголын орчин үеийн театрын урын сангийн он дарааллын бичиг) I боть. УБ., 1996. 16 Д.Цолмон. Монгол кино. УБ., 1995. 17 Ж.Энэбиш. Монголын хогжмийн уламжлал,

шинэчлэл. УБ., 1991. IS Н.Жанцанноров. Монголын хогжмийн 12хөрог.УБ., 1996. 19 Ч.Сонгино. Монголчуудын үйл урлахуйн эрдэм, ухаан. УБ., 1999. :0 Л.Бат-Очир. Бодоосайд. УБ., 1991; ХЛойбалсан. УБ., 1996. :| Ж.Болдбаатар. Амарсайд. Булган, 1993; Эрдэнэ дайТин чин^анХанддорж. УБ., 1994; Миний

хоцрогдсоныг дэлхий мэднэ. Булган, 1995; Да лам. УБ., 1997. ^ч - С.Ичинноров. «Пэлжидийн Гэндэн» Үзэл баримтлал, үйл ажиллаҮаа. УБ., 1994; Санжийн Довчин сайдын эдийн засаг, улс терннн байр суурь. УБ., 1994; «Дансранбилэгийн Догсом», «Долгоржавын Ламжав», «Чойжоопшн Чойдогсүрэн» нарын улс торийн намтар (3 ном) УБ., 1997,1998,1998.

З.Лонжид1, Г.Дүйнхоржав2 нарын бүтээлүүд голлох байр эзэлж байна. Энд онцлон тэмдэглэхэд Л.Бат-Очирын «Х.Чойбалсан: намтрын балархайг тодруулахуй...» УБ., 1996; Ж.Болдбаатарын «Миний хоцрогдсоныг дэлхий мэднэ...» (Д.Дамбын намтар үйл ажиллагаа). Булган, 1994; Б.Даваасүрэн, Г.Мягмарсамбуу «Ардын хатанбаатар С.Магсаржав» УБ., 1998; А.Очир, Г.Дашням нарын «Д.Нацагдорж: нийгэм, улс төр, эрдэм судлалын үйлс амьдрал» УБ., 1996 зэрэг бүтээлүүд судалгааны шинжээрээ илүү ялгарч байна.

Түүхчид түүхийн хавсарга ухаан, түүнчлэн орон нутаг .судлалын чиглэлтэй түүхийн ном зохиол хэвлүүлэн гаргах болов-\

Улс төрч, нийтлэлч, сэтгүүлч зэрэг хүмүүс Монголын ойрхи үеиин түүхийн асуудлуудад анхаарлаа хандуулж, санал, бодлоо чөлеөтэи илэрхийлэн ном, өгүүлэл бичих боллоо. Үүнээс хамгийн дорвитой нь Б.Баабарын бичсэн «ХХзууны Монгол: нүүдэл, суудал, гарзолз» (УБ., 1996) хэмээх зохиол юм. Мэргэжлийн биш хүмүүсийн бичсэн ном өгүүлэлд түүх бичлэгийн

-32-


асуудалд арай өөрөөр хандаж, түүхэн утга зүйн хувьд сонирхол татахуйц шинэлэг аяс ажиглагдаж байгаа боловч, учиг баримтыг нарийн судлалгүй, улс төрийн үзэл бодолдоотохируулан өрөөсгел, ташимгай дугнэлт хийх нь олонтаа байна.

1990-ээд онд Монголын түүх, ялангуяа ойрхи үеийн түүх судлалд гарч буй шинэлэгзүйл бол Монголын түүхийн нэртомъёо, үйл явдал, он цагийн тайлбар толь хийж байгаа явдал юм. Тодруулж хэлбэл, Э.Чимэдцэрэн, С.Дэмбэрэл, Ж.Урангуа нарын «БНМАУ-ын түүхийн зарим нэр томъёо, он цагийн тайлбар толь» (УБ., 1991), Л.Жамсран, С.Дэмбэрэл, Ж.Урангуа нарын «Монголын түүхийн бага нэвтэрхий толь» I, I I , I I I . (УБ., 1998-2002) зэргийг хэлж болно.

1990-ээд оноос түүхчид, философичид түүхийн гүн ухаан, судалгааны онол-арга зүйн асуудалд анхаарал тавих болсон нь Монголын ойрхи үеийн түүх судлалд зохих ач холбогдлоо өгч, түүхчлэх номнолын цэгцгүй хандлагаас зайлсхийж, түүхийн болон мета түүхийн гун ухааны категориор сэтгэх боломж олгож байна4.

-33-

З.Лонжид. Ялгуунбаатар Лаварын Сумьяа. УБ., 1993; Ерөнхий санд Цэнгэлтийн Жигжиджав. УБ., 1995; Жанжин Данзан. УБ., 1995 (О.Батсайханы хамт); Магсар хурцын Дугаржавын улс төрпйн намтар. УБ., 1997; Наваандоржнйн Жадамбын улсторийн намтар. УБ., 1997. Г.Дүпнхоржав. Наян дорвөн шидтэний нэг Дилав хутагт. УБ., 1991; «Бүргэдийн Лосол», «Ванданмагсарын Цэиээндорж», «Гомбожавын Цэрэндорж». «Гончигийн Самбуу», «Даваагийн Намсрай», «Дашийн Балдандорж», «Занараин Заяат», «Магсармаагийн Шагдарсүрэн», «Мордэндэнийн Ядамсүрэн», «Наваандоржийн Насанбат», «Намжилийн Хаянхирваа», «Сономбалжирын Буяннэмэх», «Цэмбэлийн Өлзий-Очир» нарын улсторийн намтар. УБ., 1998 онд хэвлэгдсэн нийт 13 ном. Б.Лааган. Сайн ноён хан аймгийн түүхэн хураангуй. УБ., 1999; Ховсгөл аймгийн Жаргалант сумын түүх. УБ., 1998; С.Ичинноров. Арвайхээрийн хошууны хураангуй түүх. УБ., 1997; С.Ичинноров, Н.Банзрат. Эрдэнэзуухийд баТүшээтханы хошуунытүүхийн хураангуй. УБ., 1998; Халхын Түшээт хан аймгийн Далай гүний хошууны түүхинн хураангуй. УБ., 1994. « ГүүхиЧн судалгааныонол-apra зүйн асуудал» УБ., 1999; Л.Монх-Эрдэнэ «Түүхийн гүи^ухааны лекцү^д» УБ., 2000; Н.Хавх «Монголчуудын соёл иргэншлийн гүн ухаан» УБ., 1995; Ц.Го.мбосүрэн «Нийгмийнтухай философийн интеграл, хувилбарыгболовсруулах эхлэл» УБ., 1999.

1990-ээд онд урьд өмнө хаалттай байсан олон баримтууд харьцангуй нээлттэй болж, урьд өмнө судалгааны эргэлтэд орж байгаагүй эх сурвалж, баримт бичгүүдийг эмхтгэн нийтлүүлж байгаа нь Монголын ойрхи үеийн түүхийн судалгаанд томоохон түлхэц үзүүлж байна. Энэ хугацаанд гарсан баримтын эмхтгэлүүдээс хамгийн том нь архивын салбарт хамтран ажиллах Монгол-Оросын комиссоос бэлтгэсэн «Коминтерн ба Монгол» (УБ., 1996. Эрдэм шинжилгээний удирдагч Ч.Дашдаваа, А. П. Козлов) хэмэзх баримт бичгийн том хэмжээний цоморлиг юм. Түүнчлэн «Монголын хувьсгалчдын түүхтзевлөлгөөн» (УБ., 1996. Эмхтгэн боловсруулсан Г.Дашням, З.Лонжид); «Жамсраны Цэвээн. Түүвэр зохиолууд» (УБ., 1997. Эмхтгэсэн С.Идшин-норов); «Ерөнхий сайд Б. Цэрэндорж (1868-1928). Баримтбичгийн эмхтгзл. (УБ., 1998. Эмхтгэсэн Х.Магсаржав, О.Батсайхан); «Хятад, Орос, Монгол гурван улсын 1915 оны Хиагтын гэрээ. Өдер тутмын тэмдэглэл» (УБ., 1999. Эрхэлсэн О.Батсайхан); «Зарлигаартогтоосон Монгол улсын хуульзүйлийн бичиг» (УБ., 1995. Монголоос кирилл бичигт буулгасан О.Батсайхан, З.Лонжид, Ч.Хандсүрэн); «Монгол улсын шастир» 1, II (УБ. 1997. Кирилл бичигт


буулгаж, хэвлэлд бэлтгэи тайлбар хийсэн (А.Очир, З.Лонжид, Ц.Тербат); «Монгол-Оросын соёл, шинжлэх ухаан техникийн харилцаа» 1 боть (1921-1960). (УБ., 2000); Монгол улсын хуулиудын олон боть эмхтгэл зэргийг дурдаж болно.

XX зууны сүүлчийн 10-аад жил нам, төрийн удирдах болон дипломат алба хашиж явсан хүмүүс дуртгал, дурсамжаа бичиж үлдээх эрмэлзэлтэй болж байгаа нь түүхийн үнэнийг сэргээхэд ихээхэн тус нэмэртэй хэрэг бөлгөө1. Бас нэгэн сонирхолтой зүйл бол улс терийн шалтгаанаар хилийн чанадад дүрвэн гарсан монгол хүний дуртгал хэвлэгдэж эхэлж байгаа юм2.

1990-ээд онд Монголын ойрхи үеийн түүхээр хэвлэгдэн гарсан бүтээлүүд нь түүхийн асуудлыг дан ганц формацийн онолын үүднээс үзэж ирсэн өрөөсгөл байдлаа эргэн харж, иргэншлийн онол, түүнчлэн сайхь хоёр онолын аль алины үнэт зүйлсийн уламжлал, холбоон дундаас үр гаргаж, утга нээхийг эрмэлзсэн шинжтэй байна. Гэхдээ бас зарим нэг ном, зохиолд эдүгээчлэн эргэж туйлшрах, улс төржих хандлага мэр сэр ажиглагдаж байгааг тэмдэглэх хэрэгтэй юм. * * *

Өрнө, дорнын орнуудын монгол судлаачидтус улсын ХХзуунытүүхийг судлах талаар асар их ажил хийжээ. Ингэж Монголын ойрхи үеийн түүхэнд гадаадын эрдэмтдийн анхаарал төвлөрөх болсон нь монголчууд енө эртний түүхтэй, тэр тусмаа дэлхийн түүхэнд социалист туршилтад өртсөн хоёр дахь орон болж, олон улсын харилцаанд мэдэгдэхүйц байр суурьтай байсанд оршино.

-34-

1 Б.Жамбалдорж. Дардан бус замаардалааджил.УБ., 1996; Б.Жаргалсайхан. Олон жилинн хууч.

Элчин сайдын тэмдэглэл. УБ., 1997; Ц.Балхаажан. Нас дагасан херог. Дурсамж №1. УБ., 1997; Б.Лигдэн. Би муу хүн. УБ., 1998; С.Дамбадаржаа. Британийн арал дээр Монголын гал голомт ассан нь. Элчин сайдын тэмдэглэл. УБ., 1999; Т.Гзн^эн. Гурван түмэн хүний амь. УБ., 1999; П.Шагдарсүрэн. Миний мэдэх маршал Х.Чойбалсан

(дурсамж). УБ., 2000 зэрэг. : Дилаи хутагг Жамсранжав, Ар Монголыи улс торпйн дуртгал. УБ., 1991.

Монголын ойрхи үеийн түүх судлалын тухайд гадаадын эрлэмтдээс| Зөвлөлт, Оросын монгол судлаачдын бүтээл туурвил хамгийн том байр эзэлж байна. 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, түүний үр дүнд тогтсон Монгол улсын түүхийгсудлахад Орос-Польшийн эрдэмтэн В.Л.Котвичийн1 бүтээлүүд үлэмж чухал ач холбогдолтой юм. Тухайлбал, түүний «Монголын^ түүх өноөгийн улс төрийн байдлын товч тойм» хэмээх судалгаа нь баримт| сэлтийн хамарсан хүрээ, онч, хийсэн дүгнэлтийн цараагаараа тэр үед сэдэв ■ ойролцоо судалгаа хийсэн Оросыи бусад судлаачдын бүтээлүүдээс гойд \ ялгаран гарч байна. Энэ үед Петербургийн Их сургуулийн профессорг Н.И.Василевскийн Монголын түүхийн талаар бичсэн лекцүүд, түүний үе I, тэнгийнхэи, профессор цол, тушаалтай, хаант Оросын цэргийн болон I иргэний засаг захиргааны төлөөлөгчид Б.М.Гурьев, М.И.Боголепов, | Л.Н.Соболев, Ю.Кушелев, А.М.Беннигсен, А.В.Баранов, А.Л.Болобан2 зэруг судлаачдын бүтээлүүд гарчээ.

Октябрийн социалистхувьсгалын дараагаар Орос, Зөвлөлтийн түүхчид Монголын талаархи судалгааг марксист арга зүйд тулгуурлан хийх болов. ; Академич И.М.Майскийн «Орчин үеийн


Монгол» хэмээх ном (Ирк., 1921) бол Монголын түүхийг марксистарга зүйгээр боловсруулах аыхны оролдлого байжээ. Тэрбээр Бүх оросын эд хэрэглэгчдийн нийгэмлэгээс Монгол оронд жил хагасын хугацаагаар илгээж байсан шинжилгээний ангийг толгойлж байсны хувьд Монголыи улс тор, эдийн засгийн байдлыг газар дээр нь судалж, эхсурвалждээртулгуурлан угзохиолыгбичжээ. И.М.Майский 1911 оны үйл явдлыг хувьсгал гэж анх үзсэн эрдэмтэн бөгөөд олон асуудлыг гоёж чимэлгүй, байгаагаар нь авч үзсэн сайн талтай. Гэтэл энэ тухайд түүнийг монголын үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн үйл явдлыг дүгнэж үзэхдээ түүхийг бүтээгч олон түмний ролийг олж хараагүй, монголын ард түмний хувьсгалч чадвар, хүчинд итгээгүй, Монгол оронд туссан 1917 оны Оросын хувьсгалын нөлөөг үнэлж үзээгуй гэх мэтонол- арга зүйн дутагдлууд гаргасаи гэж зэмлэж байлаа. Хожим энэ зохиол «Монголия накануне революции» (М . , 1959. Переработанное издание) нэртэйгээр нэмэлт, засвар оруулан хэвлэгдсэн билээ.

Дараа нь XX зууны эхэн үеийн үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн, 1921 оны хувьсгал, аграр харилцааны асуудлыг марксист арга зүйи үүднээс судлахыг оролдсон А.Калинниковын бүтээлүүд3 гарчээ.

Зөвлөлтийн түүхчдийн дотроос Монголын ойрхи үеийн түүхийг И.Я. Златкин анх удаа эрэмбэ дараатай, нэгэн бүхэллэгболгон авч үзжээ. Тэрээр «БНМАУ бол ардын ардчилсан орон мөн» хэмээх түүхийн зохиол нийтлүүлээд, түүнийгээ засч дэлгэрүүлэн «БНМАУ-ын шинэ ба шинэхэн

-35-

1 «Записки об ученых трудах В.Л.Котпмча. -"Изнестия Российской Академии наук". VI серия, XVII том. 1923. 371-372 татаас В.Л.Котвичийн эрдэм шинжнлгээний үйл ажиллагааны тухай тодорхой үмж болно.

- Эдгээр эрдэмтдийн бүтээлийг ном зүйгээс үзнэ үү. ! Анатолий Калинников. Революционная Монголия. Госиздат. М., 1925 г; Национально-революционное движение в Монголии. Изд. Московский-рабочий. М., 1926; Аграрные отношения и антифеодальная аграриая революция в Монголии. В кн: Аграрный вопрос на Востоке. М., МАИ. 1933 г. зэрэг. үеийн товч түүх» нэртэйгээр (М., 1957) хэвлүүлсэн байма.

Зөвлөлтийн түүхчид 1921 оны хувьсгалын өрнөлт, БНМАУ-ын капиталист биш хөгжил, социалист байгуулалтын түүхэн үйл явцыг нэгтгэн дүгнэхэд гол анхаарлаа чиглүүлсэн байна. Тухайлбал, Г.Кунгуров, Б.Сороковиков нарын «Ардын хувьсгал» Түүхэн найруулал (Эрхүү, 1947); Б.Д.Цибиковын «Унгернчүүдийг бут цохисон нь» (Улан-Удэ, 1947) бүтээлүүдэд 1921 оны хувьсгалын мөн чанар, ач холбогдлыг нээн харуулахыг хичээсэн болой. Мөн Г.С.Матвеева, С.Старииына1, С.К.Рощин2 нарын нэгэн сэдэвт зохиолуудад тус улсын тер, ардчиллын хегжил, эдийн засаг, голтөлөв хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн салбарт гарч буй өөрчлөлтийг судалсан байна. В.В.Грайворонский3, Г.М.Михайлов4, Р.Л.Балдаев5 нар нүүдэлч малчдын суурьшил, ахуй, соёл боловсролын асуудлыг шинжлэн судалсан ном, товхимол бичжээ. Е.П.Баврин, М.В.Мещеряков6, Л.М. Гатаулина7, А.А.Осипов8, М.С.Капица, М.С.Иваненко9 нарын бүтээлүүдэд БНМАУ-ын олон улсын харилцаа, гадаад бодлого, ялангуяа Зевлөлт, Монголын найрамдал, хамтын ажиллагааны мөн чанар,төлвийгтодорхойлон гаргажээ.


БНМАУ-ын капиталистбиш хөгжлийн замын асуудал бол Зөвлөлтийн түүхчдийн бүтээлд томоохон байр суурийг эзэлж байв10.

Монголын ойрхи үеийн түүхийн талаар нэгэн сэдэвт зохиолоос гадна «Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс» бүтээлийн эмхтгэл, шинжлэх ухааны хялбарчилсан ном, товхимол, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл олон арваараа гарсныг тэмдэглэх хэрэгтэй юм. Эдгээр бүтээлүүд нь бүхэлдээ формацийн онол, марксист-ленинист, ангич байр суурь, пролетарийн интернацио-нализмын зарчмын үүднээс бичигдсэн нь тодорхой юм.

Өөрчлөлт шинэчлэлтийн ач буянаар 1990-ээд оноос Зөвлөлт-Оросын түүхчид Монголын ойрхи үеийн түүхийг онол- арга зүйи шинэ хандлага баримтлан судалж эхэллээ. Е.М.Даревская «Гурван хөрөг-гурван хувьзаяа»1' хэмээх түүхэн найруулалдаа Богд хааиы засгийн газрын эдийн засгийн

-36-

Г.С.Матвеева, С.Старицына. Народная демократия и строительство социализма в МНР. М,, 1965; Г.С.Матвеева. Создание материально-технической базы социализма в МНР. М., 1979. С.К.Рошин. Социалистический уклад в экономике. М., 1958. Развитие социалистических производственных отношений в МНР. М., 1979. В.В.Грайпоронскии. От кочевого образа жизни к оседлости (наопытс МНР) М., 1979. Г.И. Михайлов. Культурное строительство в МНР (Исторические очерки). М., 1957. Р.Л.Балдаеп. Народное образование в МНР. М., 1971. Е.П.Баврин, М.В.Мещеряков. Монгольская Народная Республика (Экономика и внешняя торговля) М., 1961. Л.М.Гатаулина. Монгольская Народная Республикавсоциалистическомсодружестве. М., 1969. А.А.Осппов. Внешняя политика Монгольской Народной Республикч. М., 1963. М.С.Капица, М.С.Иваненко. Дружба, завоеванная в борьбе (Советско-монгольские отношения) М.,1965. Ленин и наинонально-освободительное движение в странах ВостсЛа. М., 1970; Г.Ф.Ким, Ф.И.Шабшина. ПролетарскиГ] HHTepHauiiOHajiii;»! и революции в странах Востока. М.. 1967; Мөн тэдний «Союз рабочего класса и крестьянства и опыт социалистических стран Азии» (на примере МНР, КНДР,ДРВ). М., 1977; М.С.Джунусов. Онекапиталистическом путн развития ранее отсталых стран. М., 1967; Л.И.Гатаулина. Проблемы некапиталистического развития Монгольской Народной Республики. М.,1978. Е.М.Даревская. Три портрета-три судьбы. Истормческие очерки., УБ., 1997.

зөвлех С.А.Козин, үнэн алдартны шажны лам Ф.А.Парняков, Монгол дахь Оросын газар тариалангийн пионер И.И.Короноков нарын тухай олдохуйд бэрх болсон маш сонин баримт сэлт ашиглан бичсэн нь XX зууны эхэн үеийи Монголын түүх судлалд олон нарийн ээдрээтэй асуудлыгтодруулахад дөгөө өгч байна. I

С.Рощин«Монголын улстөрийнтүүх» (1921-1940)' хэмээх нэгэнсэдэвт" зохиол туурвилаа. Эл бүтээлдээ Оросын архивын, ялангуяа


Коминтерний архивын урьд өмнө судалгааны эргэлтэнд төдийлөн ороогүй олон арван баримт сэлтийг ашиглан, Монголын түүхэнд Коминтерний гүйцэттэсэн ■ эерэг, сөрөг үүргийг үндэслэл сайтай нээн харуулсан байна. С.Г.Лузянин ; өорийнхөө бэсрэгхэн бүтээлд2 XX зууны 20-30-аад оны Орос, Монгол, , Хятадын харилцаанд гарч байсан бэрхшээл, зөрчлийг ончтой судлан : гаргажээ. :

Г.С.Яскина (Матвеева) «Монгол: хөгжлийн загварын халаа, улс төр, эдийн засгийн шинэтгэл» зэрэг хэд хэдэн бүтээлдээ3 90-ээд оны Монгол дахь нийгэм-улс төр, эдийн засгийн шинэ тогтолцооны төлөвшил, улс төрийн шинэчлэл, түүний үр дүн, илилжилтийн үеийн эдийн засгийн харилцааны өрнөл, хөгжлийг задлан шинжилсэн байна.

В.В.Грайворонский «Монгол: хөгжлийн социалист загвараас зах зээлд шилжих үеийн хөдөөгийн хүн амын өрхийн төсвийн бүтэц дэх өөрчлөлт», «Монголын өнөөгийн ард: нийгмийн хөгжлийн асуудлууд (1980-1995 гг.)»4 хэмээх зохиолууддаа хөдөөгийн хүн амын нийгмийн асуудлуудыг шинжлэн судалжээ.

Д.Б.Улымжиев «Оросын Монгол судлал» хэмээх бүтээлдээ5 XIX зууны II хагасаас XX зууны эхэн үеийн монголч эрдэмтдийн Петербургийн дэг сургуулийг авч үзэхдээ XX зууны эхэн үеийн Монголын түүхийг судлахад Оросын эрдэмтдийн оруулсан хувь нэмрийг цухас боловч базаж дүгнэсэн байна.

М.И.Гольман «Монгол судлал Өрнөдөд (төвүүд, боловсон хүчин, нийгэмлэг) XX зууны 50-иад оны эхнээс 90 он» хэмээх бүтээлдээ баруун Европ, Хойд Америкийн орнууддахьмонгол судлалын хөгжлийгавч үзэхдээ Монголын ойрхи үеийн түүхтэй холбоотой олон багц асуудлыг хендөн тавь-сан юм. Мөн егүүлэн буй үеийн түүхийн асуудлаар Е.А.Белов, А.С.Желез-няков, Е.В.Бойкова, Ш.Б.Чимиддоржиев нарын зэрэг эрдэмтдийн баримт судалгаа сайтай ном, өгүүллүүд нийтлэгджээ.

Зөвлөлтөөс гадна өрне, дорнын хөгжингүй орнуудад XX зууны

-37-

1 С.Рошин. Политическая история Монголии (1921-1940). М., 1998. : С.Г.Лузяннн. ХХзууны 20-30-аадоны Орос, Хятад, Монголын харилиаанытүүхээс. УБ., 1998.

Г.С.Яскина. Монголия: смена модели развития. Политические и экономические реформы. М., 1994; Модернизация производствнтельных сил и экономическая реформа в Монголйй. М., 1994. и так далее. 4 В.В.Грайворонский. Монголия:

изменения в структуре системных бюджетов сельского населения при переходе от социалистической модели развития к рыночной. М., 1996; Современное аратство Монголии: проблемы социального разиития

(1980-1995 гг). М., 1996. 3 Д.Б.Улымжиев.Оросын Монгол судлал. Х1ХзууныхоёрдугаархагасХХзууныэхэн үе. Монголч

эрдэмтдиГ|н Петербургийн дэгсургууль. УБ., 1998.

Монголын түүхийг судлах талаар багагүй зүйл хийсэн байна. Гэхдээ хоёр узэлсуртлынтэмцэл, сөргөлдөөний нөхцөлддээрхорнууддахьорчин үеийн монголын түүх судлал нь тодорхой хэмжээгээр улс төрийн бодлого, үзэл суртлын хальс


бүрхэвчин доор явагдаж байсныг дурдахгүй өнгөрөх аргагүй юм. Өрнөдийн орнуудын, ялангуяа АНУ-ын эрдэмтэн

судлаачдаас Монголын ойрхи үеийн түүхийг судлах ажил дэлхийн II дайны дараагаас онигой идэвхижжээ. Тэднээс О.Латтимор, Р.Рупэн, Ж.Фритэрс, Ж.Мэрфи, Алиса Кэмпи нарыг онцлон тэмдэглэж болох юм. Эдгээр судлаачдьш бүтээлүүдэд Монголын дотоод амьдрал, хөгжлийн явцыг монголчуудын үндэсний үзэл, хувьсгалын харилцан хамаарал, уламжлал шинэчлэл, төрийн байгуулал, ламын шашин, соёлын хувьсгал, эдийн засгийн хөгжил ба капиталист бус хөгжлийн зам гэсэн ухагдахуунаар дамжуулан авч үзсэн түгээмэл хандлагатай байна.

О.Латтиморын «Нүүдэлчид ба хувьсгалчид» хэмээх зохиол нь1 Монголын ойрхи үеийн түүхийн ололт, амжилт, эерэг, сөрөг сургамжийг бодитой харуулсан өрнөдийн эрдэмтний анхны томоохон бүтээл юм. Тэрбээр эл бүтээлдээ 1921 оны хувьсгал гарах дотоод нөхиөл бүрэлдсэн гэж үзсэнээрээ Америкийн бусад судлаачдаас ялгарч байв. Сайхь эрдэмтний энэ зохиолдоо дэвшүүлсэн «Монгол бол Зөвлөлтийн дагуул орон» гэсэн үзэл санаа нь бага буурай орон их гүрнүүдийн эрх ашгийн тойрогт ямагт эргэлдэж байдаг чухамхүү тэр утгаараа бодитой дүгнэлт байлаа.

Гэхдээ сүүлдээ тэрбээр эл үзэл санаанаасаа татгалзсан нь тухайн цаг үеийн монголчуудын сэтгэлийг бодсон хэрэг биз. О.Латтимор Моиголын ойрхи үеийн түүхээр олон ном, егүүлэл бичсэн гаргуун том эрдэмтэн юм.

Р.Рупэн Монголын тухай олон бүтээл туурвиснаас «XX зууны Монголчууд», «Монголыг хэрэг дээрээ яаж захирч байсан бэ? БНМАУ-ын улс төрийн түүх» (1900-1978) хэмээх бүтээлүүд хамгийн томоохон нь юм. Тэрээр эхнийхээ бүтээлд 1921 оны хувьсгалаас өмнех болон хойшхи үеийн монголчуудын амьдралыгбүхий л талаас ньтун сонирхол татахуйцаар дүгнэн бичсэн байна2. Зохиогч хоёр дахь бүтээлдээ социализмын үеийн шинэ хүнийг төлөвшүүлэх зорилт Монгол оронд биелэгдэхгүй байна гээд хүнд сурталтны шинэ анги улс орны хэргийг гартаа барьж байна3 хэмэ^п тэмдэглэсэн байна.

Ж.М.Фритэрсийн «Гадаад Монгол, түүний олон улсын байр суурь» хэмээх бүтээл нь4 нь дэлхийн II дайны өмнөх БНМАУ-ын олон улсын байдлыг хөндөн үзсэн томоохон бүтээлийнхээ хувьд өдгөө ч үнэ цэнэтэй хэвээр байна. Тэрбээр энэ номондоо анх удаа Гадаад Монголоос Орос,

О Lattimore. Nomads and Commissars: Mongolia. Revised edition New York, 1962. Rupen, Robert. Mongols of the Twentieth Century, Volumes Bloomington. 1964. Эл зохиолыг Г.Аким монгол хэлнээ орчуулан 2000 онд хэвлүүлсэн болой. Rupen, Robert. How Mongolia is Really Ruled. A Political History ofthe Mongolian People*s Republic, 1900-1978. Hoover Institution Press, Stanford, California. 1979. p. 113. Friters, Gerard M. Outer Mongolia and Its International Position. Baltimore, the John Hopkins Prpss. 1949.

Хятад, Япон зэрэг их гүрнүүдтэй хэрхэн харилааж ирснийг дипломат архивын баримт сэлт ашиглан тоймлон авч үзсыээрээ ихээхэн ач холбог-

-38-


долтой юм. Харин 1946-1961 онуудад БНМАУ-ыг НҮБ-д элсэх асуудалд АНУ нааштай хандаагүйг зохиогч «мэдээллийн дутагдлаас» болсон хэмээн тайлбарласан нь төдийлөн үнэмшилтэй биш юм.

Жорж Мэрфи «Шинэ ба нэн шинэ үе дэх Гадаад Монголын эдийн засгийн хегжил"1 хэмээх зохиолдоо 1940-өед оны төгсгөлөөс бүртодруулан хэлбэл Сталиныг насан өөд болтол ЗХУ Монголд өөрийнхөө бодлогыг хэрэгжүүлэх, БНМАУ-аар улс төрийн нейтралитет чиг шугам баримтлуулах, сонирхолтой байсан гэж үзжээ. Мөн тэрбээр «Зевлөлтийн Монгол»2 хэмээх зохиолдоо БНМАУ улс төрийн талаар ЗХУ-ын хараат байдалтай оршиж ирснийг гарган тавьсан байна.

1980- 1990-ээд оны үеийн судлаачдаас Алиса Кэмпи Монголын уламжлалт нүүдлийн амьдрал, зах зээлийн эдийн засгийн хоорондын | зөрчлийн асуудалд гол анхаарлаа хандуулж, сонирхолтой судалгаа хийж ! байна-\ Тэрбээр Монгол улс, нүүдэлчид суурьшмал амьдралд шилждэг уламжлалт замыг сонгох уу, эсвэл энэ газар орон уур амьсгалдаа сайтар зохицсон нүүдлийн аж ахуйн дүр төрх дээр суурилсан зах зээлийн эдийн засгийн өвөрмөц нэгэн загварыг бүтээн гаргаж ирэх үү хэмээх ацан зам монголчуудын өмнө тулгараад байна гэсэн дүгнэлт хийжээ.

Монголын шинэ үеийн түүхийн хамгийн шинэхэн судалгаа бол АНУ-ын Принстоны их сургуулиас хэвлүүлсэн «Монгол улс XX зуунд. Эх газарт түгжигдсэн космополит»4 хэмээх бүтээл юм. Энэ хамтын бүтээлд АНУ, Их Британи, Япон, Орос, Тайваны судлаачдын бичсэн зүйлүуд орсноос гадна Монголын эрдэмтэд ч бас оролцжээ. Сайхь бүтээлд монгол судлалын хөгжилд дүгнэлт өгөхийн хамт монгол улс-үндэстний улс төрийн тусгаар тогтнол, түүний төлөөх тэмцэл болон Монгол орны хөгжлийн хэтийн төлвийг олон улсын болон геополитикийн байр сууринаас авч үзсэн байна.

Английн эрдэмтэн Ч.Бауден «Монголын ойрхи үеийн түүх»5 болон хэд хэдэн өгүүлэлдээ БНМАУ-ын ололт, амжилтыг хүлээн зөвшөөреөд, тус улсын дотоод амьдралын өөрчлөлт Зөвлөлтийн загвараар хийгдсэнийг тэмдэглэсэн байна.

Мөн Английн нэрт судлаач Алан Сандерс Монголын тухай бичсэн хэд хэдэн ном, тайлбар тольдоо XX зууны Монголын улс төр, нийгэм-эдийн

Murphy G. The Economic Development of Outer Mongolian Economy in Recent Times. Ann Arbor, Michigan University Microfilms. 1957. Murphy G. Soviet Mongolia. A Study of the Oldest Political Satellite, Berkeley and Los Angelos. 1966. Alicia J. Campi. The unique challenges facing Mongolia as adapts its nomadic socialist economy to the market system, Mongolia. V. 7. 1996. pp. 221 -235. Nomadic Cultural Values and Their Influence on Modernization: Mongolia in Transition. Washington. 1992. pp. 91-102. Mongolia in the Twentieth Century. Landlocked Cosmopolitan. Edited by Stephan Kotkin and Bruce A. Elliman, Armonk, New York, London, England. 1999. Cli. Bav den. Modern history of Mongolia. L. 1968. Mongol Notes 1-The Louvain Fire Ritual.-Central Asiatic Journal. V. 8. 1968. №4. Notes on the Worship of Local Deities in Mongolia. "Mongolian Studies". Budapest. 1970.

-39-


засгийн хөгжилд нэлээд бодитой шинжилгээ хийжээ1. Францын эрдэмтэн Жаг Легран «Монголын сонгож авсан

зам. Феодализмаас социализмд»2 хэмээх бүтээлдээ БНМАУ-ын хөгжлийн түүхэн замналыг марксист арга зүйн үүднээс дүгнэн бичжээ. Аркадий Столыпин «Москва, Бээжингийн завсар дахь Монгол орон»3 хэмээх бүтээлдээ ХШ зуунаас XX зууны далаад он хүртэлх Монголын гадаад харилцаа, гадаад орчны өөрчлөлтийг түүхийг тоймлон харуулсны дотор Хаант Орос, Манж Чин улсын хоорондын харилцаа, түүний Монголд туссан нөлөө, Монголын талаар Орос, Хятад, Японы баримталсан бодлого, монгол үндэстний хувь заяаны асуудал, XX зууны Монголын улс төрийн түүхийн асуудлыг хөндөн тавъжээ. Гэвч монгол эх сурвалж, амьд гэрчийн нотолгоо зэрэгтэй нарийн танилцаагүйгээс хааяа алдаа мадагтай дүгнэлт, гаргалгаа тааралдаж байна. Харин өмнө өгүүлсэн Жаг Легран дурдан буй зохиолын дотор «Түүх гуйвуулагчид» гэсэн гарчигийн дор Аркадий Столыпины энэхүү зохиолыг хурц шүүмжилсэн нь марксист түүх бичлэгтэй зөрж байсантай холбоотой юм.

Германы эрдэмтэн Удо В.Баркманн «Монголын түүх»4 хэмээх том хэмжээний бүтээлдээ Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орны байдал, ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийг хураангуйлан дүгнээд, гол нь XX зууны тэргүүн хагасын Монголын түүхийн зангилаа асуудлыг задлан шинжлэхэд анхаарлаа төвлөрүүлжээ.

Хятадын түүх судлаачид өмнөх үеийн түүхэнд анхаарлаа тавиад XX зууны БНМАУ-ын түүхийн талаар харьцангуй бага бичиж байна. Ойрын 10 жил гэхэдл Хао Вэй Миний эрхлэн найруулсан «Өвөр Монголын ойр үеийн товч түүх» (хятад хэвлэл. ӨМИСХХ, 1990) зэрэг зохиолууд гарч, тэдгээрт БНМАУ-ынтүүхийн асуудлын хөндсөнтөдий байна. БНМАУ-ыгтедийлен анхаарахгүй байсан нь Монгол Хятадын салшгүй нэг хэсэг гэж үзэж байсантай холбоотой. 1993 оны IV сард «Гаяаад Монголын тухай дотоод дахьхэрэгявдлууд» (Wai Menggudu —li nci mu) нэртэйгээртомоохон хамтын зохиол гарсан нь Монголын тусгаар тогтнол эргэлзээтэй гэж нотлохыг оролджээ. Зохиогчид «Ар Монголын уудам бэлчээр нутгийг Хятадын газрын зургаас салган таслах ёстой» (417-418 дахь тал) гэж үзэх нь буруу гэж тэмдэглэсэн байна. Манай талын эсэргүүцлийн үрээр энэ номыг худалдаанаас хураан авч, түүний ахлах редакторт шийтгэл оногдуулжээ.

Тайваний монгол судлаачид Монголын ойрхи түүхийг анхааран судалж байна. Тэдний дотроос Чен Чунцзо, Вай Мэнчин нарын «Гадаад Монголын нэн шинэ түүх»1 хэмээх зохиолыг нэрлэж болно.

-40-

Alan. J.K. Sanderes. People's Republic of Mongolia. A General Reference Guide. OVP. 1968. Mongolia: Politics, Economics and Society. Pienter. London. 1987. Historical Dictionary of Mongolia, Scavecrow Press, Lanham, 1996. .1. Legran. Le Choix Mongol de la Fegdalife en Socialisme. P., 1975. A. Stolupine. La Mongolie entre Moscow et Pekin. P., 1971. Энэ зохиолыг доктор, профессор Л.Бат-Очир монгол хэлнээ орчуулж, 2000 онд хэвлэн гаргажээ. Udo B. Barkmann. Geschichte der Mongolei. Bonn. 1999. Chen Chung-tsu, Wai Meng-Cnin. Recent History of Outer


Mongolia. Taipei. 1965.

Японы эрдэмтэд XX зууны эхнээс 40-өөд он хүртэл Монголын ойрхи үеийн түүхийн судалгааг улс төр, цэрэг- стратегийн чиглэлтэй явуулж байсан бол зууны сүүлчийн хагаст иргэний шинж вь илт давамгайлах болов. 1960, 1970-аад оны дунд үеэс монголч эрдэмтэн К.Сакамото1, Ф.Исано-К.Танака3, М.Онуки4 нарын олон судлаачид XX зуунд Монголын улс төр-нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлт, ялангуяа 1911, 1921 оны хувьсгалын хамаарал, шалтгаан, шинж чанар, холбогдол, Монголын гадаад орчны асуудалддүн шинжилгээхийжээ. 1990-ээд онд Т.Наками5, Х.Фүтаки6, зэрэ; судлаачдын Монголын ойрхи үеийн түүхийн асуудлаар бичсэн чамбай өгүүллүүд нийтлэгдсэн болой. Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын түүхч Ли Пён рэ7 1911 оны үндэсний эрх челөөний хувьсгальш үйл явдлыг дахин эргэцүүлж нэгэн сэдэвт зохиол бичжээ. Энэхүү зүйлд Өрнө, Дорнын монгол судлаачдын бүтээлийг тойм төдий авч үзсэн болой.

-41-

Сакамото Корэтада. Монгорү сэйжи то кэйзаи (Монголын улс тор. эдийн засаг). Токио, 1969; Гэндаи-но Монгору (Нэн шинэ үеийн Монгол); Дэлхийн түүх 12, Хойд Азийн түүх, Ямакава шюппания 1981. Исоно Фужико. Монгорү какүмэ (Монголын хувьсгал) Чуюкоо Шиншё, 1974. Танака Кацүхико. Соогэн — но какүмэй (Тал нутгийн хувьсгал). 1971; Соогэн — но какүмэйкатачи (Тал нутгийн хувьсгалчид). Монголын түүхийн судлал ба енеө бидний үе, Тацүки бүнко, 1984; Монгорү гэндаи ши (Монголын шинэ үеийн түүх); Дэлхийн нэн шинэ үеийн түүх. IV боть. Ямакава шюппаншя. 1993. Наками Тацуо. И.Я.Коростовец ба 1910-аад оны эхэн үеийн монголын тусгаар тогтнолын асуудал (Y.Korostovets and Mongol Problem of Independence in the Early 1910 s") Олон улсын монголч эрдэмтдийн VII их хурлын илтгэлүүдийн товчлол. УБ., 1997; Russian Diplomats and Independece, 1911-1915. Mongolia in the Twentieth Century. Landlocked Cosmopolitan M.E. M Sliarpe. Armonk, New York. London, England. 1999. номын 69-7S дахьталд буй. Х.Фүтаки. Элбэгдорж Ринчиноба 1921 оны хувьсгал. Олон улсын монголч эрдэмтдиин VII их хурлын (лтгэлүүдийн товчлол. УБ., 1997. ^{' 71и Пёнрэ. 1911 онд Монголын


үндэснийтусгаартогтнолыгсэргээнтунхагласантүүхийгнэхэн шинжлэхүй. УБ., 1997.

газрын асуудал, гадаад өр, дайны төлбөр зэргийг шийдвэрлэж, Монголд бүх талаар ноёрхлоо бэхжүүлж, империалист гүрнүүдийн нелөөнөөс түүнийг хөндийрүүлнэ гэж үзсэн ажээ..

Тэр үед Өвөр Монголын зарим ноёд Монгол орныг хегжүүлэх тухай тодорхой санал боловсруулж, Чин улсын эзэн хаанд айлтгах болсон ажээ. Тухайлбал, дээр дурдсан Зостын чуулганы Харчин хошууны жүн ван Гүнсэнноров Монголд банк байгуулж, цаасан мөнгөн тэмдэгт гаргах, төмөр зам тавих, Монголын тариалан үйлдвэр, худалдааг хөгжүүлэх, монгол цэргийг өөрчлөн байгуулах, таван жилийн фүн лү (цалин)-гээ урьдчилан авч, Өвөр Монголд шинэ маягийн сургуулийн танхим байгуулах зардал болгох саналыг 1906 онд тавьсан ажээ1.

Гэтэл Чин улс тэр саналыг тусгайлан дэмжиж хүссэн шинэчлэлийг нь монголчуудаар өөрсдөөр нь хийлгээгүй юм. Үүнээс урьд Чин улсын засгийн газар, монгол ван, гүн нар харьяат хошууныхаа нутагт газар хагалбарлан тариа тарихыг 1902 оноос зовшөөрөхийн хамт тариалалтыг хянах дээд тушаалын түшмэдийг томилон явуулж, улмаар «Иргэнийг нүүлгэн суурьшуулж, хязгаарыг бэхжүүлэх» гэгч бодлого явуулж, атар газар хагалбарлах, тариалах товчоо, тариалангийн хоршоо зэрэг байгууллагыг эхлээд Өвөр Монголд байгуулсан юм. 1906 онд Чин улс Монгол орны байдалтай биечлэн танилцаад, Монгол газар цэргээртариатариулах, уурхай нээж ашигт малтмалыг олборлох, шуудан байгуулах, хужир малтаж ашиглах, төмөр зам тавих, сургуулийн танхим байгуулах, банк б^йгуулах, дээрэм, хулгайг арилгах зэрэг найман зүйлийн саналыг айлтгасан ажээ2. Энэ нь Монгол газар явуулах «шинэ засгийн бодлогын» ерөнхий хөтөлбөр болсон амуй. Тэр үед хятад газраас тариачид элсүүлж, харьяат аймаг хошууныхаа нутагт тариа тариулсан Өвөр Монголын ван, гүн нарыг хөхүүлэн шагнах журам тогтоож, Өвөр Монголын нутагт тариа тарьж амьдрахаар очсон тариачдыг харьяалан захирах фү, тин, чжоу, сянь гэдэг засаг захиргааны хятад байгууллагыг байгуулж эхэлсэн юм. Jf |$»Нж Щ*Щуяохп1ъ0,Тдф\&ЧЦЫГ шилжүүлэн суулгах ажлыг Эрхлэхтовчоог эхлээд Бээжинд байгуулж, улмаар Монголын нэлээд газар бас нээж ажиллуулсан амуй. Монголын бэлчээр нутгийг хагалбарлаж эхлэхийн өмнө урьд тариалж байсан, цаашид хагалбарлаж тариалахад тохиромжтой бүх газрыг байцаан бүртгэснээс гадна ашиглаж болохуйц байгалийн баялаг, ашигт малтмалыг нэгэн адил сурвалжлан байцаах ажил зохиосон байна. Иймэрхүү байцаалтыг зөвхөн Монгол төдийгүй Чин улсын бүх хязгаар нутагт явуулсан ажээ. Тэр судалгааны үндсэн дээр 1907 онд «Бянь цзян фан чжи» (Хязгаар нутгийн ойллого) хэмээх олон боть зохиолыг хятад хэлээр хэвлүүлсэн бөгөөд түүний 23-р боть нь «Мэнгү чжи» (Монголын ойллого) нэрээр гарсан ажээ.

«Хязгаар нутгийн ойллого» бичиг бол шинэ засгийн бодлогыг Чин улсын хязгаар нутагт оршдог хятад биш угсаатны дотор хэрэгжүүлэх явдалд гарын авлага болгох зорилгын үүднээс зохиогдсон болох нь түүний агуулгаас

' Юй Юаньань. Өвөр Монголын түүхэн тойм. 1990. тал 340. 2 Лю Цзиньсо. Дурдсан зохиол. тал 323.

илэрхий байдаг. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам (ГМТЗЯЯ)! Цэргийн явдлын яам 1906 оны сүүлчээр Дотоод, Гадаад Монголын олон! чуулганы хошууны эдийн засаг, байгалийн баялаг, цэрэг, сургуулийн хэргийг! нягтлан байцаах

-42-


саналыгэзэн хаандаа айлтгаж, зөвшөөрүүлсэн ажээ1. Тэгээл! 1907 оны хавар ГМТЗЯЯ, Цэргийн явдлын яам хоёр хавсран гадаад засаг| олон монгол аймгийн чуулган дарга нар болон хотон аймгийн ван,гүн нарт| тушааж 14 зүйлийг байцаалгав2. Энэ байцаалтад засаг захиргаа, шашин! шүтлэгийн талаар төлөвлөж байсан арга хэмжээ тусгагдаагүй боловч Чин| улсын төрөөс тунхагласан шинэ засгийн бодлогын үндсэн агуулга багтсан! юм-^Нин улс энэбайцаалтаар шинэзасгийн бодлогыгхэрэгжүүлэхбололцоог! урьдчилан судлах мэдээ сэлтийг орон нутгаас гаргуулж авах гэсэн төдийгүй, уг бодлогод Монголын засаг ноёдоос эхлээд бусад эрх баригчид хэрхэн хандахыг бас туршин мэдэх зорилготой байжээ. 1907 онд монгол, аймаг хошуудын нутгийн тодорхой газрын зургийг зуруулж авсан байна3. Олон хошуу, ялангуяа хаант Орос улстай зэргэлдээ орших Монгол нутгийг дээслэн (хэмжээлэн) авч хагалбарлан тариалахад бэлтгэсний дараа Чин улсын эзэн хаан 1907 онд монгол нутгийгхагалбарлаж, тариа тарих тухай зарлигбуулгаж, улмаар дүрэм хэмжээг баталсан амуй. Дүрмийн ёсоор аймаг бүр дэх урьд ] хагалсан газрыгдээслэж заагласан шавтавьсан. Их Хүрээний хэрэг шийтгэгч! сайдын газраас 1907 онд манж, монгол, хятад түшмэл томилон гаргаж,' Түшээт хан, Сэцэн хан хоёр аймгийн хошуудын тариалсан газрыг дээсэлж f үзэхэд бүгд 2527 хуваарь* 66 үр** газар байсан ажээ4. 1910 онд Монгол газрыг \ хагалбарлан тариалахыг хориглосон урьдын хуулийг цуцалж, тэнд очиж \ тариа тарих хятад иргэдийг хөхүүлэн сайшаахын хамт, тэднийг эхнэр ; хүүхэдтэйгээ явахыг зөвшөөрсөн байна. Энэ мэтээр монголын бүх ай\?агт үйолонхятад тариачид ирүүлэн, малын үлэмжхэнбэлчээрийгтариалангийн талбай болгон хувиргах ажил нэн шургуу явагдав.

Атар газрыг хятад иргэдээр хагалбарлуулж, тариа тариулах олон хороо Монгол нутагт байгуулагдах болжээ. Тэдгээр хороо атар газрын үржил шимийг харгалзан дээд, дунд, доод зэрэг болгон ангилж, тус бүрийг худалдан авах үнэ тогтоосон байна . Дээд зэргийн нэг шан (10 му) газрыг 4 лан 4 фүн (фэнь) мөнгөөр, дунд зэргийг 2.4 лан, доод зэргийг 1.4 лан мөнгөөр тус тус үнэлсэн. Худалдсан газрын үнийн хагас нь Чин улсын санд, нөгөө хагасыг нь нутгаа худалдсан монгол хошууны орлого болгох ёстой байжээ. Мөнхүү газрыг олгох, зааглах зэрэг ажилд шан тутамд 15 хувийн нэмэгдэл өгөх тул дээд зэргийн 1 шан газрын үнэ 5.1 лан болох байжээ.

Монголын газрыг хагалбарлаж, тариа тарих болсон тэр дүрмийн ёсоор монгол малчин айлд 90 шан газрыг буцалтгүй олгох ажээ. Хэрэв түүнээс их бэлчээртэй байх гэвэл атар газар худалдан авах боломж олгосон байна.

-43-

МУҮТА. ФА-9. ХН-3992. тал 305. МУҮТА. ФМ-9. ХН-3987. тал 429-430. Мөн тэ мх, тал 412. 9.216 га. 0.09216 га. МУҮТА. ФМ-9. ХН-4123.б-137.тал 166-167.

Чин улсын захиргаа ингэж Монголын нутгийг худалдан аваад


Хятад газраас ирсэн тариачдад өгөхдөө тариалах айл өрхөөс урьдаар атар дарах хагалбарлах мөнгө хурааж, газрын тэмдэгт бичиг олгуулж эсэргэн жил нь үрийг мөрдөж (хэмжих -Ред.) цалин авч байхаар дүрэмд заажээ1.

Чин улсын эл бодлогыг монголчууд энд тэндгүй эсэргүүцэж, шаардсан байцаалтыг цагтухайд нь үнэн зөв гаргажөгөхгүй байлаа. Иймээс Чин улсын захиргаа 1911 оны хавар «Үнэнээр дайчлан байцаахдүрэм хэмжээ» гэгч 16 зүйлийг батлуулж гаргажээ. Мөн оны зун Ар Монголын аймгуудад газар хагалах хэргийн хороодыг монгол, хятад, манж түшмэлийн бүрэлдэхүүнтэй байгуулсны дотор Хүрээний Хагалах Хэргийн Бүгд Хорооны монгол ерөнхийлөн шийтгэх түшмэлээр Түшээт хан аймгийн туслагч жанжин Ханддоржийг эзэн хааны зарлигаар тохоон томилсон ажээ2.

Чин улс Монголын газар нутгийг ийнхүү шуурхайлан хятад иргэдээр дүүргэж, тариалуулах болсон нь юуны урьд Хятадын олон мужид байгалийн гамшиг тохиолдож ургац алдсаны улмаас үй олон тариачид хүнс тэжээлийн талаар туйлын хүнд байдалд орсныг шийдвэрлэх, нөгөө талаар империалист орнуудад төлөх үлэмж хэмжээний дайны төлбөрийг хийхийн тулд аль болох ихашиголох шаардлагатай байлаа. Иймээс газар тариалангийн бүтээгдэхүүн авахынтулд Монголын өргөн уудам нутгийг тариалах, эцэст нь Орос-Японы дайны дараа Манжуур, Солонгос дахь нөлөөнийхөө хүрээг тануулаад, Ар Монголд нэн их хомголзох болсон хаант Оросын нөлөөг хаахын тулд тус улстай хил залгаа бүх нутагтаа хятад тариачдыг түлхэн оруулж тариа тариулан суурьшуулах зэрэг давхар зорилготой байсан ажээ.

Чин улс үүнээс гадна монгол олон хошууны засаг ноёд, өөрсдийн хошуунд худалдаа хийсэн Хятад худалдаачдаас тогтоосон хэмжээний гааль хурааж, зохих хувийг шимтгэж байхыг XX зууны эхээр зөвшөөрч, 1904 онд олон хошуу, шавьд худалдаалсан иргэдийн мал юмнаас гааль хураахад хэрэглэх тэмдэгт хуудсыг хошуу, шавийн эрх баригч нарт хуваан олгосон. Гаалийн дүрэм ёсоор аль нэгэн хошууны тамгын газар харьяат хошууны дэвсгэр нутаг дээр худалдаа хийсэн иргэдээс хураасан нэг жилийн гаалийн бүх мөнгийг 10% зохиож, түүний 1%-ийг гаалийн хороонд тушаагаад үлдсэний нь дахин 10% зохиож, түүний 2%-ийг харьяат хошуунд шимтгэн авч бусад 8%-ийг мөн гаалийн хороонд тушаах ажээ3. Иймээс Монголын томхон төв газар бүхэнд хятад гаалийн хороо байгуулагдан ажиллах болжээ. Тэрчлэн 1907 онд Хүрээнд байгуулсан Дай Чин улсын сангийн мөнгөний пүүс (банк -Ред.) байгуулж, дараа нь Хиагт, Улиастайд бас байгуулжээ. Эдгээр банкны зорилгыг Чин улсын захиргаа тайлбарлахдаа: хүү үржүүлэх, олон хошууны албаны хэрэгцээний мөнгийг чирэгдэлгүй нийлүүлж байх, ялангуяа монголчууд, орос, хятад пүүснүүдээс дураараа мөнгө зээлж, өрөнд ордгийг хязгаарлахад оршино гэж олон хошуунд албан бичгээр мэдэгдсэн амуй.

1 Вестник Азии. 1910 г. №3. стр. 118-119. 2 Мен тэнд. 3 МУТТА.ФМ-9.ХН-4009.тал43

1910 оны сүүлчээр Монгол дахь гаалийн хороодын дэргэд Тээчийн

-44-


-45-

хороо гэгч шинэ байгууллагыг байгуулах дүрэм хэмжээг Чин улсын захирга»! батлан гаргаж, 1911 оноос эхлэн Монголын хотуудын хооронд хийх аливаа тээвэр болон Монголоос гадагш, гаднаас дотогш тээвэрлэн авчрах зүйлээс тэрэг тэмээнд оногдуулан тогтоосон хэмжээний мөнгөн гааль авч, шинэ засгийн хэргийг хөгжүүлэн шийтгэхэд зарцуулах зардалд нэмэр болгох болсныг олон аймагт тушаан мэдэгдсэн байна1. 1911 оны эхээр Хүрээнд Худалдааны хороо байгуулсан байна. Чин улсын колоничлох бодлогЬ идэвхжиж, хятад иргэд олшрохын сацуу хятадын мөнгө хүүлэгч шунахар худалдаа улам өргөжиж, мөлжлөг нь ширүүсэж иржээ. 1911 оны дунд ү болоход зөвхөн Ар Монголд монгол, хятад бүгд 20-иод шинэ байгууллаг үүссэн байна. Тэр бүхний сүйтгэлийг монголчуудаас гаргуулж байсан н ард түмний аж байдлыг эрс доройтуулж байв. Японы түүхч Ж.Яногий; хийсэн судалгаанаас үзэхэд Ар Монголын Түшээт хан, Сэцэн хан, Их шав. гурав нь зөвхөн Их Хүрээн дэх яам, олон албан байгуулага хийгээд, сайд түшмэдийн элдэв зардалд 1903-1909 онд 18 түмэн лан мөнгө төлж байжээ — Чин улс шинэ засгийн бодлогоо хэрэгжүүлэхийн тулд Монгол сургууль, хэвлэл, шашин шүтлэгийн талаар бас л өөрчлөлт хийж эхэлжэ: Чин улс Ар Монголыг эзлэн захирснаасаа хойш орон нутгийн албан бичээ бэлтгэх зорилгоор бичгийн танхим байгуулж, ноён, тайж зэрэг сурвалжи. хүмүүсийн хүүхдийгавч монгол, манжбичиг, манжхуулыдааззэргийгзаадаг \ байлаа. \

Гэтэл XIX зууны II хагасаас албан хэрэгт хятад бичиг их хэрэглэвдэх \ болж, ялангуяа Жанжны газар, Хэрэг шийтгэгч сайдын яам зэрэг газар манжаар бичиглэхийн зэрэгцээгээр хятад хэл бичиг мэддэг албан хаагчийн хэрэгцээ их болсон байна. Энэ нь Чин улсаас Монголын талаар явуулдаг бодлого өөрчлөгдөж ирснээр тайлбарлагдана. Анх 1898 онд Хүрээнд манж, хятад хэлний сургуулийг орон нутгийн зардлаар байгуулж, Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан, Их шавийн ван, гүн, хошууны түшмэл, ардын хөвгүүдийг авч сургах болжээ3. 1908 оны намар зүүн хоёр аймаг, Их шавиас бүгд 40 хүүхдийг манж, хятад хэлэнд сургах, сурган тэжээх (дотуур байртай. -Ред.) сургуулийг Хүрээнд орон нутгийн зардлаар байгуулжээ4. Сурган тэжээх сургуулийг нээн хичээллүүлэх явцад мөнгө зардал дутагдсан тул Хүрээний сайдын газраас монгол ван,


гүн, тайж, түшмэд, хутагт, хувилгаад, лам ардыг сургуулийн хэрэгт мөнгө туслахыг уриалсан байна. Чингэхэд Богд Жибзундамба хутагт I түмэн лан, Эрдэнэ Шанзудба Бадамдорж 8000 лан мөнгө тус тус хандивласан байна5. Эд ингэж манж, хятад бичгийн сургуулийг дэмжиж үлэмжхэн мөнгө тусалсан нь Чин улсын төрөөс шарын шашны талаар төлөвлөж буй арга хэмжээг зөөлрүүлэх бодлогын үүднээс ийнхүү тусалсан байж болох юм.

-46-

1 МУҮТА.ФМ-9. ХН-4118.тал6-8. 2 Ж.Янс Дурдсан зохиол. тал 312. 1 Монтчнд. ФМ-1.ХН-372. 4 Манжпйн дарангуйлалын үеийн Монголын сургууль. Ц.Шархүү. УБ , 1965. тал 143. 5 Мөн тэнд.

1910 онд Улиастайд бас 40 хүүхэдтэй манж, хятад бичгийн сургууль байгуулагджээ. Өвөр Монголд мөн энэ мэтээр сургуулийн танхим, бичгийн сургуульбайгуулжээ. Тухайлбал, Гүнсэнноров ноён 1902 оноос эхлэн харьяат хошуундаа сургуулийн танхим, «төвийг эрхэлсэн сургуулийн танхим» охидын сургууль, цэргийн сургуульбайгуулж, дотор газар ба Японоос тооны ухаан, байгалийн шинжлэл, хөгжим, биеийн тамир, урлаг, гадаад хэлний зэрэг мэргэжлийн багш нар урьж багшлуулах болсноос гадна, авъяаслаг монгол залуучуудыг дотор газар буюу Хятадад, эсвэл Японд явуулж суралцуулж байсан ажээ1.

Тэр харьяат хошуундаа шуудан, цахилгаан холбооны газар байгуулан ажиллуулж байсан агаад «Иргэний оюун билгийг дэлгэрүүлж, шинэ засгийн бодлогыг тунхаглан түгээх» зорилгоор 1905 оноос сургуулийн танхимдаа сонины хэвлэлийн газар байгуулж «Нялхас» (Инбао) гэдэг хоёр өдөртутмын хадмал сонинг монгол, хятад хоёр хэлээр чулуун бараар хэвлэн тараах болсон ажээ2.

Чин улсын төр монгол, хятад хүмүүс ураг барилдах, монгол хүн хятад бичигсурах, хятад нэр хэрэглэх, монгол газар хятад хүн урьжбичээч болгох, хятадбичгийг албан хэрэгг хэрэглэх зэргийг хориглосон урьдын цааз хуулийг 1910онд хүчингүй болгосноос гадна ГМТЗЯЯ-ны найруулах, байцаахтовчоо хоёрыг нэгтгэж, Гадаад засгийг судлах газар (Фань чжэн янь цзю со) гэгчийг байгуулсан ажээ3.

Энэ бүхэн бол монголын ард түмнийг соён гзгээрүүлэх гэсэн арга хэмжээ биш, харин монголчуудыг соёлын салбарт хүчээр хятадчилах явууллага байлаа. Чин улсаас Монголд явуулж байсан уламжлалт бодлого XIX зууны дунд үеэс өөрчлөгдөж эхэлмэгц, Монголын шарын шашинг дэмжин тэтгэдэг нь алгуур саарах болсон байна. Үүний тод жишээ бол Ар Монголын шашны тэргүүн Жибзундамба хутагт 1839 онд Чин улсын нийслэлд очиж, Манжийн эзэн хаанд бараалхсанаас хойш дараах дүрийн Жибзундамба хутагт нарыг бараалхуулаагүй явдал юм4. Шашны нөлеөг багасгах, лам нарын тоог цөөрүүлэх арга хэмжээ авах болсон нь Жибзундамба хутагт болон монголын нийт санваартны дургүйцлийг төрүүлэх болов. Түүнийг даван туулахын тулд ятган үнэмшүүлэх үзэл суртлын ажлыг монголчууд хийгээд Монгол газар шилжүүлэн суулгаж буй хятад иргэдийн дунд зохиох хэрэгтэй болжээ. Иймээс Хятадын Гирин мужийн бүгдийг захирагч сайдын тушаалаар «Монгол үгийн бодрол» гэдэг сонинг 1908 оны Vcapaac, 1909 оны Усард хятад, монгол бичгээрхадмаллан гаргаж, монгол аймаг, хошууд ба Монгол газар тулгар байгуулсан хятад


байгууллагад тарааж байх болжээ. Монголын үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн түүхийг судалсан

зөвлөлтийн эрдэмтэн Каллинников, өгүүлж буй үеийн Чин улсын бодлогыг тодорхойлохдоо: Манжийн байлдан дагуулагчид өөрсдийн эзэлсэн Хятад 1 Монгол үндэстний товм түүх. Хех хот. 1988. тал 510-511. - Нэй Мэнгү цзинь дайши. Лүн цүн (Өвер монголын шинэ түүхийн цуврал). Х.Х. 1982. тал 203. ' Ж.Яно. Дурдсан зохиол. тал 311. 4 Мен тэнд. тал 299.

орны үлэмж өндөр соёлын нөлөөнд улам бүр орсноор, тэдний Монгсщ явуулдаг бодлого нь Манжийн үндэсний шинжээ алдаад, хятадын үндэсний бодлого болсон1 гэж бичсэн билээг*Манжийн эзэн хаант төр, XX зууш зхээр Алс Дорнодод эзлэн түрэмгийлэх төвөгтэй бодлого явуулсны улмаас хаант Орос, Япон хоёр улс байлдаж, Орос нь дийлэгдэж суларсан үеий тохиолдуулан «Шинэ засгийн бодлого» гэдэг нэрээр хийж эхэлсэн эн: шинэчлэл бол бүрэн хийгдэж амжаагүй, 1911 оны хувьсгалт тэмцлээ] таслагдсан юм. Чин улсын шинэ засгийн бодлого бол XVII зууны үеэ Манжийн байлдан дагуулагчдад эзлэгдээд, тэдний дарангуйлалд зовж зүдэр байсан Монгол, Хятад, Түвэд, Уйгур, Хотон зэрэг олон угсаатны дотор ЧР улсын ноёрхлыгтүлхэн унагаж,,үндсээ чөлөолөхийн төлөө хувьсгалттэмцэ тасралтгүй гарах болсон үед ардчилсан шинэчлэл хийж байгаа дүр үзүүлэ тэднийг хуурч мэхлэн, тэмцлээс нь ухрааж ноёрхлоо бэхжүүлэх, бас гадаадьп империалист гүрнүүдийн өнгөлзлогөөс улс орноо аварч цэцэглүүлэн хөгжүүлнэ гэдэг нэрийдлээр Хятад биш угсаатныг хүчээр хятадчилах гэсэн туйлын харгис бодлого байлаа^. Манжийн ноёрхлыг түлхэн унагаж Монголын төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээхийг хичээж байсан монгол үндэсний дэвшилт хүчнүүд эрс шийдэмгий эсэргүүцэж, үндэсний эрх чөлөөний тэмцэлд хүчээ нягтруулахын төлөө тэмцэхэд шинэ засгийн бодлого нийгэм, улс төрийн гол урьдач нөхцөл болсон юм.(

§2. Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын ялалт. Төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээж, шинэ тулгар Монгол улсыг байгуулсан нь

XX зуун гарахад Монгол, Хятад, Уйгур, Түвэд зэрэг олон угсаатан цө» үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд улам бүр идэвхтэй оролцож, тэдэнд Чш улсын эзэн хаант төрийг түлхэн унагаах нийтлэг зорилт байвч уг зорилгы биелүүлсний дараа тус тусын үндэсний тусгаар тогтнолыг сэргээхийг зорь сон хандлага улам бүр мэдэгдэхүйц болж байв. Нийгмийн дарлал, мөлжлө! харийн колоничлол, нэн ялангуяа «Шинэ засгийн бодлогыг» харьяатхошу нутагтаа хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэж «язгуурын ёсыг журамлах» урианы до тэмцэж байсан монголын ард олны тэмцэл газар бүр гарах болсн; зэрэгцээгээр Хятад оронд хөрөнгөтний хувьсгалын тохироо нэгэн ади бүрдэж байв. Хөрөнгөтөн ангийн төлөөлөгчид 1905 онд Японы Токио хото Нэгдсэн Эвлэл «Түнмэнхүй» гэдэг өөрийн байгууллагыг байгуулан, Ман. Чин улсын эсрэг тэмцэх болсон ажээ. Туүний удирдагч Сун Ят сен боло тус эвлэл «Харь угсаатныг үлдэн арилгах, Хятадыг сэргээн мандуулах, Иргэ

-47-


улсыгбайгуулах, газрын эрхийгтэгшитгэх» хөтөлбөрдэвшүүлэн тавьсан Ю1> Гэвч эл хөтөлбөр нь монголын ард түмнийг хөрөнгөтний хувьсгалд тата оруулж чадаагүй бөгөөд харин эдний «Харь угсаатныг үлдэн арилгах (Цю

-48-

1 А.Каллиников. Национально-революционное движение Монголии. М-Л., 1926. стр. 357. 2 Л.Жамсран. Манж Чин улс «Шинэ засгийн бодлого» гэгчээ

Монголд хэрэгжүүлэх гэсэн ь - Хэрээд Л.Жамсран. Монгол түүх судлалын огүүллүүд. I. УБ., 2000. тал 47.

чүда ло), газрын эрхийг тэгшитгэх гэдэг» уриаг монголчууд өөрсдийнхөө эсрэг гэж үзэж, Манж, Хятадаас салан тусгаарлаж, үндэсний тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцэлд сэргэн боссон юм. Монгол дахь үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд үндэсний дэвшилт хүчнүүд нэгдэн нягтрах явц нь нэлээд хэдэн жил үргэлжилжээ. Монголчуудын төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээх гэсэн эрмэлзэл үндэсний эрх чөлеөний хөдөлгөөнд улам бүр тодорч байхболсон. Гэтэл тэр үед Монголчууд дан өөрийн хүчээр тэмцээд, тусгаар тоггнолоо сэргээх боломжгүй байлаа. Тэгвэл гаднаас туслах хүчийг олох хэрэгтэй байлаа. Тэр үед Ар, Өвөр Монголыг нөлоөнийхөө хүрээнд хуваарилах талаар сэм тохиролцоод байсан хаант Орос улс, Япон улс хоёроос тусламж дэмжлэг эрэх хэрэгтэй гэж монгол эх орончид үзсэн ажээ. Хаант Оросын нөлөөний хүрээнд орж байсан Ар Монголд Оросын дэмжлэгийг авах, Японы нөлөөний хүрээнд оржбайсан Өвөр Монголд Японоостусламж авахсанаачлага үндэсний тусгаар тогтнолын төлөе тэмцэгчдийн дотор гарах болсон ажээ. Эдгээрээс Ар Монголынх илүү явууртай болж, нийт монголчуудын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний төв болсон тул эхлээд АрМонголд юу болсныг өгүүлсүгэй.

Ар Монголын эрх баригч ноёд, лам нар нь, Чин улсын захиргаа болон АрМонгол дахь гадаадын колоничлогч нар алтны уурхай нээж ашиглахыг эсэргүүцэж, 1900 онд Чин улсын засгийн газарт Халхын 4 аймгийн чуулганы дарга, туслах жанжин, хэбэй (зөвлех -Ред.), Их шавийн шанзудба, да лам нар нэр хамтран эсэргүүцэж заалдсан боловч амжилт олоогүй билээ. Монголын эрх баригч зарим феодал Манж-Хятадын улам идэвхжиж бүхий колоничлолыг «өөрсдийнхөерөө» эсэргүүцэх явдал аажмаар өсөж байв. Чин улсаас хараат байдалд байсан Солонгос нь түүнийг болон Чин улсын зүүн хойд мужуудыг нөлөөнийхөе хүрээнд оруулсан, залуу херөнгөтөн Япон улсыгтүшиглэн тусгаар тогтнолоо сэргээх гэж оролдсон нь Чин-Япон улсын 1895 оны дайнаар шийдвэрлэгдэн, Чин улсын хараат байдлаас гарч тусгаар тогтносон нь Чин улсын ноёрхлын эсрэг тэмцсээр ирсэн монголчуудад зоригжуулагч жишээ болов.

Ар Монголын шарын шашны тэргүүн Жибзундамба хутагт Монголын умард хэсгийн зарим аймаг, угсаатныг хэдийн еөртөө нэгтгэсэн агаад мөн XIX зууны дунд үеэс Алс Дорнодод идэвхтэй бодлого явуулж, Монголыг нөлөөнийхөө хүрээнд оруулахыг зорьж байгаа хаант Орос улсыг түшиглэн, Монголын терийн тусгаар тогтнолоо сэргээх чин эрмэлзлэлтэй байгаагаа 1895 онд илэрхийлж Оросын эзэн хаанаас тусламж эрэхийн учир да ламын зэрэг төлөөлөгч йлгээн бараалхуулж, тусламж эрсэн албан бичиг гардуулж байсан боловч Оросын эрх баригчид монголчуудын урмыг хугалахгүй өөртөө татахыг хичээхдээ та нарт тусална гэдэг санаагаа


илэрхийлэхийн хамт «...хэдэн жил хүлээж шалтаг тохиолыг үзэж босвол болно. Тэр цаг болтол маш нууцаар яаралгүй бэлтгэх хэрэгтэй, эрхбиш олон монголчууд санаа нийлж бат болох нь маш чухал хэрэгтэй»1 гэж зөвлөсөн юм.

Монголын түүхч Л.Дэндэв бичихдээ «...Манж-Хятадын эзэрхэг

Дилав хутагт Жамсранжав. Ар Монгол дахь улс терийн дурдатгал. УБ., 1991. тал 5.

харгисын хэтэрхий дарлалуудыг олон онд эдэлж, зовлон гашуун нь өрнө) дасашгүй болсон учир...тэрхүү зовлон зүдгүүрээс хэрхэн ангижрах арга зам эрэлхийлж, Ар, Өврийн олон монголчууд бичиг мэдээгээр харилцая| нэвтрэлцэж ахуй цаг, Богд Жибзундамба хутагтаас 1900 онд да лан| Бадамдорж, зайсан Цэрэн-Очир нарыг их Орос улсын засгийн газраа тусгай1 захидал бэлэг авахуулан одуулж тусламж хамгааллыг гуйсныг Орос улсаас1 тэр даруйд хэрэг болгож үзсэнгүй хойшлуулсан зүйл буй...»1 гэсэн байдаг

Үүнээс үзэхэд, Жибзундамба хутагт Орос улсаас тусламж эрэхээс өмне' Манж-Хятадын дарлалаас хэрхэн ангижрах талаар Ар, Өвер монголчууд хамтран чармайж байсан, өөрөөр хэлбэл үндэсиий эрх чөлөөний төлөө тэмцэж эхлээд байжээ. Иймд тэд Жибзундамба хутагтын нөлөөг ашиглахын тул түүний нэрээр Орос улсаас тусламж гуйлгаж байсан байж болох юм.

Түвдийн Далай лам 1904 оны зун Их Хүрээнд ирж Ар Монголын эрх баригчидтай дотно холбоо тогтоож, жил гаруй Халхад байсан явдал бол зөвхен шашин шүтлэгийн холбогдолтой биш, нийтийн дайсан Манж-Хятадын ноёрхол, колоничлолын эсрэг тэмцэлдээ харилцан бие биенээ дэмжих, хөрш Орос улстай холбоо барих асуудал байжээ. Иймээс Чин улсын захиргаа, Далай ламыг Монголд байхад нь элдвээр дэмжиж тэтгэсэн агаад мөн оны намар өөрийн Хүрээнд урьж өвөлжүүлсэн Түшээт хан аймгийн! туслагч жанжин чин ван Ханддоржийн дунд хүү Данзанжамц Бээжинд Далай ламыг хүргэж очиход нь баривчилж цаазаар авсан байна.

Чин улс «Шинэ засгийн бодлого» гэгчдээ төлөвлөсөн арга хэмжээгээ хэрэгжүүлэхийн бэлтгэл болгож, олон зүйлийн байцаалт, түүн дундаас монголчуудын тарианы газрын хэмжээг аймаг, хошуудаар гаргуулсны үнэн эсэхийг магадлан байцаалгах, манж, монгол түшмэдийг Их Хүрээнээс 1907 оны зун томилон мордуулжээ. Тэгэхэд Халхын Түшээт хан аймгийн туслагч жанжин чин ван Ханддоржийн хошууны эрх баригчид тэдгээр түшмэдэд уналга, улаач нийлүүлэхээс татгалзсан тамгагүй бичиг хийж, Их Хүрээний Сайдын яаманд ирүүлж улмаар уналга, улаач нийлүүлээгүй ажээ2.

Тэрчлэн Чин улс Үндсэн хуульт байгуулалд ш^жинэ гэдэг нэрийдлээр 1909 оны сүүлчээр орон нутгаас 18 зүйлийн хэрэг явдлыг байцаахад Халхын олон хошуу уг байцаалтын хариуг цаг тухайд нь гаргаж өгөхгүй элдвээр зайлсхийжбайсныдоторТүшээтханаймгаастуслагчжанжин Ханддоржийн хошуу зэрэг таван хошуу байцаалтын хариуг онцгой саатуулж байсныг тэр үеийн албан бичигт ихэд буруушааж, дахин давтан шаардсан байдаг3.

1910 оны II сарын 1-нд Их Хүрээнд хамаарсан сайд Сань До

-49-


гэгч хүрэлцэн ирж үүргээ гүйцэтгэж эхэлсэн байна. Хүрээнд ирээд түүний дав дээр гүйцэтгэх үүрэгбол шинэ засгийн бодлогыг шуурхай хэрэгжүүлэх явдал байжээ. Тэр юуны урьд Хүрээний сайдын хэрэгцээнд Түшээт хан, Сэцэн хан, Их Шавиас нийлүүлдэг зүйлийн хэмжээг үлэмж нэмэгдүүлснээс гадна Хүрээний лам нарыг цэрэг болгож, Өвөр Монголд бослого гаргаад, Халхад

-50-

1 Л.Дэндэв. Монголын товч түүх УБ., 1934. тал - МУҮТА. ФМ-9. ХН-3992. тал 187. 3 МУҮТА. ФМ-9. ХН-4081.Б-330.

нэвтрэн ирсэн Тогтохын удирдсан ардын бослогыгдаруулахаар явуулах гэж оролдсон ажээ1. Ар Монголын эрх баригч хар, шар феодалууд, Их Хүрээнд Хэрэгшийтгэгч хамаарсан сайдаартомилогдон ирсэн Сань До-гийн хувийн дутагдлыг илчлэн, түүнийг уг тушаалаас огцруулах нэрийдлээр заалдан тэмцэх замд орсон нь хэрэг дээрээ ноёд, язгууртны дээд хэсэг үндэсний эрх ЧӨЛӨӨНИЙ ХӨДӨЛГӨӨНД ИДЭВХТЭЙ ОрОЛЦОЖ ЭХЭЛСНИЙ ТОД ИЛрЭЛ 1У1ӨН.

1910 оны XI сарын шинийн 7-нд Манжийн эзэн хааны зарлиг бууж, Бадамдоржийг Их шавийн шамзудбагийн тушаалаас огцруулсан бөгөөд Хүрээнд анх хамаарсан сайдаар томилогдон ирсэн Сань До хэрэг шийтгэгч сайд болж дэвшсэн нь Халхын ноёдыы Сань До-г ноцож заалдсан хэрэг явцгүй болсныг харуулсан ажээ. Нөгөө талаар шинэ засгийн бодлогыг зогсоолгох бололцоо үгүй гэдэг нь Засагт Тус Хийх Яамны хуралдаанд оролцсон хэлэлцэгч монгол түшмэл нарт нэгэнттодорхой болжээ. Иймээс Их Хүрээний Монгол сайд Пунцагцэрэн «ус шороо зохилдохгүй» гэдэг шалтгаар Засагг Тус Хийх Яамны хуралдааныг орхиж, XI сарын эхээр хувийн зардлаар нутагтаа буижээ. Халхын хэлэлцэгч түшмэл нар Бээжинд байхдаа мөнхүү хуралдаанд оролцож буй Өвөр Монголын түшмэдтэй шинэ засгийн бодлого Монголд харш тул «хэрхвээс зохихыг» хэлэлцэж байсан байна2.

Жибзундамба хутагт Ар, Өвөр Монгол дахинд шашны талаар үлэмж нэрхүндтэй тул монголын эрх чөлеений хөдөлгөөнд оролцогч ноёд, түүнийг хүрээлэн нэгдэж үлэмжийн их нөлөө, нэр хүндийг нь ашиглаж эхэлжээ. Үүнд Түшээт хан аймгийн жанжин Ханддорж зонхилох үүрэг гүйцэтгэж байсан ажээ. Тэрбээр Жибзундамба хутагтын дуудлагаар 1910 оны өвел Их Хүрээнд ирээд, харьяат хошуундаа буцаж очилгүй суурин ажиллах болсон байна3.

Ийм нөхцөлд Монголын үндэсний тусгаар тогтнолыг сэргээх санаачилга гаргагчид, юуны урьд үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний удирдлагыг өөрсдийнхөө мэдэлд төвлөрүүлэхийн зэрэгцээгээр гаднаас тусламж болохуйц хүчнийг сонгож, түүнтэй яаралтай холбоо тогтоох явдал тэргүүн зэргийн зорилт болсон ажээ. Ийнхүү Монголд үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгоөн өрнөх дотоод, гадаад нөхцөл бүрдсэн ажээ.

Ар Монголын эрх баригчид, урьд товлосон ёсоор Жибзундамба хутагтад бат оршил өргөх дашрамд Их Хүрээнд хийх дээд лам, ноёдын нууц зөвлөгөөнөөр төлөвлөсөн зорилтоо биелүүлэхээр найдаж байв. Тэр зөвлөгөөн нь 1911 оны VI сарын 21-нд Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга, жанжин тэргүүтэй ноёд, хамба,


шанзудба нарын зэрэг эрх мэдэлтэн Их Хүрээнд цугларч, Жибзундамба хутагтад бат оршил өргөхөер Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийж, Чин улсын шинэ засгийн бодлого гэгчийг хүлээх, эсэх талаар зөвлөлджээ. Тэгэхэд олонхи нь шинэ засгийн бодлого монголчуудын амьдрал, ёс суртахуун, шашин шүтлэггэй харштай гэж үзээд, түүнийг бүхэлд нь хүлээж авч болохгүй хэмээх санал нь

МУҮТА. ФМ-9. ХН-4089. Б-307. Дархан ван Пунцагцэрэн Бээжмнгийн Засагт Тус Хийх Яамны хэлэлцэп түшмэлээр одохдоо янагш, чанагш харилцсан тухай тэмдэглэл. Улсын тев номын сан. Гар бичмэл. 1910. МУҮТА. ФМ-9. ХН-4131. Б-339.

давамгайлж, колоиичлох бодлогоос мултрах арга сүвэгчлэн хэлэлцэж баш| үеэр Түшээт хан аймгийн жанжин Ханддорж, мөн аймгийн чуулган дарга| Чагдаржав зэрэг ноёд, Их шавийн да лам Цэрэнчимэд нар Богд хан уулын! модонд сэм хуралдаж, Орос улсаас тусламж авч монголчууд Манжаас салж.| тусгаар улс болох санал сэдэж, нууц зөвлөгөөнд оруулан хэлэлцүүлээд,! улмаар Жибзундамба хутагтаас соёрхлыг олжээ. Тэгээд тэрхүү нууц| зөвлөгөөн Ханддорж, Цэрэнчимэд, Өвөр Монголын түшмэл Хайсан нарыгI Орос улсаас тусламж эрэхээр явах төлөөлөгчөөр томилохыг Жибзундамба! хутаггад мэдүүлжтогтоолгоод, Их Хүрээний Оросын консул Миллертучрыг| хэлж хил нэвтрэх зөвшөөрөл авсан байна.

Жибзундамба хутагт, Халхын хангууд нэр холбож, Орос улсын эзэн I хаанд бичсэн албан бичгийг төлөөлөгчид авч явав. Түүнээс гадна «Хятад түшмэд Манж улсын эрхийг эдэлж эрт эдүгээд олон монголыг хилс бэрхээр дарлан зовоож хашруулан бүхий учрыг эдүгээ бидний мэдсэн амссан төдийгөөс товчлон гаргаж мэдүүлэх нь» гэсэн 21 зүйлийг сийрүүлсэн албан бичгийг төлөөлөгчид бас авч явав.

Жибзундамба хутагт нараас Оросын эзэн хаанд бичсэн албан бичигт хэд хэдэн тодорхой санал дэвшүүлжээ. Тухайлбал Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх тухай гэрээ байгуулах, худалдаа хийх, төмөр зам тавих, шуудан харилцаа өргөтгөхтухай хэлэлцээрт гарын үсэг зурах зэрэг асуудал байлаа. Монголын төлөөлөгчдийн тавьсан эдгээр чухал асуудлыг I хэн нэгэн эрх мэдэлтэн дангаараа шийдсэнгүй. Тэгэх ч боломжгүй байжээ. \ Иймээс 1911 оны VIl'capbiH 17-нд хаант Орос улсын сайд нарын зевлөлийн даргын удирдлагаар Сан, Худалдаа, Аж үйлдвэр, Гадаад явдлын ба Цэрэг Тэнгисийн яамдын сайд нар болон бусад өндөр тушаалтан Монголын тухай онц зөвлөгөөн хийж, Монголын талаарх баримтлах чиг шугамаа тогтоосон байна...

Тэр үед Чин улсаас Монголд явуулж буй бодлого, түүний хөрш Орос улсын эрх баригчдын анхаарлыг зуй ёсоор татаж байжээ. Орос улс Ойр, Дундад Дорнодод гол анхаарлаа чиглүүлж, Германтай хийх дайнд бэлтгэж байсан болохоор Алс Дорнодод бат ар талтай байхыг хичээж байжээ. Иймээс Монголын асуудал хэлэлцсэн онц ЗӨВЛӨГӨӨНРГЙ тогтоолд: «...Монголын асуудал бидэнд их ач холбогдолтой байна» гэж тэмдэглээд уг асуудалд хэрхэн хандахаа: «...Монголын асуудалд идэвхтэй оролцохгүйгээр ...тэр хоёрын (Монгол, Чин улсын -Ред.) хооронд зуучлан, Монголоос Чин улстай тогтоосон сюзерений холбоог таслалгүйгээр үндэсний байдлаа хамгаалах гэсэн монголчуудын эрмэлзлийг дипломат замаар дэмжих»1 хэрэгтэй гэж тодорхойлжээ.

Үүний дагуу Орос улсын эрх баригчид, Монголын төлөөлөгчдөд Монгол одоо үед Чин улсаас бүрэн тусгаарлах бололцоогүй. Харин Монголд хийж байгаа шинэчлэлтийг болиулах талаар Бээжинд мэдэгдэл

-51-


хийнэ. Хятадын талаас монголчуудын эсрэг хийж болзошгүй аллага

хядлагаас өмгеөлнө гээд эл байдал хийгээд телеөлөгчдийн аюулгүй байдлыг хангахын тулд Их Хүрээыд байгаа Консулын газраа харгалзах цагдаагийн хүчийг зузаатгахаар пулемёт буу бүхий 200 казак цэргийг нэмж явуулахаар амласан ажээ. Монголын төлөөлөгчид Орос улсын засгийн газар өргөсөн санамж бичигтээ: «Чин улсын засгийн газар Өвөр Монголд залхаан цээрлүүлэх иэргийг байн байн илгээж, хамгийн зэрлэг харгислал үйлдэж байгааг» цохон тэмдэглэхийн хамт хаант Орос улсын засгийн газар цаашид ийм явдал гаргуулахгүйн тулд Чин улсын засгийн газарт эрс эсэргүүцэл тавих, түүнчлэн «Өвөр Монголын хамгийн чухал газруудад оросын худалдаачдыг нэвтрүүлж, тэднийг хамгаалуулахын тулд цэргийн хэдэн отрядыг илгээж тэгснээрээ манай хил хязгаар хамгаалах явдалд илэрхий дэмжлэг үзүүлээч»1 гэж хүссэн байна.

Монголын төлөөлөгчид ийнхүү Орос улсад сэм одож, Чин улсаас салан тусгаарлахын тулд тусламж гуйсан нь төдхөн Чин улс даяар шуугиан болж байжээ. Тэгэхэд Хятадын төвийн зарим хэвлэлд уг хэрэг явдлыг үнэн бодитой тайлбарлаж байв. Тухайлбал, Манж Чин улсын хаант төрийн хяналтад хэвлэгдэн гарч байсан «Сяньбао» гэдэг сонин, монголчууд Орос улсаас тусламж гуйсны шалтгааныг нэлээд бодитой тайлбарлан бичиж байлаа. Ар Монголын ард олон нутаг орноо Хятадын колоничлогч нарт эзэмшүүлэхгүй байхын тулд шинэ засгийн бодлогыг зогсоолгохыг харъяат хошуу, чуулганы эрх баригчдаас шаардаж, өөрсдийн бололцооны хэрээр эсэргүүцэх явуулга хийж байлаа. Халхын зүүн хоёр аймгийн чуулган даргын газар нь нутагтаа тариа тариалахгүйн тулд аймаг тус бүр жил тутам 2000 лан мөнгө улсын чухал хэрэгцээнд нэмэрлэж байя гэдэг саналыг Хүрээний сайдад тавьж байлаа. Гэтэл тэр нь зөвшөерөгдөөгүй2. Түшээт хан аймгийн чин ван Ханддорж Засагттус хийх яамны II хуралд оролцолгүй Орос улсаас тусламж эрэхээр явсан байлаа. Сань До сайд Халхад болж байгаа эл байдлыг Чин улсын засгийн газар уламжлахын зэрэгцээгээр Орос улсаас тусламж эрэхээр хэн хэн явсныг олж мэдэхээр Бадамдоржийг Богд Жибзундамба хутагттай уулзуулж, Оросын цэргийг ирүүлэхгүй байх, Ханддорж нарыг даруй Хүрээнд дуудан ирүүлэх цахилгаан у*ас явуул! гэснээс гадна өөрөө Хүрээний монгол сайд, бэйс Пунцагцэрэнтэй уулзаж, энэ хэргийн талаар зөвлөж ярилцсан байна. Жибзундамба хутагт, хэрэв Монголд явуулах гэж буй шинэ засгийн бүх хэргийг хүчингүй болгож, Орос улсад явсан төлөөлөгчдөд ямар нэгэн ял зэмлэл хүлээлгэхгүй гэж батлан хүлээвэл, цахилгаан утас явуулж болно гэж хариу мэдэгдсэн байна. Сань До 1911 оны VII сарын дундуур энэ бүх байдлыг тодорхойлж, Чин улсын эзэн хаанд айлтгасанд удалгүй «ёсоор болгоё» хэмээн зарлиг буулгажээ3.

Энэ зарлигт шинэ засгийн хэргийг бүрмөсөн больё гээгүй, харин монголчуудад харштай зарим зүйлийг «Алгуурлан шийтгэтүгэй» гэсэн нь 1911 оны VII сарын 21-нд Хүрээний сайдад ирүүлсэн цахилгаан утсанд

-52-

1 "В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг" УБ., 1972.

тал-49.


'- МУҮТА. ФА^9.ХН-4123.б-54. 3 ЧэньЧүнцзү. Ваймэн цзинь ши ши (Гадаад Монголын ойрхи үеийн түүх). Шанхай, 1923. тал 9.

дурдсанаас илэрхий1. Чин улсьгн захиргаа Бээжин дэх Орос улсын элчинд IX

сарын эцсээ; дараа нь Петербург дэх түр хамаарагчаараа дамжуулан, Оросын ГЯЯ-и1 мэдэгдэхдээ: «Монголд хийж байгаа цэрэг, улс төрийн өөрчлөлтш| зогсоолоо»2 гэж мэдэгджээ.

Түүний дараахан Хүрээний цэрэг бэлтгэх газрын ерөнхийлөн захираг| түшмэл Тан Цзайли гэдрэг дуудагдан буцмагц, монголчууд цэрэг бэлтг: газрыгтатан буулгаж, түүний мэдэл дэх хөрөнгө мөнгийг Их Хүрээнд үлдээж нийтийн хэрэгцээнд зориулахыг шаардсан байна.

XI сарын 26-нд Чин улсын засгийн газраас ирүүлсэн цахилгаанд Цэр Бэлтгэх Газрыгтатан буулгахыг зөвшөерч, Сань До-г Их Хүрээний сайдын| тушаалд хэвээр байлгана гэж мэдэгдсэн ажээ. Орос улсад явсан төлөөлөгчи уван цуван буцаж ирсний дараа Их Хүрээнд Монголын тусгаар тогтнолы| тунхаглах бэлтгэл ажил шаргуу хийгдэх болов.

1911 оны XI сарын 28-нд Монголын ноёд, дээд лам нар Жибзундамба§ хутагтад айлтгахдаа: «...Одоо өмне газар их самуун дэгдэж олон шинэ байгуулан улс болон тогтож буй чимээ машид олон болсон ба Манжийн! хаан аймагтны эрх мэдэл тун ч өчүүхэн болжээ. Иймд шавь нар бид бүхэн! яахин хүмүүжвээс сайн болохыгтодорхойгоор айлдахыгхүснэ» гэжээ. Үүний! хариуд Жибзундамба хутагт лундэн (зарлиг) буулгахдаа: «...Таны ийнхү|| асуусан нь маш сайн. Ер нь аливаа юманд цагхэмжээгүй ньогт үгуй. Манж, хятадын энэ байдал мөн цаг болсны тулд болой. Одоо монгол овогтош бүгдээр нийлж, өортөө улс болон тогтнож, шашнаа мандуулан бусдын эрх мэдэлд дарлагдах зовлон зүдгүүрийг үзэхгуй болох цаг болсон. Гэвч бүгдээрээ нэгэн сэтгэл хамт хүчин гаргаж чармайн зутгэхийг харгалзана. Бас лам би олон монгол шавь нараа цөмийг нэгэн адил авралдаа авсаар бөлгеө. Миний энэ үгийг улам улмаар лам надад мөргөхеөр ирдэг олон монгол шавь нарт нийтээр нэгэн адил сонсговол зохино»3 гэжээ.

Үүнээс үзэхэд Хятадад гарсан хөрөигөтний хувьсгал Монголын үндэсний эрх челөөний хөдөлгөөний өрнөлтөд нөлөөлсөн нь илэрхий, Нөгөө тллнлр Чин улсын төр мөхех төлөвтэй болж байсан нь монголчууда/: мэдээж болоод байжээ. Монголын ноёд, дээд лам нар үүнээс урьд «Язгуурь^ ёсыг журамлах» урианы дор Чин улсын шинэ засгийн бодлогыг эсэргуүцэя байсан бол хятадад хөрөнгөтний хувьсгал өрнөсөн ба Монголчуудьи ундэсний эрх челөөний тэмцлийг Орос улс дэмжих болсон уед «MoHroj овогтон бүгдээрээ нийлж өөртөө улс болон тогтнож шашнаа мандуулах> гэдэг шинэ уриа томъёолон гаргасан кь монголчуудын ма|чж-хятадьн ноёрхлын эсрэг тэмцэл шинэ шатанд дэвшиж, үндэсний эрх чөлөөнш хөдөлгөөн болон төлевшсний илрэл, өөрөер хэлбэл бүх монголчууд нэгдэа тусгаар тогтнохыг уриалжээ.

Монголчуудын үндэсний эрх чөлөений хөдөлгөөний тэр

-53-


үеийн ул>

-54-

Чэнь Чүнцзү. Ваймэн цзинь ши ши (Гадаад Монголын ойрхи үеийн түух). Шанхай, 1923. тал ( «Международныеотношения в эпоху империапизма» 1870-1910 гг. М, 1938-1939. стр. 20. МУҮТА. ФА-l.XH-1.6-1.

төрийн мөрийн хетөлбер болсон тэрхүү лүндэнг]Их Хүрээн дэх хэсэг ноёд, ламнар хэрхэн хэрэгжүүлэх тухай хуралдан хэлэлцээд, Монголын төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээх хэргийг шууд удирдан эрхлэх байгууллага -ХалхынХүрээнийбүххэргийгтүрерөнхийлөн шийтгзх газар (ХХБХТЕШГ) гэгчийг 1911 оны XI сарын 30-ндТүшээт хан аймгийн чуулганы дарга засаг, улсын түшэ^ гүн Чагдаржаваар толгойлуулан, чин ван Ханддорж, да лам Цэрэнчимэд нарын 7 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулжэз. Энэ байгууллага нь гүйцэтгэх үүргээрээ бүх Монгол даяар үндэсний эрх чөлеений хөдөлгөөн өрнөж байгааг ашиглан, юуны урьд Их Хүрээн дэх Манж Чин улсын захиргаагтүлхэн унагаж, Монголынтөр улсыг сэргээх явдлыгбэлтгэн зохион байгуулахтүр засгийн газар шинжтэй байлаа.

ХХБХТЕШГ байгуулагдмагц Жибзундамба хутагтын лүндэнг Өвер Монголын засаг ноёд, Барга, Алашаа, Хөх нуурын Монголчуудад яаралтай дамжуулахдаа, Жибзундамба хутагтыг Монгол улсын хаан ширээнд өргөмжлөх гэж байгааг нэгэн адил мэдэгдэж, юуны урьд Халхын 4 аймгаас нэжгээд мянган цэрэг дайчлах тухай тушаал гаргажээ. Түүнээс хойш 1-2 хоногийн дотор Хүрээний ойрхи хошуудаас 500 орчим цэрэг цугларчээ1.

Энэ бол үндэсний эрх чөлөөний хедөлгөений удирдагч Түшээт хан аймгийн жанжин Ханддоржийн шууд мэдэлд байгаа хошуудын цэрэг юм.

Ингэж Чин улсын захиргааны эсрэг зэвсэгт бослого эхлэх бэлтгэл хангагдсан байна. Гэвч үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг удирдан зохион байгуулагчид шууд зэвсэг хэрэглэхийг урьдал болгосонгүй. Харин тэрхүү дайчилсан цэргээ Манжийн эзэн хааныг хамгаалах зорилготой мэтээр Хүрээний сайд Сань До-д XI сарын 30-нд мэдэгдэхдээ: «Соисвоос дотоод олон мужууд дараа удаагаар тусгай улс болсон бөгөөд гэмин цэргүүд Монгол орныг самууруулж халдахыг хүсч буй хэмээнэ. Манай Халхын монголчууд Чин улсын хишгийг хоёр зуу илүү он болтол эдэлсний тулд, суусаар үзэхэд сэтгэл төвдөхгүй. Иймд манай Богд Жибзундамба дөрвөн аймгаас дөрвөн мянган морьт цэрэгтатаж Бээжинд орж, Дай (Их. -Ред.) Чин улсын хааныг хамгаалахаар тогтсон тул цалин, хэрэглэл, буу зэвсгийг тоо ёсоор олгомуу. Тухайн хариуг энэ одрийн гурван цагийн дотор илэрхий тодорхой өгмүү» гэсэн. Тэгэхэд Сань До бичгийг хүлээн аваад, Их Хүрээний монгол сайдтай уулзах гэсэн байна. Гэтэл монгол сайд элдэв шалтаг хэлээд^ уулзаагүй тул тэр дэмий л яамандаа яах аргаа олохгүй байтал хэдэн монгол лам, ноёд Богд Жибзундамба хутагтын зарлигаар ирлээ хэмээн Сань До сайдад очиж: «Энэ өдөр мэдүүлсэн өргөдлийн хариуг одоо болтол тушаасангүйг үзвээс зөвшөөрөхөд бэрх хэмээн татгалзах болов уу? Иймд монголчууд бүх газар орноо өөрсдөө хамгаалж, бүрэн эрхт Их Монгол улсыг байгуулж, Богд Жибзундамбыг хаан болгон өргөмжлөхөөр тогтжээ» гэж мэдэгдээд, түүнийг харъяат албаны хүмүүсээ авч, маргааш манай өртөө улаа хэрэглэж хилээс гарч явахыг


шаардсан байна2. Ийнхүү Монголын нийгмийн янз бүрийн анги давхаргын дэвшилтэт

-55-

Ц.Пунцагноров. Монголын автономпт үеийн түүх. УБ., 1955. тал 36. Л.Дэндэв. Дурясан зохиол. тал 21 -22.


-56-


-57-


билээ. Халхын Хүрээний бүх хэргийг түр ерөнхийлөн шийтгэх газар Монголын төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээх бэлтгэл ажлаа шуурхайлан! явуулахдаа зөвхөн Ар Монголоор хязгаарлахгүй, харин Чин улсын ноёрхо дахь олои монголчуудаа тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэлд босгохыг заасан Жибзундамба хутагтын лүндэнг өерийн хөтөлбер болгож байлаа. Иймэзс XII сарын 7-нд Шилийн гол, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы дарга нар, Алашаагийн ван, Дарьганга, шинэ, хуучин Баргын олон хошууны бүгдпй: дарга нарт албан бичиг явуулж, өөрсдийн нутгийн сүв боомт газруудад цэрэ; яаралтай томилон суулгаж, дайсан этгээдийг янагш нэвтрүүлэхгүй бай хэрэв зөрчигчид байвал үлдэн зайлуулж, Хүрээнд яаралтай мэдэгдэхий тушаасан байна1.

§3. Монгол улс нутаг орноо чөлөөлж, үндэсний нэгдлээ сэргээхийн төлөө тэмцсэн нь

Монголын үндэсний эрх чөлөөний ходөлгөөи нь Чин улсын захиргаанд байгаа бүх нутгаа челөөлж, Ар Монголоор төвлөсөн үмдэсний нэгдсэн улсаа| байгуулах чиглэлээр гүнзгийрч байлаа. Иймд нэгэнт төрийн тусгаар | тогтнолоо тунхагласан Монгол улсын давын омнө биелүүлэх зорилго бол| Ар , Өвөр ба Барга , Дарьганга , Хөх нуур, Алашаа , Или Тарвагатайц монголчуудын бүх нутгийг хяналтдаа оруулах, тэгэхдээ Хятадын өмнөд нутагт тулгар тогтсон бүгд найрамдах засгийн газар ба бусад олон улсаар ' тусгаар тогтнолоо хүлээлгэн зөвшөөрүүлэх явдал байлаа. Чин улсын Ар. Монгол дахь захиргааны чухал төв-Улиастай, Ховдыг аль болох түргэн; хугацаанд чөлөөлөх нь үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн цаашдын^ гүнзгийрэлтэд гарцаагүй нөлөөлөх байв. Иймээс Хүрээнд Монголын тусгаар. тогтнолыгтунхаглахаасөмнө ХХБХТЕШГбаруунаймгуудын чуулгандорон нутгаас цэрэг дайчилж, уг газруудыг даруй чөлөелөхийг тушаасан билээ. Тэр ёсоор баруун аймгийн чуулган хошууд харьяат нутгаасаа дайчилсан цэргийн хүчээр Улиастай хотыг чөлөелөхөөр очиход, манж жанжин, сайд нар нь гаднаас туслах хүчин авах найдваргүй байсан учраас 1912 оны I сарын 21-нд эсэргүүцэлгүй бууж өгснөөр Улиастай хот чөлөөлөгдсөн юм. *

Ховдын Манж сайдын захиргаа Улиастайн адил бууж өгөөгүй, харин орон нутгаас хүрэлцэн очсон чөлөелөх цэргийг эсэргүүцэн тулалдахаар шууд бэлтгэж эхэлсэн тул Монгол улсын Засгийн газар нийслэл Хүрээнээс гүн Магсаржав, Дамдинсүрэн нараар цэрэг удирдуулан 1912 оны зуны эхэн сарын шинэдээр хедөлгөхийн зэрэгцээгээр баруун хоёр аймгаас цэрэг нэмж дайчлан хөдөлгөх шийдвэр гаргаж, нутгийн хүн амд тусгаар тогтнолын учир холбогдлыг тайлбарлан таниулах ажлыг янз бүрийн арга хэлбэрээр өргөн зохиов.

Гэтэл тэр үеийн Монгол улсын эрх баригчдын дотор үзэл санаа, арга барилын зөрөлдөөн гарах болсон нь юуны урьд лам нарын байр суурь улам бүр батжиж, Богд Жибзундамба хутагт хаанаар түрээ барьж, Дотоод явдлын

-58-

1 Котвичийн хувийн архипаас ..." тал 104.


-59-


улсдаа нэгдсэн1. 1912 оны эхээр зэвсэглэсэн ардууд Улаангом болон түүний ойр газарт!

байсан хятад худалдаачдыг дайрч цохиход цөөн зарим нь Ховд руу зугтжээ! Ингэж Ховд хот Монгол улсын эсрэг хүчний үүр болж бүхийд ХүрээнээсТ Баргаас дагаар ирж, Гадаад яамны дэд сайдаар томилогдон гүнгийн зэрэг,| шагнагдсан занги Дамдинсүрэн, Сайн ноён хан аймгаас Ховдын халх! жасаанд сууж байгаад, тэнд бий болсон түгшүүрт байдлыг мэдээлэхээр ирж,| Дотоод яамны дэс түшмэл болон дэвшсэн гүн Магсаржав нар цэрэг удирдаж! мордоход Горлосын Тогтох тайжийн цэрэг бас оролцож явав2. МагсаржавЛ Дамдинсүрэн нар Ховдыг чөлөөлөхийн төлөө тулалдаанаа анх эхэлж бүслээдл Синьцзяны зүгээс Ховдод туслахаар ирсэн цэрэг ба хотын дотроос ихээхэн) эсэргуүцэлтэй даруй 3 cap тулалдаж байгаад VIII сарын 5-ны шөнө бүх| монгол цэргийн хүчээр Ховд хотод 4 зүгээс нь дайран орсон. Тэгэхэд монгол j цэрэг нь халх, барга, цахар, урианхай, торгууд, дөрвөд зэрэг олон угсаатны цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд Магсаржав, Дамдинсүрэн, Тогтох, Хайсан, Дамбийжанцан, Дамдинбазар нарын цэрэг, жанжин сайд, санваартны төлөөлөгч зэрэг монголын өер угсаатны зүтгэлтнүүд удирдан зохион | байгуулж, хамтын хүчээр тулалдсаар VIII сарын 7-нд Ховд хотыг бүрэн ! чөлөөлж, Ар Монголын нутгийг Манж-Хятадын захиргаанаас шуурхай чөлөөлж, байсан нь бусад монголчуудад зоригжуулах жишээ болж байлаа. Монголын 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг судлаачдын олонхи нь үүгээр монголын эрх чөлөөний хөдөлгөөн дууссан гэж үзэж байсан учраас «1911-1912 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн» гэж бичиж байв. Гэвч ингэж үзэх нь учир дутагдалтай юм. Тэр үеийн үндэсний эрх чөлөөний холбогдолтой бичиг баримт, тухайлбал: Халхын Хүрээний бүх хэргийг түр ерөнхийлөн шийтгэх газар, Олноо Өргөгдсөн Монголын засгийн газраас гаргаж байсан уриа, тунхаг, Өвөр Монголын чуулган, хошуудаас Их Хүрээтэй харилцсан албан бичиг зэргээс үзэхэд Чин улсын ноёрхол дахь бүх монголчууд үндэсний тусгаар тогтносон нэгдмэл улсаа байгуулахын төлөө тэмцэж байв.

Тэгвзл 1911 онд өрнөсөн Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн 1912 онд дууссан гэх нь тухайн үеийн түүхэн үнэн байдалтай нийцэхгүй. Энэ нь юуны урьд Манжийн байлдан дагуулагчид Монгол орныг шатлан эзлээд улс төр, эдийн засгийн талаар бие биеэсээ саланги дотоод, гадаад Монгол болгон хувааж захирсан, сүүлд нь XIX зууны эцэс XX зууны эхээр империалист гүрнүүд Ар, Өвөр Монголыг нөлөөнийхөө хүрээнд хуваарилснаас үүссэн хилээр монголчуудын тусгаар тогтнолын төлөө нэгдмэлтэмцлийгхязгаарласанхэрэгмөк. Нөгөөталаар 1911 оныүндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн бол зөвхөн Ар Монголын хэмжээнд явагдсан гэх юм уу, эсвэл зөвхөн Манжийн ноёрхлыг эсэргүүцээд Чин улсын суурин дээр үүссэн ДИУ-ын түрэмгий бодлогыг эсэргүүцээгүй юм шиг болгож байна-l Туүхэн үнэн байдалд бодитой хандвал 1912 онд Монголын үндэсний 1 Хэрээд Л.Жамсран. Дарьгангын сүрэгхошуу. УБ., 1994.тал17. 2 Г.Навааннамжил. Өвгөн бичээчийн огүүлэл. УБ., 1959. тал 193. 3 ХэрээдЛ.Жамсран. Монголын иагаагчин гахай жилийн хувьсгал. УБ., 1996. тал 14-15.

эрх чөлөөний хөдөлгөөн дууссан биш, харин өрнөлтийн өөр нэг шинэ шатандаа шилжсэн юм. Тэгвэл бид уг хөдөлгөөн зөвхөн Ар

-60-


Монголын биш, харин Чин улсын захиргаанд байсан бүх монголчуудыг хамарч 1912 оноос хойш өрнөж байсан тэмцлийн баримтыг авч үзэж болох юм. Их Хүрээнд Монголын тусгаар тогтнолыг тунхаглан, Өвөр Монголын засаг хошуудад яаравчлан мэдэгдсэн явдал Өвөр Монгол дахь үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг ихэд зоригжуулав. Харчины засаг ноён, жун ван Гүнсэн-норовын хошуу нь Бээжинд ойр байснаас гадна Манжийн хаан угсааны-хантай ураг төрлийн холбоотой байсан тул Гүнсэнноров Чин улсын хаант төрийг илэрхий эсэргүүцэж зүрхлэхгүй байсан ажээ. Харин Манжийн эзэн хаан ширээнээс буусныг зарламагц тэр 1912 оны эхээр Улаан хадад очиж, Зост, Зуун-Уд хоёр чуулганы ноёдыг цуглуулан, Өвөр Монголыг цаашид хэрхэх асуудлыг зөвлөн хэлэлцсэн байна. Түүнээс гадна Жибзундамба хутагтыг Монгол улсын хаан ширээнд өргөмжлех ёслолд оролцуулах төлөө-лөгчөөр Лувсан-чэжүүр гэгч хүнийгтомилж, Ар, Өвөр Монголыг хамтатгах арга замыг сүвэгчлэн тохиролцуулахаар явуулсанд Богд Жибзундамба хутагт хаан түүний төлөөлөгчийг талархан хүлээн авч, Гүнсэнноровыг Өвөр 49 хошууг удирдан захирч, хувьсгал хийлгэхээр томилсон гэж' Тайваньд хэвлүүлсэн зохиолдоо өвөр монгол гаралтай түүхч Сачисэцэн (Загчид Сэцэн) бичсэн байна.

Ар Монголтой залгаа оршдог Хөлөнбуйрт үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн Өвөр Монголын аль ч хошуу нутгаас илүү хүчтэй өрнөсөн юм. Хөлөнбуйрын Өөлд бүгдийн дарга Шэн Фу тэргүүтэй ноёд 1912 оны эхээр хуралдаж, Их Хүрээнд байгуулсан Монгол улсын засгийн газрыг зөвшөөрөн хүлээж, дагахаа илэрхийлсэн төлөөлөгчөөр Солон хошууны бүгдийн дарга Цэндийг явуулахаар тогтсон ажээ. Үүнээс гад«а Баргын үндэсний эрх чөлөө-ний хөдөлгөөний зарим удирдагч тухайлбал, сумын занги Дамдинсүрэн, бичээч Гайхасу нарын 7 хүн, Баргыг төлөөлөн Нийслэл Хүрээнд хүрэлцэн ирэв. Баргад гарсан зэвсэгт бослого Их Хүрзэний шууд удирдлага заавраар гарсан ажээ. Богд хаан Баргын хүсэлтийг ёсоор болгож, шинэ Баргын Шулуун цагаан хошууны гутгаар сумын занги Дамдинсүрэн (1871-1920)-д улсад туслагч гүнгийн зэрэг, бусаддагалдан ирсэн зэрэгтэй, зэрэггүй хүмүүст 5-р зэргээс дэд зэрэг хүртэл жинс зэрэг шагнаснаас гадна мөнхүү гүн Дамдинсүрэнг Гадаад яамны дэд сайдаар тохоон томилжээ2. Хөлөнбуйр бүхэлдээ Монгол улсын захиргаанд багтах болж, бүхий л хэрэг явдлыг Монгол Улсын төрийн зааврын дагуу хөтлөн явуулдаг болов. Монголын засгийн газар Хөлөнбуйрын тусгаар тогтнолын хөдөлгөөнийг тэргүүлсэн шинэ Баргын бүгдийн дарга Шэнфү ноёныг дэвшүүлэн, Хөлөнбуйрыг ерөнхийлөн захирах сайдаар томилж, тамга шийтгэн олгожээ.

■Д19П онд Ар монгол баХөлөнбуйрт гарсантусгаартогтнолынтэмцлийг дэмжсэн хөдөлгөөн Шилийн голын чуулганд өрнөв. Түүнийг чуулганы дарга, жүн ван Лхаваанноров тэргүүлж, тус чуулганы 6 хошуу Монголын

-61-

1 Жачисэчин. Мэнгүчжи Цзиньси (Монголын урьд одоо). Тайбэй, 1955. тал 214. '- МУҮТА.ФА-2.ХН-71.

засгийн газрыг зөвшөөрен хүлээж дагахаа илэрхийлсэн ажээ. Хелөнбуйрын монголчууд Монгол Улсын засгийн газрыг


-62-

зовшеөрөн! хүлээж, түүнтэй нэгдэж тусгаар улс болохоо зарласан нь Баруун ба Өвөр! Монголын бусад хошуудад үлгэр дууриалал болов. 1910 оны XI сарын 19-1 нд Шинэхязгаар (Синьцзян)-ын Илийн газартбайсан хятад цэргүүд үймээн! гаргаж, тэнд суугаа жанжныг алаад, тус нутаг орны оршин суугчдыг| өөрсдөдөө хүчээр дагуулахыг оролдсон ажээ. Тэгэхэд Чахар зүүн гарын! хошуу тэднийг дагахаас татгалзсан тул хятад цэрэгтэй нэг cap rapyiil тулалдаад, эцэст нь хүчин мөхосдөж Хөвоөт шар хошууны дэд дарга| Сумъяагийн удирдлагаар 116 өрхийн 512 хүн Орос улсын нутаг руу ойж| гараад, улмаар 1912 оны VII сард 58 ерхийн 271 хүн нь мөнхүү Сумъяагийн! удирдлагаар Монгол улсад орж ирсэн. Хятад цэргүүд нутагтаа үлдсэн ЧахарI ард олныг харгислан дарж, мал агуурсыг нь залилан апаад амь тэжээхэд маш | хэцүү болгосон ажээ1.

Шилийн голын чуулганы арван хошуу, Жирэмийн чуулганы 6 хошуу,| Их зуугийн чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы хоёр хошуу, Улаан-цавын чуулганы 6 хошуу буюу дотоод монголын 49 хошууны 35 хошуу нь Монгол Улстай нэгдэж нэгэн улс болох саналаа илэрхийлэн албан бичиг ] баримт гаргаж өөрсдийн төлөөлөгчдөө Их Хүрээнд ирүүлсэн байна2. Монгол! улсын хаан Жибзундамба хутагт ийнхүү дотоод монголын чуулганы 491-хошууны 35, Чахар найман хошуу, Хөлөнбуйрын Баргын хошуу дагаар '■■ орохоор илэрхийлснийг талархан хүлээн авч, эл хэрэгт хүчин зүтгэж гавъяа байгуулсан хүмүүст Чин улсын үеийн ноёдын зэрэг дэвий нь шат ахиулан, харьяат чуулган, хошуугаа захирах тамга, захирлага шийтгэн олгож хөхүүлэхийн зэрэгцээгээр бичиг цэргийн чадвартай зарим ноёд түшмэдийг Монгол улсын Ерөнхийлөн захирах яам болон төрийн бусад яаманд дэвшүүлэн ажиллуулав. Үүнд: Монгол улсын ерөнхий сайдын орлогчоор Жирэмийн чуулганы Хорчин зүүн гарын ©мнөд хошууны засаг жүн ван Гончигсүрэн, Дотоод яамны дэд сайдаар Зостын чуулганы Харчин ванги-йн хошууны захирагч занги Хайсан, Гадаад яамны дэд сайдаар Баргын Дамдинсүрэн, Баргын гүн Цэнд, Цэргийн яам,ны дэд сайдаар Жирэмийн чуулганы Бишрэлт бэйс Насан-Арвижих, тайж Тогтох нарыг урьд хожид тус тус томилон ажиллуулсан байна3.

1912 оны I сарын 22-нд Алашаа хошууны засаг ноён нь Нийслэл Хүрээнд ирүүлсэн бичигтээ «...Алашаа бол улсыи дунд хуваагдсан, эргэн тойрон 13 сяньтай зах нийлж иргэн нутгийн дотор бүхий адгийн хязгаар 1тчир бослого гарган тэмцэх хэцүү, хүчин мөхөсдөн хий дэмий алмайран гайхсаар өдрийг өнгөрүүлэн байна»4 гэж мэдэгдсэн байна. Ер нь хятад иргжгэй хольцолдон суудаг буюу зэргэлдээ оршдог овөр чуулганы хошууд

«Монголын арл түмний 191 I оны үндэснин эрх чолоо, тусгаар тогтнолын толоө тэмцэл». УБ. 1982. т; i 276. Магсармурц. Монголын шииэтүүх .УБ., 1994. тал 23-24.


Ш.Сандаг. Монголын улсторийн гадаад харилцаа. 1-р дэвтэр. УБ., 1971. тал 278-279. Мон тэнд. тал 303.

Монгол улсад шууд дагаж ороход бэрхшээл их байгааг Моигол улсын засгийн газарт мэдээлж, тэднийг челөөлж авах буюу зэр зэвсгиин талаар туслахыг гуйсан өргөдөл айлтгал одий төдий ирж байв. Хөх нуурын зүүн гарын чуулганы дарга бэйс Хүрлэг, Хөх нуурьпi 24 засгийг төлөөлөн газар орныхоо гачигдалтай байдал учрыг тодорхойлон, Монгол Улстай нэгдэж, бурхан шашнаасаа хагацахгүй байх арга зааж өгөхийг хүссэн албаи бичигтэй Хүрээнд хүрэлцэн ирэхэд Монгол Улсын хаан Хөх нуурын 24 засаг ноёны хэргэмийг нэжгээд зэрэг дэвшүүлэн шагыаж, газар нутгаа хамгаалахад нь зориулан хурдан буу 100, сум 3 түмийг олгон буцааж байлаа1. Тулгар тогтсон Олноо Өргөгдсон Монгол Улс зэр зэвсэг гуйсан газар бүхэнд туслах бололцоогүй байсан нь мэдээж. Хэдий тийм боловч улс үндэсний нэгдлзэ сэргээх гэсэн монголчуудын чин эрмэлзлэлийг ямагт дэмжиж байлаа.

Гүшири мэргэн хан хутагг Лувсан-Одсэржамц, Чахар 8 хошууг удирдан дагаар иржээ2. Тэгэхэд Монгол Улсын хаан, Гүшири мэргэн хутагтын шударга зүтгэлийг сайшаан хохүүлж, Чахар аймгийн еронхийлөн захирах сайдаар томилжзэ3. Монголын үндэсний нэгдмэл улсыг байгуулах, ДИУ-ын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шууд эсэргүүцэх тэмцлийи шинэ шатанд шилжив. Уг хөдөлгөөн ингэж чанарын шинэ түвшинд гарчээ. Энэ үйл нвп 1915 оны сүүлчийн хагас хүртэл үргэлжилсэн билээ.

ДИУ, урьдын Чин улсын ноёрхлыг өвлөж, түүний захиргаанд байсан Монгол орныг эзэгнэх бодлого явуулсан нь монголчуудын зүй ёсны эсэргүүцэлтэй тулгарч байв. Хятадтай зэргэлд-х) оршдог Өвор Монголд тийм эсэргүүцэл олон гарч байсны заримыг нь дурдвал: Жирэмийн чуулгапы Хорчин баруун гарын хойд хошууны засаг Раашминжүүр нар 1912 оны хавраас ДИУ-ын ноёрхлын эсрэгбослого гаргахаар бэлтгэж «элж'зэ. Тэгээд 4 сард Удай Ар Монгол руу тусгай элч илгээж Жибзундамбад бapaaлxyyJlan Жирэмийн чуулганы арван хошуутай нэгдэж бослого гаргах учраа илтгэн туслахыг гуйжээ4. Их Хүрээ тэднийг дэмжсэи тул «Зүүн Монголын тусгаар тогтнолын тунхаг»-ийг гаргаж, 1913 оны VIII сарын 20-нд тусгаар т.огтнолоо зарлан, Шаазгай хот болон Чжэньдун, Цзиньан хоёр сянийг эзлэн авч, Хятадын засаг захиргааны бүх хүмүүсийг монгол аймгуудын нутгаас зайлахыг шаарджээ.

Юань Шикайн засгийн газар Өвөр Монгол даяар өрнөж буй ДИУ-ыг эсэргүүцэж, Монгол улстайгаа нэгдэх гэсэн хедөлгеен хийгээд Удайгийм удирдсан ард түмний бослогын тухай мэдээг сонсмогц даруй зүүн гурван муж болон Халуун голоос цэрэг хөделгөн, Шаазгай хот ба Чжэньдунгийн хавьд ширүүн тулалдаж, Кайлу хотыг эзлэн авч босогчдыг цэргийн хүчэзр дарсан ажзэ.

IX сарын 12-нд Удай, Раашминжүүр нар үлдэгдэл хүч хэдэн арван

-63-


Магсархурц. Дурдсан эохиол. тал 37-38 Мон тэнд, тал 37-38 МУҮТА. ФЛ-9. XI1-133. 6-1 «Монгол үндэстний товч түүх». Хох хот, 1988 он. тал 597.

морьтноо дагуулан Солоон ууланд зугатан гарчээ. Тэгээд Удай нь Хөлө: дайран Их Хүрээ уруу, Раашминжүүр нь Үзэмчиний нутгаар тус тус Монгол уруу ойж гарсан амуй'. Удай вангийн удирдлагаар гарсан зэвс бослого бүрэн дарагдсан ажээ.

1912оныХ1сард Их Хүрээнд хүрэлцэн ирсэн Удайвангийналбатиргэ] гэр бүлийг Монгол Улсын засгийн газар тохинуулан суулгахын хамт Уда Цэргийн яамны дэд сайдаар томилон ажиллуулав. Мөнхүү бослогын t нэг удирдагч бэйс Раашминжүүр үлдэгдэл хүчээ дагуулан, Их Хүрээн, ирснийг Монгол Улс талархан хүлээн авч, тохинуулан суулгаад түүний Гадаад явдлын яамны дэд сайдаар томилон ажиллуулсан билээ2.

Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн хүмүүст Ар Монголын хойд хил дагуук хуучин харуулуудын харъяанд байсан нутгаас олгож, тэднийг тохинуулан аж төрүүлэх талаар Монгол Улсын засгийн газар их анхаарч байв. ДИУ-ын засгийн газар, Өвөр Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийгдарахын тулд 1912 оны зун үлэмжхэн цэргийг Чуулалтхаалга, Бат хаалга, Долон нуур, Хөх хот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Хятадын цэрэг орсон газар бүхнээ түйвээж эхлэв. Өвөр монголчууд энэ мэтийн гашуун зовлонгоо Монгол Улсын засгийн газарт мэдэгдэж, Хятадын харгис цэргийн эрхтнээс чөлөөлж авахыг гуйсан айлтгал, өргөдөл өдий төдийг ирүүлэх болжээ. Зарим нь шууд цэрэг зэвсгийн хүчээр нутгаа чөлөөлж нэгтгэхийг гуйж байлаа.

Иймд Монгол Улсын Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаас Олноо өргөгдсөний 2-р оны өвлийн сүүл сарын 18(1913 оны I сарын 24)-нд хаанд өргөсөн айлтгалдаа: «газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг, хурц зэвсэг олгуулахыг эрж бичиг захидал хүргэж ирсэн» гээд Өвөр монголчууд тусламж гуйж байгааг дурдаад: «...энэ завсар Хятад цэрэг улмаар янагш давшин хандаж буй хэмээх тул зүй нь бүхий олон газрын түшмэл цэргийг бүгд таван зам хуваан мордуулваас зохих»3 учрыг илтгэн, таван чиглэлд хэн хэний удирдлагаар цэрэг хөдөлгөх саналаа төлөвлөн тавьж зарлигаар батлуулсан байна. Үүнд:

Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимидцэрэнгийн удирдсан цэрэг

Хоёрдугаар зам нь: Дарьгангын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд Бавуужав нарын цэрэг

Гуравдугаар зам нь: Сөнидийн хоёр хошуу, дөрвед вангийн чиглэлддэд сайд, бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын цэрэг

Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн цэрэг Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлд,

дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэгтус тус хөдлөх болсон ажээ. Мөн Ховдын хязгаарыг чөлөөлөх дайнд гавъяа байгуулж, үе улиран залгамжлах засаг, бэйл, цэргийн

-64-


1 «Монгол үндэстний товч түүх». Хөх хот, 1988 он. тал 597.

-65-

] Мөн тэнд. тп 598. 3 Ш. Сандаг. Дурьдсан зохиол. I дэвтэр. тал 278-279.

жанжин, манлай баатар цолоор шагнуулсан баргын Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах жанжнаар тохоон томилжээ.

Монгол улс, ингэж Өвөр Монголыг өмгөөлөх цэрэгтомилон гаргахын зэрэгцээгээр өөрийн засгийн газрын нэрийн өмнөөс дагаар ирсэн ба ирээгүй монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тараав.

1913 оны I сард Өвөр Монгол руу хөдөлсөн нэг түмэн цэрэгт Хүрээний иэргийн сургууль ба Халхын аймаг хошуудаас татсан цэрэг оролцсон юм. Харин цэргийн захирагчид голдуу Өвөр Монголоосдагаар ирээд нутагорноо чөлөөлөхийг эрмэлзсэн хүмүүс байлаа. Тэд газар орны байдлыг сайн мэддэгийн хувьд цэрэг толгойлж явахад нэн тохиромжтой байв.

Монгол Улсын засгийн газар Өвөр Монгол уруу хөдөлж байгаа цэрэгтээ: «...Харьяат түшмэд цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах аливаа ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж, гасалган зовоохгүй бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн, ёс журам, цэвэр ичимтгийг сахин явж гавьяаг илэрхийлбээс зохино»' гэж тушааснаас үзэхэд энэхүүтаван замын цэрэг бол Хятадын зандалчдаас Өвөр Монголын нутаг орныг өмгөөлөн хамгаалах зорилготой байсан нь илэрхий байна. Монгол улсын цэрэг хэдүйгээр тоогоор цөөн боловч баатарлаг зоригтой тулалдаж, Өвөр Монголын нутаг орныг чөлөөлж байлаа. Нутгийн монгол ард иргэд, Монгол улсын хааны цэргийг газар бүр дэмжиж, хоол хүнс, уналгаар дэмжиж, өөрсдөө тэдний эгнээнд элсэн орж байлаа.

1913 оны зун Өвөр Монголын нутагт байлдаж явсан монгол цэрэг Хятадын үлэмжхэн цэрэгтэй олон газар шаргуу тулалдаан хийж байжээ.

Мөн тэр үед Ховд, Алтайн хязгаарын зааг Цагаан Түнгэний Улаанхайрхан гэдэг газар монгол, хятад цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болж байв.

1913 оны намар Шилийн гол, Чахарын нутаг чөлөөлөгдөж дууссан бөгөөд улмаар монгол цэрэг Цагаан хэрэмд зарим газраар тулж очоод ялангуяа Чуулалт хаалга хотын хэрмийн хаалганы араас эхлэн Монгол нутгийн хилийг хамгаалж байжээ.

Монгол хошуу нутаг дагаар ирэх явдал Монгол Улсын цэрэг Өвөр Монголын нутагтчөлөөлөхөөрорсноосхойш ихэсжээ. Иймд Монгол улсын засгийн газар, дагаар орсон хязгаар нутгийн хэргийг захиран шийтгэх тусгай сайдын газрууд байгуулжээ. Тэгэхэд зүүн хязгаар бол чухал газрын нэг болж байсантул Олноо өргөгдсөний 3-р оны 6 сарын 30 (1913 оны VIII сарын 1)-нд Богд хааны зарлигаар Егүзэр хутагг Галсандашийг Зүүы хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар томилсон2. Үүний зэрэгцээгээр Монгол Улсын засгийн газар Өвөр Монголтой түргэн шуурхай харилцан алба нэвтрүүлж


байхын тулд Нийслэл Хүрээнээс зүүн тийш одоогийн Дорнод аймгийн нутаг Бадам-Ишээс Солон баргын зүг, мөн Шаваржаргалантаас зам салж, Шилийн голын чуулганы нутагт хүртэл, өмнө зүг одоогийн Дорноговь

-66-

МУҮТА. ФА-2,ХН-72. Ц.Пунцагноров. Дурдсан зохиол. тал i

аймгийн Сулинхээр сумын нутаг Ар дэрс гэдэг газраас урагш залгаж чуулгадын нутгаар олон салаа морин ортоө байгуулсан амуй1. Өвөр Монголыг емгөөлох дайны ажиллагаа энэ мэтээр явагдаж байхад ДИУ-ын засгийн газар Орос дахь оөрийн элчингэар дамжуулан, Өвөр Монгол дах дайны ажиллагааг зогсоолгох талаар Монгол улсын засгийн газарт шаардаж өгөхийг Оросын ГЯЯ-нд хүссэн байна. Бас Бээжин дэх Оросын элчин, монхуү хүсэлтээ таньжээ. Оросып ГЯЯ Хүрээ, Бээжин дэх өөрий төлөологчоөр дамжуулан, Өиор Монгол дахь дайны ажиллагааг зогсоо шаардлагыг Монгол, ДИУ-ын талд тавьж байв2.

Монгол Улсын засгийн газрыг нэгэнт зөвшөөрөн хулээж дагаар орсо Хөленбуйр, Өвөр Монголым хошууд, өөрсдийн харъяат нутгийн худалд? арилжаанаас хураасаи гаалийн орлогоос засгийы газарт 1912 оноос эхлэн тушаах болсон нь Өнөр Монголын нутгийг Хятадаас чөлөөлөхөөр хөдөлсөн цэргийн зардал сүйтгэлд бага ч атугай нохвөр болж байв. Ар, Өвөр Монголын аль нь ч гэсэн он удааы жил Чин улсын хоцрогдмол хязгаар нутаг болж байсан агаад үндэсний худалдаа, зах зээл, үйлдвэр хөгжөогүй байсан тул үндэсний} улс төрөө сэргээж, нутаг орноо чөлоөлөхийн төлөо тэмцсэн энэ гурван жил j орчмын хугацаанд юм, юмаар ихэд дутагдаж, ард түмний аж байдлыг! доройтуулсан байна. Хэдүй тийм болО15Ч Монголын ард түмэн тусгаар; тогтносон улсаа байгуулбал харийн ба ний1мийн дарлалаас үүрд ангижирч, түмэн жилийн жаргал эдлэх юм шигээр ойлгож, хамаг мал херөнгөө цэргийн хэрэгцээнд нийлүүлж байн.

§4. Хөрш гүрнүүдийн хавсайдалт. Үндэсний хувьсгалын бууралт

Монголд болж байгаа улс төрийн эл үйл явдлыг хэрхэн үзэж байгаагаа Орос улс 1911 оны XII сарын 29-нд гаргасан Засгийн газрын мэдэгдэлдээ: «!У1онголчууд Их Хүрээнд тусгаар тогтнолоо тунхаглаж, шарын шашны тэргүүн Жибзундамба хутагтыг хаан ширээнд өргөмжилж, Орос улсаас дэмждэг эрэв. Эзэн хааны засгийн газар монголчуудыг дөлгөөн хөдөлж, Хятадтай эвлэрэхийг зовлөв» гээд, менхүү мэдэгдэлдээ: «Хятадад болж байгаа тэмцэлд оролцохыг үл хүсэн, Монголыг турэмгийлэх санаархал үл агуулах боловч, Сибирьтэй хил залгаа байдаг


бөгеөд Оросын худалдааны сонирхол бүхий энэ нутагт бат бэх журам тогтох явдлыг Орос улс сонир-хохгүй байж чадахгүй.

Монгол, Хятадын хооронд зэвсэгт тэмцэл гарвал манай сонирхол зайлшгүй хохирох учраас бид түүнийг хүсэхгүй. Юуны урьд эл байдлыг харгалзан, эзэн хааны засгийн газар Хятад, түүнии'эсрэг дайсагнаж буй Монголын хооронд зуучлах төвөгтэй үүргийг еөртеө авахад бэлэн байгаагаа илэрхийлж байна. Нөгөө талаар Монголд их сонирхолтой учраас эзэн хааны

-67-

1 МУҮТА.ФА-3,ХН-23,талЗП. '■ 2 Б. Ширэндэв. Монголия на рубеже X1X-XX нскои. УБ., 1963. стр. 91.

засгийн газар тус оронд хэрэг дээрээ байгуулагдаад байгаа засгийн газрыг хэрэгсэхгүй байж эс чадна»1 гэж цохож тэмдэглээд, Монгол, Чин улстай хэлхээ холбоогоо тасаллаа ч гэсэн Монголын засгийн газартай ажил хэргийн харилцаа тогтоох болно гэдгээ мэдэгдсэн байна. Энэ нь монголчуудын үндэсний эрх челөөний тэмцлийг ихэд зоригжуулж, цаашдын өрнөлтөд нь хүчирхэг түлхэц үзүүлсэн юм.

Монголчууд тусгаар тогтнолоо тунхаглаж, өөрийн хаант улсаа байгуулсан тэр үед Чин улсын өмнөд нутагт хувьсгал ялж, Бүгд Найрамдах Дундад Иргэн Улс байгуулснаа тунхаглаж, хувьсгалаа улам гүнзгийрүүлж байсан боловч Чин улсын эзэн хаант төр Бээжинд оршин тогтносоор байв. Иймд Монгол улс тусгаар тогтносон учрыг, Монголын тулгар тогтсон засгийн газар юуны урьд Чин улсын засгийн газрын гол яамдад мэдэгдсэн байна. Үүнд, Олноо өргөгдсөний анхдугаар оны XII сарын 30-нд Монгол улсын засгийн газраас Чин улсын Дотоод яам, Засагт тус хийх яам, Гадаад хэргийн журганд (ГЯЯ) цахилгаан утас яЕ?уулж, Чин улсаас монголын талаар явуулдаг бодлого сүүлийн үед өөрчлөгдөн монголчуудын «үндсийг таслах, шашныг сөнөөх»-д хүргэж байгаа учраас «бүгдээр Богдыг өргөмжлөн эзэн болгож, улсын цолыг Монгол* хэмээн уламжлан, умар зүгийн дэлхий дахины орон газрыг уул эзэн нь хураан авч бүрэн бүтэн болгон батлав. Үүнээс хойш тус тусын зах хязгаарыг сахиж, эрхгүй ёслол найрлалыг урьдал болгон дараа өмнод муж тогтсон цагт харин ч гэрээ бичгийг хэлэлцэн холбоог дуусгаваас болно»2 гэж тусгаар тогтносон учраа илтгэн гаргахын хамт Хятад газар байдал тогтворжсон хойно сайн хөршийн харилцаа тогтоох саналаа илэрхийлсэн байна.

1911 оны XII сарын 25-нд гадаадаас Шанхайд эргэж ирсэн Сун Ятсен (Сун Чжуншань)-ийгөмнөд Хятадад хувьсгалтхүчин тойрон нягтарч байлаа. Өмнөд мужуудын төлөөлөгчдийн бага хурал Нанжин хотноо болж XII сарын 29-нд Сун Ятсенийг Бүгд Найрамдах Дундад Иргэн Улсын (БНДИУ) Ерөнхийлөгчөөр сонгосон ажээ. Ингэж Монгол, Хятад хоёр улс шинэ төрийн тэргүүнээ нэг едөр өргөмжилсөн юм. Гэтэл Сун Ятсен түр ерөнхийлөгчийн үүрэгтажлаахүлээжаваад, 1912 оны I сарын 2-нд гаргасан тунхагтаа «Улсын үндэс бол ард түмэн байдаг.


Хань (Хятад), манж, монгол, хотон, түвэдийн нутгийг нэгэн улс болгож, эл угсаатныг нэгтгэж нэгэн хүн мэт болговол энэ нь үндэстний нэгдэл болно. Учанд бослого гарснаас хойш арав гаруй муж тусгаар тогтнов. Тусгаар тогтнол бол нэг талаар Манж Чин улсын ноёрхлоос ангижрах, нөгөө талаар олон мужийг түүнчлэн Монгол, Түвэдийг ч гэсэн нэптэхийг хэлж байгаа юм»3 гэжээ.

-68-

Гримм Э. Сборнпк договоров и других документов по истории международных отношений на Дальнем Востоке (I842--1925). 1927. стр. 178-179. «Олноо Өргогдсөн» гэдэгулсын цолыгОросын дипломатуудэсэргүүцсэн учраасулсын иолоор хэрэглэгдэхгүй. Оны цолоор үлдсэн юм. Түүхийн үнэнийг сэргээхийн тул Олноо Өргөгдсен Монгол Улс гэх нь зүйтэй болов уу гэж эл бүлгийг зохиогч үзэж байна. Л.Дэндэв. Дурдсан зохиол. тал 29. «Нэй Мэнгү Цзинь дайши. Лунь цүн» (Өвор Монголын шинэ түүхийн цуврал) XX. 1982. тал 32.

Монголын тусгаар тогтнолын асуудлаар Хятад дахь хоёр засгийн газар; буюу Нанжингийн бүгд найрамдах засгийн газар, Бээжингийн хаант засгийн\ газар хоёр адил байр суурь баримтлаж байсан нь тэдгээрийн гаргасан тунхаг,} зарлиг, хууль, тогтоомж болон Монгол улсын засгийн газарт ирүүлсэн удаа | дараагийн цахилгаан утас, Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн,:

үндэсний нэгдмэл улсаа байгуулахын төлөө хийсэн тэмцлийг задлан бутаргах талаар хийсэн явуулгаар бүрэн илэрсэн юм. Тэдгээрийн эсрэг шинэ Монгол улсын засгийн газраас ансан бүх арга хэмжээ нь тулгар тогтсон Монгол, Хятад хоёр улсын харилцааны эхлэл даруй мөн.

1912 оны 1 сарын 30-нд Манжийн эзэн хааны зарлиг бууж, монгол феодалуудыг эеэр татах амлалт хийсэн ажээ. Түүнд, монголчуудад : хятадуудын нэгэн адил эрх эдлүүлнэ. Үе залгамжилдаг ван, гүн нарын хэргэм [ зэрэгтэнд туслах, шүтэх бишрэх эрх чөлөөг олгоно' гэсэн ажээ. Тэгэхэд Бээжинд байсан зарим монгол ноёд Хятадад гарч буй хөренгөтний хувьсгал,; Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг шууд эсэргүүцэж эхэлсэн ажээ. Тухайлбал, Ар Монголын Сайн ноён хан аймгаас Бээжинд сууж байсан чин ван Наянт Өвөр Монголын Хорчин зүүн гарын хойт хошууны чин ван, гүн нартай холбоо тогтоож, Чин улсын засгийн газар айлтгал өргөж, хаант төрд үнэнч байх, бүгд найрамдах засгийг эсэргүүцэхээ илэрхийлэн тэмцэх болсон байна2.

Гэтэл төдхөн Хятад дахь хүчний харилцаа өөрчлөгдөж ирмэгц Халхын Наянт ван зэрэг моигол ван, гүн, лам нар Монгол, Түвэдийг Дундад Иргэн улстай нэгтгэх саналтай байгаагаа Юань Шикайд илэрхийлэн, Монгол, Түвэдэд учирсан хохирлыг халах хурал байгуулахыг гуйсан байна3.

Чин улсын харьяанд байсан бүх угсаатныг эрхэндээ оруулж ноёрхохыг хичээж байсан Хятадын либерал хөрөнгөтөн, газрын эздийн соиирхлыг илэрхийлэгч Юань Шикай Монголын үндэсний эрх ашгаас урвасан эдгээр язгууртны саналыголзуурхан өлгөн авч сайшаагаад, 1912 оны эхээр Бээжин дэх Монгол журган гэгчийн нэгэнтүшмэлийн нэрээр Монгол улсын засгийн газарт цахилгаан


утас ирүүлж «Ойрхи онд зах хязгаарын иххэн түшмэд (хэрэг) шийтгэх нь сайнгүй, хедлөх бүр ихэд дарлахын дээр нэгэн тушаалын түшмэл ...мэхлэн мөлжиж, олон амьтныг хашруулан зовоож, хүний сэтгэлийг сарниулан тараахад хүргүүлжээ» гэж монголчууд үндэснийхээ тусгаар тогтнолын төлөө босч тэмцэх болсон шалтгааныгогт дурдахгүй, зөвхөн хэрэг шийтгэгч зарим түшмэлийн зохисгүй үйл ажиллагаагаар тайлбарлахыг оролдоод «...Олдвоос Богд ба жич эрхийг баригч олон ван, гүнгийн санаа юу болохыг туршиж асуумуу. Хэргийн тухайг бүү саатуулагтун!»4 гэж Монголыг Хятадаас салгахгүй байлгах бодлогоо илэрхийлсэн байна. Мөн залгаагаар Бээжин дэх Монгол, Түвэдийг нэгтгэх хурал гэгчээс Монгол улсын засгийн газарт цахилгаан утас ирүүлж, өөрсдийн урвагч ажиллагаандаа

«Дишин Синь Вэнь» 1912. тал 138-139. «Монгол үндэстний товч түүх» Хөх хот. 1988. тал 575-588. МяоДаи. Мэн Цзан Фоцзяоши (Ялгуусны шашин Монгол Түвэдямармэтдэлгэрсэний цадиг) Шанхай, 1936. тал 225. Л.Дэндэв. Дурдсан зохиол. тал 30-33.

дагуулахыг оролджээ. ДИУ, Бээжин дэх монгол ноёд, лам нарын саналын дагуу 1912 онд Монгол-Түвэдийн хэргийн товчоо (Мэн Цзан Шиүцзюй) гэгчийг Гадаад Монголын төрийг засах яамны оронд байгуулж, Монголыг тусгаар тогтнуулахын тулд Япон улсаас дэмжлэг авахыг хичээн тэмцэж байгаа бөгөөд харъяат хошуу нутагтаа өргон шинэчлэл хийж байсан харчины ван Гүнсэнноровыг түүний даргаар тохоон томилж, чин ван болгов. Энэ бол санамсаргүй хэрэг биш, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс түүнийг ухраах гэсэн нарийн арга юм.

Үнэхээр ч удалгүй Гүнсэнноров ДИУ-аас таван угсаатанд тэгш олгоно гэдэгухуулгад автагдаж, Монголын тусгаар тогтнолын хэргээс ухарч, Юань Шикайн гар хөл болон хувирсан ажээ. Бээжингийн Монгол, Түвдийн хэргийн товчоо, ДИУ-ын захиргаанд Монголыг нэгдэхийг элдвээр ятгаж, Монголын засгийн газарт цахилгаан утас, бичиг захидал ирүүлэх болов. Хятадын цагаагчин гахай жилийн хувьсгалынудирдагч Сун Ятсен Монголын ван гүнгүүдэд цахилгаан утас ирүүлэхдээ «...Хэмжээгүй эрхт хаант төрийг түлхэн унагаад, манж нарт өшиж хонзогнохгүй, бүх улсын ард түмнийг хятад, манж, монгол, хотон, түвэд гэж ялгаварлахгүй улс төрийн эрх эдлүүлж, хавчин хяхахгүй болгоно»1 гэж амлаж байв. Хувьсгалчдын шаардлага, Юань Шикайн идэвхтэй явуулгаар Чин улсын эзэн хаан балчир Пу И (оны цол нь Хэвт ёс) 11 сарын 12-нд хаан ширээнээсээ буухдаа, Юань Шикайд бүгд найрамдах түр Засгийн газар байгуулахыг даалгасан байна. Түүний дараа 1912 оны II сарын 15-нд Хятадын Улсын хурал нь Юань Шикайг Сун Ятсений оронд Дундад Иргэн улсын түр ерөнхийлөгчөөр сонгосон ажээ.

Монгол Улсыг тусгаар тогтнолоосоо татгалзахыг шаардах, ятгахын сацуу ДИУ-ын хурал хуралдаж 1912 оны I I I сарын 10-нд ДИУ-ын түр үндсэн хуулийг баталжээ. Түүний 3 дугаар зүйлд

-69-


«Бүгд Найрамдах Дундад Иргэн Улсын нутаг дэвсгэр нь 22 муж, Ар, Өвөр Монгол, Түвэд, Хөх нуураас бүрдэнэ» гээд мөн 18 дугаар зүйлд "муж, Ар, Өвөр Монгол, Түвэд нь тус бүр таван төлөөлөгчийг үндэсний хуралд сонгоно"2 гэж заажээ. Энэ бол ДИУ Монголын тусгаар тогтносон улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй, харин түүнийг Хятадын хэсэг гэж үзэж байгаагаа хуульчлан заасан баримт мөн.

Дундад Иргэн улсын Дотоод явдлын яамны бүгдийн тэргүүнээс Монгол Улсын засгийн газартилгээсэн цахилгаан утсанд "Чин улсыгДундад Иргэн улс болгон халсны тул бидний улсын хүн, үүнээс хойш өмнөд, умардыг нэгэн гэрболгон бүхулсыгнэгэн адил болгон үзэхийнтул ...Манж, Монгол, Хотон, Баруун Зуу хэмээн ялгаварлан үзэж, нэн зохилдохгүй... Бүү Дундад Иргэн улсын засгийн бодлогыг тогтоогүй хэмээн шалтгаацан гэмийг өдүүлж гоёчоор явагтун. Бүү шинэ улсын цааз зарлалыг нийтээр тараагүйд шалтгаацан санааны дураар эвдэгтүн..." гэж ятган шаардсан байна.

Түүнийг Монгол улсын Дотоод явдлын яамны сайд эсэргүүцэж, 1912 онд, Монгол хэзээнээсээ тусгаар улс байсан тул тэр ёсоор тусгаар тогтносоы гэдгээ давтан мэдэгдээд, Монгол дахь хятад иргэд, Монгол-Хятадын хил

"СяньбасГсонин. 191 1, XII-17. "Вестник Азии"№11-12. Ү-1912.стр. 358-359.

хязгаарын тухай асуудлыг хөрш улсын оролцоотойгоор хэлэлцэж болно гэдэ| санал тавьжээ.

1911 оны сүүлчээр Хүрээний монголчууд тусгаар тогтнолоо тунхагла-1 сантай холбогдуулж, Орос улсын засгийн газраас гаргасан мэдэгдэла Монгол-Хятадын хооронд зуучлах үүрэгхүлээнэ гэсэн билээ. Иймд Монгш! улсын засгийн газрын энэ саналд «айл улс» гэж байгаа нь хаант Оросыг| хэлж байгаа болой.

Монгол улсын энэхүү зүй ёсны саналыг ДИУ хүлээн зөвшөөрөөгуУ урьд нь Гадаад Монголын эрх баригчдад хандаж цахилгаан утас ирүүлж бай-[ сан бол дээрх цахилгааны хариуг авсны дараа ДИУ-ын ерөнхийлөгч Юань| Шикай Монголын хаан Жибзундамба хутагтын нэр дээр I I I сарын 16-и цахилгаан ирүүлж, монгол угсаатан дангаараа улс болон тогтнож чадахгуй,! зөвхөн Хятадын харьяанд л байвал сая цэцэглэн хөгжиж чадна гэж хятадын! их үндэстний дээрэнгүй үзлийн байр сууринаас ятгахдаа түүний шашин| шүтлэгтэй улс төрийн асуудлыг холбон тавьж өөртөө татахыг оролджээ.

Хаан Жибзундамба хутагт Юань Шикайн ухуулга ятгалгыг эсэргүүцэж.| Шсарын 25-нд явуулсан хариу цахилгаанутсандаа «Гадаад Монгол энэудаа! журмыг үүсгэсэн нь язгуураас үндсээ баталж, шашнаа баталж, харьяат газар I орноо бүрэн бүтэн болгохын санаа болой. Ер өөр горилох зүйл бүхий нь| бус, мөн ч гажуу үгст баширлагдсан явдал бус, үнэхээрийн харгис засагт! зовж зүдэрсний учир болой»' гэж монголчууд угаасаа өөрийн төр ёс, шашин I шүтлэгтэй бөгөөд бүх нутаг орноо нэгггэж, тусгаар улс болох ёстой, бусад I улсын хатгалгаар хедлөөгүй гэдгээ нотолсноос гадна «олдвоос даруй олон гадаад улсын хурал лугаа зөвлөлдөж

-70-


олны өгүүллээс хэлтрүүлбээс ямар болов?» гэж Монголын тусгаар тогтнолын асуудлыг ганцаараа шийдэхгүй, харин олон улсын хурал хийлгэж хэлэлцүүлье гэдгээ мэдэгдсэн явдал бол монголчууд угаасаа тусгаар улс байсан болохоор олон улсын хурлаар зөвшөөрүүлж болох юм гэж үзсэнтэй холбоотой юм. Чингэхэд Юань Шикай, Чин улсын урьдын бурангуй ёс нэгэнт өнгөрч, эрх тэгш таван угсаатны бүгд найрамдах улс тогтсон, Монгол салан тусгаарлах нь ашиггүй, харин тунхагласан тусгаар тогтнолоо цуцалж, Дундад Иргэн улсад нэгдэх хэрэгтэй, үүний тул хэлэлцээ хийлгэхээр Бээжингээс төлөөлөгчид явуулав гэж 1912 оны IV сарын 7-нд Монголын засгийн газарт мэдэгджээ. Монгол улсын засгийн газар Хятадын төлөөлөгчдийг хүлээн авч, хэлэлцээ хийхээс эрс татгалзсан хариу өгөв. Гэтэл ДИУ Нийслэл Хүрээнд 1912 оны VII capz Богдтой хэлэлцээр хийлгэхээр өөрийн төлөөлөгч хоёр хүнийг ирүүлж Богдтой уулзуулсан боловч Богд хаан тэдний ятгалгыг хүлээн авалгүй нийслэлээс нэн даруй гарч явахыг шаардсан ажээ2.

Энэ мэтээр Монголын эрх баригчид нэгэнт байгуулсан улс, төрөөсө! татгалзахгүй, Хятад улсын түрэмгий санаархлыг няцааж, өөрсдийн тусгаа; тогтнолын хэргээ лавшруулж байв.

Мөн тэнд. тал 43-44. Б.Ширэндэв. Монгол ардын хувьсгалын түүх. УБ., Г969. тал 38.

Монголын эх орончид төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээх санаачлага гаргахдаа дан өөрсдийн хүчээр бүхнийг шийдвэрлэхэд хүчин мөхөсдөх учраас хөрш ба бусад олон улсаас дэмжлэг тусламж авахыг хичээсэн юм. Иймд 1911 онызунЖибзундамбахутагтхалхынТүшээтхан Дашням, Сэиэн хан Навааннэрэн, Засагт хан Содномравдан, Сайн ноён Намнансүрэн нар нэрхолбож, Орос улсын эзэн хаанд бичсэн албан бичигт, монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээх санал нэгтэй байгаа, Орос болон бусад олон улстай найрамдаж тэдний тусламж дэмжлэгийг авах, Хятад газар гарч байгаа хупьсгалт тэмцлийн эсрэг байр сууриа илэрхийлэхийн хамт, Орос, Монгол хоёр найрамдах цаг боллоо, энэ тухайг алдаж болохгүй гэж сануулсан байдаг.

Орос улсыы хаан, түүний засгийн газар энэ бичигт ямар хариу егснийг урьдах зүйлд өгүүлсэн билээ. Чин улсын гол яамдад тусгаар тогтносноо мэдэгдэж, сайн хөршийн найрсаг харилцаа тогтоох хүсэлтэй байгаагаа Монгол Улс илэрхийлсэн боловч Чин улсын хаанттөр, түүний зэрэгцээгзэр үүсээд байгаа ДИУ-ын засгийн газар хоёрын аль нь ч Монголын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрөхгүй, эгүүлэн нэптэх явуулга янз бүрээр хийж байлаа.

Харин^Орос улсын эзэн хаан 1912 оны эхээр элчин сайдаараа дамжуулан «Найрамдлын гэрээ бичиг байгуулж хоёр улс үүрд сайнаар найрамдан, ард хүн нар уртдаа энх түвшин жаргасугай»1 хэмээн Монгол улсын хаан Жибзундамбад талархал, итгэл найдвараа илэрхийлсэн юм. Монголчуудын үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалт хөдөлгөөний хувь заяа Алс Дорнодод эрхшээл нөлөөгөө тогтоосон гадаад гүрнүүдийн хоорондын харилцаа, тэднээс Монголын талаар баримталж байгаа бодлогоос голлон шалтгаалах байжээ.

-71-


Ар, Өвөр Монгол нэгдэж нэгэн улс болох гэсэн байдал төлөв улам бүр илэрхий болж байхад, Алс Дорнодод ноёрхлоо тогтоох эрмэлзлэлтэй империалист Япон, Орос улстай Монгол дахь нөлөөнийхөө хүрээг 1907, 1910 онд тогтоосноо түүхэн шинэ нөхцөлд албан ёсоор дахин бататган тогтоож авах нь чухал гэж үзсэн учраас Орос улстай Монголын асуудлаар нууц хэлэлаээ хийж зхлэв.

1912 оны VI сарын 25-нд Орос, Япон хоёр улсын байгуулсан энэхүү нууц гэрээний хоёрдугаар зүйлд заахдаа: «Өвөр Монголын Бээжингийн уртраг (Гринвичээс зүүн тийших өргерөг 116 градус 27)-ийн зүүн баруун хоёр хэсэгт хуваагдана. Оросын эзэн хааны засгийн газар нь дээр дурдсан уртрагаас зүүн тийш орших Өвөр Монголын хэсэг дэх Японы тусгай ашиг сонирхлыг зөрчихгүй үүргийг хүлээнэ. Японы эзэн хааны засгийн газар нь дурдсан уртрагаас баруун тийш оршдог Өвөр Монголын хэсэгт Оросын тусгай ашиг сонирхлыг зөрчихгүй үүргийг хүлээнэ»2 гэжээ.

Өвөр монголчууд Ар Монголтойгоо нэгдэж, үндэсний тусгаартогтнолоо сэргээх гэсэн хөдөлгөөн ид өрнөж байхад түүнийг хязгаарлах талаар хүчирхэг улсууд хоорондоо ингэж сэм үгсэж байжээ.(Хаант Орос улс Японтой ийнхүү

«Монголын ардтүмний 191 1 оны ...». тал 170. Грнмм Э. Сборник договороп и других документов... М., 1927. стр. 180. - Хэрээд Л.Жамсран. Монголын торийн тусгаартогтнолын сэргэлт. УБ., 1997. тал 66.

нууц гэрээ байгуулсныгаа Монгол дахь өөрийн ашиг сонирхлыг ДИУ-ы| засгийн газраарзөвшөөрүулэх, нөгөө талаар Японтой байгуулсан нууц гэрээ! зөрчилгүйгээр ар монголчуудын үндэсний эрх челөөний хөдөлгөений! дэмжсэн дүр үзүүлж түүнийг Хятадтай нэгдүүлэхгүй, мөн Хятадаас бүрмөса| тусгаарлуулахгүй байлгах бодлого явуулж байв.

Гэтэл ДИУ нь Оросын эсэргүүцлийг үл харгалзан Халхаас Бээжинд cyyi байсан сэцэн чин ван Наянтыг Ар Монголыг төвхнүүлэн тоггоох Улиаш хотын жанжны тушаалд тохоон томилж, цэрэг толгойлуулан хөдөлгөхөө1 бэлтгэж байх болжээ. Дундад улс нь Монголын эсрэг цэрэг хөдөлгөхөө|| бэлтгэж байсан энэ үеийг Орос улс Монголтой хэлэлцээ хийж өөрийн эр: ашгийг бататгах нэн тохиромжтой үе гэж үзсэн байна.

Иймээс 1912 оны намар Монголын засгийн газартай шууд хэлэлцэ: хийж эхлэв. Барга, Дотоод Монголыг Халхтай нэгтгэж нэгдсэн тусгаар! тогтносон Монгол улс байгуулах, Петербургт Монголын төлөөлөгчийн газар! байгуулах асуудлыг Монголын тал тавьж байв. Гэтэл Оросын төлөөлөгчщ-үүнийг хүлээж аваагүй. Төлөөлөгчдийн тэргүүн И.Я.Коростовец хэлэхдээ:| «Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал бол тус засгийн газрын бодлогод; харшлах бөгөөд гадаад Монгол өөртөө эзэрхэх эрхээ урьдаар олж авах нь маш чухал тул үүнийг одоо даруй хэлэлцвэл зохино» гэснийг Монголын төлөөлөгчид эсэргүүцэж маргалдаад, бусад олон улсаас дэмжлэг олохын тулд мөнхүү хэлэлцээний үед олон улсад хандаж «Гэрээ байгуулан худалдаа нэвтрүүлж улсын найрамдлыг зузаатгана уу? үүний тул мэдтүгэй хэмээн илгээв»1 гэсэн бичгийг Олноо өргөгдсөний 2-р он буюу 1912 оны X сарын 29-нд Харбин

-72-


хотод байгаа гадаад улсуудын консулаар дамжуулан Англи, Франц, Герман, АНУ, Япон, Дани, Голланд, Бельги, Австри зэрэг 9 улсын засгийн газарт явуулсан боловч нэг ч улсаас хариу ирсэнгүй.(£)рос улсын төлөөлөгч И.Я.Коростовец Монгол, Оросын хэлэлцээнд өөрийн авч ирсэн төслийг зөвшөөрүүлэхийн тулд турэмгий шахалт хийхийн зэрэгцээгээр Хятадын үлэмжхэн цэрэг Ховд, Алтайн замаар ирж байна^Манай төслийг зөвшөөрч гарын үсэг зурахгүй бол бид танайд тусалж чадахгүй гэж сүрдүүлэн мэхэлж, уг хэлэлцээрийн төсөлд гарын үсэг зуруулжээ?/-Орос улс өөрийн бодлогыг Монголд тулган хүлээлгэж 11 сарын 2-нд дөрвөн зүйл бухий Орос-Монголын найрамдлын хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан байна. Оросын тал Монголын тусгаар тогтнолыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөхөөс зайлсхийв

Тэрхүү хэлэлцээрийн I зүйлд «Их Орос улсын хаан эзний засгийг газраас Монгол улсад туслахад өөртөө тогтнож өөрөө эзэрхэх ёс жypa^ өөрийн газарт Хятадын цэрэг ба нуүдлийн иргэнийг оруулахгүй, өөри^ улсын цэрэг байгуулах эрхийг алдагдуулахгүй сахихад цөм тусална»3 гэя заажээ. «Өөртөө тогтнож өөрөө эзэрхэх ёс журам» гэдгийг Монголын эр; баригчид «Тусгаар тогтнол» гэж ойлгож байлаа. Гэтэл уг хэлэлцээрийн Орос

1 «Монголын ардтүмний 1911 оны...»тал 182. 2 Л.Дэндэв. Дурьдсан зохиол. тал 67-79. 3 И.Я.Златкин. «Монголын ардтүмний 1911 оны...».тал 175.

Францын хувьд «автономи» гэж бичсэн, бусад зуйлд нь Монголд байгаа Оросын харъяат нарт эдлүүлэх онцгой эрхийг заажээ. Нэн ялангуяа мөнхүү хэлэлцээрт хавсарган тоггоосон протоколоор хаант Орос улс нь Монгол орныг колончилон мелжих явдлаа бататгаж авчээ.

Тус хэлэлцээр бол империалист гүрэн, хоцрогдмол улсад тулган хулээлгэж тогтоодог эрх тэгш биш гэрээ хэлэлцээрийн нийтлэг загвар мөн'. Энэ нь монголчуудын тусгаар тогтносон үндэсний нэгдмэл улс байгуулах эрмэлзлэлийг нэг талаар боогдуулсан хэдүй боловч, Хятадын эрх баригчид монголчуудыг цөмийг Хятадад шууд нэгтгэх гэсэн балмад оролдлогод хагас няцаалт болсон дундаж арга хэмжээ мөн. Хаант Оросын засгийн газар, Японтой Монголыг нөлөөнийхөе хүрээнд хуваасан нууц хэлэлцээруүддээ бас баригдаж байжээ.

Монголтой байгуулсан энэ хэлэлцээрээ ДИУ-аар зөвшөорүүлэх явдал Оросулсын ээлжитзорилтньболов. Иймээстөдхен Орос, Хятадынхооронд хэлэлцээ эхэлсэн ажээ. Орос улсаас ийнхүү еөртөө засах төдий амлалт авсандаа Монголын эрх баригчдын урам нь хугарч, еөр тушиг хайхад хүрчээ.

Монголын засгийн газар Японтой шууд хэлэлцээ хийж Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэн бурэн тусгаар тогтносон улс болох гэсэн оролдлогоо дэмжүулэхийг оролдсон боловч, хаант Орос улс нь монголчууд Японтой ойртох бүх боломжийг хаасан учраас уг оролдлого амжилт олсонгүй.

1912 оны шувтаргаар Гадаад яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчид Монгол улсын хил хязгаарын тухай асуудал болон Орос улсаас зээлж зэвсэг авах асуудлаар хэлэлцээ хийхийн тулд Петербургт очсон байна. Монгол улс Өвөр

-73-


Монголыг чөлеөлөх цэрэг хөделгөхеөр бэлтгэж байгааг Оросын тал мэдсэнучраас «...Монгол нийтэдзовлондэгдээх цэрэг үусгэхэд манай засгийн газраас буу зэвсэг, мөигө тусалж үл чадна»2 гэж Японтой нууц гэрээ байгуулж, нөлөөний хүрээгээ хуваарилснаа ягштал баримталж татгалзсан учраас Монголын төлөөлөгчид аргагүйн эрхэнд буулт хийж, зөвхөн Ховдын хязгаарыг өөртөө нэгтгэхийг Орос улсаар зөвшөө-руүлжээ.

Түүнээс гадна Орос улсын эрх баригчидтай ажил хэргийн хэлэлцээ хийж, улс төр, эдийн засгийн зарим тусламж авчээ. Ер нь энэ айлчлал Орос улстай эдийн засгийн талаар харилцаагаа өргөтгөхөд түлхэц болсон юм. Доктор, профессор Ж.Болдбаатар энэ тухай бичихдээ: «Орост очсон хоёр дахь удаагийн үйл явдал нь Ханддоржийн улс төрийн зүтгэлтний нь хувьд улам ухааруулж, хоёр их гүрний дунд оршиж буй бага буурай орон тун ухаалаг нарийн, давхар тооцсон бодлого явуулж байж сая бие даан оршин тогтнож болох юм байна гэдэг дүгнэлтэд хүргэжээ»3 гэж оновчтой зөв тодорхойлсон билээ. Хятадын Цагаан хэрэм хүртэлх суугуул нутгаа чөлөөлж, тусгаар тогтносон үндэсний нэгдмэл улсаа байгуулах гэсэн монголчуудын эрмэлзлийг хаант Орос улсын засгийн газар дэмжихээс татгалзаж, зөвхөн

И.Я.Златкин. Дурьдсан зохиол. тал 152. МУҮТА. фА-2. ХН. 92, нугалбар №16. Ж.Болдбаатар. Эрдэнэ дайчин чин ван Ханддорж. УБ., 1994. тал 78-79.

Ар Монголыг өөртөо засах эрхтэй болгох санаачилга гаргаж, Монгол Улсм эрх баригчдад арга хүчийг хослон хэрэглэж тулгасан болох нь дээр дурьдса баримтуудаар бүрэн нотлогдож байна. Гэвч хаант Орос үүнийгээ бас ДИУ аар зөвшөөрүүлж, монголчуудын нэгэнт тунхагласан тусгаар тогтнол» бэхжүүлэх, үндэсыий нэгдлээ сэргээх талаар хийж байгаа тэмцлий! хавсайдан зогсоож, өөртөө ашигтай байлгахыг хичээж байлаа.

Оросын байдал Ар Монголд нэгэнт ингэж бэхжсэн хойно Юаш Шикайн засгийн газар хичнээн эсэргүүцэвч үр дүнд хүрэхгүй байлаа. Иймэ Хятадын тал Орос улстай хэвийн харилцаа тогтоохын үүднээс Монго Оросын хэлэлцээрийг зөвшөөрөхөд хүрэв. Тэгэхдээ бас Хятадын ардчилс; хүчний эсрэг тэмцэхдээ Оросоос дэмжлэг авах гэж санаархаж байсан аму Хаант Оросын төлөолегч Орос, Дундадын хэлэлцээнд Монголы телөөлөгчдийг оролцуулан бий болсон төвөггэй байдлаас гарах нь зүйт: гэдэг санал тавьж байлаа. Гэтэл Хятадын тал эсэргүүцсээр байжээ.

Монголын асуудлаар Орос, ДИУ хоёр улс хэлэлцээ хийж байхад Ягга улс еерийн нөлөөгбүх Монголддэлгэрүүлэх санааны үүднээс Монгол улсьв эрх баригчдын санаа сэтгэлийг туршин мэдэх явуулга хийж байлаа. Түүнш' нэгбаримтбол 1913 оны 1Хсард Нийслэл Хүрээнд ирж Монголын xaamai бусадбарагбүх эрхбаригчидтай уулзсан Кодама гэгчийн тэмдэглэлээс үзэхэ; Монголын эрх баригчид Орос, Японы нууц хэлэлцээрийн дагуу А; Монголыг Орос улс, Өвөр Монголыг Япон улс тус тус Хятадаас хамгаала; тусгаартогтнуулаасай. Монголынтухай Орос, Япон, Монгол, Хятаддөрвө улсын бага хурал хийсэн ч болох юм гэж үзэж байжээ1. Тэр үед Япон ул Гадаад МонголыгӨвөр Монголынталдтатах, Манжуурыгөерийнхяналтан авах бодлого явуулж байв2.

-74-


Бослого гаргаж, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж байгаа монголчуудь хатуу залхаан цээрлүүлэхийг шаардсан хятадын харгис хүчний явууллат идэвхжиж байсан үед буюу 1913 оны эхээр Түвэдийн эзэн Далай ламь газраас бие төлөөлөгчид Монгол улс тусгаар тогтносонд баяр хүргэж, хо( улсын хооронд найрамдалт харилцаа тоггоох тухай асуудлаар ирэхэд Монп улсын эрх баригчид талархан хүлээн авч хэлэлцээ хийгээд Монгол-Түвэдш найрамдлын гэрээг 1913 оны П сарын 4-нд байгуулав. Түүнд Монго Түвэдийн шинэ тогтсон улсаа харилцан хүлээх зевшөөрөх, шарын шашш сайжруулан мандуулах, хоёр улсын хооронд зорчигсдыг харилцан хамгаалг худалдаа арилжааг хөгжүүлэх, дотоодын бэрхшээлийг даван туулах, харш дайсныг эсэргүүцэх тэмцэлд харилцан туслахыг заав3. Энэ бол Монголь тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Тиймэзс тусгаар тог нолынхоотөлөөтэмцэжбайгаа монгол, түвэдийн ардтүмнийгзоригжуулс ДИУ-ын эрх баригчдын түрэмгийлэх ажиллагааг ямар нэгэн хэмжээгэ тарамдуулахад тус болсон гэж үзэж болно. Бас эрх чөлөө, үндэсний тусга тогтнолынхоо төлөө тэмцэж байгаа хоёр ард түмний хамтран ажилл

-75-

1 «Ннхон гайко» (Японы ГЯЯ-ны баримтбичгүүд). 1 9 1 3 . Тэргүүн боть, тал 750-751. 2 Л.Жамсран. Монголын сэргэн мандалтын эхэн. УБ., 1992. тал I 13. 3 "Монгол ардтүмний 191 1 оны..." тал-189-190.

йлгоэрмэлзлийн илэрхийлэл болсон албан баримт бичиг юм.

iPpoc, ДИУ хоёр Монголын асуудлаар удаан хэлэлцсэний эцэст

1913 if 11 дугээр сарын 5-нд Бээжинд «Гадаад Монголын

автономийн тухай тэн гаргах бичиг» гэдэг тунхаглалд гарын үсэг

зурсан нь хөрш хоёр гүрэн нголынтусгаар тогтнолыг хавсайдан

цуцлаж зөвхөн Ар МоыголыгДИУ-(харъяат автономит эрхтэй

байлгахын удирдамж болов. Үүнээс болж цэсний хувьсгалын

өрнөлт таслагдан буурах замдаа орсон юм.

Н булзг шинэ ТУЛГАР ккэнгол УЛСЫН

ТҮҮХЭН ХУВЬ ЗАЯА Н 91 3-1 920)

§1. Улс төрийн а^ьдрал, гадаад байдал Дотоод улс төрийн байдал. 1 9 1 1 оны Ар Монгол Манж Чин

улсын 20fl Ьаруй жилийн ноёрхлыг эцэс болгож, Монголын тулгар төрийг сэргээн байгуулж, тусгаар тогтнолоо туихагласан нь Монгол орны сэргэн мандлыи эхийг тавьсан түүхэн уйл явдал бөгөөд Монгол(ын ард түмний эрх чөлөөний тэмцлийн том амжилт, Монголын улс тер, эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд гүнзгий нөлөө үзүүлсэн дэвшилт үйл хэрэг байлаа.


-76-

^ 1 9 1 1 оны хувьсгалт үйл явц монголын ард түмний үндэсний ухамсрыг сэргээн идэвхжүүлжээ, Монголын үндэсний төр сэргэн байгуулагдсанаар монголын ард түмнийг олон үеийн турш дарангуйлж байсан Манжийн торийн хүнд сурталт нүсэр аппарат, хүнд хүчир алба, татвар, зардал сүйтгэлийн хамт нуран унав.

Эл хөдөлгөөн Манжийн дарлалын шууд үр дагавар болсон Ар Монгол дахь Хятадын худалдаа менгө хүүллийн капиталд хүчтэй цохилт өгөв. ]

Монгол дахь улс төрийн уур амьсгал эрс өөрчлөгдөж , ард олны yypi хилэнгийн хурц үзүүр, Монгол орныг өрийн тороор бүрхсэн хятад худалдаачдын эсрэг чиглэсэн тул тэдний нэлээд нь Монголоос зугтан «дотор газраа» оджээ.

! Манжийн төрийн өртөө, цэрэг, харуулын болон бусад алба устаж, хятад худалдаачдыи нөлөө суларсан нь монголын ард түмний аж амьдралд зохих! хөнгелөлт болов. Энэхүү хувьсгалын цохон тэмдэглэвээс зохих нэгдол үр. дүн бол монгол нутагт хятад иргэдийт үй олноор нь түлхэн оруулах замаар; монголчуудыг уусган хятадчилах гэсэн харгис бодлогыг таслан зогсоож, үндэс угсаагаа авран хамгаалсан явдал мен. i __

Манжийн ноёрхлын үед монголчуудШгШшжийн төрд ц^ргийн албахаах, тусгай цэргийн ангийгзохион байгуулах-сум хэмээх цэрэг феодалын зохион байгуулалтыг бий болгон мөрдүүлсэн учир Монголд байнгын цэрэг арми гэж байсангүй. Үе үе байлддаг монгол цэрэг зэвсэг хангамжийн хувьд ч, зохион байгуулалтын хувьд ч, байлдах уран чадвар, бэлтгэлийн хувьд ч асар их хоцрогдсон байлаа.

Монгол улсын цэргийг шиыээр зохион байгуулах, үүний тулд орчин цагийн цэргийн эрдмийг эзэмшсэн, байлдааны хурдан буу, хурц зэвсэг, галт .хэрэгслийг хэрэглэж чаддаг, хэдийгээр цөөн тоотой боловч чадварлаг цэрэгтэй болох явдал нэн чухал байв. Энэ зорилгоор хаант Орос улсаас цэргийн байгуулалтад тусламж авахад ихэд анхаарч байв.

1912 онд хаант Орос улсаас цэргийн мэргэжилтэн , сургагч дарга нарыг урин авчирч, Нийслэл хүрээний ойролцоо Хужирбулан хэмээх газар ц^гийн сургуулийг нээв. /

yf912 онд Орос, Монголын хооронд гэрээ бичиг байгуулах хэргээр зарагдан ирсэн хаант Оросын засгийн газрын тусгай элч И.Я.Коростовец, Монгол улсын ерөнхий сайд, сайн ноён хан Намнансурэн хоёрын хооронд Монгол улсын морин цэргийг байгуулах хэрэгт Орос улсаас тусламж авах тухай хэлэлцээр байгуулагдан, 1913 оны эхээр гарын үсэг зуржээ^ Үунд: хоёр морин хороо, пулемёт ба их бууны салаанаас бүрдсэн, бие бүрэлдэхүүний хувьд 1900 хүнтэй морин цэргийн бригадыг


байгуулах болжээ. Хаант Орос улсаас дээрх хэрэгт монгол цэргийг сургахаар их, бага дарга бүгд 49 хүн илгээх үүрэг хүлээснээс гадна цэргийн хэрэгт зориулах зээл олгох болжээ. Ийнхүү Орос улсын дэмжлэгтэй байгуулагдсан Хужирбулангийн цэргийн сургууль нь монгол цэргийн анхны бага дарга нарыг бэлтгэх, орчин цагийн цэргийн зохион байгуулалт, зэр зэвсэгтэй танилцах, байлдах эрдэм суралцахад чухал үүрэг гуйцэтгэсэн юм. Тус сургуульд суралцагсдаас олон хүн эх орныхоо тусгаар тогтнолыг хамгаалан, мах цусны барилдалгаат Өвер Монголын ард түмний тэмцэлд туслах хэрэгт амь нас хайргүй зүтгэж, хятадын хар цэрэгтэй эрэлхэг баатарлаг туладдсан билээ.

Тус орны дотоод байдлыг төвхнүүлэхэд улсын хууль цаазыг тогтоон явуулах явдал чухдых харгалзан, улсын хууль дүрмийг б<ряс>всруулах хусгай хумүүсийгтомилон ажиллуулжээ.\Тэд нйр манжийн хуучмн хуулыдааз зэрэг 396 дэвтэр хууль цаазыг монголоор орчуулан хянаж, монгсЗячуудын' угаас мөрдөж ирсэн хууль цаазыг иш үндэс болгон 64 дэвтм хууль цаазыг боловсруулжээ? Эл хэрэгт гүн Пүрэвжав, Минжүүрдор>к, О.Жамъян, Магсаржав хурц,- Бат-Очир шадар нар ихээхэн хүчин зүтгэсэ^-юм.

Богд гэгээний засгийн газар эдгээр хууль цаазыг баталж, нийтээр дагаж шийтгүүлэхээр тогтож, хэвлэн нийтэлж эхэлжээ. Энэ хууль зүйлийн бичгүүд нь оршин буй нийгмийн байгуулалтыг бэхжуүлэхэд чиглэгдэж байлаа. Хэдийгээр энэ хууль цааз агуулга зорилго ногдуулах шийтгэлийн хувьд хуучныг баримтлан мөрдсөн шинж чанартай боловч Монгол улс нэгдсэн нэгэн хууль цаазтай болсон явдал бол эрх зүйн хувьд гарсан дэвшил байв. Эл хууль нь XX зууны Монголын эрх зүйн хөгжлийн анхны гараа болсон юм.

/ Монголын шарын шашны тэргүүн VIII Богд Жибзундамба үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний бүр эхнээс Манж-Хятадын ноёрхлоос ангижран, Монгол улсын төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээн мандуулах чиг шугамыг тууштай баримталж, шарын шашны тугийн дор монголчуудыг нэгтгэхийг чармайж байсан нь туүнийг улс төрийн тавинаа товойн гарч, Монголын

эзэн хаан, төрийн бэлгэ тэмдэг болон тодрох нөхцөл болжээ. Гэвч тусгаавч; тогтнолоо зарлаад, улс төрөө байгуулсны дараа Монголын улс төрийрц зүтгэлтнүүдийн дотор төрийг хэн толгойлох асуудлаар саналын зөрүү бай нь илэрсэн байна. Хар ноёдын зарим нь өөрсдийгөө эзэн Чингисийн yi улс төрд тэргүүлэх үүрэгтэй явж ирсэн уламжлалыг эш татаж, Богд гэгээний харь гаралтай, шашны зүтгэлтэн учир улсын эзэн хаан болох учиргүй гэх! үзэж байв. Шар ноёд ч Богд гэгээнийг эзэн хаанд оргөмжлөгдсөнийг' далимдуулан, улс төрд еөрсдийн байр сууриа бэхжүүлж нөгеөдүүлээ сулруулахыг чармайж байлаа. Энэ зөрчлийг гаднаас өөгшүүлэн дэвэргэж байв.

Богд хаан 1914 оны II сард засгийн газрын дэргэд Европын орнуудын парламент (сенат) маягтай зөвлөх эрх бүхий улсын хурлыг байгуулжээ. Энэ бол төр засгийн зохион байгуулалтад бий болсон шинэлэг бөгөөд томхон өөрчлөлт байсан. Богд хаанаас энэ шийдвэрийг гаргахад улс орны дотоод байдлыг тогтворжуулах, төр засгийн бодлогод улам бур нөлөөлөхийг эрмэлзэх болсон нийгмийн дэвшилт хүчний санал шаардлага чухал үүрэ;

-77-


гүйцэтгэсэн юм. Улсын хурал нь дээд хурал, доод хурал гэдэг хоёр танхимтай байв. Дээд хуралд ерөнхий сайд, яамны сайд нар, аймгийн хаад, засаг ноёд, зарим эрх бүхий том феодал түшмэд ордог байв. Доод хуралд засаг бус ноёд тайж нар, бичиг цэргийн бага дунд тушаалын тушмэд ордог байжээ. Улсын хурлын аль ч танхим нь сонгуулийн бусзарчмаар байгуулагдсан, язгууругсаа баримталсан шинж чанартай байлаа. Хэдий тийм боловч улсын хуралд хэлэлцэн засгийн газарт оруулж байсан асуудлуудаас үзэхэд тус орны нийгэмд соёолж байсан шинэ дэвшилт хүчин Монгол орны нийгэм, эдийн засгийн байгуулалд шинэчлэлт хийх зорилгодоо уг байгууллагыг ашгиглахыг оролдож байсан нь тодорхой байдаг. Монголд үүссэн улсын хурал нь өрнө дахинд феодализм мөхөх ёр нь орсон үед капиталист хүчний эрх ашгийг хамгаалан, ардчиллын индэр болсон парламент үүссэнтэй амьсгал нэгюм,

Монголын тусгаар тогтнолыг хүч түрэн устгасан нь. 1911 оны Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөделгөөн Монгол үндэстний төр улсыг сэргээн тунхагласнаараа хэл, шашин шутлэг, материаллаг соёлын нэгдэл бүхий монгол туургатны дотор үндэсний үзлийг бадрааж, Их Хурээг тойрон нэгдсэн Монгол улсыг байгуулах эрмэлзэл өрнөв.

Тухайлбал, Орос улс Монголын тусгаар тогтнолын асуудлыг ашиглан, Япон зэрэг орнуудтай хэлэлцэн тохирч, нөлөөний хүрээндээ багтаасан Ар Монгол дахь өөрийн эрх ашгаа улам лавшруулахыг зорьж, Хятад улс Манж гүрний хил хязгаараар улсынхаа хилийг тогтоохын тулд Монголын тусгаар тогтнолын асуудлыг огтхон ч хүлээж авахыгхүсэхгүй, Япон, Өвөр Монголд тогтоосон нөлөөнийхөө хурээг болж өгвөл Ар Монгол тийш тэлэхийг далдуур санаархаж байжээ.

Оросын хаант засгаас 1912 оны XII сард Монголтой байгуулсан хэлэлцээрийн тухай өмнөх зуйлд өгүүлсэн болой.

Хаант Оросын засгийн газар Монголтой тусгайлан хэлэлцээр хийсэн явдал Хятад, Монголын асуудлаархи өөрийн байр сууриа Орост хүлээлгэж

чадаагүйг ойлгуулж, арга буюу уг асуудлаар Оростой тохиролцох байр суурьт шилжив.

^Орос, Хятад хоёр 1913 онд Бээжин хотноо Монголын асуудлаар хэлэлцээр хийж, «илэрхийлэн гаргах бичиг зүйл» буюу ^<Орос, Дундад хоёр улсын 1913 оны тунхаг» гэдэг баримт бичигт харилцан гарын үсэг зуржээ. / Энэтунхагийн нэгдүгээр зүйлд «Орос улс, Дундад улсын Гадаад Монголын хэмжээтэй эзэрхэхийг (автономийг -Ред.) зөвшөөрон хүлээв». Хоёрдугаар зүйлд «Дундад улс Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэхийг зөвшөөрөн хүлээв» гэжээ. Энэ тунхаг ёсоор монголчууд «Гадаад Монголын дотоод засгийг' өөрсдөө мэдэж. худалдаа үйлдвэр эрхлэх, эл зүйлд Дундад улс хөндлөнгөөс оролцохгүй, Гадаад Монголд цэрэг, иргэдтүлхэн оруулахгүй» байх үүргийг Орос, Хятад хоёр харилцан хүлээжээ. Мөн 1912 оны Орос-Монголын хэлэлцээрийн утга санааг Хятадын тал зөвшеөрөхийн хамт Монголын асуудлыг Орос, Дундад, Монголынтөлөөлегчдийн гуравласан хэлэлцээрээр жич хэлэлцэн шийдэхээртогтсон ньугтаа энэхүүтунхаг бичгийг Орос, Хятад хоёр хамтын хүчээр Монголын талд хүлээн зөвшөөрүүлэхэд чиглэж байласЬу

1912 оны «Орос-Монголын хэлэлцээр», 1913 оны «Орос Хятад тунхаг»-

-78-


-79-

ийн дараа Монгол эрх баригчдын Орост хандаж байсан горьдлого талаар болж, ихээхэн хөрсөн юм. Иймд «Монгол орон гадаад орон зайгаа тэлэх, гадаад харилцаандаа Орос, Хятадаас гадна гурав дахь нөлөө бүхий гүрнийг татан оролцуулах оролдлого» хийж эхлэв.

1913 оны өвөл Монголын Гадаад яамны сайд М.Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчид Петербург хотноо очихдоо хаант Оросын эрх баригчидтай уулзаж, Монгол улсын оршин тогтноход чухал холбогдолтой хэд хэдэн асуудлаар Оросын зүгээс дэмжлэг авах асуудлаар хэлэлцээ хийхээс гадна Лнгли, Франц, Япон зэрэг олон улсаас Орост сууж байсан элчин сайдыи яамдад Монголын тусгаар тогтнолыг зовшөөрүүлэх асуудлыг тавьж, зарим оронд айлчлах зөвшөөрөл хүсэх зорилготой байжээ. Гэвч эдгээр орны Орос дахь элчин сайдын яамдаас хэн нь ч уг асуудалд тун болгоомжтой хандаж, М.Ханддорж нарыг хүлээж авсамгүй.

1913 оны эхээр Монголын засгийн газар Да лам Цэрэнчимэд, бинт ван Гончигсүрэн нарыг Японд очуулахаар томилон илгээжээ. Цэрэнчимэд нарын зорилго нь Японтой худалдаа, найрамдлын гэрээ байгуулах явдал байжээ. Гэвч Оросын тал тухайлбал, Харбин дахь Оросын консул Цэрэнчимэд нарыг цааш алхуулсангүй. Гэвч энэ нь Монголын асуудал Японы сонирхлыгтатахгүй байсны баталгаа биш юм. 1913 оны намар Японы иргэн Кодама гэгч Нийслэл Хүрээнд ирж, хорь гаруй хоног байхдаа Монголын эрх баригчидтай уулзаж, Монгол улс Японтой найрамдахын чухлыг онцлон тэмдэглэж байв. Кодама амин хувиараа явж байсан уу, түүний ар галд Японы төр байсан уу гэдэг нь-эдүгээ ч тодорхой бус. Ямар ч байсан Кодамагийн Нийслэл Хүрээн дэх үйл ажиллагаа Японы ашиг сонирхлын илрэл байсан нь эргэлзээгүй.

1913 оны эцэс, 1914 оны эхээр Монгол улсын Бүгд

ерөнхийлөн здхирах яамны сайд (Засгийн газрын ерөнхий

сайд) Т.Намнансүрэн тэргүүтэй

төлөөлөгчдийг дахин Орос улсад томилон илгээв. Т.Намнансүрэнгийн Орост очсон нь Бээжингийн тунхаг гарсны дараахны хэрэг бөгөөд түүний айлчлалын гол зорилго 1913 оны «Орос-Хятадын тунхаг»-ийг Монгол улс. огт хүлээн авах боломжгүйг Оросын талд ойлгуулж, Монгол улс Хятадтай бүрмөсөн харилиаагаа тасалж байгаа буюу бүрэн тусгаар тогтносон гэдгээ| Оросын талд эрс шийдвэртэй илэрхийлж,


Өвөр Монголыг нэгтгэх хэрэгг дэмжлэг хүсэх, Орос улсад Монголын элчин төлөелөгчийг суулгах явдад байжээ. Мөн Петербург дэх гадаад орны элчин сайдуудад хандаж Монголын тусгаартогтнолыгдэмжүүлэхийгоролдсон билээ. Гэвч Оросын засгийн газар Бээжингийн тунхагаас өчүүхэн ч ухарч, монголын хүсэлтийг хү/гээж авсангүй учир зорьж очсон хэрэг нь бүтсэнгүй.

Т.Намнансүрэн Богд хаанаас Японы эзэн хаанд явуулсан захидлыгавч явсан бөгөөд түүнийгээ Оросын Гадаад яамны сайд Сазановт Японд дамжуулан өгөхийг хүсэн гардуулжээ. Уг захидалд Өвер Монголыг хятад цэрэг түрэмгийлэн зовоож буйг дурдаад, Өвөр Монголоос хятад цэргийг гаргахыг Хятадын засгийн газраас шаардаж, Монголын тусгаар тогтнолын хэрэгт туслахыг хүсээд, Монгол-Японы хооронд өнө удаан хугацааны найрамдалт харилцаа тогтоох эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлжээ.

Т.Намнансүрэигийн айлчлалын үеэр Оросын эрх баригчид МонголдЗ сая рублийн зээл олгох, хорин мянган винтов, таван их буу, дөрвөн пулемёт худалдахаар болжээ. Оросын засгийн газар энэ зээлийн зарцуулалтад хяналт тавих түшмэлээ Нийслэл Хүрээнд суулгах болжээ. Мөн түүнчлэн Оросын засгийн газар монгол цэргийг Өвөр Монголоос гэдрэгтатах, Хиагтад болох гурван улсын хэлэлцээрт төлөөлегчдөө оролцуулах, Монгол улс цэрэг зэвсгийн талаар өөр хэнээс ч тусламж авч болохгүйг хатуу мөрдөх болзлыг хүлэ^лгэжээ.

1913 оны Бээжин хотноо Орос Хятад хоёрын гарын үсэг зурсан тунхаг бичгийн тавдугаар зүйлийн дагуу Орос, Хятад, Монгол гурван этгээдийн бага хурлыг 1914 оны V I I I сарын 26-нд Монгол-Оросын хил дээрх Хиагт хотноо эхлэв. Энэ бага хуралд оролцсон Орос, Хятад, Монгол талууд Монголын тусгаар тогтнолын асуудлаар харилцан маш их зерөлдөж байсан билээ. Ийм учраас уг бага хурал маш хурц зөрчлийн дунд, 8 cap гаруй хугацаанд сунжирч, эцсийн дүндээ Орос, Хятад хоёр хүчээ нэгтгэн буурай Монголд 1913 оны Орос-Хятадын тунхагийг тулган хүлээлгэв.

Энэ бага хуралд Оросын талаас Нийслэл хүрээнд суух ерөнхий консул А.Я.Миллер тэргүүтэй төлөөлөгчид, Хятадын талаас дэслэгч генерал Би Гуйфан тэргүүтэй төлөөлөгчид, Монголын талаас Дотоод яамны тэргүүн сайд, улсад туслагч гүн, да лам Дашжав, Сангийн яамнытэргүүн сайд, түшээт ван Г.Чагдаржавтэргүүтэй (1914 оны X сараас Шүүх яамны дэд сайд, жонон бэйс Ц.Ширнэндамдин Дашжавын оронд томилогдсон) төлөөлөгчвд оролцжээУ

Энэ хэлэлцээрт оролцсон Хятадын төлөөлөгчдийн тэргүүн Би Гуйфан «Дундад улс ба Монгол уулаас нэгэн гэр бөлгөө» хэмээгээд 1-д: Дундад, Орос хоёрын тунхаг, түүний Хятад, Орос хоёрын улсын солилцсон ноот

үндэсний төр улсын сан хөмрөгт орох болов\ Урьд Манжийн эзэн хаан, төрийн мэдэлд байсан Дарьганга, Халхын дөрвөн аймаг, Ховд, Улиастай, Хүрээн дэх албаны үржил сүрэг олон мянган малыг улсын санд хураан авчээ.

Энэ үед монголчуудын эрхлэх үндсэн аж ахуй, амьжиргааны гол хэрэгсэл нь нүүдлийн мал аж ахуй байв. Нийгмийн янз бүрийн анги

-80-


давхраанд хамрагдах хэн бүхэн ямар нэг хэмжээгээр малыг өмчлөх &өгөөд мал аж ахуйн оршин тогтнох үндэс нутаг бэлчээр ерөнхийдөө феодалын төр, феодал ангийн өмчид байсан явдал бол малчин ардууд феодалын хамжлагын хараат байдалд оршиж байх үндсэн нөхцөл болж байлаа.

XIX зууны сүүл үеэс Монгол орон дэлхийн капиталист зах зээлийн хүрээнд татагдан орж таваар мөнгөний харилцаа нэвтэрч эхэлсэн нь ард ангийн дотор ч хөрөнгө чинээний ялгарлыг хүчтэй болгожээ. Дурдан буй үед мянгаас дээш малтай аж ахуйтан 3000 орчим, тэдний дотор 18-20 гаруй мянган толгой малтай нь 30 орчим байжээ. Эдгээр баячуудын олонх нь ард -гаралтай хүмүүс байв.

Оросын эрдэмтэд М.И.Боголепов, М.Н.Соболев нар 1910 онд Монголын аж ахуй гаднаас юм худалдан авахгүй, мөн өерийн түүхий эдийг гадагш борлуулахгүйгээр оршин байж чадахгүй болж, зах зээлтэй холбогдон, хувиа аргацаах аж ахуйн цэвэр хэлбэр алга болсныг тэмдэглэн бичжээ.

Монголчууд Хятад, Орос болон бусад орны худалдаачдад, мал, мал аж ахуйгаас гарах түүхий эдээ худалдан борлуулдаг байв. Монгол орон Оросын Сибирь, Эрхүү мужийн махны хэрэгцээг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байлаа. Монголын мал Чуй, Түнхэн, Монд, Хиагтын чиглэлээр Орост нэвтэрч байв. 1911 онд зөвхөн Мондын чиглэлээр бод мал 29 223 толгой, бог мал 41 959 толгойг Орост оруулж байжээ.

Хятад худалдаачид монголчуудаас маш хямд үнээр мал худалдан авах, бараа таваараа өндөр үнэлж мал, түүхий эдээр арилжих, өрийн золиосонд барьцаалан авах зэргээр олон мал сүрэгтэй болж байжээ. Монгол дахь хамгийн баян Да шин ху-гийн пүүс 1912 оны хавар зөвхөн ганц удаагийн туувраар 30 000 хонь, ямаа Хятадад гаргаж байжээ. Үүнээс гадна монголчууд өөрсдөө Хятад, Оросын наад захын нутаг хотуудад очиж мал түүхий эдээ худалдан борлуулж, менгө цаас, хэрэгцээт зүйлээ олж ирэх явдал дэлгэрч байв.

Монгол улс тусгаар тогтносноор Монголын дотоод зах зээл идэвхжиж, Их Хүрээ, Хиагт, Улиастай, Ховд зэрэг хот суурины зах зээлийн хувьд гүйцэтгэх үүрэг мэдэгдэхүйц дээшилж, монголчууд тэдгээр газарт мал, малаас гарахтүүхий эд, арьс шир, сүү, цагаан идээ, түлшний мод, өвс зэргийг худалдан борлуулах нь нэмэгджээ. Гаалийн бүрэн бус мэдээгээр зөвхөн 1917 онд дээрх хотуудын зах дээр монголчууд бод мал 23 мянга гаруй толгой, бог мал 89 мянга гаруйг худалдан борлуулжээ. Үүнээс гадна үлэмж хэмжээний арьс шир, ноос үс, сүү, цагаан идээ борлуулсан байна.

Ийнхүү мал аж ахуй тавааржин, жижиг таваарын аж ахуй улам хөгжсөн явдал бол дурьдан буй үед ардын аж ахуйтны зарим хэсгийн дотор хөрөнгөлөг аж ахуй үүсэхэд хүргэжээ. Энэ бол аж ахуйд гарч байсан чухал еөрчлөлт мөн.

Мал аж ахуйн арга ажиллагаанд зарим нэг шинэ дэвшилт зүйл нэмэгдсээр байв^Ойт хээрийн бүс, ялангуяа Их Хүрээ, Хиагтын хооровд Сэлэнгэ мөрний сав дагуух нутагт малчид өвөлжөөндөө модоор дулаая хашаа, саравч, тал хээр, говьталынхан чулуу, хөрзөнгөөрзадгай хорообарю) болжээ. Мөн өвөл хаврын хатуу хахир цагт уналга эдэлгээний болон ядарч доройтсон малдаа зориулж, өвс хадлан бэлтгэх ажил мэдэгдэхүйц нэмэгджээ. Нийслэл Хүрээ, Хиагт, Ховд, Улиастай зэрэгхотсуурины болон тэдгээрийн ойролцоох нутгийн хүмүүс

-81-


-82-

өвс хадлан бэлтгэж, саалийн үнээ, чөдрийн морио тэжээх, жингийн хөсгөө түр өл залгуулж байлаа. Нэгэнт ийм эрэлт үүссэн учир дээрх хотуудад зах дээр хүйтэн сэрүүн улиралд өвс их гүйлгээта таваарын нэг байлаа. 1914-1918 онд зөвхөн Нийслэл Хүрээний зах дээ| дунджаар 20 гаруй мянган үхэр тэрэг өвс зарагдсаныг гаалийн бүрэн бу( тасалбараар багцаалан гаргаж болох юм.

Монголын аж ахуйн байдал, хүчин чадлыгтодорхойлох зорилгоор оноос эхлэн хэдэн жил дараалан Монгол улсын засгийн газраас гадаадьп мэргэжилтэн оролцсои тусгай шинжилгээний ангийг Хэнтий, Хангай Хөвсгөл, Говийн Алтай зэрэг нутагтажиллуулжээ. Энэ шинжилгээнийанп Монголын аж ахуй, газар тариалан, ан агнуур, байгалийн баялаг зэргий судлан шинжилжээ. Шинжилгээний анги малын хашаа саравч, өвс хадла бэлтгэх, ашиг шимийг нь бүрэн боловсруулж ашиглах, байгаль цаг уурынха нөхцөлд сайтар тохирсон монгол малын удмын санг хамгаалах, дотор н сонгон үржүүлэх замаар үүлдэр угсааг нь сайжруулах, дотооддоо газа тариалан хөгжүүлэх, ан агнуур, байгалийн баялагашиглахажлыгсайжрууЛ? замаар мал аж ахуйн ачааллыг хөнгетгөн, улмаар сэргэн хөгжих боломжби болгох саналыг дэвшүүлжээ7

Монголын аж ахуйд байгалийн ган гачиг, цас зуднаас гадна төрө бүрийн өвчин маш их гарз хохирол учруулж байлаа.

Нэг талаас элдэв өвчний улмаас мал аж ахуйд учирч байсан хохирль багасгах гэсэн монголчуудын эрмэлзэл, нөгөө талаас хил хязгаартаа өвчтэ мал нэвтрэхээс сэрэмжлэх гэсэн гадаадын худалдаачдын сонирхол нэгд: нийлж, Оросын харьяат зарим малын эмч нартай тодорхой болзол, хугащ бүхий гэрээ байгуулж, малын зарим халдварт өвчин эсэргуүцэх тарил үйлдвэрлэх, түүгээр мал тарих ажлыг үүсгэв. Энэ нь хожмын Монгол улсы үндэсний мал эмнэлгийн албаны үүсвэр байжээ.

Монгол улсын засгийн газар газар тариалангийн ажлыг хөгжүүл дэлгэрүүлэх талаар нэлээд анхаарч байвЦ],урдан буй үед Монгол орон Opxoi ^элэнгэ, Туул голын сав дагуух төв Халхын, Ховд, Буянт гол, Увс нуурын орчмын баруун монголын, Говь Алтай орчмын нутгийг хамарсан Баруун өмнөд нутгийн, Халх гол хавь нутгийг хамарсан Дорнод монголын гэсэн үндсэндээ тариалангийн дөрвөн голомт байв"^

Пу1онголын газар тариалан, бас улсын буюу цэргийн

тариалан, хүрэз

хийдийн тариалан, ноёд феодалын тариалан, ардын

тариалан, гадаадыи

харьяат нарын тариалан гэж эрхэлж буй нийгмийн бүлгээр нь

ангилжболо!


юм.

Монгол улсын засгийн газраас газар тариалангийн ажлыг хөгжүүлэх тшар явуулсан бодлого мь нэг талаар гаднаас зөөн авч ирэх будаа, гурил ховордсонтой, нөгөөталаар зарим нутагт газартариалангийн ажил аж ахуйн чухал салбар болж байсантай бас ч холбоотой байв. ГБОГД хаан 1914 онд буулгасан нэг зарлигтаа Түшээт хан

аймгийн чин ван Ханддорж, Сэцэн хан аймгийн жүн ван Доржпалам, Сайн ноён хан аймгийн түшээ гүн Цогт-Очир нарын зэрэг нэлээд хошууд өөрсдөө тариа тарьж бүхий нь харьяат хошууны олны хэрэглэгдэхүүнд багагүй тус болж байгааг дурджээАТариаланг хөгжүүлэхэд тус дэм үзүүлэх зорилгоор улсын сангаас тариа тарих хошуудад анжис, хадуур, хамуур, хүрз зэрэг багаж болон үрийн будаа олгохоор шийдвэрлэжээ. Тэгээд намар гурав дахин нэмэгдүүлэн, нэг хувийг нь үр болгон хадгалж, нэг хувийг нь улсын санд хурааж, нэг хувийг нь харъяат хошууны албан хэрэгцээнд зарцуулах, тэгээд үлдсэн нь хэдий чинээ боловч уул тарьсан хүнд олгохыг заажээ.

(T913 ОНД тариалангийн ажлыг ергөтгөх, улсын санд нэмэр тус болгох, гадаадын тариачдын үйл ажиллагаанд хяналт тогтоох зорилгоор гадаад, дотоодын харьяат нарттариалангийн газартүрээслэн олгохоор шийдвэрлэж, тариалангийн газар түрээслэх дүрмийг батлан гаргав. Энэ дүрмийн ёсоор урьд нэгэнт хагалсан, шинээр хагалах тариалангийн газрыг гол усанд ойр холыг нь харгалзан дээд, дунд, доорд гэж гурав ангилж, нэг үр газар тутмаас 2-3 цэн мөнгө хурааж байхаар тогтжээ] Шинээр атар газар хагалах явдлыг урамшуулж эхний гурван жилд тусгай хөнгөлелт үзүүлэхээр заажээ. Энэ дүрмийн ёсоор нэлээдхүмүүс ялангуяа Хятад болон бусад гадаадын харьяат нар чамлалттүй газар түрээслэн авч тариа тарьж байжээ.

Монголын тариалангийн гол ургамал нь халтар арвай, хар будаа, буудай байв. Гадаадын харьяат нар хүнсний ногоо нэлээд тарьж байжээ. Гаалийн бүрэн бус мэдээгээр үзэхэд 1917 онд монголчууд дотоодын хот суурины зах зээл дээр арвайн гурил 4624 жин, гурил 129820 жин, арвай 12248 жин, чангаамал 78 171, шар будаа 83 173 жинг болон хивэг, сүрэл зэрэгтариалан-гийн бусад бүтээгдэхүүн худалдан борлуулжээ. Үүнийг цөмийг гаднаас зөөн авчирсан гэж үзэж болохгүй юм.

Монголчууд хятад тариачдаас газраа боловсруулах, тариагаа арчилах арга ажиллагааг суралцсаар байжээ. Оросын худалдаа, орос тариачдаар дамжин үйлвэрийн хийцтэй төмөр анжис, сам борной, гар хадуур зэрэг тариалангийн багаж, буудай зэрэг ургамлын үр элбэгшиж байв. Газар тариалан эрхэлдэг нутгийн ардууд өөрсдөө жижиг гар тээрэм хийж тариагаа гурил болгон ашигладагболжээ. Мөн орос, хятадтариачид усанболон морин тээрмээр тариагаа тээрэмдэж, ойролцоо ыутгийн ардын тариаланг хөлсөөр гурил болгон өгдөг байв.

Монгол орон дэлхийн капиталист зах зээлийн хүрээнд

-83-


татагдан орсонтой уялдан Монголоос гадагш гаргах зүйлийн дотор ангийн арьс, үс чухал байр эзлэх болжээ. Ангийн ажил олборын чухал эх сурвалж болж байсан нь таваар мөнгөний харилцаа идэвхжсэний нэгэн гэрч байлаа.

Ангийн багаж хэрэгсэл, арга ажиллагаа ч боловсронгуй болсоор байжээ.

1917 онд дотоодын хот суурины зах дээр монгол хүмүүс 30 шахам н: төрлийн ангийн арьс, үсбусад бүтээгдэхүүн 61000 шахмыгзаржборлуулжэ: 1912 онд Монголоос зөвхөн Хешеө модны гаалиар Орос улсад I 127 рублийн ангийн үс гаргасны дотор тарваганы арьс 817 327 рубль, үнэгн арьс 96 263 рубль, аргалийн арьс 26 609 рубль, янгирын арьс 22019 руб. булга 10070 рубль болж байжээ, 1919 оны хавар хэсэг хятад худалдаач! зөвхөн нэг удаа Улиастай хотоос хэрэмний арьс 51 934, чонын арьс 3) хярсны арьс 39, мануулын арьс 627, тарваганы арьс 28 122, үнэгний api 1516, бугын эвэр 1441, зээрийн арьс 1383, янгирын арьс 13, шилүүсний ар; 27-г Хятадад ачуулжээ.

Богд хааны засгийн газар 1913 онд Оросын харъяат Галпиров, Поляга' нарт Буйр нуур, Халх голд загас агнах 5-10 жилийн хугацаатай түрээс олгои[ байсан нь ан агнуурын ажилд гарсан нэгэн шинэ үзэгдэл байв.

Дурдан буй уед байгалийн бусад баялгийг ашиглах явдалд ч ахиц гарчээ.1 Ой мод элбэг хангай нутгийнхан хот сууриньг зах дээр түлшний мод, говь' талынхан аргал, харгана их худалдах болжээ. 1917 онд монголчууд хш суурины зах дээр 100000 үхэр тэрэг мод, 1200 гаруй тэрэг аргал, 155 тэрэг харгана зарсан мэдээ буй нь бүрэн бус юм. Мөн онд 145 675 жин давс, 90322 жин хужир, 26 807 жин мөөг болон байгалийн бусад хишгийг худалдсан байна.

Q914 онд Гадаад яамны нэгэн түшмэл мод банз зүсэх үйлдвэрийг Туул голын хөвеөн дээр байгуулж, 40 гаруй хүн хөлслөн ажиллуулах, Тэрэлж-Туулын бэлчир, Улиастайн эх зэрэг газраас мод салаар авч ирүүлэх хүсэлт тавьсныг зөвшөөрч байжээ. 1916 онд Их шавийн зайсан Ёндонжами байгалийн зэрлэг цайны ургамал түуж, цай хэвлэх улсын үйлдвэр байгуулах санал дэвшүүлснийг ёсоор болгожээ}

1913 онд «Алт мөнгөний зэрэг уурхай нээх дүрэм»-ийг засгийн газраас батлан гаргаж, ашигт малтмал бүхий газрыг гадаад дотоодын хумүүст түрээс концессын журмаар ашиглуулж, улсын санд нэмэр сэлбэг болгохоор шийдвэр гаргав. Богд хаан ийнхүү уурхай нээлгэх тухай 1912 онд Дотоод яамнаас өргөсөн айлтгалд хариу зарлиг буулгахдаа «Урьд эдүгээгийн цагер адилгүй... алт бүхий газрыг нээх боловч, ер хэмжээгүй малтаж сүйтгэх нь бус ... эрхэм сүлд тахилга бүхий газар болбоос эрхэмнэж үл малтах нь зүй мөн. Бус энгийн зэрэг газар нутагт дан ганц алт бус ямар зүйлийн зоорь 6yf аваас зохихыг узэж нээн авбаас зохино» гэжээ.

Дээрх дүрмийн дагуу ашигт малтмал бүхий газрыг түрээс, концессы} журмаар олгохдоо уурхайн хөрөнгийн элбэг ховор, үйлдвэрийн хүнд хөнгөнийг харгалзан, улсын санд оруулах хувийг ойролцоогоор 5-50 хув байхаар заажээ. Энэ

-84-


дүрмийн ёсоор ихэвчлэн орос, хятад, ганц нэг монго. хун алт, эрдэнийн чулуу олборлох, эрх олж авсан байна. Гэвч ашиг малтмалын зүйл олборлох эрх олж авсан хүмүүсийн ихэнх нь санхүүгий талаар бат суурьгүй, аз турших замаар ашиг хонжоо олохыг эрмэлзэгсэ байлаа. Монгол оронд ашигт малтмалын хайгуул шинжилгээ, нөө тодорхойлох ажил огт хийгдээгуй, зам харилцаа тээвэр хөгжөөгүй, а;

үйлдвэрийн капитал нэвтрээгүй зэрэг олон шалтгаанаас дээрх ажил төдий л үр дүнд хүрээгүй байна. СМонгол улсын засгийн газраас ашигт малтмал олборлох

эрх олж авагсдын дотор хамгийн том нь урьд Манжийн үеэс Түшээт хан, Сэцэн хан хоёр аймгийн нутагт алт олборлохоор байгуулагдсан «Монголор» хэмээх нийгэмлэг байв] Богд хааны засгийн газар, энэхүү нийгэмлэгийн хооронд байгуулсан гэрээ ёсоор уг нийгэмлэг олборлосон бүх алтны арван зургаан хувь хагастай тэнцэх бие алт буюу орос рублийг Монгол улсыи санд оруулж байх үүрэг хүлээжээ. Богд хааны засгийн газраас нийгэмлэгийн олон уурхайн газар гэрээнд хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд нь хяналт тавих түрээсийн түшмэдийг тус тус томилон суулгажээ.

(J915 онд Сангийн яамнаас «Монголор»-ын олон уурхайг шалгаж үзэхэд тэдгээрт 2800 хүн ажиллаж, 12 372 лан алт олборлох, улсын санд 2041 гаруй лан алт оруулах төлөвтэй байжээ).

'Тус орон тусгаар тогтносон нь дотоод худалдаа, зах зээл үүсэх, улмаар гар урлалын ажил хөгжихөд чухал түлхэц болжээ. Н ийслэл Хүрээ болон бусад томхон хот суурин газрын хүн ам олширч, гар урлалын ажил эрхлэн амьдрагсдын тоо нэмэгдэж байв. Монгол гар урчууд бурхан тахилын хэрэгсэл, амьдрал ахуйн хэрэгцээт гутал, хувцас, гэрийн мод, тавилга, эмээл, алт, мөнгө, төмрийн дархны ажил эрхэлдэг байв. Хот суурины гар урчуудын дотор бусдын юмыг хөлсөөр урлагчид цөөнгүй байв, Тэд бас бүтээгдэхүүнээ зах зээл дээр худалдан борлуулдаг байву 1913 онд Гаалийн яамнаас «Монгол хүн эмээлийн мод, малгай, тооно, хана, араг, уурга зэргийг хийж худалдах нь цөөнгүй бөгөөд энэ зэрэг худалдаа хийгсэд нь цөм ашиг хонжвор хичээж явах нь бусад олон худалдаачнаас ялгаварлах газаргүй» хэмээн татвар ноогдуулах санал гаргаж байв, Мөн уг бичигт энэ мэт зүйлийг хөдөө газар үйлдээд авч ирж худалдаалагсад буйг ч дурьджээ. Гэвч хятад урчуудыг бодвол ашиг орлого бага, ихэнх нь уг ажлыг аж амьдралдаа нэмэр сэлбэг болгохыг хичээсэн ядуучууд тул татвар авахыг түр азнахаар шийджээ.

Хот суурин газар гадаадын урчууд олон байв. 1914 онд зөвхөн Нийслэл хүрээнд алт, мөнгө, зэс, гууль, төмрийн дархан, мужаан будагчин, зурагчин, элдүүрчин, оёдолчин зэрэг 25 зүйлийн ажлыг эрхэлсэн 400 гаруй өрх, 2800 гаруй хятад урчууд байсан аж. Богд хааны засгийн газар гар урлалын сургууль байгуулж, гадаадаас багш урин авчирч байжээ.

Манжийн дарлалыг түлхэн унагаж, Монгол орон бие даасан хөгжлийн замд орохыг чармайжбайсан ньтаваар мөнгөний харилцаа, дотоод худалдаа идэвхжин өргөжихөд их түлхэц

-85-


болжээ. Нийслэл хүрээ Хиагт, Улиастай, Ховд зэрэг хот суурин газрын хүн ам нэмэгдэж засаг захиргаа, шашны төвийн зэрэгцээ худалдаа зам тээврийн зангилаа болж, ойр тойрныхоо хошуудын аж ахуйг өөрийн зах зээлийн нөлөөнд татах болов. Өөрөөр хэлбэл орон нутгийн чанартай боловч дотоодын зах зээл үүсэн тэлж байлаа. Жилийн аль ч улиралд тогтмол ажилладаг хот газрын захууд бий болсон нь дотоод худалдаанд гарсан том ахиц байлаа. Энэ нь үндэсний нэгдсэн зах зээл бүрэлдэхийн урьдчилсан чухал нөхцөл юм. Үүнээс гадна Монгол хотууд

гадаадын худалдаачид гар урчууд төвлөрсөн гол цэгүүд хэвээрээ бай Монголын ноёд, том лам нар, ард гаралтай баячууд гадаадын худалдаачид' хувь нийлүүлэх явдал нэлээд байжээ.

Таваар-мөнгөний харилцаа дэлгэрэхийн хирээр худалдаа наймаага ажлыг бие даан хийж, ашиг хомжоо олохыг эрмэлзэгсэдийн TOO eccei байжээ. 1917 оны гаалийн мэдээгээр эш болгон авч үзвэл зөвхөн Нийсл: хүрээний зах дээр 15 мянга гаруй хүн мал, мал аж ахуйн түүхий эд бус; зүйл худалдан борлуулж, тэр үеийн ханшаар 5 сая гаруй рублийн гүйл хийжээ.

Худалдаа наймааны ажлыг үйл ажиллагааныхаа чухал хэсэг болгон| баяжигсдын дотор Гаидан Балжир, Бөөгийн Шагдар, Бүтэмж гэлэн, Шадав| гавьж, Ухаа Бальдир зэрэг нэрд гарсан баячууд олон байв. Тэд нар бш үндсэндээ жирийн ард гаралтай хүмүүс байжээ. Тэд хөлтэй том худалдаа, жин тээвэр хийхийн хамт бас их хэмжээгээр менге хүүлж байжээ.

Монгол худалдаачид үндэсний мөнгөн тэмдэгт, жин хэмжүүр, худал дааны байгуулагатай холбох, зам харилцааг сайжруулах, үндэсний банк байгуулахыг шаардаж байв.

1917 онд түшмэл Цэдэвсүрэн, лам Чагдаржав тэргүүтэй Нийслэл хүрээний 18 худалдаачид хувь хөрөнгө нийлүүлж «Монголын харилцан туслах хороо»-г байгуулж, Монголын түүхий эд, гадаадын барааг бусдаар дамжуулахгүй шууд гардан худалдаалж, өөрседдөө болон улсдаа ашигтай ажиллахыг санаачилж байсан нь монгол худалдаачдын үндэсний ухамсар сэргэн дээшилж, үндэсний зах зээлийнхээ телөө тэмцэх гэсэн оролдлого байлаа.

Богд хааны засгийн газар 1912 оны зун Гаалийн хэргийг захиран шийтгэх яамыг шинээр байгуулж, салбар хороодыг Нийслэл Хүрээ, Хиап, Улиастай, Ховд зэрэг газар байгуулжээ. Орон нутагт гааль хураах эрхийг хошуудын тамгын газар олгов.

1913 онд «Монголчуудын дотоод худалдаанаас гааль хураах тухай дүрэм»-ийг батлан гаргав. Улсын сангийн орлогын нэг гол сурвалж бол гааль, түрээсийн орлого байлаа. Гаалийн дүрэм ёсоор худалдсан зүйлийн 5 орчим хувийг гаалийн татварт хурааж байв. Монгол улсьш худалдааны гааль нь феодалын бутралын үеийн Европ дахины дотоод гаалиас нэлээд ялгаатай юм. Тэр үед Европын худалдаачид нутгийг нь дайран өнгөрсөн феодалын эзэмшил тус бүрд гааль төлдөг

-86-


-87-

байсан бол Монголын гааль мал, түүхий эд, бусад зүйлийг худалдан борлуулагсдаас хэдэн ч аймаг хошууны нутагдамжин явж, хаана ч хүргэж зарсан, цагийн ханшийг баримтлан дүрмийн ёсоор ганцхан удаа гааль хураадаг байв^Монгол улсын гааль нь дотоод болон хятад худалдаачдын аль алинаас адилхан хувиар гааль хурааж байсан болохоор түүнд дөнгөж тэрэлж ядаж байсан монгол үндэсний худалдаачид, MoнгoлJ олон үеийн турш ноёрхож, байр суурь нь бэхэжсэн хятад худалдаачдаас илү нэрвэгдэж байсан нь дамжиггүй.

Нөгеө талаар Монголын гааль Орос худалдаачдад огт хамаарахгүй бай Энэ нь Монгол дахь эдийн засгийн нөлөөгөө бэхжүүлэх зорклгоор xaaн

Оросоос Монголд тулган хүлээлгэсэн 1912 оны тэгш шударга бус гэрээний үр дүн байв^

Монгол улсын үед улсын орлого зарлагын төсвийг эмх цэгцтэй болгох, улсын санхүүг арвитгах талаар авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь эдийн засгийг өөд татахад бас чиглэгдэж байжээ.

Монгол улсын засгийн газар улсын төсвийн алдагдлыг нөхөх, хязгаар нутгийг батлан хамгаалах, үндэсний цэргийг санхүүжүүлэх зорилгоор 1913 онд хаант Орос улсаас 100 мянган рублийг 10 жилийн хугацаатай, дараа нь 2 сая рублийг 20 жилийн хугацаатай, 1914 онд 3 сая рублийг 30 жилийн хугацаатай тус тус зээлдэж авчээ. Энэхүү зээдсэн мөнгийг зарцуулах хэрэгт хяналт тавих, Монголын санхүү, тесвийг эмх цэгцтэй болгоход туслуулах зорилгоор Орос улс өөрийн Сангийн яамны түшмэл С.А.Козинг 1914 онд Монголд томилон ирүүлжээ. Түүний бие 1917 он хүртэл ажиллахдаа улсын санхүүг цэгцэлж, нэгдсэн төсвийн систем бий болгох, орлогын шинэ эх сурвалжийг илрүүлж ашиглах зэрэг хэд хэдэн ажлыг сэдэн төлөвлөж, тэдгээрээс заримыг нь хэрэгжүүлэх оролдлого хийжээ. Тухайлбал, 1914 оноос улсын орлого, зарлагыг төсөвлөн хөтлөх болжээ.

1916 оны улсын орлогыг 6 149625 рубль байхаар төсөвлөснөөс 65.04 хувийг албан татвараас, 600 000 рублийг гаалиас оруулахар төлөвлөжээ. Үүний дээр 1 сая рублийн зээл авчээ. Улсын төсвийн зарлагын 90 хувийг төвийн яамд, албан газар, ноёд түшмэдийн цалин пүнлүү, аймаг хошуудын аппаратын зардалд зориулж байлаа.

Оросоос уригдаж ирсэн мэргэжилтэн түшмэд С.А.Козин, түүний орлогч П.А.Витте нарын санаачилга, оролцоотойгоор 1916 онд «Улсын херөнгийг захирах газар» гэгч нэгэн тусгай албан газрыг байгуулж, дүрмийг нь батлан гаргажээ. Тэрхүү дүрэмд Монгол улсын хязгаарын доторхи газрын хөрсөн дзэрх ба доорхи бүх баялгийг улсын өмч хөрөнгө гэж албан ёсоор зарласан бөгөед эл бичиг нь зөвхөн эдийн засгийн төдийгүй, улс төрийн маш том утга санаа бүхий зүйл байлаа. Улсын хөрөнгийг захирах газрын дүрэмд байгалийн бүх баялгийг ашиглуулахаар зохих болзлын дагуу түрээслэн олгох, түүнээс орох орлогыг улсын санд оруулж байхаар зааснаас гадна зохих боломжтой газар улсын үйлдвэрийгбайгуулах явдал бол мөнхүү газрын чухал үүрэг гэж заажээ.


Богд гэгээний засгийн газар эдийн засгийн шинж чанартай өөрчлөлт хийхэдсанхүүгийн талаар гачигдажбайсан нь Манжийн колоничлолын хорт уршипай холбоотой юм. Богдын засгийн газар «Монголын үндэсний банк» гэдэг нэртэй банкийг Их Хүрээнд байгуулахаар оросуудтай тохирчээ. Монгол орныг оросын эдийн засаг, санхүүгийн хараат байдалд улам бүр оруулах гэсэн Оросын хөрөнгетөн нарын хүсэл, санхүүгийн тогтмол дэмжлэгтэй болох гэсэн Богдын засгийн газрын эрмэлзэл хоёр ийнхүү нэгдэн нийлсний үр дүнд байгуулагдсан «Монголын үндэсний банк» гэгч нь 1915 оноос үйл ажиллагаагаа эхэлсэн юм, Гэвч дэлхийн I дайнаас болж, энэ банк Хүрээний эрх баригчдын найдварыг огтхон ч биелүүлэх чадваргүй нь удалгүй тодорхой болжээ. Иймд Монгол улсын засгийн газар 1917 онд

өөрийн «Мөнгений хүү үржүүлэх анги» нэртэй банк маягийн газр| Сангийн яамны дэргод байгуулан, түүний дүрмийг баталж, улсын мөнгоөр тусалсан хүнийг хөхүүлэн, феодалын хэргэм зэрэг, эрх ямб шагнах шийдвэр гаргажээ. Дэлхийн I дайн гарч, Орос оронд хувьсг! хөдөлгөон өрнөж, дотоод гадаад байдал нь гүнзгий хямралд автагдсаш Монгрлд санхүүгийн болон бусад дэмжлэг олгох явдал аандаа зогсчээ.

11914 онд гаргасан тариалан хөгжүүлэх шийдвэрээ амьдра) хэрэгжүүлэхэд зүйл зүйлийн бэрхшээл тохиолдож, эцэст нь 1919 онд< сага газар хагалбарлан тарьсан боловч ер яльтай боловсруулан үржү^ чадсангүй» тул «олон аймаг, хошуу, шавийн нутагт албаар тариа тариул! хэргийг бүрмөсөн зогсоох» шийдвэр гаргажээГ]

Гэвч X1X-XX зууны заагаар Монгол орноор жуулчилсан гадаадь! хүмүүс Монгол орон, ялангуяа тариалан тарихад тохиромжтой хойд зүгиц} нутагт ард олон аж амьдралдаа нэмэр сэлбэг болгох зорилгоор тариаланги1 ажлаар оролдох нь улам бүр өргожсөер байгааг цохон тэмдэглэсээрбай билээ.

Монгол оронд феодалым бурангуй дэглэм, хамжлагат ёс, эдийн засгшй хоцрогдсон харилцаа ноёрхож байсан нь ард олны аж ахуйн санаачилп боогдуулан, үйлдвэрлэх хүчний хөгжлийг чөдөрлөж байв.

Монгол улсын эдийн засгаа өед татах хэрэгт гаднаас ялангуяа хаан! Оросоос дэмжлэг олно гэж найдаж байсан нь үндсэндээ талаар болов. хааны төр барьсан жилүүдэд өнгөц харахад зарим талаар феодалын харилц лавширч, сүм хийд, лам нар улс төрийн амьдралд урьд хэзээ ч байгаап;! нөлөөтэй болж байсан хздий боловч, монголын феодализм дэлхиЦ нолөөгөор гүн дотроосоо задрах явц улам хүчтэй болсоор байсан Монголын нийгмийн хогжлийн цаашдын хандлагыг тодорхойлж байв.1 Дурдан буй үех1 таваар-монгөний харилцаа дэлгэрэх явдал гүнзгийрч, ахуйтан нийтдээ ямар пэг хэмжээгээр зах зээлтэй холбоотой болжээ. Энэ| үзэгдэл ялаигуяа хот суурины шадар аймаг хошууд, Монголын төв хэсэп| ихээхэн тодорхой ажиглагдаж байв.

Ард олон нийгмийн хоцрогдсон харилцааны хүлээст баригдахын! зэрэгцээ гадаадын худалдаачдыи мөлжлөгт нэрвэгдэн, терийн болон хувь! (реодал, сүм хийдийн алба,

-88-


-89-

татварын дараас дор байлаа. Татвар мөнгөнии| харилцаа аж ахуйн задралыг түргэтгэжээ.

Аж ахуйтны зарим хэсэг нь мал сүргээ барж үгүйрч байхад, Иөгөеталд! нь эдийн засгийн хүч чадлаараа засаг ноёдоосоо ч давуу баян чинээлэг хүмүус! төрж, Мопголын эдийи засагт нолөө суурьтай болсоор байжээ. Монгол орон| дэлхийн зах зээлийн хүрээнд татагдан орж, Монголын дотоод зах зээл| бүрэлдэх эх үүсвэр тавигдаж байсан нөхцөлд монгол баячууд ацаг хөлсний! ажил хеөцөлдөх, хот хедөегийи хооронд болон хил залгаа орнуудын зах зээл I дээр худалдаа наймаа хийх, мөнгө хүүлэх, зүтгэх хүчний болон саалийн малын хүч, ашиг шимийг өргөн ашиглах зэргээр аж ахуйнхаа хүч чадлыг! улам зузаатгах арга замыг идэвхтэй эрэлхийлж байлаа. Дурдан буй үед мал сүргээ барсан малчид хот суурин i-азар бараадан ирж, амьдрах нь улам нэмэг-


-90-


орчин цагийн соёлт гадаад ертөнцөес тусгаарлагдмал байдлаасаа гарч,б' улс гүрэн, юуны урьд Орос улстай өргөн харилцаа холбоотой болж ирэх хамтад монголчуудын оюун санааны амьдралд шинэ шинэ зүйл 6arai нэвтэрчээ. Монголд XX зууны иргэншлийн уур амьсгал нэвтрэн 0| шинэтгэл сэргэлт бага ч атугай үзэгдэх болов.

Монголчуудын дунд орчин цагийн хөгжилтэй орнуудаас сурч гэгээр: тэдгээр орны үлгэр загвараар улс орноо тохижуулан засах хүсэл эрмат их болж иржээ. Энэ бүхэн тэр цагт соёл боловсролын талаар авч явуулв зарим дэвшилт арга хэмжээнд тусгалаа олсон байна.

'Монгол улсын засгийн газар, юуны урьд иргэний сургууль, гэгээрлий ажлыг үүсгэн явуулжээ. Гадаад явдлын яамнаас 1914 онд Богд xaai айлтгасан нэгэн нугалбарт улс орныг тохинуулан засах үйлст хүн бүр эрх! бичиг эрдэм сурваасзохихыгзааж, Орос, Франц, Англи зэрэг улсуудын үл! жишээгээр иргэний төрөл бүрийн сургууль байгуулахын чухлыг цох> тэмдэглэсэн байна, Үүнээс гадна мөн бичигт Монгол орон бусад улсаасмги ИХ ХОЦОрЧ, «МОНГОЛ 6ИЧИГ үСГИЙГ Ч бОЛОВ СурЧ ТӨСОӨЛСӨН хүн арВЫН ДОТ1 нэг үгүй тул, эдүгээ хүртэл ухаан мэдэл нээгдэж чадаагүй, буурай үгээгүйгий: туйлд» хүрснийг шүумжлэн бичжээ1..

Тэр үед шашны хуучин олон сургуулийн зэрэгцээ орчин цагий] иргэний сургалтын эх үүсвэр анх бий болжээ2. Сургууль, гэгээрлийн ажлыг' улсаас тусгайлан эрхлэи шийтгэж, өчүүхэн бага боловч төсөв зардлыгэн: хэрэгтзориулан гаргах болжээ. Сургуулийн хэргийг Гадаад хэргийн яамащ| хавсарган эрхлүүлжээ.

Монгол улсын үед бага, дунд, дээд сургуулийн дүрмүүдийг боловсруу.и гаргасан нь тэр цагт олон зэрэг шатны сургуулийг зохион байгуулаи бодлоготой байсныг харуулж байна. 1915 онд хэвлэн нийтэлсэн бага сургуулийн танхимын дүрэмд, «Бага сургуулийн танхимд... түшмэл, тайж, ба харъяат албат нарын хүүхдийг зарлан хуруулж, сургуульд оруулж, таван жилийн дотор монгол бичиг үсэг заан сургаж, дараа сэцэн сэргэлэнг нь сонгон авч дунд зэргийн сургуулийн танхимд дэвшүүлэн оруулж, зүйл бүрийн эрдэм дадалд сургахад тус болговол зохино» гэжээ.

Орчин цагийн анхны сургуулийг 1912 оны I I I сарын 24-нддөрвөн аймаг, шавь таван газраас зарлан ирүүлсэн 47 хүүхдийн бүрэлдэхүүнтэйгээр Гадаад явдлын яамны дэргэд нээжээ. Архивын баримтаас үзэхэд, тэр уед аймаг, хошуудад удаа дараалан байгуулсан бага сургуулийн тоо 60 гаруй болсон байжээ.

Бага сургуулийн танхимын дүрэм ёсоор эдгээр сургуульд үндэсний хэл, бичиг, тоо, газар зүй, байгалийн шинжлэл, түүх, биеийн тамирын зэрэг орчин үеийн шинжлэх ухааны анхны мэдэгдэхүүнийг заах ёстой байжэ^

-91-

МУҮТА. Ф-6. Т. 1.хн-31.тал I. Тэр үеийн сургуулийн тухай: Н.Сэр-Оджав, Монголын аьтономичын е>!ии согчын ,-арнм асуудал. -ШУ. 1955. №3. тал 13-18; Ш.Бира. Монголын


-92-

антономш ;« ,:hri уел гориин сургуулийн хэргинг хогжүүлэх талаар авч явуулсан зарим дэвшилт api i ■. s .i > .ний тухай УБ.. 1958; Т.Маиллай. Монголын автономптын үеийнсургалтынсистем ■v:>r.-!i.-хүм^ужүүлэгч, N5i №4-5.

Орос, Монголын харилцаа хөгжиж ирэхийн хамтад тус хоёр орны соёл гэгээрлийн харилцаа хөгжиж эхлэв.

Гадаад явдлын яамнаас эрхлэн монгол хүүхдийг сургах орос хэл бичгийн сургуулийгбайгуулжээ. Энэ сургуульд Орос улсаас мэргэжилтэн багш нарыг урин авчран хичээл заалгаж байв. 1914 оны VI сарын байдлаар үзэхэд тус сургуульд сургуулийн дарга нэг, сургагч түшмэл 2, галч 3, суралцах хүүхэд 46-тай ажиллаж байжээ. Энэхүү сургууль нь тэргүүний соёл боловсролыг Монголддэлгэрүүлэх, дэвшилтэт үзэлтэй боловсон сэхээтнүүдийгтерүүлэн гаргах хэрэгт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Нийслэлийн сургуулийн сурагчдын дотроос хэдэн хөвгүүдийг сонгон авч, Орос улсын Эрхүү зэрэг газарт явуулан суралцуулж байв. Тэдний дот-роос 1921 оны хувьсгалын зарим зүтгэлтэн хүмүүс хожим шалгаран гарчээ.

Шашны сургууль нэлэнхүйдээ ноёрхож байсан Монгол оронд орчин цагийн иргэний сургууль, гэгээрлийн эх үүсвэрийг ийнхүү тавьж, монгол-чуудын үндэсний ухамсар, соёл боловсролын хэмжээ дээшилж эхэлсэн нь Монгол улсын соёл боловсролын түүхэнд гарсан дэвшилт шинэ зүйл даруй мөн байлаа. Гэвч сургууль, гэгээрлийн хэрэг тун их хүнд хүчир нөхцлийн дунд үүсэж байсан учир зохих ёсоор бэхжин хөгжиж чадаагүй билээ.

Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаас сургуулийг үүсгэн байгуулах талаар Богдод өргөсөн анхны нугалбар бичигт: «Ялангуяа үе улиран байгуулсан олон засаг хошуудын ноёдын дотроос эрдэмтэн гаргах болбоос чухамхүү нэн тустайн тулд олон ноёд ба ноёдын хөвгүүдийг сургууль хийлгэхийг урьдал болговоос зохино»1 гэж онцлон тэмдэглэжээ.

1911 оноос 1921 он хүртэлх хугацаанд Монголд орчин үеийн сонин хэвлэлийн эх үүсвэр тавигдаж, улмаар хувьсгалт хэвлэлийн бэлтгэл суурь тавигдсан нь тэр цагийн соёлын томхон амжилт болой. 1913 оны 111 сарын 6-наас 1914 оны V1I1 сарын 21 хүртэл «Шинэ толь» хэмээх сэтгүүл, 1915 оны IX сарын 1-нээс 1920 оны I сарын 23 хүртэл «Нийслэл Хүрээний сонин бичиг» гэдэгсонин Хүрээнд тус тус нийтлэгдэн гарч байжээ. Эдгээртогтмол хэвлэлийг үүсгэн гаргах үйлст Ж.Цэвээн тэргүүтэй ардчилсан дэвшилт үзэлтэй сэхээтнүүд томоохон үүрэг гүйцэтгэжээ. Монголын анхны тогтмол хэвлэлд феодалын харгис ёс дэглэм, тус орны хоцрогдсон бүдүүлэг дорой байдлыг хурцаар шүүмжлэн илчлэхийн хамтад хөгжилтэй орнуудын үлгэр жишээгээр Монгол улсыг сэргээн мандуулах талын дэвшилт ардчилсан үзэл санааг сурталчлан дэлгэрүүлж байжээ. Мөнхүү хэвлэлүүд нь тэр цагийн дэлхийн олон улсын байдлын талаар монгол уншигчдад тогтмол мэдээлж байсан нь монголчуудын улс төрийн мэдлэгийн хүрээг тэлж өргөжүүлэхэд багагүйтусболжээ. «Шинэтоль» эхнийдугаартаа гол зорилгочиглэлийнхээ тухай өгүүлсэн нь: «Эдүгээ монголчууд нэгэнттулгар төр байгуулж, тусгаар улс болсноос хойш зүй нь элдэв эрдэмд боловсорч яаравчлан хүчтэй чийрэг болохыг хичээвээс зохих тул манай бичгийн хороо


гадаад олон улсын хэрэглэж ахуй зүйл бүрийн эрдмийгтомъёолон бичиж, дэвтэр болгон дармал дарж, олон монголчуудыг эрдэм сурахад нэмэр болгоно. Үүнээс гадна цагийн

МУҮТА. Ф-1.Хн-29.тал 1.

байдлыг дагаж монгол улс төр лүгээ холбогдсон чухал сомип зүйли хураангуйлан товчилж бичнэ... Ертөнцийн байдал, дэлхий дээрх торөлхтний балар эртпээс нааш улам улмаар аж терсои ба ухаан -щщ боловсорсоор ирсэн түүх, Монгол ба бусад олон улсын түүх, тооны баод! шинжлэх ухаан, злдэв зүйлийн гайхамшигт цадиг, аж төрөхийг засахt хүний бие сувиллын зүйл эдгээрийг мэдзх чадахын хиргзр гаргаж' болно» гэжээ.

«ШИН-J толь», «Нийслэл Хүрээний сонин бичиг» нь дундад зууи харанхуй бүдүүлэг байдалд оршиж байсан монголчуудын дунд орчин цагий м:-)длэг, ухаам, соёл боловролын үрхөрөнгийганх цацан дэлгэрүүлэхэдчух; үүрэг гүйцэтгэсэн билээ. Монгол хүмүүс оршин сууж буй дэлхи! ертоицийнхоо хэлбэр дүрс болон хүйтэп, халуун, салхи, үүл, хур бороо! тэнгэрийн дуу, цахидгаан ззрэг байгалийи олон янзын үзэгдлийн ryxai орчин цагийн шинжлэх ухааны анхны мздзгдэхүүнийг чухамхүү «Шин: толь»-ийм эхний дугаараас амх олж уншж:зэ. Тэрхүү мэдэгдэхүүи нь шары шашны номлол сургаальд өгүүлдэгээс тэс өөр шинэ зүйл байсан юм. «Шин: толь»-ийи үзэл санаа сүм, хийд, харгис лам нарып хүчтэй ^сэргүүиэлтз! тулгарч «Шинэ толь»-ийг эсэргүүцэн Богдод хүртэл мэдэгд )н заалдая зрхлэгч Цэвээпийг муучлан гоочилж байжээ.

«Нийслэл Хүрээний сонин бичиг» хэмэзх сонинд Мошолын щ түмиий эрх ашгийг хамгаалсаи, харийи түрэмгийлл чид, хятадыи харг эрхтиүүдэзс Монголын талаар яиуулж байсан колоничлох бодлогыг илчл эсзргүүцсзн, Монголын феодал носдыг хурцаар шүүмжлэн буруушаас өгуүлэл, нийтлэл олон хэнлэгдэж байжээ. Түүнчлэи Монгол ориоо шъ замаар хөгжүүлэн боловсруулахтай холбогдсон дэвшилт ардчилсан үзэл мааг өргон суртачилж байв. Үүгэщчээ уг сонин Монголын ард түмний үни ний ухамсар, идэвх сонирхлыг сэргээхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан Орчин цагийн аргаар ном зохиол нийтлэх ажил мен үүсч бай> Сургуулиудад зориулан «Монгол үсгийн цагаан толгой», «Оюун түлхү «Цаасан шувууны тууж», «Гадаад улсын товч түүх», «Хоёр загалын ту «Орчлонгийп сав шим» гэх ззрэг ном зохиол хэвлэгдэн гарчээ. Монголд үндэсний эрх челөөний хөдөлгөөн хүчтэй болж, ард түл үндэсний ухамсар нэн сэргэсний үрээр эх орны түүхийг сонирхон с\ ажил идэпхжиж байжээ. Үүгээр үл барам чухамхүү энэ үеэр монголчу;

-93-


-94-

дунд орчин үеийн түүхийн ухааны мэдлэг Орос орноос эи тэргүүн нЭ1 эхэлжээ. Шинэ Монголын хуучин уламжлалт түүх бичлэгийн зэрэгцэ: орчин цагийн түүхийн ухааны мэдлэг Монгол улсын төрийн албан бичлэгийн хүрээний гадна үүсэн дэлгэрч эхэлсэн явдал бол тухайн \ Монголын соёлым нэг ололт байжээ. Шинэ ёсны түүхийн мэдлэг п Монголд гарч байсан дэвшилт ардчилсан хзвлэлүүдийн хуудсаар да дэлгэрч байв. Үүнд, ялангуяа өмно дурдсан «Шинэ толь», «Нш Хүрээний сонин бичиг» чухал үүрэг гүйцэтгэсэн болно. Эдгээр то хэвлэлд Монгол ба гадаад орнуудын түүхийн талаар нэлээд өгүүлэл, з нийтлэгдэж байжээ. Тэдгээр нь цөм монголчуудын хэвшиж

түүхийн ном зохиолоос огт еөр утга агуулга бүхий байсан юм. Тэр цагт нийтлэгдэж байсан түүхийн бүтээлийн гол зорилт иь олон зуун жилийн турш харийн боолчлол, шашны ноёрхолд оршиж байсан монголчуудын ундэсний ухамсар, урам зориг, эх оронч үзлийг сэргээхэд чиглэж байсан оолно. «Шинэ толь»-д Францын зохиолч Грамштернын зохиосон «Хөх монголын хех туг» гэдэг түүхэн роман, Финляндын зохиолч Рамстедтийн бичсэн «Уйгар улсын хураангуй түүх» зэрэг Монголын түүхэид холбогдох зохиолыганх нийтэлжээ. «Нийслэл Хүрээний сонин бичиг» сонинд Монгол бабусад орны түүхийн талаар олон сонирхолтой өгүүлэл нийтлэгдэж, орчин цагийм түүхийн шиижлэх ухааны мэдлэгийг сурталчилж байжээ. Сонины 49-р нүүрт: «...урьд бол түүхийг хэн, хаана, ямар хүн хичнээн цэргийг дарж хэнээс алба хураадаг болсом зэрэг байлдан дагуулагчдын түүхийг сайн гэж үздэг байв. Одоогийн шинэ ёсны эрдэмтэн нар түүнийг эрхэмлэхээ зогсоод хэн хаана, ямар хүн улсыг ямар зэргээр захирч, ямар аргаар аж терөхийг тоггоож, улс гүрнээ гэгээрүүлж соёлжуулсны утгыг нарийвчлан судалдаг болжээ» гэх зэргээр өгүүлсэи байна. Сонины 76-р нүүрт «Монгол улсын Ю13ЧХ0Н түүх» гэдэг гарчгийн дор тус улсын түүхийн талаар цуврал өгүүлэл нийтлэж байжээ.

Монгол улсын шастир хэмээх албан түүх зохиох ажлын бэлтгзл болгож, Халхын аймаг хошуудын албан бичиг данс, Их Шавь, Алтай, Ховдын хязгаарын хошууд, Дөрвөд хоёр гарын зэрэг олон газрын гэрийн түүх шастирыг эмхлүүлэн цуглуулах буюу түүх зохиох ажлыг аймаг, шавийн бичиг, түүхийн сайчуудын оролцоотойгоор хийж байжээ.

1918-1919 онд Монголын засгийн газраас зориуд эрхлэн «Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын шастир» хэмээх 2 дэвтэр улсын албан түүхийг зохиол1 ожээ. Тэрхүү зохиол бол зарлигаар томилсон хэсэг монгол түүхчдийн (Цэрэндэндэв, Гомбоцэрэн, Галсандоиой, Ш.Дамдин, Сумъяа, Дашмям, Тогтох, Намсрайжав) элбэж зохиосон том бүтээл билээ. «Зарлигаар тоггоосон Монгол улсын тастир»-т Монгол нь ерөөс


эрт-ний тусгаар улс байсан бегөөд харин Манж улсад нэг хэсэгтээ дагаар орж янсан боловч шашин төрмйг хослон баригч хаант улсыг байгуулан, Монгол тулгар төрийг дахин нээж, Манжаас тусгаарласан болохыг омцлон заажээ. Монголын хаант улсын үед байсан томхон түүхчдийн нэг нь Ш .Дамдин (1867-1937) байв. Дамдин бол түвэд хэлээр зохиол номоо бичдэг лам түүхчдийн нэг байсан юм. Тэр түүхч 1900 оноос эхлэн 1920 он хүртэлх хуга-цаанд «Шашны он цаг», «Умар зүгийн Монгол оронд шашин хэрхэн дэлгэр-сэн нь», «Хятадын эртний нэрт жуулчин Фа-Сяний замын тэмдэглэлийн түвэд орчуулга» зэрэг хэд хидэн зохиол бичсиээс гадна, 1919 онд «Алтан дэвтэр» гэдэг Монголын түүхийн томхон зохиолыг бичиж эхэлжээ1.

Дамдии, өорийн орны түүхийг бичихдэз орчин цагийн түүхийн ухааны мэдээ баримтыг хэрэглэхийн зэргээр Монголын хуучны түүх бичлэгт зарим нэг шинэ санаачилга гаргасан боловч бүхэлдээ монголын шашны түүх бичлэгийн гол үзэл саиаанаас бас л ангижирч чадаагүй байжээ.

Ш.Бира. О Золотсш книге Ш.Дамдниа. УБ.. 1964. Тэр үед Гэлэгбалсан (1846-1923), М.Парчин (1855-1926),

мөн Лувсан хуурч (1885-1943) нар уран бүтээлийн ажлаа үргэлжлүүлэн хийсээр байсан ажээ. Үндэсний эрх чөлеөний хедөлгөөний өрнөлтийн нехцөлд тэдний зохиолуудын нэг үзэл санаа улам бүр эх оронч, шүүмжлэх чиглэлтэй болж байв.

Ардын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний үзэл санаа аман зохиолын хамгийн том төрөл болох туул ьд хүртэл хүчтэй тусгалаа олсом нь Парчингийн уран бүтээлээс тодорхой байна. Парчин Манжийн дарлагчдыг эсэргүүцсэн тэмцэлд rap бие, уран бүтээлээрээ шууд оролцож явжээ. Парчин 1912 онд Ховд хотыг Манж-хятадын цэргээс чөлөөлөх тулалдаанд оролцож «Бум эрдэнэ» гэдэг туулийгтулалдааны емнөхен монгол цэргүүдэд маш чадамгай хайлан өгүүлж цэргүүдийн урам зоригийг оргилуулж явснаас гадна 1913 онд эрдэмтэн Б.Я.Владимирцовын дурдсанаар Ховд хотыг харийн булаан эзлэгчдийн цэргээс чөлөөлсөн тухай багахан хэмжээний тууль зохиосныг олон түмэн их шагшин магтаж байжээ1.

Эцэг өвгөөс гурван үеийн сайн хуурч удамтай Лувсан бол Сэцэм хан аймгийн Үйзэн гүнгийн хошууны Баруун ар отогг төрсөн бөгөөд түүний уран бүтээлийн эхний үе Монголын хаамт улсын үед хамаарч байгаа юм. Лувсан, ардын үлгэрийг уран сайхнаар хуурдаж хэлэхийн хамтад өөрөө ч мөн яруу сайхнаар зохиодог байжээ.

Монгол улсын үеийн ерөөлч үлгэрчид бол Монголын орчин үеийн шинэ уран зохиолыг зөгнөгсөд байжээ. Тэд, ардын эртний аман уран бүтээлийн улаа залгамжийг шинэ үед шилжүүлэн егсөн гавъяат хүмүүс болой.

Монголын урлагт шинэ зүйл мөн үзэгдэх болжээ. Уран зураачдын зарим нь шашны зургийн номлолын журам горимыг шийдвэртэй зөрчин эвдэж, бурхан шашны сэдвээс халин гарч, жинхэнэ бодит амьдрал уруу улам бүр хучтэй тэмүүлэх болов. Тэр үеийн монголын уран зургийп бодиг үнэн байдлыг эрхэмлэх чиглэлийн төлөөлөгчид бол Б.Шарав (Марзан) (1869-

-95-


1939), Г.Дорж, Сономцэрэн, Жүгдэр зэрэг авъяас билэг төгөлдөр зураачид байжээ. Энэхүү зураачид Монголын үндэсний зургийн урлагт бодит үнэн байдалд шүтэн дулдуйдсан шинэ арга барил, шашны бус сэдвийг ; нэвтрүүлсэн хүмүүс мөн. Тэд, бурхан шашны зургийн хуучирсан хэвшмэл арга барилыг эвдэн, зураг хөргийг амьдралтай холбон бодит зүйлээс шууд дүрслэн зурж байжээ. Б.Шарав өорийн уран бүтээлийн нэг оргил болсон «Монголын нэг өдөр» гэдэг том зурагтаа өерийн үеийн Монгол орны хүн амын олон давхаргын аж амьдралыг ажигласныхаа дагуу үнэн зөв, уран хошноор тольдон дүрсэлжээ. Шаравын энэ уран бүтээл монгол зураач тэнгэр бурхны орноос амьдран буй хорвоо ертенцийн амьдралдаа эргэн бууж ирснийт харуулсан шинэ том үзэгдэл мөн болно.

Шарав, Сономцэрэн нар хүний хөргийг бодит биеэс дүрслэн зурах чиглэлийг Монголынзургийн урлагтбуй болгожээ. Шаравын зурсан «Богд», «Эхдагина», Богдын багш нар Балданхачин, Лувсандондовын хөргүүд, 1919 онд Сономцэрэнгийн зурсан «Түшээт хан Насантогтох», «Түшээт хан 1 Б.Я.Владммирцов. Монголо-Ойратскип героический эпос. Л . , стр. 37. Насантогтохын хатан» зэрэг хөргүүд бол зөвхөн бурхдын элдэв дүрийг шашны номлолын зааврын ёсоор бүтээж байсан нөхцөлд жинхэнэ бодит I хүнтэй адил төстэй хөргийг гарган ирснийхээ хувьд Монголын үндэсний [ зураг урлагийн түүхэнд огт шинэ зүйл болов. Г.Дорж, Жүгдэр нарын зураачдын уран бүтээлд шинэ, бүтээлч санаачилга багагүй үзэгдэх болжээ. !Жишээ нь: 1916 онд Г.Доржийн зурсан «Майдар» гэдэг өвөрмөц зургийг авч үзье. Энэ зургийг үндсэндээ бурхны зургийн /дүрэм горимоор бүтээсэн боловч түүид зураач еөрөө санаачлан бүтээсэн шинэ зүйл бас байгаа нь сонирхолтой. Зургийн гол дунд Майдар бурхны задарч явааг дүрслэи, эргэн тойронд нь майдар эргэх ёслолд оролцож байгаа олон хүнийг зурсны дотор зургийн зүүн гарын дээд талд монгол ноёд, хатдыг бараа бологчдын хамтаар, доод талд нь энгийн харц ард, эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийг дүрслэн зуржээ. Бас өөр нэг зураг «Долоон хошуу наадам» гэдэг бүтээлдээ монголчуудын наадмыг үнэн байдалтай зуржээ. Дээрх зургууд уул зураач амьдрал ахуйг зрхэмлэх болсныг гэрчилнэ. Ардын авьяаслаг урчууд ихэнхдээ сүм хийд, хаад ноёдын өргөөний гоёл чимэглэл хийх ажилд дайчлагдан ажилласаар л байжээ. Жишээ нь: Богдын ордны дэргэд нэлээд тооны авъяаслаг урчууд ажиллаж, бурхан тахилын чимэглэл, хатгамал, наамал, зураасан ба цутгамал бурхан голчлон бүтээж байжээ.

Орос улстай эдийн засаг, соёлын харилцаа өргөжсөн учир, орчин цагийн соёл, техникийн шинэ зүйлүүд Монголд нэвтрэх ыь түргэн болжээ. Улсын чанартай зарим үйлдвэрийн газар (буу засах газар, цахилгаан гэрлийн хороо зэрэг) үүсэхийн зэрэгцээгээр, утасны хороо байгуулагдаж, Нийслэл Хүрээнд тавип дугаар бүхий ярьдаг утас бий болжээ. Мөн орчин цагийн монгол, орос хэвлэлийн хороо байгуулаг'дав. Орос, Монголын харилцаа өргөжин хөгжихийн явцад Оросоос орчин цагийн эмиэлэг нэвтэрч дэлгэрэх явдал нэлээд хүчтэй болов. Ер нь орчин цагийн эмнэлэг анх XIX зууны эцсээс

-96-


эхлэн Орос орноос нэвтэрч эхэлсэн билээ. Монголчуудын дунд ялангуяа цагаан бурхны эсрэг тариа тун амжилттай байсан юм. XX зууны эхээр баруун Монголд цагаан бурхан өвчин хүчтэй гарахад Ховдод байсан орос худалдаачин Ассановын эмч Ермолин Оросоос тариа авчирч монгол хүмүүсийгтарьжбайжээ. Монгол улсын үед Нийслэл Хүрээнээс гадна Ховд, Улиастай дахь Оросын консулын газарт орон тооны тусгай эмч, бага эмч нар ажиллах болж, нутгийн хүмүүсийг мөн эмчилж байв. 1913 онд «Оросын Улаан Загалмайтны нийгэмлэг»1, «Сохор хүмүүсийг тэтгэн хамгаалах Петербургийн нийгэмлэг» Монголд эмч нарын хоёр отрядыг явуулан ажиллуулж байв. Тэд Монголд амжилттай ажиллаж, монголчуудын гүн талархлыг хүлээж байжээ2.

Моигол.ын засгийн газар Орос улстай хамтран «Монгол орныг шинжин үзэх тухай хэрэг шийтгэх хороо» гэдэг шинжилгээний байгууллагыг анх байгуулжээ. Уул хорооны дүрэмд тус орны хүн малын тоо, аж байдал,

-97-

1 М.А. Ибрагимов, Б.Дэмбэрэл. Очерки поистории разиития здравоохранения МНР. М., 1977,

стр. 26. : Мөн тэнд. тал 32-33. газрын баялгийн нөөц, зураг зохиох, тариалан, хадлан боловсруулах газар зэргийг судлан шинжлэх ажлыг хийх болно гэж заажээ. Монгол орон, харийн ноёрхлоос ангижирсны үрээр Монголын соёлд зарим нэг ололт амжилт гарсан боловч тэр нь цаашид батжин бэхжих нөхцөл бололцоо муутай хэвээр байжээ. Үүний гол шалтгаан нь Монголд феодалын хоцрогдсон харилцаа урьдын адил ноёрхож, ард түмэн эрх чөлөөгөө олж авч чадаагүйгээс болжээ.


-98-

мын нутаг дзэрДгёГТонуулын газар болон хувирч, улс орны амьдралын хэм рдагдав.


-99-

[Автономит эрхээ алдсанаар туурга тусгаар улсын үед ардчилсан |үзэлтнүүдийн сэдэж санасан бүхэн талаар өыгөрч, монголчууд хүн шрөлхтний хөгжлөөс хол хоцорсон хэвээр үлдэх, үндэстний хувьд мөхөх |аюулдахин нүүрлэв^Харийн түрэмгийлэгчдийг эсэргүүцсэн үндэсний^эрх [чөлөө, тусгаар тогтнолын төлоө тэмцэн босох хүсэл эрмэлзлэлийг дагалдан нийгмийн гүнд оршиж байсан бусад зөрчлүүд илрэн гарч ирэв. Тэдгзэр [зөрчлүүдийн цар хүрээ харилцан адилгүй ч нийгмийн бүхий л давхаргын j дунд үл тэвчих байдлыг буй болгож, үндэсний хямралд хүргэв.

'^Энэхүү хямрал нь гүнзгийрсээр улс орны цаашдын хувь заяанд ■ шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн 1921 оны хувьсгал гарах нийгмийн нөхцөл, ;тодорхой шалтгаан болжээД_Ийнхүү хувьсгал дотоодын хүчин зүйлээр ' боловсрогдож, гадны нөлөө, үйл ажиллагааны үр дагавраар нөхцөлдөн үндэс угсаа, эрх чөлөенийхөө төлөө тэмцлийн хэлбэрээр үүсэн гарчээ. j

Нууц бүлгүүд үүсч, үйл ажиллагаагаа эхэлсэн нь.\Монголын нийгэм бүхэлдээ түрэмгийлэн эзлэгчдийн эсрэг чиглэж, улс үндсээ хэмээсэн хэн боловч харийн дарлалаас ангижрах арга замыг эрэлхийлэх болов/>

Алдагдсан эрхээ эгүүлэн олох үзэл бодол эрх баригчдын хүрээнд ч буй болж, автономитыгустгуулахад оролцогсод олонтүмэнд жигшигдэн,төрийн хэргээс хөндийрсөн бол, нэг хэсэг нь цэрэ/f сэм татан бэлтгэж, гадаад улсуудаастусламж олох, ДИУ-ын засгийн газар элч илгээн буулт хийлгэхийг оролдох зэрэг ажлуудыг үүсгэн хийж байв.

Япон улсад гүн Гүррагчааг нууцаар томилон явуулж, америк худалдаачин Ларсонаар дамжуулан АНУ-тай холбоо тогтоохыг хүссэн хэдий ч нөлөөнийхөө бүс нутгийг хувааж, эзэмшил эрхээ тогтоосон дээрх гүрнүүд Монголын асуудалд нааштай хандах сонирхолгүй байв. Түүнчлэм Бээжинд очсон Жалханз хутагт ч төдийлөн тусыг олж чадсангү^СПЭрх баригчдын хүрээлэлд Хатанбаатар Магсаржав, Жалханз хутагт Дамдинбазар, Дилав хутагт Жамсранжав, Да лам Пунцагдорж, гүн Гомбо-Идшин нарын үндэсний үзэдтэй, эх оронч зорилготой лам, ноёдоос бүрдсэн бүлэг үүссэн ч тэд бие даан улс төрийн идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй байв. Ийнхүү эрх баригчдын оролдлогууд бүтэлгүйтэж үйл ажиллагаа нь мухарджээ!/Энэ бүхэн нь улс торийн тэмцлийн тавцан дээр шинэ хүчин гарч ирэхэд нөлөөлөв.'Бүх хүчний дотроос хамгийн идэвхтэй, бодит хүч ыь бүлгэмийнхэн болов^СМонгол орны цаг терийн байдал туйлын ээдрээтэй болсон үед буюу 1918 оны эцэс, 1919 оны эхээр Нийслэл Хүрээнд нууц 2 бүлгэм буй болжээ. Тэдгээрт үндэсний эрх чөлөө хийгээд нийгмийн дэвшлийг эрмэлзсэн жижиг түшмэд, бичиг цэргийн албан хаагчид нэгдэж байв.

<"Консульш бүлгэмийг^Их шавийн харьяат, Орос

консулын дэргэдэх орчуулагчийн сургуулийн монгол хэлний

багш, шинэтгэгч үзэлтэн Д.Бодоо үндэслэсэн бөгөөд түүнд


Д.Чагдаржав, Х.Чойбалсан, Д.Лосол, С.Жамьян,

Жигмиддорж, Намсрай, Алтангэрэл, Бавуу, Баяр, Вачиров

нарын хүмүүс

сэтгэлээр бататган мандуулж, үндэс язгуурыг алдахгүй сахих ба дотоод засгийг үнэн сэтгэлээр сайжруулан засамжилж, ядуу доорд ард түмний тусыг туйлаар бодох ба өөрийн дотоод эрхийг өнө үүрд сахиж, дарлах дарлагдахын I зовлонгүй аж төрехийг чухал болгоно»[|хэмээн тусгаар тогтнолоо сэргээх тэмцлийн үндсийг тодорхойлов.

Тангаргийн бичгийн/2-6 ба 8-р зүйлүүдэд амь нас, эд хөрөнгийг щ хайрлан, шударга үнэнчээр намын хэрэгт зүтгэх, намын нууцыг хадгалах, ядуу доордсын тусыг ямагт дээдлэн олон ардад хориотой зүйлийг таслан зогсоох, намын эгнээгөргөтгөн, түүний зорилгыгтайлбарлан таниулахзэрэг зүйлийг тусгасан байв.1

Тус зөвлөгөөнөөс өөр нэгэн чухал шийдвэр гаргасан нь ЗОУ-аас тусламж хүсэх асуудлыг албан ёсоор тавьж хэлэлцүүлэн, төлөөлөгчдийг I тохоон томилсон явдал байв. ЗОУ-д одох төлөөлөгчөөр С.Данзан, Х.Чойбалсан нарыгэхлэн явуулахбөгөөдтэдний зардлыгнамын нехөдсайн дураар хуримтлуулан гаргахаар тогтжээ.|Үүний дараагаар тусгай зөвлөгөөнийгдахин хийж, МАН-ын тамга үйлдэн, 400 үгтэй гишүүдийн нууц; харилцааны бичиг зохиожээ} Намын нөхдийн ажлыг хуваарилж нэг хэсэг нь ЗОУ-ын байдлыг мэдэх, нөгөө хэсэг нь ноёд лам нар, хятад цэргийн I явууллагыг тандан шүүж хэлэлцэх, гуравдахь нь үндэсний дэвшилт үзэлтнүүдтэй холбоотогтоон, тэднийгөөрсдийн үйл хэрэгттатан оролцуулж I туслуулах, ЗОУ-аас тусламж гуйх хэрэгт Богд хааны тамга даруулах зэрэг ажлыг дагнан хариуцахаар болжээ. <£.С.Данзан, Х.Чойбалсан нар 1920 оны VII сард Хүрээнээс

мордсоны дараагаар ЗОУ-д МАН-ын төлөөлөгчдийг нэмэн явуулахаар шийдвэрлэж, "^Д.Бодоо, Д.Чагдаржав нар эхлэн явж, дараа нь Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, I Д.Лосол нар Богдын тамгатай бичгийг авч яаравчлан морджээ. МАН-ын төлөөлөгчид Дээд Шивээнд ЗОУ-ын консул О.И.Макстенектэй, Дээд Үдэд I ОК(б)Н-ын Сибирийн Товчооны гишүүн Б.З.Щумяцкий нартай тус тус уулзаж, тэднээр дамжуулан орчуулагч Ж.Цэвээн, Э.Ринчино нараар газарчлуулан 1920 оны VIII сард Эрхүү хотноо хүрч очжээ. Тэд Сибирь ба Алс Дорнод дахь ЗОУ-ын ГХАК-ын бүрэн эрхт төлөөлөгчийн орлогч Ф.И.Гапонтой уулзан Монгол орны байдал, өөрсдийн зорилгыгтайлбарлаж, а хятадын дарлалаас ангижирч, тусгаар улс болох тэмцэлдээ ЗОУ-аас тусламж I хүсч байгаагаа илэрхийлэн Богдын тамгатай бичгийг өргөн барьжээ^ I Ф.И.Гапоноос уул бичигтэй танилцсаны дараагаар «чухам ардын | төлөөлөгчдийн зорьсон зорилго, тусламжийг аваад ямар засаг байгуулах • хийгээд гадаадын дайсантай ямар аргаар тэмцэх\ хэд хэчнээн зэр зэвсэг хүсэх...»2 зэрэг асуудлыг тусгасан бичгийг МАН-ын нэрийн өмнөөс бичихийг төлөөлөгчдөд санал болгожээ. Тэр ёсоор тусламжийг намын |

-100-


нэрээр хүлээн авахаа илэрхийлсэн бичиг үйлдэн, Монгол-Түвэдийн хэлтэст өгчээ.Тэвч монголчуудын хүсэлтийг Сибирь мужийн төв Омскт уламжилж,

-101-

МАХН-ынтүүхэнд холбогдох баримтбичгүүд (1921-1940). I дэвтэр. УБ., 1966. тал 7. : Х.Чойбалсан, Д.Лосол, Г.Дэмид. Монгол ардын үндэсний хувьсгалын анх үүсэн байгуулагдсан I товч түүх. 2 дахьхэвлэл. УБ., 1974. тал 297.

улмаар төв засгийн газар шийдвэрлэнэ гэсний дагуу МАН-ын төлөөлөгчид зорьсон хэргийн бүтэмж, ажлын шаардлагын дагуу гурав хуваагдав. )

«Гадаад Монголын ардын намын төлөөлөгч нараас Орос улсын Зөвлөлт засгийн газар лугаа хэлэлцэх зүйлийг тэмдэглэсэн нь» хэмээх ажлын удирдамж бүхий С.Данзан, Д.Чагдаржав нар Омскоор дамжин Москвад хүрчээ. С.Данзан, Д.Чагдаржав нар Гадаад хэргийн ардын комиссар Г.В.Чичерин, түүний орлогч Л.М.Карахан, Цэргийн еренхий командлагч С.С.Каменев зэрэг Зөвлөлтийн удирдагчид ба КИГХ-ны ажилтнуудтай уулзаж, Зөвлөлт засгийн газарт хандан дараахь хүсэлтийг тавьжээ. Төлөөлөгчдөөс Монголын автономит засгийг сэргээн босгох хэрэгт «...Зөвлөлт засгийн газраас Ардын намын зорьсон хэргийг бүрэн дүүрэн бүтээх, Хятадын ардын намтай холбоо тогтооход туслах, морьт цэргийн бүрэн зэвсэг тавин олгох, цэргийн сургагч ирүүлэх, 6-7 сая лангийн мөнгөн тусламж үзүүлэх, хуучин засгийн газрын сан ба гааль түрээс тэргүүтнээс хураасан Монголын хөронгө зүйлийг Гадаад Монголын шинэ байгуулах засгийн газарт бүрмөсөн эгүүлэн олгох хэрэгт ЗОУ-ын зүгээс туслаж дэмжих»'-ийг хүсчээ. МАН-ын төлөөлөгчдийн хүсэлтийг Зөвлөлт засгийн газархүлээн авч тусламжийг үзүүлэхээ илэрхийлэхийн хамтад Монгол орныг хятад цэргээс чөлөөлөх асуудлыг монголчууд өөрсдийн цэргийн хүчээр шийдвэрлэх ёстойг мэдэгджээ.

Энэ завсар Д.Бодоо, Д.Догсом нар улс орны байдал, засгийн эрх баригчдын үйл ажиллагаа, нийгмийн сэтгэл санааг тандан мэдэж, улс ундэстний хувьд нэр нөлөо бүхий ноёд лам нарын дэвшилт хэсгийг өөрсдийн хэрэгт татан оролцуулах замаар намын эгнээ, үйл ажиллагааг өргөжүүлэх үүрэг хүлээн 1920 оны IX сарын 2-р хагаст Нийслэл Хурээнд буцаж иржээ. Өгуүлэн буй үед[Хурээний байдал нэн хүндэрч хятад цэргийн эрхтнүүд улс үндсээ гэсэн хэнийг ч болов мөрдөн мөшгеж, хувьсгалт байгууллагын гишүүн Жамъян, Жигмэддорж ба Хатанбаатар Магсаржав, Манлайбаатар Дамдинсүрэн нарын зэрэг эх орончдыг хорьж байцаан, Богд гэгээнийг гэрийн хорионд суулгасан аюултай цаг мөч байв^Хятадын эрх баригчид «...Монголх1 нэвтрэх гэсэн большевик ба большевик бус хэн бүхнийг байцаан хянаж, тухай бүрдтүргэн илтгэи мэдэгдэжбайх»2-ыгХүрээ, Ховд, Улиастайн монгол захиргаанд чандлан тушааж, ЗОУ-д явсан 7 хүнийг барьж өгвөөс хүн тус бүрийн тоогоор түмэн төгрөг шагнан егөх тухай зарлал бичгийг Хүрээний гудамжнаа энд тэндгүй наалдуулсан байлаа.

Д.Бодоо, Д.Догсом нар Хүрээнд ирсэн даруйдаа намын нөхөр Дэндэв, Дугаржав, Галсан нартай нууцаар уулзан Орост явсан хэргийн төлөвийг тодорхойлон айлтгал бичиг бичиж, Дэндэвээр уламжлуулан Богдод толилуулсны хариуд Богдоос хятадын гарт баригдан, намын үйл хэргийг бүрмөсөн таслахаас сэрэмжлэхийг


зөвлөжээ. Тэр ёсоор намын нөхөд Хүрээнээс гарч, орон нутагт үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэхээр шийдэж, Бодоо зүүн зүгт явсан хэдий ч Монголын зүүн хязгаараар нэвтрэн орсон

-102-

1 Коминтерн ба Монгол. Баримтын эмхтгэл. УБ., 1996. тал 15. Л.Бат-Очир. Туүхэн үнэний эрэлд. Судалгааны огүүллийн түүвэр. УБ., 1999. тал 27.

цагаантныУкналтаас нуугдах аргагүй болж, «Унгерн нарын дотоод байдал,! шинж чанфрщ танин мэдэх, тэдний гараар гаминг зайлуулах бодлогыш тавьж»1 цагаантны цэрэгт оржээ.

Д.Догсом Хүрээнд түр үлдэж Дугаржав, Алтангэрэл нарын хамтаарулс орны болон Хүрээний байдлын тухай мэдээг Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан, Г Эрхүү хотын «Дорно зүгийн ардууд лугаа холбогдох хэргийг эрхлэх хэлтэсш болон Хиагтад суусан намын нөхөд Балмасуу, Пунцаг нарт нэвтрүүлхИ байжээ2. Гэвч цагийн байдлын улмаас мөн л Хүрээиээс гарч өөрийн нутаг! Сэцэн хан аймгийн Далай вангийн хошуунд очиж, тэнд нууцаар ажиллажи байсан А.Шарав, Н.Наваан нартайхамтрахболов. Бусад нөхөд М.Дугаржав,I Б.Намсрайжав, Д.Юмтаров, Балсанов нар Д.Бодоогийн удирдлагаар. Унгерний цэрэгтдайчлагдсан монголчуудын доторухуулга хийх, цагаантны! цэргийн талаар тагнуулын мэдээ цуглуулах, дамжуулах ажлыг гүйцэтгэж байв. Тийнхүү Хүрээн дэх намын нехөд цаг үеийн бодит нөхцөл шалтгааны улмаас салж ажиллах болсон хэдий ч өөрсдийн хөрөнгө хүчинд тулгуурланИ МАН-ын эгнээг хэд хэдэн газар өргөтгөх, ЗОУ-д одогсдын үйл хэрэгттус болох бүхий л ажлыг бололцооны хирээр хийж байв.

Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар Эрхүү хотноо үлдэж, Хүрээний нөхөдтэй I харилцан, Москвад одогсдоос мэдээ хүлээн суухын хамтад Коминтерн ба ОК(б)Н-ын орон нутгийн байгууллагуудын ажилтай танилцаж,] И.Ф.Гапоноор дамжуулан улаан цэргийн дарга нарын сургуульд түр суралцаж, цэргийн тактик, зэвсэг техниктэй танилцсан ажээ. /Тэдэн дээр тун удалгүй Омскоос Д.Лосол эргэж иржээ.

Төлөөлөгчдийн энэ хэсэг (Ж(б)Н-ын Сибирийн товчооны Монгол-Түвэдийн хэлтсийн ажилтнууд болон V армийн хэвлэх үйлдвэрийн ажилтан Я.Гашек* нарын туслалцаатайгаар «Монголын үнэн» сониныг хэвлэн гаргахад идэвхийлэн оролцжээ] Сонин гаргах асуудлыг Б.З.Щумяцкий нар I ихээхэн дэмжиж «Гадаад хэргийн ардын комиссар Г. В.Чичеринд цахилгаан I утас илгээж, тусламж хүссэний дүнд цаас сэлтийг Москвагаас, чулуун барыг I Казаниас авчирч монгол хэл дээр сонин гаргах болжээ»3. «Монголын үнэн» нь МАН-ын бодлогыг ард олонд тайлбарлан таниулах, харийн эзэрхэгчүү-дийн үнэн нүүр царайг илчлэх, улс орноо чөлөөлөх тэмцэлд эх оронч хүчнийг t нэгтгэх зэрэг хувьсгалын стратеги, тактикийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Тийнхүү Эрхүүгийн хэсэг тус хотноо дервөн cap гаруй хугацаанд байхдаа МАН-ын төлөөлөгчдийн 1920 оны VIII сарын 24-ний өдрийн зөвлөгөөнөөс оногдуулсан үургийг амжилттай биелүүлжээ.

Төлөөлөгчдийн эдгээр хэсгүүдийн үйл хэрэг бүтэмжтэй болоход Б. Пүнцаг тэргүүтэй Хиагтын нөхдийн үйл ажиллагаа зохих


дөхмийг үзүүлсэн юм.1«Умард, өмнөдөд харилцан нэвтрүүлэх» үүрэг хүлээсэн Б.Пунцаг, Хиагтын цахилгаан мэдээний газар ажиллаж байсан Ж.Цэвээн, С.С.Борисов нарын тусламжтайгаар Хүрээ, Хиагтын хооронд холбоо барих, нууц түлхүүр

-103-

1 Л.Бат-Очир. Бодоо сайд: үзэл ба үйлс. УБ., 1991. тал 7. 2 Үнэнсонин. I988-XII-4. №231; 1990-IX-25. №226. * Чехийн нэртзохиолч. 3 Д.Даш. Борис Захарович Шумяцкий. УБ., 1987. тал 31.

шуурхайлах, улмаар түүнийг эхлэх нөхцөл бүрдэв. Ардын журамт цэрэг байгуулагдаж, Хиаггыг чөлөөлсөн шЦ

Монголын хувьсгалчид 1920 оны XII сарын 19, 1921 оны 1 сарын 18, 19-нд хийсэн зөвлөлгеөнөөрөө хил орчмын цэрэг улс төрийн байдлыг судлах, зэвсэгт хучийг бүрдүүлэх асуудлыг хэлэлцээд,т Хиагтын 50 цэрэг, Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ван, Сумъяа бэйсийн хошуудаас эхлэн цэрэг элсүүлэх ажлыгхийхээр тогтжээ. Цэрэг элсүүлэх ажлыгтүргэтгэх зорилгоор цэргийн хэрэгт боловсорсон Д.Сүхбаатарт уг ажлыг дагнан хариуцуулавЗ

Ажил төрлийн хуваарилалтын дагуу Д.Сүхбаатар тэргүүтэй хэсэг Хиагтын зүүн харуулуудад, Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав нар Сумъяа бэйс, Дайчин ван, Хатанбаатар вангийн зэрэг хошуудад ажиллан Хиагтын 50 цэргийн дарга Б.Пунцагтай холбоо барьж цэрэг элсүүлэх ажлыг зохион байгуулжээ.

1921 оны II сарын 13-нд Хяраан харуулд хүрч ирсэн Д.Сүхбаатар нар харуул занги Дамдинсүрэнтэй уулзан, өөрсдийн зорилгыг таниулан тайлбарласны дүнд Уялга, Хүдэр харуулаас нийтдээ 19 хүн цэрэгт элсэж,. Хяраан харуулын занги Дамдинсүрэнгийнд ирж хуарагнасан нь Ардын намын цэрэгт элсэгчдийн түрүүч болов.

{ Мөн үеэр Хиагтад байсан Б.Пунцаг, Далай нар өөрсдийн элсүүлсэн цэргийг авч II сарын 17-нд хил нэвтрэн, Дээд Шивээнд очжээ. 1

1921 оны II сарын 21-ндД.Сүхбаатартэдгээр цэргүүдийгнэгтгэн нэгэн хороо болгож, даргад Б.Пунцаг, цэргийн ламд Ц.Хасбаатар, пулемёт бууны даргад «бегтөр» хэмээх Дамдинсүрэнгтохоон томилжээ. Энэхүү анхны хороо нь 31 хүнээс бүрдэж байв.

Мөн үеэр Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав нарын үйл ажиллагааны дүнд Сумъяа бэйсийн хошуунаас элссэн О.Цэрэндорж даргатай 50 гаруй цэрэг Эрээнд, Базарсад зангиар захируулсан Эрдэнэ вангийн хошууны 70 цэрэг Эрээний аралд байрлаж байгаад I I I сарын эхээр Алтанд очжээ. Тэдэнтэй Хяраанаас Б.Пунцагийн цэргүүд ирж


нийлснээр Алтан нь ардын намын цэргийн байрлах гол түшиц газар болов. Гуравдугаар сарын эх гэхэд цэргийн тоо 400 гаруйд хүрчээ.

1921 оны I I I сарын 1-3-ний зөвлөлгеөний хоёр дахь өдрийн хуралдаа-наас цэрэгнэмэн элсүүлжхүчийгзузаатгах, «Ардын намын цэргийн хэргийг захирах газар»-ыг байгуулах асуудал хэлэлцжээ. Штабыг 5 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулахаар тогтсоны дагуу 3-ыг МАН-аас, 2-ыг нь Коминтерноос томилогдсон хүмүүсээр бүрдүүлэхээр тогтож, Цэргийн ерөнхийдД.Сүхбаатар, гишуүдэд С.Данзан, Н.Билигсайхан нарыгсонгожээ. Н.Билигсайханд бичиг хэргийг эрхлүүлж, С.Данзанг түр сонгосон бөгөөд зохих хэлтсүүдийг байгуулах, дагаж мөрдөх зааврыг зохиох, КИ-нээс шаардлагатай хүмүүсийг урьж ажиллуулахаар болжээ»1.

Улмаар цэргийн штабын гишүүд оролцсон МАН-ын Төв Хорооны өргөтгөсөн хурал I I I сарын 6, 7-нд болж, штабын гишүүнд түр сонгогдсон Данзангийн оронд цэргийн хэрэгт дадлыг олсон бэйс Л.Сумъяаг томилсон

I "Монголын хувьсгалчдын түүхт зөвлөлгөөн". УБ., 1996. тал 5.

байна^ 5С |Даашид цэрэг элсүүлэх ажлыг шуурхайлан явуулж

цугларсан цэргш! ү> Алтан, Хужир нуга, Эрээнээс Сэлэнгэ мерний баруун гарт орших Ханым д( хөндий/Шар хад хэмээх газар шилжүүлэн 4 хороонд хуваан байрлуулжээ] б1

1921 оны I I I сарын 10-нд хийсэн зохион байгуулалтаар цоохор цэргиш! п тэргүун хороо болгож даргад Б.Пунцагийг хэвээр, бэйс Л .Сумъяагши хошууны цэргүүдийг хоёрдугаар хороо болгон даргад захирагч О.Цэрэндорж] у зүүн харуулуудын цэргийг гуравдугаар хороо болгон даргад Дүйнхорындя х лам Ц.Хасбаатарыг, Эрдэнэ вангийн хошууны цэргүүдээр дөрөвдүгээр хощ байгуулан даргад занги Ч.Базарсадыг тохоож ангийн дарга нарт Нанзау и Содномдаш, Дамдинсүрэн, Бумцэнд, Бальдир, Тохноо нарыг тус тус| х томилжээ. Үүний хамт «Суртлыг номлогч»-ийн орон тоог буй болгож! ухуулга, улс төрийн ажлыг эрхлэх тэрхүү албан тушаалд Х.ЧойбалсанЖ ; Ц.Дамбадорж нарыг тохоожээ. J <

Ийнхүү нийт цэргийг хороо, ангид хуваарилан зохион байгуулсш дараагаар I I I сарын 12-нд ардын цэргийн штабыг нэгэн адил шинэчлэн! даргад П.И.Литвинцев, туслахад Лятте, Беретти нарыг, дэд жанжищ! Л.Сумъяаг тохоон цэргийн нэрийг «Ардын журамт цэрэг» хэмээн өөрчлөн! нэрлэхээр тогтоох тухай тушаалыг хороо ангиудад хүргүүлжээ»1. Дээрх! өөрчлөлтөөр цэрэг нь АТЗГ-ын мэдэлд

-104-


шилжин захирагджээ. Ардын журамт цэргийн олонх нь Түшээт хан аймгийн

хошуудын! харъяат бөгөөд хувийн уналга морь, зэр зэвсэгтэйгээ цэрэгт сайн дураарI элсэгчид байв.

Өгүүлэн буй үед МАН, АТЗГ-аас цэргийг сургах, хэрэгцээт зүйлээр! хангах, байлдааны бэлэн байдлыг дээшлүүлэхэд онцгой анхаарч иржээ. Эл ажлыг ЗОУ-аас уригдан ирсэн сургагч нар ба Богд хаант Монгол улсын үеийн I дадлага туршлагатай цэргийн дарга нар удирдан явуулж байжээ.

Хиагтын байлдааныг хүртэл журамт цэргүүд өдөрт 2-3 удаа бэлтгэл сургууль хийж, гар бөмбөг шидэх, зэвсэгтэй харьцах, дайрах нуугдах зэрэг байлдааны арга техникт суралцаж байжээ. Харин АЖЦ-ийн анхны хороодын I байрлаж байсан газар орон, цаг үеийн нөхцөл, сум хэрэглэлийн хүрэлцээ, мөн түүнчлэн цэргүүдийн буу эзэмших, хэрэглэх өндөр чадварыг харгалзан буудах дасгалыг тэр бүрий хийдэггүй байсныг тэмдэглүүштэй.

Сургалтын зэрэгцээгээр АЖЦ-ийг зэр зэвсэг, агт морь, бусад хэрэгцээт зүйлсээр хангах ажил шаргуу хийгджээ. Цэргийг зэвсгээр хангах зорилтыг тусламжийн зэвсгээр хангах, хувийн зэвсгийг хэрэглэх, олзны зэвсэг ашиглах гэсэн 3 үндсэн замаар шийдвэрлэснээс гол хэлбэр нь ЗОУ-ын зүгээс үзүүлсэн зэвсэг хэрэгслийн тусламж болно. Анхлан цэрэгт элсэгчдийн багагүй хэсэг нь хувийн буутай ирж байсны зэрэгцээгээр бүр Хиагтыг чөлөөлөхөөс өмнө гамин цэрэгтэй хийсэн жижигтулаан болон хэсэг бүлгээр явсан хятад цэргийг устгах явцад АЖЦ нь бага бус зэвсэг хэрэгсэл олзлон авч ашиглаж байжээ. Тухайлбал Шаамарын Шар тохойд I I I сарын 10-нд хятадын 100 гаруй цэрэгтэй Д.Сүхбаатар, Л.Сумъяа нарын цэргүүд байлдан | 1 Хувьсгапт улаан цэргийн бодлого. 1928, №4.тал 31-32. 50 гаруй гаминг алж, 2-3 хүнийг амьдаар баривчлан, авч явсан зүйлээс шар үхэр хориод, тэрэгтэй морь арваад, уналгын морь, буу сэлэм тус бүр дөчөөдийг олзолжээ1. Энэ бүхний дүнд Хиагтын тулалдааны өмнө цэрэг бүр 150 сумтай буу, нэгээс хоёр морь эзэмшиж, хороо, ангиуд хүнд, хөнгөн пулеметтой болсон байв.

Тухайн үед АЖЦ-ийн зэвсэглэлд орос, хятад, япон винтов, бирдаан, усан баймлий, ямаан сүүлт, сисанли зэрэг нэлээд олон төрлийн буу хэрэглэгдэж байжээ.

Уналга, хүнс хэрэглэл, гэр майхны хувьд гол төлөв ард олны тусламжаар шийдэгдэж байв. Мөн худалдан авах замаар ч агт морьд, хүнс хэрэгслээр хангах болжээ.

Зэвсэгт бослогод бэлтгэх ажлын нэн чухал хэсэг нь АЖЦ-т тэмцлийн зорилтыг ойлгуулах, тэдний улс төрийн бэлтгэлийг сайжруулан, хатуу сахилга батыг буй болгоход оршиж байв.

Ардын намын суртлыг номлогч Х.Чойбалсан, Ц.Дамбадорж, улаан цэргийн улстөрийн ажилтан Г.И.Демко нар анги хороодод байнга ажиллан, тэмцлийн зорилго, цэргийн гүйцэтгэх үүргийгтайлбарлан таниулах, тухайн цагийн үйл явдлуудын талаар тодорхой мэдээлэл өгөх, сонин хэвлэл унших зэргээр ухуулга сурталчилгааны ихээхэн ажил зохион явуулсан нь журамт цэргүүдээс эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд оролцох сэтгэл зүйн

-105-


бэлтгэлийг хангахад чухал дөхөм болжээ. Ийнхүү 1921 оны II-1II сарын тэрхүү богино хугацаанд монголын ард түмний тэмцлийн гол хүч болох АЖЦ байгуулагдан улс төр, байлдааны бэлтгэлээ ханган, харийн түрэмгийлэгчдээс эх орноо челөөлөх тэмцэлд бэлэн болов. Энэ үед АЖЦ-ийн бие бүрэлдэхүүн нь улс төр, стратегийн чухал ач холбогдол бүхий Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны үүргийг хүлээн авчээ.

1921 оны III сарын 6-нд Хиагтыг чөлөөлөх шийдвэр гарч, цэргийн штабаас байлдааны төлөвлөгөөг бэлтгэн, цэргийг шилжүүлэн байрлуулав.

Журамт цэргийн байлдааны бэлтгэл хангагдмагц урьд тогтсон ёсоор хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг I I I сарын 17-нд Троицкосавск дахь ЗОУ-ын ГХАК-ын төлөөлегч О.И.Макстенекээр дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан этгээд хориглосон олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь АЖЦ-ийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. МАЖЦ-ийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэнтэрхүүбичигт: «...Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захиралд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монгол ардын журамт цэрэг, Хиагт хотыг шууд'дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сай-наар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан 1 Хувьсгалтулаан цэргийн бодлого. 1928 он, №3. тал 51-52.

хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно. с Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх

болбоос манай £ Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг.аливаа !\ буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино»' хэмээжээ.

Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай АЖЦ-ийн шаардлагыг хятадын тал хэрэгсээгүй учир 1921 оны I I I сарын 17-ны орой АЖЦ-ийн хороод Алтангаас хөдөлж, Ханын хөндийгөөр өгсөн шөнөжин явсаар ШВ : сарын 18-ны өглөе Хиаггад тулж очжээ. Энэ үед Хиагтад хятад цэргийн 25; : дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй морьт хороо, 40 хүн бүхий хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй 1, 2 дугаар морьт хороод, Ивцэгба Хиагтын хооронд 300 хүнтэй 4 дүгээр хороо, Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо буюу 1940 цэрэг»2, 12 пулемёт, 7 их буу байв. Хятад цэргийни энэ хүчний эсрэг 400 орчим хүнтэй, 2 их буу, 4-5 пулемёт болон буудлагынВ бусад зэвсгээр зэвсэглэсэн АЖЦ-ийн ангиуд сөрөн зогсож байв.

Байлдааны төлөвлөгөө ёсоор цэргийн удирдлагаас хороо, ангиудыгI гурван бүлэг болгон газар дээр нь байрлуулж, Ширээ бурхны сүм хэмээх газар пулемёт буунуудыг зоосон ба хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор зохицуулжээ.

Хиагт хотыг чөлөөлөх байлдаан хятад цэргийн харуулын 2 -106-


хүнийг буудан I хөнөөснөөр эхэлжээ. Журамт цэргийн анхны довтолгоо амжилттай өрнөж, I хотын дотроос хятад цэрэг олноор зугатан гарч, цэргийн эрхтнүүд нь Оросын I хилийн зүг хамгаалал эрэн оджээ. Гэвч хятадын морьт цэргийи-эсэргүүцэл үргэлжлэн, ширүүнээр дайрч байсны улмаас сум хэрэгсэл t-ть дууссан АЖЦ-ийн хүчин мөхөсдөж, үдийн хирд хотоос холдон ухарчээ. Энэ довтолгоош I монгол цэргээс алагдсан 7, шархадсан 6 хүн байв.

Сум хэрэгслээ татаж, 2 их бууг авчран галт байр эзлүүлсний дараа оройн I 4 цагийн үед АЖЦ хоёр дахь удаагаа довтолж, их бууны галын дор хороо I ангиуд амжилттай давшин, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд дайсан I этгээд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан явжээ. Шөнө харанхуй I болмогц гал зогсоожээ.

Хиагтын байлдааны ажиллагааг улаан цэргийн сургагч нар Эрээн нарсны нуруун дахь хянах байрнаас ажиглаж байсан бөгөөд АТЗГ-аас хотод орох хугацааг хойшлуулах тухай мэдэгдэн ирсэн ёсоор жанжин Сүхбаатар хотын гадуур 90 цэргээр харуул манаа тавьж хоноод, маргааш өдөр нь I I I сарын 19-нд өглөө эрт хотод оржээ. Хиагтын ойр орчимд Г.Бумцэнд, Д.Нанзад нарын удирдсан цэргүүд гаминг хөөн байлдаж багагүй хохирол учруулжээ. Үүгээр АЖЦ эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав.

[_Хүн хүч, зэвсгийн хувьд өөрөөсөө хэд дахин илүү дайсныг хохирол багатайгаар ялж дийлэхэд ардын журамт цэргийн зориг хүч, байлдах чад-вар, Д.Сүхбаатар тэргүүтэй цэргийн дарга нарын удирдах авъяас гол үүрэг

-107-

1 Сүхбаатар. Баримт бичгүүд. УБ., 1983. тал 32-33. 2 Ц.Самдангэлэг. "Монголын ардын арми үүсэж байгуулагдсаны товч түүх" (1921-1924). УБ., сан бол нийгмийн доод хэсгийнхний хувьд тэмцлийн зорилго илүү тодорхой байлаа. Үнэхээр тусгаар тогтнолын жилүүдэд эрх чөлөөний амтыг мэдэрсэн монголчууд харийн дарлалд дахин орохыг огтхон ч хүсээгүй бөгөөд улс үндэсний эрх ашгийн үүднээс нийтээрээ эвлэлдэн нэгдэх болжээ.

Цаг үеийн шаардлага нийгмийн хүчний харьцааг МАН-д ашигтайгаар эргүүлсэн нөхцөлд тус намаас эх оронч, дэвшилт үзэлтнүүдээр өөрийгөө хурээлүүлж, тэдний нэр хүнд, хөрөнгө хүчинд тулгуурлан тэмцлийн зорилгодоо хүрэх бодлогыг баримтлав. Эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд ундэсний хэмжээнд эвлэлдэн нэгдэх энэхүү бодлого нь намын анхны баримт бичгүүдэд тусгалаа олжээ. ЗОУ-д очсон МАН-ын төлөөлөгчдөөс 1920 оны VIII сарын 29-нд

(Ж(б)Н-ын Төв Хорооны Сибирийн товчооны Дорно дахины ард түмний секцийн Монгол-Түвэдийн хэлтэст өргөсөн бичигт өөрсдийн зорилгоо «...сонгох тушаалтан буюу түшмэд зэрэг нийгмийн бусад давхраанд түшиглэн харийн эрхшээлээс гарч, хутагтыг хаан ширээнд өргөмжлөх»1

хэмээн томъёолж, үндэсний эвслийг буй болгох зорилгоо намын бодлогын төвшинд дэвшүүлэн тавьсан байв. Улмаар МАН-ын анхны мөрийн хөтөлбөрт «хэрэв Монголын өөр суртлын намууд гарч ирээд манай хоёр зүйл хэрэгт тусалмаар аваас мөнхүү тэдгээр намууд лугаа тухай бүр хэлэлцэн хучин хавсарсугай...»2 гэж заасан нь нам, хувьсгалт хүчний бодит-боломжоос^шалтгаалан МАН нь нийгмийн бусад хэсэг нам бүлэгтэй түр


хэлэлцэн тохирч, тэдний хүч хөрөнгөд тулгуурлан эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд хувъсгалын тодорхой шат-ны зорилтыг хамтран шийдвэрлэхээ илэрхийлсэн хэрэг байв.

Гэвч өгүүлэн буй үед МАН-аас үндэсний хувьсгалд дэвшүүлсэн зорилт нь Монголын ард түмний нийтлэг хүсэл эрмэлзлэлийг илэрхийлж байсан учир түүнээс өөр нам улс төрийн хүчин тэмцлийн тавцан дээр гарч ирээгүй юм. Харин барон Унгерний цэрэгт албадан дайчлагдаж, хууртагдан мэхлэгдэгсдийн зэрэгцээгээр Богд гэгээний зарлиг лүндэнгээр захирагдсан багагүй цэргийн хүч байсан нь монголчууд өвөр хоорондоо тэмцэлдэх аюулыг буй болгож болзошгүй байв. Иймд МАН-аас нийгмийн сэтгэл зүйд бий болсон таатай нөхцөл байдалд тулгуурлан үндэсний эвслийн бодлогоо хэрэгжүүлэхдээ «Улс үндсээ чөлөөлж, шашин төрөө мандуулах» уриан дор ухуулга сурталчилгааны өргөн ажил зохиох шаардлагатай байлаа. Энэхүү ажлын гол хэлбэр нь уриалга, тунхаг гаргах, үндэсний хэмжээнд нэртэй хүмүүстэй холбоо тогтоох, улмаар тэдний нэр нөлөө, хөрөнгө хүчийг ашиглах замаар үндэсний хувьсгалын хөдөлгөх хүчийг бүрдүүлэх явдал байв. Өгүүлэн буй үед МАН-аас олон түмэнд зориулсан ухуулах хуудас, уриа бичгийн олонхи нь харийн цэргийн эзлэлтээс ангижрах тэмцэлд нийтээр оролцохын учир утгыг ойлгуулахад чиглэгдэж байжээ.

Бүр 1920 оны эхээр Нийслэл Хүрээнд гарсан нэгэн уриалгад «...Монгол

-108-

Коминтерн ба Монгол. Баримтынэмхтгэл. УБ., 1996. тал 24-25. МАХН-ын программ, дүрэм. УБ., 1980. тал 48.

ард олон, хар, шар, эрдэмтэн түшмэд, уул үндсэн Монголын их хэрэг, яруу алдар, эрх чөлөөг хамгаалан эгүүлэхийг хичээн зүтгэмжлэхийг...»' сануулсан^ байхад «Монголын үнэн» сонин «...манай Монголын ард түмэн, түшмэд, ноёд, хутагт, хувилгаад, хуврагууд бүгдээр^нагдэн хамтарч Унгернийг илд мэсийн хүчээр арилгаггун...»2 хэмээн(уриалж^,адщ.

Намын нөхдөөс нөлөө бүхий томоохон ноёд лам нарт захидал болон бие хүн илгээж, тэдэнтэй холбоо тогтооход онцгой анхаарч ажилласны дүнд Жалханз хутагт Дамдинбазар, Хатанбаатар Магсаржав, гүн Гомбо-Идшин нарын зэрэгцээгээр хошуу нутгийн эрх баригчдыг ч өөрийн талд татаж хамтран ажиллах болсон байна. Монгол орны умард хэсэгт хувьсгалчид хошуу ноён Сумъяа бэйс, Түшээт хан аймгийн эрдэнэ ван Намсрай, гүн Билигсайхан нартай холбоо тогтоосон бол Ц.Хасбаатар нар алс баруун хязгаарын Дөрвөд аймгийн ноёд Үнэн зоригт хан Содномжамц, Далай хан Түмэндэлгэржав нарын туслалцаатайгаар хязгаар нутгийг цагаантнаас чөлөөлөх тэмцэлд ард олныг татан оролцуулж байв.

Ийнхүү хувьсгалын хэрэгт томоохон ноёд дээд лам нараас оролцож эхэлсэн бол түшмэдийн давхрааныхны тэмцэлд нэгдэгсдийн багагүй хүч болж байв. Тухайн цагийн монголын түшмэд нь нийгмийн оюуны гол хүч болж байсны хувьд оршин буй байгууллын мөн чанар, харийн түрэмгийлэгчдийн хор холбогдлыг ойлгон мэдрэхийн хамт эрх чөлөө, дэвшил хөгжилд уриалан дуудсан хувьсгалчдын, МАН-ын үзэл бодлыг хуваалцах, цаг үеийн шаардлагыг хүлээн авах талаараа нийгмийн бусад j хүчнээс давуутай байсан нь тэдний тэргүүний хэсгийнхний үзэл бодлоор илэрч байв. Дэвшилт ардчилсан үзлийг тулгуур болгосон нэг хэсэг нь


МAH- | ыг бүрдүүлж, олон түмний тэмцлийг удирдаж, нийгмийн бусад хүчний, түүний дотор ихэс дээдсийн заримыг ч араасаа дагуулах болсон үед олон тоотой бус боловч нийгмийн идэвхтэй хэсгийн хувьд түшмэдүүд нь хувьсгалыг талархан угтсан юм.

Тухайн үед лам нарын зүгээс ч хувьсгалыг талархан үзэх хандлага I өргөжиж иржээ. Шашин нъ тодорхой нөхцөлд тэмцлийн туг байсаар I ирснийг дэлхийн түүх гэрчилнэ. Тэгэх тусмаа шашны нөлөө хүн ардын оюун санаанд үлэмж нөлөөтэй Монгол орны хувьд эрх чөлөөний тэмцлийн зорилт нь шашны нэр хүнд, түүнийг авран хамгаалах үйлстэй холбоотойгоор тавигдаж, «амьд бурхан» Богд гэгээн тусгаар тогтнолын билэг тэмдэг болж байсан нөхцөлд лам нар олон түмний тэмцлийг дагах болжээ. '^§t

Тухайн цагийн монголын лам нарын дийлэнхи олонхи нь ард олны j нэгэн адил үндэсний ба нийгмийн дарлалыг амсаж, харийн ноёрхолын хүнд I хэцүүг нэгэн адил үүрэлцэж байсан нь тэднээс хувьсгалын хэргийг талархан I үзэх нэгэн шалтгаан байв. Чухам үүний учир тэд үндэс угсаагаа хамгаалсан тэмцлийн ялалтыг бурхан шашиндаа даатган хурал ном үйлдэх болсон3 төдийгүй, ядуу доод лам нараас АЖЦ-т элсэж, өвчтөн шархтан асрах, холбоо

-109-

1 Д.Даш. МАХН 1921 оны ардын хувьсгалынтөлөөтэмцэлд. УБ., 1971. тал 77. 2 "Монголынүнэн" 192ЫП-05.№4.

ШУА-ийнТүүхийнхүрээлэнгийнномынсан(гарбичмэл. Ф-5.тал-139-144. Хн-75.хуудас 187).

харилцаа барих, хүнс хэрэглэл цуглуулах зэрэг арын албаны болон тагнуул туршуул зэрэг янз бүрийн үүрэг гүйцэтгэж байжээ.

Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулах хүсэл эрмэлзлэлтэй нийгмийн янз бүрийн анги давхраа нэгэн зорилгод нэгдсэнээр тэмцэл хөдөлгөөн нийт ард түмний шинжтэй болсон тедийгүй түуний эцсийн үр дүн, ялалтыг тодорхойлох гол хүчин зүйл нь байлаа.

Энэ тухай «Ардын хувьсгалт нам нь цөөн тооны феодал этгээдүүдээс бусдыг тухайлбал улс орны эзэн Богд гэгээнээс эхлээд Монголын нөлөө бүхий олон нийтийн санаа бодлыг, үндэсний эрмэлзлэлийг ашиглан өөрийн хойноос нэгтгэн дагуулж чадсан»1 хэмээн бүр 1921 оны II сарын эхээр Коминтерний АДНБДНГ-ын Тэргүүлэгчид ба Монгол-Түвэдийн секцийн хамтарсан хурлаар Монголын асуудал хэлэлцэх үед онцлон тэмдэглэж байв. Улмаар АЖЦ байгуулагдаж, Хиагтыг хятад цэргээс чөлөөлсөн мэдээ хошуу нутагт тархаж, ард олноос цэрэгт элсэх, хөрөнгө хүчээр туслах явдал улам өргөжив. Ардын түр засгийг байгуулснаар үндэсний засаг төрөө хүрээлж, эрх чөлөөний тэмцэлд оролцох боломжийг буй болгов.

Үүний хамт журамт цэргийн хийж бүтээсэн бүхэн хошуу нутгийн ард олонд бодит үлгэр жишээ болж, тэмцэлд уриалан дуудаж байлаа. Тийм ч учраас цагаантны эсрэг давшин ирж яваа АЖЦ, улаантанг найр тавин угтаж, тэдний талд элсэн орох нь түгээмэл үзэгдэл болжээ. Зарим нэгэн хошууны эрх баригчид хошуу нутагтаа цэрэг татлага зохион байгуулж байв2. Бүрэн


-110-

бус мэдээгээр Нийслэл Хүрээг чөлөөлөхөөс өмнө МАЖЦ-ийн эгнээнд 1921 оны IV-VI сард 370-аад хүн нэмэн элсжээ. Ийнхүү Монголын ард түмэн улс орныхоо түүхэнд хүнд хэцүү цаг мөч тулгарсан 1дагт нийт олныг хамарсан хөдөлгөөн үүсгэж, дотоодын хүчнээ бүрдүүлсэн нь дотоодын эсэргүү хүч буй болох замыг хааж чадсан төдийгүй гадаад yncfLiH тусламж авах эх үндэс болсон юм.| -̂ >

Монголын тусгаар тогтнолыг дахин сэргээж, харийн түрэмгийлэгчдээс эх орноо бүрэн чөлөөлсөн нь. Ардын журамт цэргийн анхньг ялалтын дараагаар АТЗГ, МАН-аас ард түмнийг цагаантны эсрэг тэмиэлд зохион байгуулахад бэлтгэв.

Унгерний эсрэг тэмцэл бол хятадын дарлалаас ангижрах

тэмцлээс хүнд хэцүү зорилт байв. Хятадын дарлалыг эсэргүүцсэн

үзэл санаа монголын нийгмийн сэтгэлгээнд гүн ул суурьтай

бөгөөд хятад цэрэг Монголын ард түмний тусгаар тогтнолыг

үгүй хийснээрээ нийгмийн бүх хүчийг өөрсдийнхөө эсрэг

чиглүүлсэн юм. Харин барон Унгерн хятад цэргийг хөөн зайлуулж,

автономит төрийг босгон, Богдыг хаан ширээнд нь дахин залснаар

нийгмийн тодорхой хэсгийг өөртөө татаж, монголчуудын эрх

чөлөөний тэмцлийн хучийг тарамдуулах аюулыг бий болгов.

Түүнчлэн хятадыг зайлуулсан сүр нөлөөгөөрөө түрий барьсан

тэрбээр Монгол орны энд тэнд хуралдсан цагаантны хүчийг

нэгтгэх хэмээсэн нь тус орныг харийн хүчний

хоорондын тэмцлийн талбар болгож, ард олонд гамшиг зовлон авчрав. Эцэо! нь большевизмыг устгах хэнээрхэлд автсан тэрбээр МАТЗГ, АЖЦ байгуу-1 лагдаж, эх орноо чөлөөлөх тэмцлээ эхэлсэнд ихэд хорсон занаж, хувьсгалтИ хүчийг дарж устгахыг зорьжээ.

Гэхдээ Унгерний гол давшилтаас өмнө журамт цэргийн ангиуди цагаантны хэсэг бүлгүүдтэй тулалдаж эхэлсэн бөгеөд тухайн үед байлдааным ажиллагаа Ахай гүн, Вангийн хүрээний чиглэлд явагдаж байв. Тус нутагт! АЖЦ-ийн «Баруун замын байлдааны анги» эхлээд дэд жанжин Л.Сумъяа! (бэйс), дараагаар нь Х.Чойбалсангийн удирдлагаар Зэлтэр харуулын хилийн I комиссар Иванов-Римский болон Сибирийн алдарт партизан П.Е.Щетин-1 киний отрядтай хүч хавсран цагаантан Сухаревын эсрэг байлдаж байв.

V сарын эцсээр 3000 цэрэг, 12 пулемёт, 6-8 их буу бүхий Унгерны 1-р| морьт бригад Баяр гүний цахар цэргийн хорооны хамт Хиагт-Троицко-1 савскийн чиглэлээр давшин ирсэн нь Монголын хувьсгалын түшиц газрыг! хамгаалж байсан АЖЦ-т бодит аюулыг учруулав. Баяр


-111-

гүний манлай анги I гол хүчнээсээ түрүүлэн давшиж, 1921 оны VI сарьгн 4-нд Цагаан даваан дахь I монгол, орос цэргийг довтлон, улмаар Ивцэгт байсан 70 хүнтэй АЖЦ-ийн I хүчийг бут цохиж, VI сарын 6-нд Алтанбулагт довтолжээ. Байлдааны I ажиллагаа 3 цаг орчим үргэлжилж, жанжин Д.Сухбаатарын удирдсан 700 I орчим цэрэг АДБНУ-ын Сретенскийн 2 дугаар морьт бригадын моры ба ; явган 800 орчим цэрэг, Читийн батарейн туслах хүчний хамт Баяр гүний 500-700 цэргийг тосон байлдаж бут цохижээ. Шархадсан Баяр гүнг Гялаан нуурын хойд дахь Цагаан суврага гэдэг газарт олзлон авсан ба зугатсан болон i мөн үеэр Хиагтын зүүн хойноос довтолсон Хараагийн Дарь эх ламын цэргийг Ерөө гол хүртэл мөрдөн хөөжээ. Эдгээр нь АЖЦ-ээс цагаантны эсрэг хийсэн анхны томоохон байлдаан болно.

Улмаар 1921 оны VI сарын дунд үе хүртэл Монгол, Оросын хилийн янз бүрийн хэсэгт довтолсон Унгерн ба Резухиний бригадынэсрэг АДБНУ-ын Сретенскийн 2 дугаар морьт бригад болон МАЖЦ нэг талаас, нөгөө талаас улаан цэргийн буучийн 35-р дивизийн 103-р бригад, 307, 309; 312 дугаар хороод хавчин байлджээ. Монгол нутагтбуцаж орсон Резухиний цагаантныг Х.Чойбаяоан, П.Е.Щетинкиний нэгдсэн хүч мөрдөн хөөж, Модон хөлийн тосгоноос ухарсан Казаграндын цэргийг нэхэн байлдаж дийлжээ. Ийнхүү Унгерний гол хүч сарнин тархсанаар VI сарын 14-15-нд байлдааны гал түр зогсжээ. Чухам энэ үеэс Монгол орныг цагаантнаас бүрэн чөлөөлөх тэмцлийг МАЖЦ улаан цэрэгтэй хамтран хийх болжээ.

1921 оны VI сарын 16-нд ОК(б)Н-ын Төв Хороо Унгерний цагаантныг бүр мөсөн бут цохин устгаж, хил хязгаараа аюулгүй болгохын тулд Монголд цэрэг оруулах шийдвэр гаргав. Уг шийдвэрцйн дагуу Эрхүүд байрласан j-лаан тугт V армийн анги нэгтгэлүүдээс Монголд орох «Аялан байлдах корпус»-ыг бүрдүүлж, командлагчаар нь К.А.Нейманыг тохоожээ.

Байлдааны телөвлөгөө ёсоор Нийслэл Хүрээг дайлаар мордох цэргийг 3 чиглэлээр хөдөлгөхөер шийдвэрлэж, Алтанбулаг-Хүрээний гол чиглэлд Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатарын удирдсан АЖЦ-ийн морьт хороод,

Кубанийн V морьт дивиз, 35-р буудлагын дивизийн 103-р бригад дивизийн дарга В.В. Писаревын; баруун чиглэлд Х.Чойбалсангийн Баруун замын тус-гай анги, Улаан цэргийн 105-р бригад, К.К.Рокоссовскийн захирсан 35-р морьт хорооны нэгдсэн хүч 105-р бригадын дарга бөгөөд комиссар Б.Р.Терпиловскийн; зүүн чиглэлд АДБНУ-ын Сретенскийн 2-р морьт бригад МАЖЦ-ын штабын дарга П.И.Литвинцевийн удирдлагаар тус тус давшихаар тушаал авсан байна.

Мөн түүнчлэн гол хүчний ар талыг хамгаалж, 104-р бригадыг П.Е.Щетинкиний хамт томилжээ. Нийслэл Хүрээг чөлөөлөхөөр 12 их буу, 156 пулемёт бүхий морьт, явган 9300 гаруй цэрэгтэй томоохон хүч хөдөлжээ.' МАХЦ-ийг удирдах үүргийг Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатарт даалгаж, Зөвлөлтийн улаан цэрэг ба АДБНУ-ын АХЦ-ийи анги нэгтгэлүүдийг ерөнхийлөн захирах эрхийг К.Л.Нейманд хүлээлгэсэн байв.

Нийслэл Хүрээг чөлөөлөх үйл ажиллагаа богино хугацаанд амжилттай төгсч, VII сарын 6-нд их цэргийн тэргүүн ангиуд Хүрээнд орж, утасны хороо зэрэг чухал газруудыг өөрийн мэдэлд авсан ба V] I сарын 8-нд гол хүч МАТЗГ, НТХ-ны хамтаар иржээ.


Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн давшин яваа сургаар Хүрээний засгийн газрын Цэргийн Яамнысайд хэмээгдэгч Жигмид Жамбалоны захирсан цөөн тооны цагаан цэрэг Хүрээнээс зугадан одсоноор нийслэл хотыг аливаа нэгэн эсэргүүцэл, хохиролгүйгээр авсан хэдий ч их цэрэг аялан явах замдаа цагаантны жижиг анги, бүлгүүдтэй тохиолдон тухай бүр бут цохиж явжээ. Ийнхүү МАЖЦ ба түүнд хүчин туслан байлдсан улаан цэргийн ангиудын хамтын тэмцлийн дүнд засгийн эрхийг ард түмэн, хувьсгалт хүчний гарт шилжүүлэх бодит нөхцөл бүрдэв.

1921 оны VII сарын 9-нд МАН-ын Төв Хорооны өргөтгөсөн хурал болж, улсьш доторхи засгийн бух эрхийг АТЗГ-т шилжүүлэх шийдвэр гаргасан ба маргааш өдөр нь хуучин засгийн яамдын тамга хэргийг хураан авч, ардын байнгын засгийн газрыг байгуулав. Төрийн дээд эрхийг Засгийн газарт хадгалуулан, Ерөнхий сайдаар захируулах бөгөөд Засгийн газар нь Дотоод, Гадаад, Сан, Цэрэг, Шүүх гэсэн таван яамтай байхаар тогтож сайдуудыг томилжээ. Үүнд: Ерөнхий сайд бөгөөд Гадаад яамны сайдаар Д.Бодоо, Дотоод яамны сайдаар да лам Пунцагдорж, Цэргийн яамны сайдаар Д.Сүхбаатар, Сангийн яамны сайдаар С.Данзан, Шүүх яамны сайдаар бэйс Магсаржав нар тус тус томилогджээ. >_ ̂

1921 оны VII сарын 11-нд Богдыг хэмжээт эрхтэй хаанд өргөмжлөн, ардын эрхтэй хэмжээт цаазат засгийг явуулах болсныг олон түмэнд зарлан , тунхагласнаар Монгол оронд үндэсний ардчилсан хувьсгал ялав.

Нийслэл Хүрээг чөлөөлсний дараагаар Монгол орны төв хэсэгт цагаантны эсрэг тэмцэл үргэлжилж, VII сарын хорьдоор цагаантны бааз болж байсан Вангийн хүрээний чиглэлд байлдааны ажиллагаа явагдав. Тухайн нутагт Унгерн, Резухин, монгол гүн Сундуй нарын захирсан 4000 гаруй хүнтэй нэгдсэн хүчний эсрэг Монгол, Зөвлөлтийн 10000-аад цэрэг

-112-

1 "Монгол цэргийнтүүхийн товчоон" (1911-J990). Дэддэвтэр. УБ., 1996. тал 135. байлдаанд оржээ. VII сарын 16-наас эхэлсэн 4-5 хоногийн байлдааны явцад 2 нисэх онгоцоор хүч нэмэгдүүлсэн Х.Чойбалсан, П.Е.Щетинкин, К.К.Рокоссовский нарын захирсан Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн цохилтонд Унгерний гол хүч ялагдал хүлээн, барон Унгерн өөрөө амь хоохойлон зугатжээ. Цагаантны доторхи хагарлын улмаас VII сарын 7-нд Заяын хүрээн дээр атаман Сухарев хурандаа Казаграндыг буудан хороосон бол VIII сарын 17-нд гарсан хуйвалдааны үед генерал Резухин алагдаж, түүний цэргийн удирдлагыг хурандаа Хоботов гартаа авчээ.

Түүнийг 800-аад цэргээ дагуулан Гуртын тавиланг чиглэн зугтсан үед нь хурандаа Дарьзавын захирсан АЖЦ-ийн хороо тосон байлдаж, ихээхэн


хохирол үзүүлжээ. Дайсан этгээд Сэлэнгэ мөрнийг гатлах үед 100 гаруй хүнээ алдсаны дээр тэдэнтэй хамт явсан П.Тогтох, Сэнгэев нарын 200-аад монгол цэрэг ардын журамт цэрэгтэй нийлжээ. Хожим нь Манжуурыг чиглэн явсан Хоботовын 200 гаруй цэрэг Нийслэл Хүрээний замд Д.Сүхбаатарын удирдсан цэрэгт бут цохигдон, цөөн хэсэг нь зүүн хязгаарт зайлан гарчээ. Ийнхүү Монголын төв, умар хэсэгт байсан барон Унгерны нэгдсэн хүч бүрмөсөн задарч, түүний мэдэлд зөвхөн Сундуй гүний монгол цэрэг үлдсэн байв. Унгерн 500-аад цэргээ авч Жалханзын хүрээний орчим ирж буудалласан үед, VIII сарын 21 -нд түүний эсрэг хуйвалдаан гарчээ. Үргэлжийн хуйвалдаан, үймээнээс өөрийн цэрэгт үл итгэх болсон тэрбээр Сундуй гүний монгол цэрэгтэй нийлсэн боловч маргааш өдөр нь түүнийг Сундуй гүн цэрэг Дэмид, Лувсан-Очир нарын хамт одоогийн Хөвсгөл аймгийн Тариалан сумьгн төвөөс баруун тийш орших Зүлэгтийн голын эхний цутгал, Жаргалантын амны Гангын үзүүр хэмээх газар баривчилж К.К.Рокосовскийн 35-р морьтхорооны нэгэн ангид тушаан өгчээ1. Үүгээр барон Унгерны Монгол дахь үйл ажиллагаа төгсгөл болов. Хожим нь 1921 оны IX сарын 15-нд Новониколаевск хотноо болсон цэргийн шүүхээс түүнд цаазаар авах ял сонсгож, мөн өдөр гүйцэтгэжээ.

1921 оньг IV сараас VIII сарыг дуустал Монголын төв хэсэгт болсон байлдааны ажиллагааны дүнд тус нутгийг цагаантнаас чөлөөлж чадав. Энэхүү байлдааны ажиллагаанд АЖЦ-ийн Баруун замын анги онцгой үүрэг гүйцэтгэв.

Монгол орны төв хэсгийг чөлөөлсний дараа цагаантны эсрэг тэмцлийн талбар нь зүүн хязгаар болов. Манжуурыг зорьсон цагаантан бөөгнөрч, өмнө зүгээс Жодовжав амбаны цэрэг довтлон, Найданжав ван, Баяр гүнгийн цэргийн үлдэгдэлтэй нэгдэн хүчээ нэмэгдүүлж байсан тухайн үед дорнод хязгаарын байдал туйлын түгшүүртэй байв.

Эл нөхцөлд АЗГ-аас зүүн хязгаарыг чөлөөлөх шийдвэр гарган зүүн хязгаарыг батлан тохинуулах цэргийг захирах сайдаар М.Дугаржавыг, түүнтэй хамт хөдлөх АЖЦ-ийн хорооны даргад Г.Бумцэндийг томилж, хязгаар нутагт байсан Гомбо-Идшин гүнгийн монгол цэргийн хүчинд тулгуур болгожээ. Үүний урьд гүн Гомбо-Идшинг АЗГ-ын Цэргийн яамны эрхэлсэн түшмэлээр томилсон тухай захидлыг илгээсэн ба урьд АЗГ-т

1 Б.Ширэндэв. Монгол ардын хувьсгалын түүх. 2дахьхэвлэл. УБ.,

-113-


-114-

1999. тал 288

Ийм нөхцөлд улс орны хөгжлийн зам, үр дүнг нэгтгэн дүгнэх,

дараагийн бодлого зорилт, хөгжлийн чиг шугамыг тодорхойлох

шаардлага тулгарчээ. Дайн, улс төрийн хэлмэгдүүлэлт зэрэгт зүдэж

цөхсөн ард олны урам зоригийг сэргээх, нийгэм-сэтгэл зүйн уур

амьсгалыг харьцангуй эрүүлжүүлэх шийдвэрийг нам, улсын

ээлжит их хурлуудаас гаргах хэрэгтэй болсон байна. Энэ хэргийн

учир 1939 оны эцсээр (XI cap) Х.Чойбалсан Сангийн яамны дэд

сайдаар дөнгөж тавигдсан Ю.Цэдэнбал нарыг дагалдуулан

Москвад хүрэлцэн очжээ. Москвад Монголын нам, засгийн

төлөөлөгчдийг И.Сталин, Л.Берия, К.Ворошилов, В.Молотов зэрэг

Зөвлөлтийн эрх баригчид хүлээн авч уулзжээ.1

Х.Чойбалсан нар МАХН-ын ээлжит X их хурал болон БНМАУ-

ын 8 дугаариххурлын бэлтгэлийгхангах, тухайлбал, МАХН-ын

шинэ программ, дүрэм, шинэ үндсэн хуулийн төслийг

боловсруулах, Улаанбаатар хүртэл төмөр зам тавих, мах комбинат

зэрэг зарим том объект барьж байгуулахад тусламж дэмжлэг авах

зэрэг асуудал тавьжээ.

И.Сталин нар МАХН-ын их хуралд Коминтерны төлөөлөгч

очуулахаас бусдыг дэмжиж, ангийн дайсны эсрэг тэмцлийг

цаашид үргэлжлүүлэх, Х.Чойбалсанг хамгийн дуулгавартай залуу

хүмүүсээр өөрийгөө хүрээлүүлэх, малыгөсгөх, үүнд малчдын малаа

есгөх сонирю1ыг дэмжих, малчдыг хөрөнгө чинээ харгалзан

зохистойгоор ялгавартай хандах хэрэгтэй бөгөөд Монголд

200 сая мал ч байж болно шүү дээ хэмээн зөвлөжээ.

Төрийн сүлдэнд газар тариаланг бус юуны урьд малаа тусгахыг

зөвлөөд ЗХУ-д 1940 оноос эхлэн хонь, тэмээний ноос ноолуур

нэлээд олон тонныг нийлүүлэхийг хүсчээ2.

Зөвлөлтийн удирдлага 1940 онд МАХН-ын Төв Хорбонд өөрййн-

байн-гын зөвлөх сургагч Ю.Приходов, Засгийн газарт 1941 оноос

Н.В.Цапкин нарыг томилон ирүүлжээ.


1940 оны 111 сарын намын IX их хурлаас хойш даруй 6 жил

болсон бөгөөд намын удирдах дээд байгууллага нь хэрэг дээрээ

бүрэлдэхүүнгүй болсон үед МАХН-ын X их хурал Улаанбаатар

хотноо хуралджээ. Их хурал Намын ТөвХорооны улстөрийнтайлан

(илтгэгч Х.Чойбалсан), мал ажахуйгхөгжүү-лэх бодлого зорилго

(Ю.Цэдэнбал), намын шинэ программ, дүрмийг (илтгэгч

хурал ЗХУ-ыг өндөр үнэлж магтаад , Зөвлөлттэй тогтоосон

'найрамдал бол манай улсын гадаад харилцааны хэрэгг гол шyraм,

зөв зам,

түүнийг цаашид хөгжүүлэн бэхжүүлэх хэрэгтэйг заажээ. Их хурал

улс орны хөгжил байдлыг дүгнэж, БНМАУ «хөрөнгөтний бус

хөгжлийн зам дээр баттай зогсож авсан хэмээн найдвартайгаар хэлж

одоо нэгэнт болно» хэмээгээд манай намын зорилго бол «...эзэрхэг

түрэмгий ба феодалыг эсэргүүцсэн хувьсгалыг туйлд нь хүргэж,

тус улсын тусгаар тогтносон байдлыг цаашид тасралтгүй бэхжүүлэх

ба түүнийг хөрөнгөтний биш замаар хөгжүүлэх явдлыг хангахад

оршино» гэж заажээ. X их хурал мал

-115-

.Л.Бат-Очир. Х^ЧойбалсаигУБтт^ТбТТал 156. Бат-Очир

ГХ.Чойбалсан. УБ., 1996. 156-ртал; Хорьдугаар зууны Монгол. УБ.,

1995.тал74.

аж ахуйг хогжүүлэх асуудлыг тусгайлан хэлэлцээд, «мал аж ахуйг

хөга нь МАХН-ын тэргүүний гол зорилтуудын хамгийн чухлын

нэг ньбол гэжээ. Малын тоо толгойг өсгөхийн хамт мал аж

ахуйгаас гарах үс i арьс шир, өөх тос, сүү шим тэргүүтнийг

урсгалаар бус цаг тухайд хохиролгүй авч ашиглах нь

эдүгээгийн эрхэм зорилт гэж заажээ.

МАХН-ын X их хурлаар намын шинэ программ, дүрэм хэлэлцэж

баталжээ. Намын программд ардын хувьсгалын жилүүдэд тус орны

нийг; эдийн засгийн хөгжилд гарсан үндсэн еөрчлөлтүүдийг

дүгнээд, ард хувьсгал нь монголын ард түмэнд «капиталын ёсны бус»


-116-

замыг нээсэн гэж БНМАУ-ын ойрын жилүүдэд тавих үндсэн бөгөөд

шийдвэрлэхзор гуудыг программд заахдаа: «тус орны улс ардын аж

ахуйг бүхий л ар хөгжүүлэн, ардын хөдөлмөрийн аж ахуйг

өргөнөөр хөгжүүлэхэд улс дэмжих, хөдөлмөрчин ардуудаас сайн

дураар хамтран нэгтгэхэд улс туслах, машинаар өвс хадах морин

станцуудыг өргөнөөр хөгжүүлэх, оронд аж үйлдвэр тээврийг

хөгжүүлэх, түүнээс капиталын ба эттээдүүдийг хязгаарлан

зайлуулах, хөдөлмөрчин олны аж байдлыг ухралтгүй дээшлүүлэх,

түүнчлэн тус оронд шинжлэх ухаан ба техникийг бүхий л аргаар

хөгжүүлэх, хүн ардын үсэг бичиг ба боловсролыг дээшлүүлэхэд

оршино гэжээ.

Намын программд тус улсын эдийн засгийг хөгжүүлэхдээ

ул хоршоолол болон хувийн жижиг аж ахуйг өөрөөр хэлбэл олон

хэвшлийг түшиглэх, ингэхдээ «... мөлжигч этгээдүүдийгхязгаарлах

ба зайлуулах тийм бодлогыг тус намаас тавммой»2 хэмээжээ.

Программд бас намын удирдах роль , түүний аж ахуй ,

соёлын салбаруудыг зохион байгуулах чадварыг дээшлүүлэхийн

хамт марксист ленинист онолын бэлтгэлийг эрс сайжруулах

зорилтыг өндөр хэмжээц тавьжээ. «МАХН Маркс-Энгельс-Лениний

сургаалыг ганцхан зөв шинжлэх ухаан гэж батлан үзэж, өөрийн

ажилд удирдлага болгон явуулж, монголын ард түмний тэмцлийг

чиглүүлнэ»3 гэж программд онцлон заасан байна. Хэдий тийм

боловч, намын программ, дүрмийн тухай илтгэлийг хэлэлцэх; явцад

МАХН бол коммунист нам биш, чухамхүү ардын хувьсгалт нам мөн

хэмээн үзэж байлаа.

МАХН-ын их хурал намын программын хамт намын дүрмийг

шинэчлэн

баталжээ . Их хурал Намын Тев Хороог байгуулж ,

тэргүүлэгчдээр

Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал, Д.Дамба, Д.Доржпүрэв,

Ж.Лхагвасүрэн,

Ч.Сүрэнжав, С.Янжмааг, орлогчид Б.Дамдин, С.Магсар нарыг


сонгож,

24 настай залyy Юмжаагийн Цэдэнбалыг сонгожээ.Ийнхүү

Монголын улс төрийн амьдралд дөрвөд ястан, эдийн засагч

мэргэжилтэй, малчин ардын хөвгүүн Юмжаахийн Цэдэнпил

(Цэдэнбал) хэмээх нэгэн шижигнэсэн залуу гарч

иржээ.Ю.Цэдэнбалыг Х.Чойбалсан еөрөө шилж дэвшүүлсэн

үү.

МАХН-ын пх, бага хургът, Тон Хорооны бүгд хурлуудьш тогтоол

шнйдпэр. 2 хэсэг (1940-1966) УБ., 1956.тал 49. : МАХН-ын 10-риххурал. УБ.,

1970. тал 374. Мон тэнд.

-117-


тодорхойлон заажээ. Үндсэн хуулийн 1-р зүйлд

-118-


-119-

тодорхойлохдоо: Найрамдах Монгол Ард Улс болбоос эзэрхэг түрэмгий ба феодалын дар, устггасан, цаашид нийгэм журамд дэвшин орохын учир улс орон хөрөнгөтний бус замаар хөгжуулэх явдлыг хангаж бүхий хөдөлмөрчин ажилчин, сэхээтэн) ардын тусгаар тогтносон улс мөн болно»1 гэж Үндсэн хуульд БНМАУ-ын улс төрийн

үндэс нь хөдөлмөрчдийн ардын төлөөлөгчдийн хурлууд

бөгөед тус улсын засгийн бүх эрх хурлуудаар уламжлагдан

хот, хөдөөгийн хөдөлмөрчдийн мэдэлд гэдгийг заажээ.

Үндсэн хуульд үндэсний ажилчин анги буй болж, нийгэм,

улс төр амьдралд түүний эзлэх байр суурь тасралтгүй дээшилж,

социалист нийт гардан байгуулж, манлайлах хүчин болохыг

зохих ёсоор тусгажээ. Үн хуульд тус улсын эдийн засгийн

дотроос эн түрүүнд улс, хоршооллын өмнөх хуулиар бататган

хамгаалахыг заасан байна. Үүнд: «Бүх газар, түүнийхөө доорх

зүйлүүд, ой мод, ус ба тэдгээрийн баялаг, фабрик завод,

төмөрлө боловсруулах явдал, төмөр зам, усан ба агаарын

тээвэр, холбоо харилш хэрэгсэл, банк, машинаар өвс хадах

станц, улсын аж ахуйнууд нь өмч буюу нийтардын хөрөнгө

мөн болно. Эдгээрийгхувийн өмчийнхөр болгож үл болно»2

гэжээ. Үндсэн хуульд улсын өмч ба хоршоолсон өмчи хэлбэрийг

ялгавартайгаар хандаж тусгайлан авч үзжээ. Түүнд хоршоолл

өмчийн тухай заахдаа: «Хоршоолсон байгууллагууд ба

ардын нэгдли нийгмийн газрууд нь бүх тоноглол, багаж

хэрэгсэл, тэдгээрийн үйлд; байгаа үйлдэхүүн, түүнчлэн сайн

дураар нэгдсэн хөрөнгө хогшил, мал,хөд аж ахуйн багаж зэвсэг,

нийтийн барилгуудын хамтаар эдгээр хоршооло байгууллагууд

ба ардын нэгдлүүдийн өмч болно»-5 гэжээ. Чингэхдээхуви:

өмчийн асуудлыг энэ үндсэн хуульд огт орхигдуулсан бус

байна. Энэ тус оронд 200 гаруй мянган жижиг хувийн аж ахуй

байснаас гадна хуви жижиг гар урлал, тариалан, худалдаа

эрхлэгчид байсан учраас тэднийэ ашгийг зүй ёсоор тусган


-120-

илэрхийлж, «Ард иргэдээс мал ба хөдөө ажахуй багаж зэвсэг

хийгээд үйлдвэрлэлийн бусад багаж зэвсэг, түүхий эд, ме

боловсруулсан үйлдэхүүн, орон сууц, хашаа, барилга, гэр

хогшил, орлоо зэргийг (хувьдаа) өмчлөх эрх ба түүнчлэн

хувийн емчийг өвлөх эрхий хуулиар хамгаална»4 гэж тодорхой

заасан байна. Түүнчлэн үндсэн хуульд иргэн бүхэн өөрийн

мэдлэг чадвар, хөдөлмөрөө улс ардын аж ахуй, соёлм

байгуулалтын аль нэг салбарт дайчлан зориулж үйл

ажиллагаагаа явуулах ёстойг зааж

БНМАУ-ын Үндсэн хуульд төрийн дээд эрхийг барих Улсын

Их хурал Улсын Багахурал, Улсын БагахурлынТэргүүлэгчдийн

байгуулагдах xypaл хэм хэмжээ, гүйцэтгэх үүрэг, эрхлэх

хэргийг тодорхойлж, хуульчлан заа жээ. Түүнчлэн тус улсын

гүйцэтгэн захирах дээд байгууллага болох БНМАУ* ын Сайд

нарын Зөвлөл, түүнд харьяалагдах газрууд, яамд, орон

нутгийн

1 БНМАУ-ын Үндсэн хууль, түүнд холбогдох зарим актын

эмхтгэл. УБ., 1972. тал 356

захиргааны байгууллагуудын үусэн тогтох ёс, эрх хэмжээ, гүйцэтгэх

үүрэг, явуулах ажлыг тодорхой хуульчлан зааж өгчээ. Үндсэн хуульд

ард иргэдийн эрх, хувьсгалт байгууллагыг хуулиар сахин

хамгаалахад онцгой ач холбогдол бүхий газрууд болох шүүх,

прокурорын үйл ажиллагааг тодорхойлон заажээ.

Үндсэн хуульд «Ард иргэдийн үндсэн эрх ба үүргүүд» хэмээх

бүлгийг тусгайлан гаргаж, манай хөдөлмөрчин ардууд бэлчээрийг

унэ төлбөргүй эдлэх, эрдэм ухаан, бүтээлч хөдөлмөрөө улсын бүхий

л хэрэгт зориулах, амрах, үнэ төлбөргүй эмчлүүлэх, сурах, тэтгэвэр

тусламж aвax, төрийн бүхий л хэрэгт тэгш эрх эдлэх, шашныг шүтэх

буюу эс шүтэх, нам, олон нийтийн байгууллагад эвлэлдэн нэгдэх,

өөрсдийн гомдол саналаа аль ч байгууллагад тавих, чөлөөтэй үг

хэлэх, хэвлэн нийтлэх, хуралдах жагсах эрхтэйг заахын хамт хэн ч


-121-

хууль хамгаалах байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр иргэдийн эрхэнд

халдах, баривчлах эрхгүй болохыг заажээ. Мөн иргэн бүр БНМАУ-ын

үндсэн хууль, бусад хууль ёсыг биелүүлэн гүйцэтгэх, ажлын сахилга

батыг сахих, аж ахуй, соёлыг бүхий л талаар хөгжүүлэхэд авьяас

хүчээ дайчлан алба хаах, эхорноо хамгаалах үүрэгтэйг хуульчлан

тогтоожээ.

Үндсэн хуульд тус орны бүх ард иргэн нь яс үндэс ялгаварлахгүй,

тэгш эрх эдлэхийг заагаад, яс үндэс ялгаварлах үндэсний дээрэнгүй

байдлыг ямар нэг хэлбэрээр гаргах явдлыг хуулиар залхаан тэмцэнэ

гэж заасан нь олон ястан угсаатны нэгдэл нягтралд интернационалч

чухал ач холбогдолтой болов. БНМАУ-ын Үндсэн хуульд тус

орны эдийн засаг, улс төрийн байгууллын шинж, үндэсний

онцлог,дэвшлийгбэлгэдэнтусгасан шинэсүлд тэмдэг, тугийг

боловсруулан тодорхойлж тунхаглажээ. Учир нь хуучин сүлд тэмдэг,

туг нь дээрх өвөрмөц шаардлагыг тусгаж чадахгүй болсон ажээ.

Үндсэн хуульд анх удаа МАХН бол улс, нийгмийн бүх

байгууллагуудыг удирдан чиглүүлэгч үүрэгтэй гэж намын удирдан

чиглүүлэх үүргийг хуульчлан тогтоожээ. Үндсэн хуулийн энэхүү

заалт нэг нам - Монгол Ардын Хувьсгалт Намын ноёрхлыг

бэхжүүлэх, хэмжээ хязгааргүй болгохын үндэс болжээ.

Улсын VIII их хурал Улсын Бага Хурлыг зохион байгуулж, Бага

Хурлын Тэргүүлэгчдийн даргаар нэрт партизан, Сэлэнгэ аймгийн

Алтанбулаг дахь хоршооны дарга Гончигийн Бумцэндийг сонгож,

Сайд нарын Зөвлөлийг Х.Чойбалсангаар толгойлуулан байгуулжээ.

Нам, улсын их хурлууд Х.Чойбалсанг магтан хүндэтгэх уур

амьсгалын дунд болж, Х.Чойбалсан нарын бодож төлөвлөсөн

тогтоол шийдвэрийг баталж, төлөөлөгчдийн гаргасан (магадгүй

зориуд зохион байгуулсан ч байж болно) санал ёсоор үндсэн хуулийг

Чойбалсангийн Үндсэн хууль гэж 1939 оны зөвлөлтийн Үндсэн

хуулийг Сталины гэж нэрлэснийг дууриан тусгай тогтоол гаргасан

байна.

МАХН-ын X, улсын VIII их хурлуудын шийдвэр, дүгнэлтийг


-122-

саяхан болтол улс төрийн зүтгэлтнүүд, намын үзэл сурталчид,

судлаачид улс оронд социализм байгуулах чиг шугамыг дэвшүүлсэн

мэтээр хөөргөн заавардаж байв.

Гэтэл тэдгээр хурлын шийдвэр болон түүхэн бодит

байдлыг нар үзвээс социализм байгуулахыг шууд

зорилт болгон нам, улсын их) заагаагүй бөгөөд улс

орныг социализмын чиг дор (капиталист бусз явуулах,

өөрөор хэлбэл үндэсний ардчиллын хүрээ

хязгаар j гүйцэтгэвээс зохих асуудлыг дэвшүүлсэн

байна.

МАХН-ын X, улсын VIII их хурлын шийдвэрийг

хэрэгжүүлэх ажил явагдаж байсан тэр үед 1939 онд

эхэлсэн дэлхийн II дайн улам бүр өргөжиж байлаа.

Европын олонхи улс орон Гитлерийн Германы

эрхшээлд орж тэдгээр орны бүх нөөц баялаг дайны

хэрэгцээнд дайчлагдах болжээ.Японы эрх баригчид Хасан

нуур, Халхын голд цохигдсон ч сургамж авсангүй мөн

дайнд шургуу бэлтгэж байжээ. 1930-аад оны эцсээс

эхэлсэн Монголын Манжго-гийн хилийг нарийвчлан

тогтоох тухай Зөвлөлт-Монгол ба Япон Манжго-гийн

хэлэлцээр нэлээд сунжирч, 1940 оны VII сард Москва

хотноо Молотов, Того нар гарын үсэг зурснаар сая

төгсчээ. Тэр хэлэлцээрээр Монголын дотоод хилийг 1936

оны байдлаар тогтоосон байна. Бас 1941 IV сард Зөвлөлт

засгийн газар Японтой төвийг сахих тухай гэрээ байгуулжээ.

Үүний хамт ЗХУ, Японы засгийн газрын төлөөлөгчид

БНМАУ-ЫН дэвсгэрийн бүрэн, халдашгүй дархан

байдлыг харилцан хүндэтгэх -тунхаглал гаргав.

1940 оны XII сард хуралдсан Намын Тов Хорооны бүгд хурал,

<<Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын ард нийтийн аж ахуйн

3 1 . ( 1 941) оны төлөвлөгөөний тухай» асуудал хэлэлцэв.

Тус төлевлөгөөнд мал аж хөгжүүлэх асуудал чухал байр


-123-

эзэлжээ. Төлөвлөгөөгөөр хадлан бордоо бэлтгэх, үр тариа,

хүнсний ногоо тарих, цөцгийн тос бэлтгэх шийдвэр

гаргажээ. Тус хурал мөн эх малын тоог олшруулах,

хээлтүүлгийг зөв зохион байгуулах, төлийг аль болох бүрэн

хүлээн авч бойжуулах замаар мал өсгөх улсын болон

аймгуудын хэмжээний хяналтын багцаалсан тоог баталжээ.

Аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх, үүнд ЗХУ-ын техник-эдийн засгийн

тусламжтайгаар мах комбинатын барилгыг эхлэх, аж үйлдвэр,

гар үйлдвэрийн хоршооллын хүрээнд шинэ цех, тасгууд

барихаар төлөвлөсен ажээ.

Улс ардын аж ахуй, соёлын хөгжлийг төлөвлөх болсонтой

холбогдуулан 1940 онд Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэд «Улсын

төлөвлөгөө, тоо бүртгэл хянан шалгах газрыг» байгуулав.

Аж үйлдвэрийн газруудыг түүхий эдээр хангах, гадаадад

гаргах зүйлийг нэмэгдүүлэх, тээврийн эргэлтийг сайжруулах нь

мал аж ахуй, юуны өмнө ардын жижиг аж ахуйтнаас үлэмж

шалтгаалж байв. Хувийн аж ахуйтны малаа өсгөх санаачлагыг

дэмжих бодлого 1940-1941 онд баталсан албан татварын

хуулиудад тусгалаа олжээ. Тэдгээр хуулиар ардын аж

ахуйтны мал болон' бусад орлогоос татвар хураахдаа өсгөн

нэмэгдүүлэх журмаар гүйцэтгэхийг заасан ба малаа өсгөсөн,

ашиг шимийг нь сайн ашигласан, мөн нэгдэлд' элссэн аж

ахуйтныг урамшуулах зорилгоор албан татвараас

хэлтрүүлж, хөнгөлж байх болов. Энэ нь ядуу, дунд аж

ахуйтныг тэтгэх, хөдөөд үүсч байсан хамтын аж ахуйг

дэмжих, чинээлгийг хязгаарлахад чиглэжээ. Бэлтгэлийн

бодлогын агуулга, хэлбэрийг өөрчлөн сайжруулсан байна.1940

онд «Ноос бол алт» гэдэг уриа дэвшүүлж, малын ноос, ноолуур,

хөөвөр хялгасыг эхлээд аймаг, сум, багт өгсөн хяналт ёсоор

ардын аж ахуйтнаас улсад худалдан авч бэлтгэх болж, удалгүй

1941 оны I сард ардыи аж ахуйт-наас улсад ноос заавал

нийлүүлэх хууль гаргав. Хуулиар ардын аж ахуйтны малыг хонь


-124-

нэгжид шилжүүлэн бодож, 100-гаас дээш толгой хоньтой аж

ахуйтны хонь тутмаас 1 кг ноосыг тогтоосон үнээр улсад

нийлүүлэхийг заажээ. Үүний хамт төрөл бүрийн ноосны

бэлтгэлийн үнийг нэмэгдүүлэв. Өргөн хэрэгцээний зарим

барааг гагцхүү улсад албан журмаар бэлтгэсэн буюу гэрээгээр

худалдсан ноосны үнэд олгож байх журам тогтоожээ.

Эдгээр арга хэмжээний үрээр 1941 онд улсад бэлтгэсэн

ноос 1936 оныхоос 2.3 дахин нэмэгдэж, малчин ардууд

бэлтгэсэн ноосны үнэд 23.9 сая төгрөг авчээ1. Сүү ашиглалтыг

сайжруулах, цөцгийн тос боловсруулах зорилгоор 1940 оноос

эхлэн сүү тосны завод байгуулан, гадаадаас цөцгийн тос

авахыг зогсоов. Улсын тээвэрт ардын ердийн хөсгийг

зохион байгуулалттай татан оруулахын тулд 1941 оны Псарын

14-нд улсын тээврийг ардын хөсгөөр тээвэрлүүлэх тухай хууль

гаргасан юм2. Хувийн аж ахуйтны ердийн хөсгийг тээвэрт өргөн

хэрэглэснээр улсын ачаа тээвэрлэлтийг нэмэгдуүлсэний

дээр ардын аж ахуйтны орлогыг дээшлүүлжээ. Үүний

зэрэгцээгээр ардын аж ахуйтнаас морин өртөөний алба хаах

явдлыг улам нарийн журамтай, эмх цэгцтэй болгов.

1940 оны XII сарын 6-нд Сайд нарын Зөвлолөөс ойн хууль

баталж, ойг

зүй бусаар ашиглан сүйтгэх явдалтай тэмцэхийн хамт малын

хашаа саравч барихад зориулан ой ашиглах бололцоог

өргөтгөжээ.

1941 оны XII сард Намын Төв Хороо, Сайд нарын Зөвлөлөөс

өвс хадах

хөнгөн маягийн морин станцыг хөгжүүлэх ба «машин хөлслөх

тасгууд»

байгуулж, ардын аж ахуйтанд техникээр үйлчлэх тухай тогтоол

гаргажээ.

1 9 4 1 оноос машин хөлслөх тасгууд нь ардын аж

ахуйтан , ардын


үйлдвэрлэлийн нэгдлүүдээс малдаа хадлан бэлтгэх, тариа

ногоо тарихад нь багаж техникээр туслах үүрэгтэй ажил

гүйцэтгэжээ.

Аж ахуйтны хөдөлмөрөө нэгтгэн өвс тэжээл бэлтгэх, хашаа

саравч барих, тариа тарих зэрэг үйлдвэрлэлийн чанартай

ажилд зориулан олгодог урт, богино хугацаатай зээлийн

хэмжээг ихэсгэв. Ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлүүдийг өртөөний

албанаас чөлөөлж, нийгэмчилсэн малын орлогыг мал аж ахуйн

албан татвараас хэлтрүүлэв. Нэгдлүүдэд хөдөө аж ахуйн

машиныг ардын хувийн аж ахуйтнаас хямд үнээр хөлслөх

боллоо.

Нам, засгаас аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх, үйлдвэрийн

газруудын зохион байгуулалтыг сайжруулах арга хэмжээ авч

явуулав. 1940 онд Худалдааны яамны дэргэд Хүнсний

үйлдвэрийн трест байгуулж, аймгуудад хүнсний үйлдвэрийн

салбар трест бий болгожээ.

Гар үйлдвэрийн хоршооллын зохион байгуулалтыг өргөтгөж,

1940 оны VII сард Гар үйлдвэрийн ерөнхий хороог Аж

Үйлдвэрийн яамнаас салган

1 Х.Чойбалсан. Улсын 25-р Бага хурал дээр илтгэсэн

илтгэл. УБ., 1942. тал 12, 19. 1 Улсын ачааг ардын хөсгөор

заавал тээвэрлүүлэх хууль ба мен хуулийг биелүүлэх заавар.

УБ., 1941.

биеэ даасан байгууллага болгов.

Нам, засгаас ажилчин, албан хаагчдын улсын ба хөдөлмөрийн

сах батыг дээшлүүлэхэд ихээхэн анхаарал тавьж байв. 1940 оны VI

сарын 26 Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдээс 6 цагийн ажлын өдрийг

өөрчилж, ажли өдрийг 8 цагаар тогтоож, 8 цагийн хөдөлмөрийн өдөрт

тохируулан ажлм нормыг нэмэгдуүлэх шийдвэр гаргав.

1941 оны XII сард БНМАУ-ын 24-р бага хурлаас хөдөлмөрийн

-125-


-126-

хууль баталсан байна. Хөдөлмөрийн хуулийн зорилго нь ажилчин,

албан хаагчдыг хөдөлмөрт үнэнчээр ханддаг болгон хумүүжүүлэх,

тэднийг ашгийг хамгаалахад оршиж байв. Тус хуульд хувийн аж

ахуйтанд хөлсний хөдөлмөр хэрэглэхийг зөвшөөрөхийн хамт

хөлслөгч, хөлслүүлэгч хүмуүс ажлын цаг, хэмжээ, хөлс, амралт гэх

мэт болзлуудыг харилцан тохиролцох гэрээ байгуулах, өвчин

зовлон тохиолдвол тэднийг хөлс тэтгэмж, байраар хангах зэрэг

хөлслүүлэгчийн эрх ашгийг хамгаалах зарчим тодорхой тусгагджээ.

Хөдөлмөрийн шинэ хуультай холбогдон 1941 оноос улс, олон

нийтийн байгууллагуудын ажилчин, албан хаагчдыг улсаас түлш, ус,

гэрлээр хангап тэдний хэрэглэдэг улсын ба хөлсний орон сууцны

үнэд зохицуулалт хийж ажил явуулав.

Дурдсан бүх арга хэмжээний үрээр 1940-1941 онд улс орны эдийн

засаг зарим ахиц гарав. Тус улсын малын тоо 1939 онд 26.1 сая

байснаа 1941 онд 27,5 сая хүртэл өсчээ. Улсын орлого 1941 онд 1939

оныхоос бараг 2 дахин нэмэгдэв. Гэвч фашист Герман ЗХУ-д халдан

довтолж, манай орны бутээн байгуулалтын ажилд саатал учирч,

МАХН, улс орноо дайны нөхцөлд зохицуулан удирдахад үйл

ажиллагаагаа чиглүүлсэн билээ. ,

Зөвлөлтийн ард тумэнд хамаг хучээ шавхан туслах бух ниитийн

хөдөл-гөөн. 1941 оны VI сарын 22-ны үүрээр Гитлерийн Герман улс

Зөвлөлт-Германы хооронд 1939 онд байгуулсан гэрээг зөрчиж, ЗХУ-

д гэнэт халдан довтлов. Зөвлөлт, Германы хооронд дүрэлзсэн тэр

дайн нь ЗХУ-ыг эзлэх, чингэснээрээ ЗХУ-ыг өмгөөлөгч, түшгээ гэж

уздэг манай улсын тусгаар тогтнолд ноцтой аюул заналхийлэл

учруулав. Зөвлөлтийн эх орны дайн эхэлсэн тэр өдөр МАХН-ын

Төв Хорооны Тэргүүлэгчид, БНМАУ-ын Бага хурлын

Тэргүүлэгчид, Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн хамтарсан яаралтай

хуралдаан болж, фашист түрэмгийлэгчдийн үйлдлийг эрс

жигшин эсэргүуцэж байгаагаа илэрхийлээд, Монгол-Зөвлөлтийн

1936 оны харидцан туслалцах протоколоор хүлээсэн үүргээ

биелүүлэх, найрамдалт ЗХУ-д бүх бололцоогоор туслах шийдвэр


-127-

гаргав.

1942оны VI сарын 23-нд Улаанбаатарт өргөн олон нийтийн

цуглаан болж, Зөвлөлтийн арми, ард түмэнд туслах хөдөлгөөн

үүсэж, 1941 оны IX сард Зөвлөлтийн Улаан армид туслах ажлыг

эрхлэх «Бэлэглэлийн төв ксжисс» байгуулж, түүний салбарыг бүх

аймаг, хот, сум, үйлдвэр, албан газруудад ажиллуулах болжээ.

Дайны жилүүдэд Зөвлөлтөд туслах өргөн хөдөлгөөн өрнөж,

«Бүхнийг фронтод», «Бүгдийг ялалтын төлөө» хэмээх ран дор

орон даяар дэлгэрчээ. БНМАУ хэдийгээр зөвлөлт эх орны дайнд

(шуудоролцоогүй боловч, Зөвлөлтийн фронтын гүн ар тал болжээ.

1941 оны сарын эхээр Улаанбаатарын аж үйлдвэрийн ба төв

цахилгаан комбинатын хэдэн зуун ажилчин норм төлөвлөгөөгөө

400-аас доошгүй пувиар биелүүлэх, оныхоо ээлжийн амралтыг

эдлэхгүй ажиллах, зарим нь өдөр бүр илүү цагаар цалин хөлсгүй

ажиллах зэрэг санаачлага гаргаж байв1. оны арваннэгдүгээр сарын

Намын Төв Хорооны бүгд хурал Зөвлөлтөд туслах явдлыг хамгийн

чухал, хамгийн тэргүүн зэргийн зорилт хэмээн заагаад орон

нутгийн нөхцөл бололцоо, малын ашиг шимийг бүрэн дүүрэн

ашиглах замаар өргөн хэрэглээний бараа үйлдвэрлэлийг эрс

нэмэгдүүлж, дотооддоо хийж чадах зүйлийг Зөвлөлтөөс авахыг аль

болохоор багасгахыг заажээ. Бэлэллэлийн комисст хөрөнгөн

ийлүүлэх хөдөлгөөн бүх Монгол улс, бух аймаг, сум, баг бүх

хүмүүсийг хамарчээ.

Дундговь аймгийн Дэрэн.сумын малчин Манал 14000 төгрөг,

Төв аймгийн Эрдэнэ сумын малчин Баяр 13 000 төгрөг, 20 адуу, Увс

аймгийн Өмнөговь сумын малчин Бадам 5450 төгрөг, 1600 хонь, 94

адуу, 6 тэмээг фронтод бэлэглэжээ. Хотын гар үйлдвэрийн артелийн

гавшгай ажилчин Доржпалам өөрийн байшинг худалдсаны үнэ 4000

төгрөгийг, Аж үйлдвэрийн комбинатын арьс ширний заводын

ажилчин Чимидлхам амралтын 23 өдөр ажилласны хөлсийг,

Улаанбаатар хотын дөрөвдүгээр хорооны харьяат Цэрэндулам хоёр

лангийн хос алтан бэлзэг, 2000 төгрөг, Завхан аймгийн Жаргалант


сумын Жигжиджав аймагтаа хоёр жил дараалан түрүүлсэн хурдан

хүлгээ өөр хоёр морь, 1000 төгрөгийн хамт бэлэглэлийн фондод

нэмэрлэсэн зэрэг олон жишээ гарчээ.

Монголын Эмэгтэйчүүдийн Төв Зөвлөлийн санаачилгаар хот,

суурин газруудад утас ноосоор нэхэх, сүлжих хэдэн зуун бүлгэм,

дугуйлан байгуу-лагджээ. Эвлэл, үйлдвэрчин, олон нийтийн бусад

байгууллага албан ба аж ахуй, соёлын газруудад субботник зохион

байгуулж, олсон орлогоо тус-ламжийн фондод шилжүүлж байв.

Урлаг, утга зохиолын ажилтнууд бүжиг, жүжгээс орсон орлогоо

тусламжид хандивлаж байв. ЗХУ-д сурч, ажиллаж байсан монгол

хүмүүс Улаан армид туслах ажилд идэвхтэй оролцохын хамт

өөрсдийн оршин сууж байсан хотуудын хамгаалалтад зөвлөлт

нөхдийнхөө хамт чадах чинээгээр оролцож байв. Бэлгийн хөренгө

өдрөөс өдөрт нэмэг-дэж байлаа. 1942 оны XI cap хүртэлх хугацаанд

Улаан армид зориулан бэлэг-лэсэн бие төгрөг 7.2 сая байсан бол 1942

оны XII сараас 1943 оны XII cap хүртэл гуравхан сарын хугацаанд

8.3 сая төгрөг2 болон нэмэгджээ. Хөдөл-мөрчид бас хувийн бэлэг

бэлтгэж фронтод явуулж байв. Хувийн бэлгийг өөрсдөө бэлтгэхээс

гадна фабрик, завод, rap үйлдвэрийн хоршоолол, сан-гийн аж ахуй,

сургууль, албан газруудад нэгдсэн журмаар бэлтгэн савлаж,

Улаанбаатар хот, аймгийн төв, бусад суурин газарт зохих үнээр нь

худалддаг байжээ.

-128-

1 "Үнэн"сонин. 1941.07.04. 3 БНМАУ, ЗХУ-ын эхорны ихдайны үед. УБ., 1954. тал 86.


-129-

Завхан аймгийн Их-Уул сумын малчин ард Гарьд 76 шилдэг


-130-

морио бэлэг-

|.1эжээ. Говь-Алтай аймгийн ард Ж.Бавуу 55, Ховд аймгийн

Дарви сумын

(ардЯдам 50, Өмнөговь аймгийн Баяндалай сумын ард

Наваан 43 мориотус

тус бэлэглэсэн байна. Малчин ардууд агт морьд худалдан

авах улсын

төлөвлөгөөт зорилтыг жил бүр давуулан биелүүлж байв.

Ингэснээр эх орны

дайны жилүүдэд Улаан армид зориулан 485 мянган шилдэг

морийг улсад

|вдалдаж, 32.5 мяиган морь

бэлэглэжээ.

I Монголып ард түмэн Германы эзлэлтээс

челоөлөгдсөн нутгийн аж [ axyiir сэргээн босгоход болон

Улаан армийн дарга, байлдагчдын ар гэрт нэгэн адил

тусалсан юм.

МАХн-ын Ten Xopoo, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн

1943 оны IX сарын 28-ны хавсарсан хурлаас «Германы

фашист нарын түрэмгийлэн эзлэгчдээс хохирлыг хүлээсэн

Зөвлолт Холбоот Улсын районууд, ард түмэнд тусламжийг

үзүүлэх тухай» тогтоол гаргав. Уг тогтоолд Зовлөлтийн

чөлөөлөгдсон нутгийн хамтралуудым зүтгэх хүчний

хэрэпиэнд зориулаи сайн дураар морьд бэлэглэхийг уриалж,

ийнхүү тусалсан малчдыг Улаан армид морьд бэлэглэсэнтлй

адил үзэж, урамшуулахыг заасан байна.

МАХН-ын Төв Хороо, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлолийн

1944 оны IVcapbin 28-пы одрийн хурлаас Улаап армийн дар!"а,

байлдагчдын ар гзрийн хүмүүс, ялангуяа өичрөгсдөд

тусламжийн бэлэг илгээх ажил зохиохыг «Бэ-лэглэлийн төв

комисо-тдаалгажтз. Тэрчлэн ончирсөн хүүхэд, б^лэвсчрсэн

эмэгтэйчүүд, амь үрзгдс-jn дайчдын ар гэр, шархдагсдад бэлэг,


дулаан хувцас явуулах ажил Монголын ходөлмөрчдийн дунд

өриосои юм. БНМАУ-д байнга сууж байгаад фронтод

дайчлагдсаи Зовлөлтийн харьяат нарын гэр бүлд 1942, 1944

онд улсаас cap бүр 20-100 хүртэл тогрөгийн тэтгэвэр олгох

журам тогтоов1.

1942 оны I сард хуралдсан БНМАУ-ын ХХҮ бага хурал

«Хувьсгалт Монгол улс» нэртэй танкийн цуваа байгуулж,

Зөвлөлтийи Улаан армид бэлэглэх ажил зохион явуулахыг

Сайд марын Зөвлөлд даалгажээ. Энэхүү шийдвэрийндагуу тус

улсын Засгийн газар 2.5 сая гаруй төгрөг нэмэрлэжээ.

Монголын ардтүмний бэлгийн гуравдахьээлжийгЗХУ-д

очсон маршал Х.Чойбалсан тэргүүтэй 1"өлөөлөгчид «Хувьсгалт

Монгол улс» танкийи цувааг 1943 оны I сарын 12-ид Москвагаас

холгүй орилих тапкийн 1 1 2 дугаар бригадын бүрэлдэхүүнд

баяр ёслолын байдалтай хүлээлгэн өгчээ2. Эл цуваа нь тус

бүрийн цамхаг дээрээ оросоор «Хувьсгалт Монгол улс», дээд

захаар нь«МАХН-ын Төв Хорооноос», «БНМАУ-ын Бага

хурлын тэргүүлэгчдээс», «БНМАУ-ын Сайд нарын

Зөвлөлөос», «Д.Сүхбаатар», «Х.Чойбалсан», «Хатанбаатар

Магсаржав», «Г.Бумцэнд», «Монголын малчдаас», «Монголын

Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн гишүүдээс» гэх мэтчилэн

тус цувааг байгуулахад хөрөнгө нийлүүлсэн нийгмийн бүх

давхраа, албан ба олон нийтийн байгууллага, 18 аймгийн иэр

бичээстэй Т-34 болон Т-70 маркийн 53 шинэ танкаас

бүрэлдсэн байна.

БНМАУ, ЗХУ-ын эх орны их дайны үед. УЕ>., 1954.

тал 33. : Н.К.Попель. Бригада ''Революционная

Монголия". Москва, 1977. стр. 35.

1943 оны I I I сард болсон БНМАУ-ын XXVI бага хурал Улаан

арми

туслах талаар гүйцэтгэсэн ажлыг сайшаагаад «Монгол ард» хэмээх

-131-


-132-

нисэх

онгоцны эскадриль байгуулах шинэ шийдвэр дэвшүүлжээ.

Монголынарл

түмэн уг эскадриль байгуулахад шаардагдах хөрөнгийг 4 cap

хагасын

хугацаанд хуримтуулсан байна. 1943 оны IX сарын 25-нд Смоленск

мужийн

төмөр замын Вязовая өртөөний ойролцоох хээрийн аэродром дээр

бөөрөн

дээрээ «Монгол ард» гэсэн үсгийг тод цагаан будгаар бичсэн «Ла-5»

хэмээх

байлдааны 12 нисэх онгоцоос бүрдсэн «Монгол ард» нисэх

онгоцны)

эскадрилийг гардуулжээ.

«Хувьсгалт Монгол улс» хэмээх 112 дугаар танкийн бригад нь

Курскийн цүлхэнд болсон алдарт тулалдаанд оролцсон бөгөөд

гарамгай гавъяа байгуулсан учир «гвардийн» гэдэг хүндэт цол

хүртэж, «Гвардийн танкийн 44-р бригад» гэж нэрлэгдэх болжээ.

Дараа нь тус бригад 1944 оны I сард Бердичев хотыг дайран эзлэх

үед баатарлаг тулалдсаны учир Бердичев хотын нэрэмжит

болгожээ. Эл бригад тасралтгүй ялалт байгуулсаар Берлиний

чигт хийсэн ерөнхий давшилтад оролцож германы цэргийн

эсэргүүцлийг няцаан, IV сарын 25-нд Берлинд орж тус хотыг

чөлөө-лөлцжээ.

Бердичевийн нэрэмжит «Хувьсгалт Монгол улс» гвардийн

танкийн 44-р бригад Москвагийн дэргэдээс бүтэн 4 жил шахам

аян дайны алдарт урт замыг туулж, гарамгай гавъяа байгуулжээ.

Ийнхүү манай орны хөдөлмөрчид Зөвлөлтийн ард түмнийг чин

сэтгэл, хөдөлмөр зүтгэлээрээ дэмжиж, Улаан армийн ялалтыг

түргэтгэх зорилгоор олон хэлбэрийн ажил зохион байгуулж

өрнүүлсний үр дүнд дайны жилуүдэд 32 мянган агт морьд бэлэглэж,

хагас сая төгрөгөөр худалдаж, 8 удаагийн цуваа нийтдээ 400 сая


-133-

илүү төгрөгийн үнэ бүхий мал, эд материалын зүйл ба багаар

бодоход биетээр 300 орчим кг алтыг зөвлөлтийн ард түмэнд өгч

тусалжээ1. Манай нам, төр Зөвлөлтийн ард түмэнд туслах явдлыг тус

улсын тусгаар тогтнол , хөгжил цэцэглэлттэй нягт

холбогдолтой эх оронч интернационалч үзэл санааны биелэл гэж

үзэж, түүнд идэвхтэй оролцогчдыг эх орны емнө гавьяа байгуулсанд

тооцож байв. Улаан армид тусламжийн хөрөнгө хуримтлуулах,

түүнийг тээвэрлэх ажлыг сайн зохион байгуулсан нам, улс, олон

нийтийн байгууллага, үйлдвэр, худалдаа, тээврийн зэрэг газрын

удирдах ажилтан, энэ ажилд идэвхтэй оролцсон хөдөлмөрчдийн нийт

521 хүнийг төрийн дээд шагнал одон медалиар шагнасан юм.

Зөвлөлтийн ард түмэн, ЗХУКН, засгийн газар Монголын ард

түмний тусламжийг тус хоёр орны ах дүүгийн найрамдлын мөн

чанарыг илтгэн харуулсан түүхэн ач холбогдолтой зүйл, ядрах цагт

нөхрийн чанар танигдав гэж өндөр үнэлсэн билээ.

1 История Коммунистической партии Советского Союза. Том 5.

Книга первая. М., 1970. стр. 328.

2 Улс ардын аж ахуйг дайны байдалд захируулан удирдсан нь. 1941

оны XI сард хуралдсан МАХН-н Төв Хорооны бүгд хурал тус

улсын улс төр, эдийн засаг, соёл, батлан хамгаалах бүх ажлыг

дайны үеийн байдалд захируулан зохион байгуулах тухай

шийдвэр гаргажээ. 1942 оны 1 сард хуралдсан БНМАУ-ын XXV

бага хурлаас «Манай улсын өмнө зогсож буй улс төр, эдийн засгийн

зорилтуудыг биелүүлэх бүх ажил нь улс орныг батлан хамгаалах

явдлыг бүхий л аргаар бэхжүүлэх ба фронтод туслах явдалд

захирагдсан байвал зохино»1 гэж тогтоожээ.

МАХН-ын Төв Хорооны бүгд хурал, БНМАУ-ын XXV бага


-134-

хурлын шийдвэр нь дайны үе дэх тус улсын дотоод, гадаад бодлого,

үйл ажиллагааны гол чиг болсон юм.

Нам, засаг юуны өмнө тус улсын эдийн засгийн үндсэн салбар-

мал аж ахуйг хөгжүүлэх «...явдал бол Монголын улс ардын аж ахуйд

ихээхэн ач холбогдолтойгоос гадна юуны урьд фронтод

туслалцах бололцоог нэмэгдүүлнэ»2 гэж үзэж байв.

Мал аж ахуйн тухай асуудлыг Намын Төв Хорооны 1943 оны II

cap, XII сарын бүгд хурлууд, 1945 оны I сарын бүгд хурал, улсын

XXVI, XXVII бага хурлаар тусгайлан хэлэлцэн, чухал шийдвэр

гаргав.

1943 оны XII сард хуралдсан МАХН-ын Төв Хорооны бүгд

хурал мал аж ахуйг хөгжүүлэх тухай хэлэлцээд, Намын Төв

Хороонд мал аж ахуйн хэргийг эрхэлсэн нарийн бичгийн даргатай

болгох, аймгийн төв хороодын жинхэнэ (нэгдүгээр) нарийн бичгийн

дарга нарт мал аж ахуйн асуудлыг шууд хариуцуулж, бусад ажлыг

эрхлэх хоёрдугаар нарийн бичгийн даргын орон тоог бий болгох,

Мал тариалангийн яам, түүний орон нутгийн байгуул-лагуудын

ажлыг мал аж ахуйг хөгжүүлэх чигт бүрэн хандуулан өөрчилж

еайжруулах, мал аж ахуйн арга ажиллагааг ө.ргөн сурталчлах, ард

олноос гаргасан саналыг харгалзан бэлтгэлийн журам, албан

татварын хуулийг хянан үзэх зэрэг арга хэмжээ авах нь зүйтэй гэж

үзжээ„>

Мөн оны сүүлчээр хуралдсан БНМАУ-ын XXVI бага хурал

Мал-тариалангийн яамыг Мал аж ахуйн яам болгон өөрчилж,

МАХН-ын Төв Хорооны мал аж ахуйн асуудал эрхэлсэн нарийн

бичгийн даргыг тус яамны сайдаар хавсарган томилжээ. Мал аж

ахуйн яамны төв, орон нутгийн байгууллагын удирдлагыг

сайжруулах, хяналт шалгалтыг хүчтэй болгох, ажлын хариуцлагыг

хүчтэй болгох, ажлын хариуцлагыг дээшлүүлэх зорилгоор

мөнхүү яамны дэргэд Сайд нарын Зөвлөлөөр батлагдсан

Коллегийн зөвлөлийг бий болгожээ.

Мал тариалангийн ба мал эмнэлгийн адил эрхтэй хоёр хэлтэс


байсныг аймгийн мал аж ахуйн хэлтсийн хоёр тасаг болгосны дээр тус

хэлтсийн дарга нь аймгийн захиргааны нэгдүгээр орлогч дарга байх

болжээ. Бас ардын аж ахуйтны мал нь 80 мянган толгойноос илүү

гарсан сум бүрд мал аж ахуй эрхэлсэн сумын захиргааны орлогч

даргын орон тоог бий болгож, 1944

-135-

1 БНМАУ ЗХУ-ын эх орны их дайны үед. УБ., 1954. тал 13.

МАХН-ын их, бага хурал, Төв Хорооны бүгд хурлуудын тоггоол

шийдвэр. II хэсэг. УБ., 1956.тал К


-136-

Монгол Улсын түүх V Монгол Улсын түүх V

-137-

-137-


-138-

үйлдвэрлэж эхлэв. Хамуу эсэргүүцэх төхөөрөг 2 гаруй дахин

нэмэгдэв. боом, мялзан зэрэг гоц халдварт өвчнөөр мал үхэх нь

ихээхэн багасчээ. 1944 оны VI сарын 28-нд Мал аж ахуйн албан «

татварын хуулийг өөрчилж, тэгшитгэн оногдуулах журам»

тогтоожээ. Тэгэхдээ малаа төлөөр нь 20-иос гаи хувиар өсгөсөн

болон цэр ийн ар гэр партиз , уурхайн нд ажи зарим г , ан гү лладаг

ажилчин, цагбусын аюулд нэрвэгдсэн ардын аж ахуйд

хөнгөлөлтрүүлэх, ардын үйлдвэрлэлийн нэгдэл, улс хоршооллын аж

ахуйн мал, сайн угсааны төрөл бүрийн хээлтүүлэгчийг албан

татвараас чөлөөлөхөөр хуулинд заасан байна.

Тэгшитгэн оногдуулах энэ зарчмыг ардын аж ахуйтнаас улсад

ма х тл бэлтгэ журамд бас дэлгэрүүлэн барим алсан юм.

Ардын аж ахуйтны малаа өсгөх сонирхлыг дээшлүүлэх

зорилгоор сайн малчдын улсын зөвлөлгөөнүүд хийх болов.

Тэргүүний сайн малчдын Улсын анхдугаар зөвлөлгөөнийг 1942 оны

эцсээр Улаанбаатар хотод зарлан хурал-луулжээ.

Зөвлөлгөөнд малаа 1941 онд урьд жилээс 20 хувиас доошгүй

өсгөсөн, гаргасан төлийн 80-аас доошгүй хувийг бойжуулсан,

хонины ноос, ямааны ноолуураа бүрэн авсан, улсад тушаах ноосны

үүргийг хугацаанаас өмнө биелүүлж илүүдэл ноосоо улсад худалдсан

зэрэг болзлыг хангасан малчид, ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлийн

гишүүд оролцжээ. Зөвлөлгөөнд оролцогч-дын 56,6 хувийг 300

хуртэл толгой малтай дунд аж ахуйтны төлөөлөгчид эзэлж байв.

Зөвлөлгеөн «Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын эрэгтэй, эмэгтэй

ардууд, сангийн аж ахуй, машинаар өвс хадах станцын ажилтнуудад

уриалга» гаргажээ.

1942 оны XI сарын 2-9-нд тэргүүний малчдын улсын II

зөвлөлгөөн Улаанбаатар хотноо болжээ. Уг зөвлөгөөн нь тэргүүний


-139-

малчдын малаа өсгөсөн туршлагыг солилцуулсан төдийгүй сүүлийн

жилүүдэд малын тоо хорогдсон шалтгааныг илрүүлэхэд зохих

анхаарал тавьсан байна.

Мал аж ахуйгаа үлгэр жишээчээр хөтөлж, малаа өсгөж

шалгарсан налчдын хөдөлмөр зүттэлийг өндөр үнэлж, төрийн дээд

шагнал, одон медалиар шагнаж хөхүүлсэн байна. Дээрх хоёр

зөвлөгөөнд оролцогсдоос давхардсан тоогоор 636 хүн одон медаль,

286 хүн «сайн малчин» энгэрийн тэмдэг, 215 хүн Засгийн газрын

хун адэт жуухаар шагн гджээ.

Сайн алчдын улсын зөвлөлгөөн нь ардуудад ихээхэн м

сэтгэгдэл төрүүлж, тэдний аж ахуйн санаачилга, хувийн идэвх

чар э х эмайлтыг өрнүүлэх д чу ал тулх ц болжээ.

Малчин ардын аж ахуйн санаачилгыгдэмжин өрнүүлэхэд

чиглэсэн өөр нэг арга хэмжээ бол малаа өсгөж тоо толгойг нь мянгад

хүргэсэн аж ахуйтныг улсаас тусгайлан урамшуулж байсан явдал юм.

Улсын сайн малчдын II зөвлөлгөөнөөс гаргасан саналыг Намын

Төв Хороо, Сайд нарын Зөвлөл дэмжиж, 1944 оны IX сарын 22-нд

өөрийн үнэнч шударга хөдөлмөрөөр малынхаа тоог мянга, 5 мянга,

10 мянган толгойд хуртэл өсгөсөн хүнд «Улсын алдарт сайн малчин»

цол шагнаж айх, тийм ардын аж ахуйтан, ардын үйлдвэрлэлийн б

нэгдл үүдэд тусгай дурсгалын зүйл хадгалуулж байх шийдвэр

гаргажээ.

Тийм анхны шагналыг Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоолоор

1945 ом XII сард мянга, түунээс дээш малтай 97 аж ахуйтан эхний

ээлжинд хүлэм авчээ.

Улсаас ардын аж ахуйтанд олгож байсан мөнгөн зээл нь малын

тоо толгойг нэмэгдүүлэх, арчилгаа маллагааг сайжруулах, ашиг

шимийг дээшлүүлэхэд чиглэсэн материаллаг урамшлын чухал

хэлбэр байв.

Сайд нарын Зөвлөлөөс 1941 оны XII сард гаргасан «Урт

хугацаатай

зээлийн хөрөнгийг ашиглах журмын тухай тогтоол», 1942оны I сард


-140-

баталсан

«Ардын аж ахуйтнуудад улсын зээл олгох тухай заавар» зэрэгт

улсын

банкнаас малчин ардуудад мөнгө зээлүүлэх явдлын учир холбогдол,

дүрэм

журмыг тодорхойлон зааж хэрэгжүүлсэн байна.

1940-өөд оноос говийн аймгийн ардуудад машинаар өвс хадах

станцын

хадсан өвсийг худалдан авахад туслан тусгайлан зээл олгож байснаас

гадна

худаг гаргах, засварлахад хэрэглэгдэх модыг дархан цаазгүй ойгоос

үнэ

төлбөргүй огтлуулж байжээ.

Ардын аж ахуйтнаас улсын бэлтгэлд нийлүүлж байсан мал

болон мал аж ахуйн үндсэн бүтээгдэхүүний худалдан авах үнийг

нэмэгдүүлсэн малчдын урам зоригийг дээшлүүлэхэд түлхэц болсон

юм. 1941 онд ноос худалдан авах улсын үнийг 1940 оныхоос

дунджаар 40.6 хувь, малын үнийг 15-20 хувь нэмэгдүүлжээ1.

Ардын аж ахуйтны орлогыг нэмэгдүүлж, аж ахуйн таваарлаг

чанарыг дээшлүүлэх, мал аж ахуйн үндсэн бүтээгдэхүүнийг улсад

албан журмаар нийлүүлэх шинэ журмыг мал бэлтгэлийн ажилд

дэлгэрүүлэн хэрэглэжээ,

Ардуудтай гэрээ байгуулах замаар лсад мал бэлтгэж ирсэн у

уламжлал нь мал бэлтгэлийн талаар улсын хэрэгцээг хангах

шаардлагаас хоцорч байв. Нөгөөтэйгүүр гэрээний журмаар мал

бэлтгэх журам үйлчилж байсан үед ардын аж ахуйтан улсын

үүргийг биелүүлэх ажилд жигд оролцохгүй байсан нь аймаг орны

хяналтын тоог биелүүлэхэд саад учруулж байв.

Дурдсан байдлыг харгалзан, 1944 оны II сард лсын Бага У

хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор «БНМАУ-ын ардын аж

ахуйтнуудаас улсдаа малыг заавал нийлүүлэн тушааж байх тухай

хууль» батлан гаргажээ. Уг хуулиар нэгээс дээш тооны үхэртэй


буюу дөрвөөс дээш толгойтой хонь ямаатай бүх аж ахуйтан, 9

толгой хонь, ямаа, 12 үхэр тутмаас тус бүр 1 хонь, ямаа, үхрийг улсын

тогтоосон үнээр заавал бэлтгэн нийлүүлэх болжээ. Ядуу, дунд ардыг

дэмжих ангич бодлого ямагт гүнзгий тусгагдсаар байв.

1940-1941 оны лбан татвары хуулиудад феодал, түшмэл, том а н

мяндаг тушаалын лам агсдын аж ахуйн орлогын их багыг

харгалзахгүйгээр жилийн нийт орлогын 27-30 хувийг хураахаар

заасан нь дунд, чинээлэг аж ахуйтанд ногдуулах татвараас олон

арван хувь илүү байсны дээр адиваа хөнгөлөлт үзүүлэхгүй байв.

1944 онд албан татварын хуулиар ч гэсэн хөдөлмөрийн чадвартай

хүнгүй, ногдвол зохих татвар нь 50төгрөгөөс хэтрэхгүй айл өрхийг

албан татвараас чөлөөлсөн юм. Бас морин өртөөний албыг голдуу

олон

' БНМАУ-ын Их, багахурлынтоггоол, үндсэн хууль, тунхагууд.

УБ., 1956. тал 379.

малтай, их орлоготой аж ахуйтанд ногдуулж, ядуу дунд ардыг өртөө

улааны уүрг эс хэлтрүүлж байв. э

1944-1945 онд өвөл, хаврын зудад нэрвэгдсэн Дундговь,

Сүхбаатар, Хэнтий, Баянхонгор, Говь-Алтай, Өвөрхангай аймгийн

онц ядуурсан аж ахуйнуудад улсаас мал зээлдүүлж, тусламж үзүүлэх

тухай Намын Төв Хороо, Сайднарын Зөвлөлийн 1945 оны VIII сард

шийдвэр гаргажээ. Энэ зорилгоор өөрсдийн шууд мэдлийн малтай

албан байгууллагуудаас бүгд 32 473 толгой малыг ядуурсан ардуудад

зээлдүүлэхээр Мал аж ахуйн яаманд шилжүүлжээ. Зээлдүүлсэн мал нь

албан татвар, бэлтгэлийн үүргээс хэлтэрч, тэдгээр малын төл, сүү,

шим, ноос ноолуурыг мал зээлдэж авсан аж ахуйтны

хэрэглээнд бүрэн үлдээжээ1.

Нам, засаг ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлийг цаашид хөгжүүлж,

ялангуяа нэгдлүүдэд байсан дундын хөрөнгийн эх үүсвэрийг хамтын

өмчийн суурь дэвсгэр болгон гүнзгийрүүлэх арга хэмжээ авав. Үүний

нэг тод баримт бол 1942 онд баталсан «Ардын хөдөө аж ахуйн

үйлдвэрлэлийн нэгдлийн үлгэр жишээ дүрэм»-д нэгд ийн гишүүдэд л

-141-


-142-

буй бүхий амьд тээврийн хөсөг, тоног хэрэгсэл машин болон

үйлдвэрлэлийн бусад багаж хэрэгслийг нэгтгэж, нийтийн аж ахуйг

ЯЕ^уулах, нийгэмчилсэн хөрөнгийн 25-30 хувь, нэгдлийн мөнгөн

орлогын 10 хувиар үл хуваагдах фонд байгуулж, аж ахуйн хүчин

зузаарах тусам түүнд оруулах хувийг ихэсгэн, нийгмийн өмчийг

нэмэгдүүлэх тухай тодорхой заажээ. Дүрэмд цааш нь нэгдлийн

гишүүн бүхэн нэгдлийн үйлдвэрлэлд биеэр оролцох, орлогыг,

нийгэмчилсэн өрөнгийн их багаар бус, харин ажилд зарцуулсан х

хөдөлмерөөр хуваарилах, нэгдлийн уйлдвэрлэлийг бригадаар

зохион байгуулж, гишүүдийн хө лмөр өдөр, ажлын нормтогтоох, дө

гишүүн нэгбүрдхөдөлмөрийн дэвтэролгох, нэгдлийн үйл

ажиллагаанд төлөвлөгөөг нэвтрүүлэх, хувьсгалт уралдаан өрнүүлэх,

нэгдэлдулсындаалгаварөгөх, нэгдлийн захиргаа, шалТан байцаах

комиссыг ардчилсан үндсэн дээр зохион байгуулж ажиллахыг

заажээ2.

АҮН 1941 онд улсын хэмжээнд 96 байснаа 1944 онд 108 болсон

бөгөөд гишүүд нь 2.3 мянгаас 5.3 мянгад хүрчээ.

1942 оны II сард Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчдээс «Бүгд

Найрамдах Монгол Ард Улсын газар эдэлбэрийн тухай хууль»

батлав. Энэ хууль ту улсын ута дэвсгэр ээр ууж буй бүх ард с н г д с

иргэд, үйлдвэрийн нэгдэл ба хоршоо, аж үйлдвэр, улсын

байгууллагуудад газар шороог бэлчээр, өвс хадлан зэрэг ажилд

ямар ч үнэ төлбөр, хугацаагүйгээр уүрл ашиглуулна гэж

заасан юм. Харин тзрхүү газрыг бусдад худалдах, ацаг

хөлсөөр ашиглуулах

зэргээр хөдөлмөрийн бус ашиг орлогын уурхай, бусдыг мөлжих

хэрэгсэл болгохыг шууд хориглосон байна.

Нам, засаг хөдөө аж ахуйн социалист секторын гол хэрэгсэл

болсон улсын сангийн аж ахуйг хөгжүүлэн бэхжүүлэх асуудлыг

хөдөө аж ахуйн бодлогын нэн чухал хэсэггэж үзэжбайв. 1943 оны

1Усард БНМАУ-ын Сайд


1 Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид ба Ардын сайд нарын зөвлолөөс

гаргасан хууль дүрэм,

-143-

тогтоолуудын эмхтгэл. УБ., 1945. тал 88-91. :

Ардын хөдөө аж ахуйн нэгдлийн үлгэр жишээ

дүрэм. УБ., 1942.

нарын Зөвлөлийн дэргэд Улсын сангийн аж ахуйн трест байгуулж,

түүни

системд Бороо, Зүүнбүрэн, Хөвсгөл, Булган, Төвшрүүлэхийн

машина өж ар

хадах станцын техникийн баазад түшиглэн шинээр

байгуулагдсан 11,

сангийн аж ахуйг шилжүүлжээ. Нутаг орны байгаль-цаг уурын

нөхцлий

харгалзан, Орхоны морин завод, Баруунтурууны сангийн аж ахуйг

ми

үржүүлгийн ажлыг голлож, мал аж ахуйг туслах чанартай эрхлэх

ерөнхш

чиглэл тогтоосон юм. Тариалан хөгжүүлэх хэтийн төлвийг

харгалзан,

сангийн аж ахуйнуудын 80 гаруй хувийг Хангай, Хэнтийн уулархаг

муж,

Орхон-Сэлэнгийн саваар байгуулжээ.

Ингэснээр улсын нийт тариалангийн талбай, 1945 онд 1941

онтой харьцуулахад 2.5 дахин, түүний доторсангийн аж ахуй,

тариалангийн талбай 4 дахин нэмэгджээ.

Улсын албан байгууллага, үйлдвэр, сургууль, соёлын газрууд ч

өөрсдийн хүчээр ногоо тарих явдал дэлгэрч байв.

Дайны жилүүдэд малын ашиг шимийг дүүрэн ашиглах талаар

шинэ том алхам хийж, мал аж ахуйн түүхий эд, бүтээгдэхүүн

голлосон ЗХУ-д гаргах экспортын нийт хэмжээ 2.5 дахин өссөний1

дотор малыг 2 гаруй дахин, ноосыг бараг 2 дахин нэмэгдүүлжээ2.


-144-

1942 оны эхээр МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийн, ард

нийтийн

өргөн хэрэгцээний бараа үйлдвэрлэх зорилтыг хэрхэн хангаж байгаа

тухай

Ажүйлдвэр, Хүнсний үйлдвэр, Барилга, Мал тариалан, Гар

үйлдвэрийндээд

зөвлөл, Хоршоодын төв холбоо болон бусад зарим газрын илтгэлийг

сонсож,

оршиж байсан дутагдлыг илрүүлэн, тулгарсан зорилтуудыг заажээ.

Мөн

чулуун нүүрс гаргалт, тээвэрлэлтийн тухай, цахилгаан эрчим хүч

зарцуулалт,

алт ашиглах тухай зэрэг асуудлыг Сайд нарын Зөвлөлийн хурлаар удаа

дараа

хэлэлиэж, зохих удирдамж гаргажээ.

1943 оны V сард БНМАУ-ын аж үйлдвэр, зам тээвэр, гар

үйлдвэрийн

хоршоо өөн ллын тэргүүний ударникуудын анхдугаар зөвлөг

болов. Энэ

зөвлөгөөн хөдөлмөрийн бүтээмж, санаачилгыг дээшлүүлэх, тэргүүн

турш-

лага, шинэ санаачилгыг дэлгэрүүлэхэд зохих анхаарал хандуулсан

байна.

Ардын Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоол ёсоор 1942 оны XII сараас

эхлэн хөдөө, хотод эрхэлсэн тодорхой ажилгүй суугаа 18-45 насны

хүмүүсийг үйлдвэр, барилга, тээвэр, сангийн аж ахуйд тодорхой

хугацаагаар дайчлан ажиллуулах болов. Улсын аж ахуйн газруудад

очиж ажилласан тэдгээр хүмүүс тогтоосон хугацааг дуусгаад, орон

нутагтаа буцсанаас гадна нэлээд нь байнгын ажилчин болж, тус

тусын ажиллаж байсан газартаа үлджээ. Энэ арга хэмжээ нь аж

үйлдвэр, тээвэр, сангийн аж ахуйг дутагдаж буй ажиллах хүчээр

хангах төдийгүй сул суугаа хүмүүсийг ийгмийн тустай хөдөлмөрт , н


татан оруулж, амьдрал байдлыгөөд татах, монгол ажилчдын

эгнээгөргөтгөх утгаараа нийгэм улс төрийн үлэмж ач холбогдолтой

болсон билээ.

Аж үйлдвэрийн газруудын ажилчин, албан хаагчдын аж байдлыг

сайж-

1 БНМАУ-ынтүүх. Гутгаарботь. УБ., 1969.тал468. : М.В.Мешеряков. Очерки экономическогосотрудничества

Советского Союза и Монгольской Народной Республики. М., 1959.

стр-81.

руулах нь ажилчдыг тогтворжуулах хүчин зүйл байв. 1942 оны X

сарын 1-ээс бүх ажилчин, албан хаагчдын цалинг 5-45 хувь хүртэл

нэмэгдүүлжээ1. Үйлдвэрт олон жил ажилласан ажилчдад удаан

жилийн нэмэгдэл олгох болов.

Үйлдвэрүүдийн үйлдвэрлэлийн хүч чадал, нөөц бололцоог

бүрэн

ашиглах, эд материал ба хөдөлмөрийг зөв зохистой зарцуулах,

ажилчдын

мэдлэг, мэргэжил, дадлагыг дээшлүүлэх замаар хөдөлмөрийн

бүтээмжийг

дээшлүүлэн төлөвлөгөе биелүүлэх, бүтээгдэхүүний чанарыг

сайжруулж,

гологдлыг арилгах тэмцэлд хувьсгалт уралдаан гол роль гүйцэтгэж

байв.

Ударникийн хөдөлгөөн, хувьс алт ур лдаан зөвхөн ажилчдын г а

дотор төдийгүй, тасаг цехийн болон үйлдвэрүүдийн хооронд

дэлгэрчээ. Зөвхөн 1944 онд улсын үйлдвэрүүдэд ударник цолтой

илчин 1943 оныхоос 2 дахин нэмэгдсэн байна2. аж

Аж үйлдвэрийн комбинатын арьсны заводын ажилчин ударник

эмэгтэй Эрдэнэ, ажилчин Чойжилжав, эсгий гутлын фабрикийн

ажилчин Г. Пунцаг-Ёндон, Мөнхөө, оёдлын фабрикийн мастер

-145-


М.Лувсан, ноос угаах үйлдвэрийн ажилчин З.Хуяг, нэхмэлийн

фабрикийн ажилчин Нямсүрэн, хотын гар үйлдвэрийн оёдолчин

Г.Эвшин, дархан Б.Гомбосүрэн, автомеха-никийн заводын ажилчин

Л.Иш, Г.Батсүх нарын зэрэг тэргүүний сайчууд олон төржээ.

Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэх, орон нутгийн

нөоц баялгийг ашиглах, газар тариаланг хөгжүүлэх үндсэн дээр

хүнсний үйлдвэр түргэн хөгжив. Улсын хүнсний үйлдвэрийн TOO

1940-I945 онд 17.6 дахин нэмэгдэж-3 нийт бүтээгдэхүүн нь 28 дахин

өсчээ4. Булган, өвсгөл, Архангай, Өвөрхангай Завхан, Хэнтий, Ховд, Х ,

Дорнод зэрэг арав гаруй аймагт хүнсний үйлдвэрийн омбинат к

байгуулагдаж, талх, арийн боов, хиам олон бусад өрлийн н б т

бүтээгдэхүүн гаргах болсон байна. Сүү тосны завод тасгууд

олширсны дээр Улаанбаатарт гурилын цахилгаан тээрэм, аймгуудад 10

гаруй усан сан ба морин тээрэм байгуулжээ. Хот, хөдөөний хүнсний

үйлдвэрийн ажилчид 1940-1945 онд 12.7 дахин өсчээ5. 1945 онд

хүнсний үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний хэмжээ үйлдвэрийн нийт

бүтээгдэхүүний 41.26хувийг эзлэх болж аж үйлдвэрийн бие даасан

салбар болсноо харуулав.

Хүнсний үйлдвэрийн хөгжлийн төлөвийг харгалзан, 1942 онд

Идэш тэжээлийн трестийг Хүнсний үйлдвэрийн яам болгон

өргөтгөж, хот, хөдөөгийн хүнсний аж үйлдвэрийг харьяалуулжээ.

Гар үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний нэртөрөл, тоохэмжээ нэмэгдэж,

чанар нь сайжирчээ. Зөвхөн 1942 онд орон нутгийн түүхий эдийг

ашиглан боловсруулах 13 артельбайгуулагдав. Гар үйлдвэрлэлийн

хоршооллын нийт

1 . Үнэн

1942.X.I8. -

Үнэн. 1944.XII.31.

М.В.Мешеряков. Очерки экономическогосотрудничества

СоветскогоСоюзаи МНР М 1959 стр. SO. 4 БНМАУ-ын 25 жилийн ой. УБ., 1946. тал 86.

-146-


-147-

5 Мөн тэнд, 88. 6 БНМАУ-ын улсардынажахуйн хөгжилт. УБ., 1960. тал 71.

бүтээгдэхүүн 1940-1945 онд 45 хувиар өсөж, үндсэн хөрөнгө нь

нэмэгдэв.

Дайны жилүүдэд нийт үйлдвэрийн ажилчин, албан хаагчдын тоо

өссэнтэй

1940 онд аж үйлдвэрийн ажилчин, албан хаагчид 33.1 мянга байснаа

онд 45,5 мянгад хүрсний дотор үйлдвэрийн ажилчид 14.8 мянгаас 22

мянгад

хүрчээ1.

Дай ы жилүүдэд ЗХУ-аас тус улсад авчирч байсан барааг 2 н

дахин, түүний дотор автомашин тоног хэрэгсэл, нефтийн

бүтээгдэхүүн, төмөр эдлэл зэргийг 2- 4.5дахинбагасгажээ. 1941 онд

Зөвлөлтөөс 2.4 сая рублийн үнэтэй сэлбэг хэрэгсэл авчирч байсан

бол 1942 онд 75 мянган рублийн хий авчээ, Түүнчлэн чихэр, г

тамхи, хөвөн, цаасан бараа, бэлэн хувцас гэх мэт өргөн

хэрэгцээний импортыг үлэмж багасгасан байна2.

Хэдийгээр дайны хүнд үе байсан боловч ЗХУ манай орны аж

үйлдю-рийн хөгжилтөд урьды адил ту ламж узүүлсээр байв. ЗХУ-н с

ын тусламжтайгаар барьж эхэлсэн мах комбинатын барилга

байгууламж 1945 онд үндсэндээ дууссаны дээр 4400 тонн ноос угаах

хүчин чадалтай ноос угаах фабрик, сурак эдлэл, тоноглолын фабрик,

болсон гөлтгөнө, дээврийн ваар, алебастрын цехүүд, Налайхад

нүүрсний шинэ уурхай, Дорнод аймгийн Зүү булгийн нүүрсний

уурхай, шүдэнзний үйлдвэр зэрэг шинэ үйлдвэрийг ашиглалтад

оруулж, Улаанбаатарын булигаарын завод, шохой тоосгоны үйлдвэр,

Ерөө-гийн модны заводыг өргөтгөжээ. Чоно голын өнгөт металлын

уурхай, хүдэр ялгах фабрик барих, нефть болон өнгөт металлын орд

хайх ажил үргэлжлэн явагджээ.

Дайны үеийн байдлыг харгалзан авто тээврийг гагцхүү цэргийн ба

улсын онц чухал тээвэрт ашиглах болов. Үүнтэй холбогдуулан албан


газруудын мэдэлд байсан холын тээвэрт хэрэглэгддэггүй чааны а

авто машинуудыг сэлбэг хэрэглэлийн нь хамт Сайд нарын

Зөвлөлийн мэдэлд шилжүүлж, хотын дотор машинаар аар саар

ачаа тээвэрлэх, автомашины шатахуун, тослох материалыг хувь

хүнд худалдахыг зогсоож автомашинд зарцуулах шатахууны cap

улирлын нормыг эрс хорогдуулжээ3. Дайны жилүүдэд авто

машины тоо бараг нэмэгдээгүй боловч авто тээвэр улсын нийт ачаа

тээврийн 30 хувийг биелүүлж нийслэл хот, аймгуудын хоорондын

шуудан харилцаа, хүн тээвэрлэлтэд гол үүрэг гүйцэтгэсээр

байв. ЗХУ-аас Улаанбаатар, Алтанбулаг, Сүхбаатар-Наушк, Цагаан

нуураас Зөвлөлтийн хил хүртэлх засмал зам барьж манай улсад

шилжүүлсэн нь ачаа тээвэрлэл-тийн эргэлтийг түргэтгэхэд тус

дөхөм болжээ.

МАХН-ын Төв Хорооны 1941 оны XI сарын бүгд хурал ердийн

хөсө тээврийг өгжүүлэх асуудлыг дотоод нөөц бололцоог ашиглах г х

гол зорилтын нэг болгож тавьсан билээ. Бүгд хурал Мал

тариалангийн яам, Зам тээврийн яам, Идэш тэжээлийн трест, Гар

үйлдвэрийн хоршооллын Төв зөвлөл зэрэгт 1 -300 хүртэл тэрэгний

өөрсдийн мэдлийн хөсөг тээврийг байгуулах, морьтой

БНМАУ-ын улс ардын аж ахуйн хөгжилт. УБ„ 1960. тал 22.

М ескогосотрудничестваСоветского.В.Мешеряков.Очеркиэкономич

Союзаи МНР. М., J959. 79-80.

'/Ьа ль, дүрэм, тогтоолуудын гаХурал, Засгийн газраас гаргасан хуу

эмхтгэл. 3 дугаардэвтэр. тал 148-149.

Аймгийн хоршоодын холбоодод 200-250, анхны хоршоодод 50-

100 морь 'бүхий тээврийг бий болгохоос гадна гар үйлдвэрийн

аймгийн холбоод, уйлдвэр хоршооллын артелиудад мөн тийм

тээвэр бий болгохыг заажээ. Албан газрууд олон цөөн тооны

морь боло бусад зүтгэх хүчний мал бүхий өөрсдийн хөсөг н

тээвэртэй болцгоож, албан газрын ба ажилчин албан

хаа х д гчдын эрэгцээн өргөнөөр хэрэглэж байлаа.

-148-


-149-

Бүгд хурлын шийдвэрийн дагуу Зам тээврийн яам,

Хоршоодын холбооны ерөнхий хорооноос эрхлэн Улаанбаатар-

Сүхбаатар хотын хооронд 12суурьт өртөө бүхий улсын чанартай

морин тээврийн шугам байгуулжээ. Тэдгээрийн эд хогшил, тэрэг

тоног, барилга байшин, төсөв зардлыг хариуцан эрхлүүлэхээр

Зам тээврийн амны х ьяа «Мори хөсөг тээв йн трест» я ар нд н ри

байгуулжээ1. Утсан ба радио харилцаа нэмэгдэв.

Улаанбаатарт анхны автомат телефон станц байгуулж,

Москва болон Зөвлөлтийн зарим хоттой телефоноор шууд

харилцдаг болжээ. 1944 оны V сарын 9-нд Харилцаа

хол эбооны ерөнхий газрыг яам болгон өргөтгөж э.

Улсад албан журмаар нийлүүлэх ноос, мах бэлтгэлийн

ажлыг зохион байгуулах, Улаан армид зориулан ардуудаас

морьд худалдан авах кампанит ажил явуулах нь худалдаа

бэлтгэлийн ба гууллагын гол үүрэг болж байв. й

1940 онд ноос бэлтгэлийн төлөвлөгөөг ганц Сэлэнгэ аймаг

биелүүлсэн бол

1941 он ээ2. д 6 аймаг, 191 сум, 1942 онд 9 аймаг, 204 сум биелүүлж

1942 онд

ноос бэлтгэлийн төлөвлөгөөг амжилттай биелүүлсний учир

Дорнод,

Дорноговь, Булган аймаг «Хөдөлмөрийн гавьяаны одон»,

Сүхбаатар,

Өмнөго наас вь, Хэнтий аймаг «Алтан гадас» одонгоор шагнагдса

гадна олон

сум, баг, хөдөлмөрчин ард засгийн шагнал урамшил хүртжээ.

1942 онд Хотын худалдааны трестийг Хоршоодын төв

холбооноос тусгаарлав. Хоршооны ба улсын худалдааны цэгүүд

өслөө. Гэвч дайны уршгаар ард түмний өргөн хэрэгцээний болон

хүнсний бараа ховордож, барааны зах зээлийн үнэ нэмэгдсэн билээ.

Үүний зэрэгцээ хувийн худалдаа зарим талаар идэвхжиж, энгийн

худалдааны цэгүүд 1942-1945 онд 3.5 дахин өссөн байв. Бараа


таваарыг хөдөлмөрчдөд хүртээмжтэй болгохын тулд картын

системээр хуваарилах журмыг тогтоон явуулав.

Тус улсын санхүүгийн систем цаашид бэхжив. Улсын төсвийг

жил дараалан на ийн төлөвлөж ирэ . 1941 оноос Сангийн яамны р в

дэргэдэх Хянан байцаах газрын дүрмийг өөрчилж, өргөтгөн

байгуулсны дээр 1943 оноос албан байгууллагуудын санхүүгийн

дотоод хяналт шалгалтын аппаратыг бий болгожээ. Улсын төсвийн

орлого 1945 онд 1941 оны оос бараг 2 дахин өс 3, орлогын дотоод х ч

бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт гарчээ. 1941 онд улс хоршооллын

байгууллага улсын бүх орлогын 27.9 хувий оруулж байсан бол 1945 г

онд 66 хувь болж 2 илүүдахин өсчээ. Албан татвар, хонжворт

зээллэгээс орох орлого 1941 онд улсын бүх орлогын 29.8 хувь байсан

бол 1945 онд 18.2 хувь болон багасчээ.

-150-

1 Улсын Бага хурал, Засгийн газраас гаргасан хууль, дүрэм,

то ., 1942. Ш гтоолуудын эмхтгэл. УБ

дэвтэр. тал 131 -135. : БНМАУ-ын 26-р БагаХурлын илтгэл,

тогтоолууд. УБ., 1943. 3 Развитие

народного хозяйства за 26 лет. Таб. 174.

стр. 335.

Да нь йны жилүүдэд улсын зарлагын төсвийн 50 орчим хувь

улсыг бат,

хамгаала ийн х хэрэгт зориулагдаж байв. 1941-1945 онд цэрг

зардалд улс

төсвөөс зарцуулсан хөрөнгө мөн онуудад улс ардын аж ахуйд

зарцуулах

хөрө нгөнөөс даруй 3 дахин илүү байв. I

Гэвч улс ардын аж ахуйд зарцуулсан зардал 1941 -1945 онд

1936-1940 буюу дайны өмнөх 5 жилийнхээс бараг 2 дахин өссөн

байна. 1941-1945 нийгэм-соёлын хэрэгт дайны өмнөх 5 жилээс

бараг 3 дахин илүү хөрөнгө зарцуулжээ. Олон хүухэд төруүлсэн


-151-

эхчүүдэд улсаас тэтгэвэр олгох болж Гэвч эдгээр амжилт нь тайван

цагийн 5 жилд бүтээн байгуулах ажлын зөв хэсэг нь байв.

Дэлхийн II дайны улмаас тус улсын үйлдвэрлэх хүчин хөгжил,

бүтээн байгуулалтын ажил саатаж хойшлоход хүрсэн юм.

Сүхбаатар, Улаанбаатар хотыг холбосон төмөр зам тавих, Max

комби натыг ашиглалтад оруулах, уул уурхайн уйлдвэрийг шинээр

нэмэн байгуулах зорилт дайны улмаас зохих хугацаандаа биелж

чадаагүй юм.

Нөгөө эх талаар хэдэн мянган километр үргэлжилсэн

орныхоо зүг

өмнөд, баруун өмнөд хилийг батлан хамгаалахын тулд олон түмэн

идээ

залуус, төрөл бүрийн мэргэжлийн боловсон хүчнийг

материаллаг

үйлдвэрлэл, соёлын байгуулалтаас хөндийрүүлэн аэргийн албанд

дайчлахад

хүрч ан нь , батлан хамгаалах хэрэгт асар их хөрөнгө зарцуулж байс

улс орнм

эдийн засаг, соёлын хөгжилд нэмэгдэл бэрхшээл учруулж байв.

Японы эсрэг дайнд БНМАУ оролцсон нь. Японы эрх баригчид

дэлхийн II дайны туршид Герман, Италитай байгуулсан гэрээндээ

үнэнч байж, нэгдсэн үндэсний эсрэг омхон далай ба Хятадад Н

дайны ажил гаа явуулж б йв. ЗХУ болон Монголд довтлох ла а

стратегийи төлөвлөгөө, зорилтоо орхиогүй, гагцхүү

тохиромжтой цаг мөчийг хүлээж байжээ.

Монгол, Зөвлөлтийн атлан хамгаалах чадавхийг тагнан б

судалж Манжуур дахь Квантуны армийг бэхжүүлж, бие

бүрэлдэхүүнийг нь 1942 оны I дунд үед 1-2 сая болгосон нь Японы

бүх цэргийн 35 орчим хувь болжээ, Квантуны армийн бүрэлдэхүүнд

тусгай армийн отряд буй болгож бактерио-1логийн дайнд ч бэлтгэж

байжээ1. 1943 онд Монгол, Зөвлөлтийн цэргийг хилийн ойролцоо

райо л э о . нд бай дах операцын төлөвлөгөөг б лэн болгос н байжээ2


Япон Монгол улсын хилийн ойролцоо цэргийн их

хүчийгхуримтлуулж, Хаалган, Рашаан, Жанчхүүгийн (Чжанцзя коу)

даваанд том бэхлэлт бай-гуулж, цэрэг дайны хэрэгцээний төмөр

зам, засмал зам, нисэх онгоцны буудал барьсан байв. БНМАУ-ыг

өдөөн хатгаж, урьдын адил хил хязгаарыг зөрчсөөр байв.

Япон Монгол улсьгн тухай элдэв гүтгэлэг тарааж, Хятад, Өвөр

Монголын ард түмнийг Монголын эсрэг хандуулах гэж оролдож

байжээ.

1 оМатериалы судебног процесса поделу бывших

военнослужашихяпонской армии, обвиняемых вподготовкеи

применении бактериологическогооружия. Госполитиздат 1950 с

38-39 265-286,436-462. : ТакусироХатгори.Японияввойне 1941-1945 гг. М., 1973.

номондбичсэнийг Монгол цэргийн түүхийн товчоон II боть. 1996.

351-рталаасдамавав.

Дайны жилүүдэд мөн гоминданы Хятадын зүгээс манай улсын

өмнөд, баруун өмнөд хилийг удаад араа зөрчин, нутгийн ард

түмний амгалан тайван Ьайдлыг алдагдуулж байв. Хятадын

засгийн газар өөрийн улсын доторхи үндэстний цөөнхийн талаар

хавчин гадуурхах дээрэнгүй бодлого явуулсны араас Синьцзян дахь

казах үндэстний нэлээд олон өрх 1943 оны XII сарын пгортус

улсын хилд дүрвэн орж ирсэн байна. Тэдгээр хавчигдан зугтагсдыг

Хятадын тал Монголд мэдэгдэхгүйгээр нэхэж, улсын хилийг удаа

дараа зөрчив. Гоминданыхан 200 хүртэл цэргээр Монгол улсын

хилийн харуул, лүрвэгсдийн лагерийг довтолсон төдийгүй нисэх

онгоцоор хил нэвтэрч, манай нутаг дээр хэдэн арван бөмбөг

хаяж нутгийн' ард түмэнд мал, хөрөнгийн хохирол учруулжээ.

Тэд бас манай нутгийн гүнд цөмрөн гагнуулын нислэг хийж байв.

' Синьцзян муж дахь казах үндэстний жиихэнэ эрх чөлөө,

тусгаар 'гогтнолын төлөө тэмцэгч хэмээх Оспаны бүлгийнхэн

хятадын талын 1 хатгалга явуулгаар манай улсын нутагт олон удаа

-152-


-153-

нэвтрэн хулгай дээрэм шйж, хил хязгаарын амар амгалан байдлыг

ноцтой алдагдуулж байв.,1943 оны VII сарын 30-нд Алтайн

нурууны Шар говийн Бага даваанд тус улсын шийгдавж уулгалан

довтолсон 100 гаруй зэвсэгт дээрэмчидтэй Х.Дамба, Д.Намнан

иарын дөрвөн хилчин эрэлхэгээр тулалдаж, эх орныхоо дархан хил

дээр амь эрсэджээ. Энэ мэт балмад оролдлогыг БНМАУ-ын

засгийн газар зүгээр харж суухын аргагүйд хүрч, тухай бүрхатуу

цохилт өгч байлаа. 1944 оны XII сарын эхээр Гоминданыхан 20

орчим машин цэрэг, 100 гаруй морин цэргээр Байтаг Богд уулын

хавь газар Бага Шар булгийн чиглэлээр тусулсын нутагт 9 км

нэвтрэн, манай хилийн ангитай тулалдаж, 80-аад хүнээ алуулж бут

ц зохигдон угтжээ.

Тусул армийн материаллагбаазыгбэхжүүлэхийнтулд цэргийн с

зардлыг эрс нэмэгдүүлж, 1943 онд улсын төсвийн 54.7 хувьд

хүргэснээс гадна 1941 оны V capaac эхлэн улсын батлан хамгаалахад

зориулсан 80 сая төгрөгийн зээллэгийг гаргасан юм. Цэргийн алба

хаах хугацааг уртасган 4 жил болгон, цэрэг эрсийн тоог 3 дахин

нэмэгдүүлжээ. Цэргийн зардалд 1941-1945 онд улсын төсвөөс 487 сая

төгрөг зарцуулсан бөгөөд энэ нь УААА-д зарцуулснаас 1' даруй 3

дахин их байв. Тус улсын зэвсэгт хүчний удирдлага, зохион

байгуулалтыг төгөлдөржүүлэх арга хэмжээ авчээ.

МАХЦ-ийн жанжин штабт хуягт танкийн, их бууны, нисэх

хүчни , армийн хүн мнэлгийн, армийн мал мнэлги н удирдах й э э й

газар зэрэг терөл мэргэжлийн цэргийн албад байгуулан

ажиллуулж, Цэргийн бэлтгэлийн газрыг Армийн арын албаныг

удирдах газар болгон өр өтгөжэ . 1943 онд цэргийн анги нэ тгэл, г э г

сургуулиудад захирагч дарга нарын зэрэгцээ түүнтэй адил

эрхтэйгээр ажиллаж байсан комиссаруудыг татан буулгаж, оронд нь

улс төрийн ажил эрхэлсэн орлогч дарга нарыг буй болгожээ.

Нэгтгэн захирах ёсыг тогтоосон нь захирагч дарга нарын эрхийг

өргөтгөж, өгсөн тушаалаа хариуцах хариуцлагыг өндөржүүлж, нэр

хүндийг дээшлүүлжээ.


-154-

БНМАУ- н Бага урлынТэргүүлэгчд йн 19 онытогтоолоор ы х и 44

МАХЦ-ийн албан хаагчдад шинэ алдар цол олгохоор

шийдвэрлэжээ. Уг тогтоолоор цэргийн албан хаагчдыг байлдагч,

бага дарга, офицер, генерал гэж нэрлэж бага дарга нарт бага түрүүч,

турүуч, ахлагч, офицерүүдэд бага дэслэгч ,дэслэгч ахлах дэслэгч,

хушууч, дэд хурандаа, хурандаа, генералуудад хошууч генерал дэслэгч

генерал, хурандаа генерал, БНМАУ-ын маршал цол тус тус байхыг

зааж, МАХЦ-ийн нийт албан хаагчдын ялгах тэмдгийн болон

цэргийн албан хаагчдын дүрэмт хувцасны шинэ загвар баталсан

байна.

1944 оны IX сард «Бүх нийтээр цэргийн алба хаах тухай»

хууль баи Түүнд тус улсын бүх эрэгтэй иргэн бүр яс үндэс, шашин

шүтлэг, боловсруулж нийгмийн байдлыг үл харгалзан, БНМАУ-

ын зэвсэгт хүчний эгнээнд алба заавал хаах үүрэгтэй гэж заажээ.

Бас эмэгтэйчүүд байлдааны цэргийн албанд дайчлагдаж болох

боловч, тайван үед өөрсдийн сайн дурын цэргийн албыг 2 жилээс

дээшгүй хугацаагаар хааж болно гэж дурджээ

1943 онд МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчид, Ардын Сайд

нарын

Зөвлөлөөс цэргийн албанаа татагдагсдыг хувь хувийн морьтойгоор

ньтатан

ирүүлж хугацаат албыгхаалгах тухай тогтоол гаргав.

Дайны жилүүдэд ардын хувьсгалт цэргийг байлдааны шинэ

зэвсэг техникээр хангах, явдалд эргэлт гаргав. Энэ нь БНМАУ-ьг

батлан хамгаалах хүчийг бэхжүүлэхэд ЗХУ урьдын адил асар их

тусламж үзүүлсээр байсантай шууд холбоотой байв.

Тус лсын зэвсэгт хүчи бэхжүү х зайлшгүй шаардлагын у йг лэ

улмаас ардын армийн доторх Зөвлөлтийн цэргийн

мэргэжилтэн, сургагч, зөвлөхүүдийн тоо 1941 оны эхэнд 239

байсныг мөн оны VII сард 930 хүртэл нэмэгдүүлжээ2. Үүний

зэрэгцээгээр ЗХУ-ын цэргийн академи, цэргийн дээд, дунд

сургуулиудад суралцах монгол офицеруудыг 3-4 дахин нэмэг-


дүүлжээ.

1943 оны X сард цэргийн дунд боловср лтой салаа сумангийн о ,

дарга нарыг бэлтгэх Д.Сүхбаатарын нэрэмжит офицерын

сургуулийг байгуулсан байна. Ингэснээр дотоодод цэргийн

боло .всон хүчин бэлтгэх явдал 3.5 дахин өсчээ

ЗХУ-аас тус улсын зэвсэгт хучнийг бэхжүүлэхэд үзүүлсэн

тусламжийн нэг гол хэлбэр бол 1941-1945 онд бүгд 100 сая илуү

рублийн зэвсэг техник нийлүүлсэн явдал юм. Үүний үрээр МАХЦ-

ийн бүрэлдэхүүнд зөвлөлтийн техникээр зэвсэглэсэн танкийн тусгай

хороо анх байгуулагдсан байна.

Нам, засгаас авсан арга хэмжээний урээр МАХЦ-ын байлдааны

зэвсэг техник, шатахуун, сэлбэг хэрэгсэл, хунс хувцасны зохих нөөц

бий болгосны дээр техникийн цэргийн эзлэх хувийн жин 50 гаруй

хувьд хүрчээ. Энэ нь улсын зэвсэгт хүчний үндсэн анги нэгтгэл

болж байсан морин дивизийн галын хүчийг ихэд сайжруулж,

цаашид морин цэргийг техникийн ба авто буудлагын цэрэг болгох

нөхцлийг бүрэлдүүлжээ.

1942 оны II сард МАХН-ын Төв Хороо, Сайд нарьш Зөвлөлөөс

нийт хүн амыг цэргийн анхан шатны бэлтгэлтэй болгох тухай

тоггоол гаргажээ.

1 Монгол Ардын Арминн 50жил. УБ., 1971. тал 176. : Боевое содружество (Дайчин нохорлол). М., 1983, стр. 197.

тогтоол ёсоор хот, аймаг, сумын төв, албан үйлдвэрийн газар, сангийн

аж иуй, сургуулиудад Улсыг батлан хамгаалах эвлэлийн шугамаар

сургалтын түүврүүд байгуулагджээ.

Үүний зэрэгцээгээр хөдөлмөрчид улс орноо хамгаалах ариун

үүргээ ухамсарлан илэрхийлж, өөрийгөө хамгаалах морьт отрядыг

сайн дураар зохион байгуулж эхэлжээ. Эх оронч энэ санаачлагыг

нам, засаг дэмжиж 'нийт зохион байгуулалттай хөдөлгөөн болгон

өрнүүлсэн байна. Морьт отряд өөрийн эгнээнд (80 шахам мянган хүн

буюу) улсын бүх хүн амын 20 гаруй хувийг хамарсан том

-155-


-156-

байгууллага болжээ. Иймээс 1944 онд улсыг батлан хамгаалах

эвлэлийг татан буулгаж, түүний эрх үүргийг Ардын өөрийгөө

хамгаалах сайн дурын морьт отрядын (АӨХС МО) төв штабт Д

шилжүүлжээ. нэ байгуу лага иргэдийг эрэг эх оронч үзлээр Э л ц

хүмүүжүүлэх, нийт эх орноо батлан хамгаалах бэлтгэлийг

дээшлүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байв.

Нам, засгаас МАХЦ-ийн аж ахуйн хангамж, орон байрыг эрс

сайжруулах, тээврийн хөдөлгөөний чадварыг дээшлүүлэх зэргээр

арын албыг бэхжүүлжээ. Цэргийн хэрэгцээний эмээл, тэрэг,

тоног, хувцас хэрэглэлийг үйлдвэрлэх тусгай үйлдвэр шинээр

байгуулж, хуучныг өргөтгөв. Цэргийн хэрэгцээнд зарцуулах авто

машин, түүний элбэг, шатах, тослох материалын улсын нөөцийг с

бий болгожээ. Дайны жилүүдэд ЗХУ-ыи тусламжаар цэрэг

стратегийн холбогдол бүхий Баянтүмэн-Тамсаг-булагийн 380 км

урт төмөр зам, Улаанбаатар-Алтанбулагийн чиглэлд авто тээврийн

засмал зам, тус орны өмнө, дорно, өмнөд хязгаарт цэргийн

холбооны шугамыг шинээр барьж байгуулжээ.

Тус орны дорнод болон зүүн өмнөд, баруун өмнөд хил хязгаарын

нарийн төвөгтэй байдлыг харгалзан хил хамгаалалтын найдвартай

систем тогтов. 1943 онд улсын хил хамгаалалтын албаны дүрмийг

шинэчлэн боловсруулж, хилийн анги салбарын зохион байгуулалт,

эрх үүргийг тодорхойлжээ.

Стратегийн ач холбогдолтой Сулинхээр, Баянцагаан зэрэг газар

хилийн отряд, нэлээд хэдэн цэг застав байгуулав. Ховд хотод байрлаж

байсан 4 дүгээр морьт хороог мөн аймгийн Булган суманд шилжүүлэн

байрлуулж, хилийн суман, заставуудын хүчийг нэмэгдүүлжээ. 1944

оны эхээр Хэнтий аймгийн төв Өндөрхаанд байсан морин бригадыг

Ховд аймгийн Үенч сумын нутагт шилжүүлэн суулгажээ. Энэ нь

монгол ардын хувьсгалт цэргийн түүхэн дэх анхны алс холын морин

марш байсан бөгөөд энэ төрлийн бэлтгэлд чухал туршлага болсон

ажээ. Түүнчлэн Өндөрхаанд байсан нисэх эскадрилийг мөн Ховд

аймгийн Булган суманд шилжүүлсэн байна.


-157-

Хилийн торгон шугамаас 10-25 км-ийн дотогш цаазтай зурвас

тогт дож, тэн айл нутаглахыг зогсоожээ.

Өрнөд хил хязгаарын амгалан тайван байдлыг сахин

хамгаалахад нь хилчдэд туслалцуулах зорилгоор Ховд аймгийн

Булган, Үенч, Алтай сум, Баян-Өлгий аймгийн Хужирт сумын

ардуудыг зэвсэглэж, отряд болгон зохион байгуулсны дээр 1944 оны

111 сард Минжит Булганы хээрийн тусгай группийг байгуулжээ.

Дайны үед Зөвлөлтийг Алс дорнодоос Монголоор дамжин

гэнэтийн

довтолгооноос хамгаалах, сэргийлэх үндсэн зорилготой байсан

зөвлөлтийн

17-р арми Монголын тусгаар тогтнолыг хамгаалахад түшиг болж

байлаа,

дугаар арми (командлагч нь П.А.Курочкин, П.Л.Романенко,

А.И.Гасти-1

лович, А.М байдлыг .Данилов нар) БНМАУ-ын аюулгүй

хамгаалахын хамгаалах

ардын армийн дайчидтай дайчин нөхөрлөлөө бэхжүүлж, өдөр

тутмын

байлдааны бэлтгэлийн явцад манай цэргүүдэд арга туршлагаа

дэлгэрүүлэх

байжээ.

БНМАУ-ын батлан хамгаалах хүчийг ингэж зузаатгаж байсан

ньЯпоны түрэмгийлэгчдээс Монгол, Зөвлөлтийн дорнод хил

хязгаарыг сэргийлэх Алс дорнодын энх тайван байдлыг хадгалахад

тус дөхөм үзүүлжээ1.

Зөв өлтийн Улаан арми айны явцад байлдааны санаачилгыг л д

гартаа авч, газар нутгаа фашист түрэмгийлэгчдээс бүрэн

чөлөөлсөн төдийг фашист Германд эзлэгдсэн олон орон, сая сая

хүн а дыг чөлөөлөх их хэрэг шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэв. Улаан р

арми Польш, Румын, Болгар, Югослав, 1 Унгар, Чехословак,

Австрийгчөлөелж, улмаар Германы нутагт давшин орж, фашист


дээрэмчдийг үүрэнд нь бут цохиж эхлэв. Улаан арми Берлин хотыг

бүсэлж фашист Германы сүүлчийн том хүчийг бут цохин V сарын

1-ний үүрээр Рейхстаг дээр ялалтын улаан тугаа мандуулав. 1945

оны V сарын8-нд фашист Герман бууж өгөх актанд гарын үсгээ

зурж, 9-нд ялалтын ш баяр болов. Фашизмыг ялсан 1945 оны V

сарын 9-ний өдрийг Монголын бүх ард түмний их баярын өдөр

болг д х м нон тэм эглэж, өдөл өрчдий өргөн цуглаан болов.

Гэтэл дорно зүгт Япон, холбоотон гүрнүүдийн дайныг

үргэлжлүүлсээр байсан тул түүнийг бут цохихгүйгээр дэлхийн дайныг

төгсгөж болохгүй байв.

1945 оны VII сарын 26-нд Японтой байлдаж байсан АНУ, Англи,

Хятад гурван гүрнээс үг дуугүй бууж өгөх тухай шаардлага тавив.

Түүнийг Японы засгийн газар хүлээж авсангүй.

Зөвлөлт засгийн газар Крымийн бага хурлаас хүлээн авсан

үүргээ бие-лүүлэн, 1945 оны IV сарын 5-нд, Японтой байгуулсан

харилцан үл довтлох гэрээг цуцалсан бөгөөд наймдугаар сарын 9-нд

Японы эсрэг дайн зарлав.

Японы милитаризмыг бут цохиж, дэлхийн хоёрдугаар дайны

сүүлчийн голомтыг унтраахын төлөө явуулсан шудрага хун

төрөлхтний нийтийн ариун үйлсэд хувь нэмэр оруулах, еөрийн орны

аюулгүй байдлыг ханг х, Монгол Зөвлөлтийн харилцан туслалцах а -

протокол гэрээгээр хүлээсэн үүргийг харгалзан БНМАУ-ын

Засгийн газар 1945 оны VIII сарын 10-нд Японд мөн дайн зарлав.

Монгол ардын хувьсгалт цэрэг нь оперативын удирдлагын

хувьд З влөлтийн армийн Өвөр Байгалын фронтын б рэлдэхүүнд ө ү

дэслэгч генерал И.А.Плиевийн удирдлагад багтаж, зөвлөлтийн

нэгтгэл ангиудын хамт «өмнөд бүлэг» гэгч морьт механикжуулсан

группийг бүрэлдүулсэн билээ. Тус группэд Монголын талаас

Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар

1 рооны бүгд хурлуудын тогтоол МАХН-ын их, бага хурал, Тов Хо

шийдвэр. II хэсэг. УБ., 1956. тал 193.

-158-


-159-

Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад,

танк, их буу, авто тээврийн болон холбооны тусгай хороо, нисэх

холимог дивиз, шимийн инженерийн тусгай салбар зэрэг гол анги

нэгтгэл, хилийн цэргийн отряд, застав, Ардын өөрийгөө хамгаалах

сайн дурын морьт отрядын ангиуд оролцжээ. Тус группэд бүгд 42

мянган цэрэг, офицер, 28 мянган морь, 403 танк, хуягт машин, 610 их

буу, миномёт, пуужинт их буу багтаж байв1.

Манай зэвсэгт хүчнийг БНМАУ-ын маршал Х.Чойбалсан,

дэслэгч генерал Ж.Лхагвасүрэн нар командалжээ.

Японы эсрэг дайнд бэлтгэх ажил БНМАУ-д 1945оны Угсараа

эхэлжээ. 1945оны VII сард Х.Чойбалсан нар зөвлөлтийн дээд

удирдлагатай уулзан, дайнд хэрхэн оролцохыг урьдчилан тохирсон

байжээ. 1945 оны долоо, наймдугаар нисэх дивиз, хуягт бригад, их

буу, холбооны хороод зэрэг техникийн анги, нэгтгэлийн хүн хүч,

зэвсэг техникийг өргөтгөн шинэчилж хуваарилсны дээр морьтдивиз,

хороодын сэлэмт суман бүрийн галын хүчийг зузаатгасан байна. 35

хүртэлх насны идэрчүүдийг цэргийн албанд дайчлан татав. Шинэ

цэргийг хүчний төвлөрөлтийн түшиц газар саадгүй хүргэх зорилгоор

22 400 гар й морь бүхий 102 өртөө байг улж, ар ийн агтны тусгай у у м

дивизион, рот-отрядуудыг байгуулжээ. Артал, эмнэлгийн албыг

бэх жүүлсэн байна.

Морьт механикжуулсан группийн бүрэлдэхүүнд орсон

Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн гол анги нэгтгэл 1945 оны VII

сарын сүүлчээр Сайншанд, Байшинтын районд БНМАУ-ын өмнөд

хилээс 90-100 км-ийн зайд жигдэрч, байлдааны бэлтгэлийг дууссан

байв.

БНМАУ-ын зэвсэгт хүчний бүрэлдэхүүнд нь багтаж байсан

Өвөр Байгалын фронтын өмнөд бүлэг давшилтынхаа гол цохилтыг

БНМАУ-ын Тамсагбулагийн районоос Их Хянганы нурууг давж

Чанчунь, Мүгдэнгийн чиглэлээр хийж, фронтын бусад хүчтэй

хамтра Квантуны рмийг анжуурын төв хэсэгт үслэн бут н а М б

цохих үүрэгтэй байв. Долоннуур-Жэхэгийн чиглэлийн


бүрэлдэхүүнд Монголын талаас 5-р морьт дивиз, танкийн 3-р хороо,

холбооны тусгай хороо, нисэх холимог дивиз, мен 11, 12-р тусгай

мо зрьт хороо эрэг анги нэгтгэл багтаж байв.

Чуулалт хаалга буюу Жанчхүүгийн чиглэл дэх Монгол-

Зөвлөлтийн мотомеханикжуулсан анги нэптэлээс бүрдсэн хоёрдахь

группт МАХЦ-ийн мотомеханикжуулсан 7-р хуягт бригад, их бууны

3-р хороо багтаж байжээ.

Зөвлөлтийн Улаан армид тусалж байсан туршлагаар байлдаж

буй цэрэгтээ зориулан бэлэг, захидал илгээх ажил орон даяар

зохиогдож хөдөлмөрчдөөс үнэт эдлэл, хөрөнгө малаа сэтгэл

харамгүй бэлэглэж байв. Хөвсгөл аймгийн төвийн 230 ажилтан,

ажилчид хувьсгалт цэрэгтээ зориулан 4255О төгрөг, аймгийн Архангай

төвийн ходөлмөрчид 334 хүн 43 275 төгрөг, Булган аймгийн

хөдөлмөрчид 41000 төгрөг, Өвөрхангай аймгийн төвийн ажилчин,

албан хаагчид 17 480 төгрөг зэрэг бүх аймаг хотын хүн ам

бэл и у эглэл йн х римтлалд их зүйлийг сайн дураар нэмэрлэсэн билээ.

Тус улс цэрэг дайны байдалд орсонтой холбогдуулан

БНМАУ-ын

1 Боевое содружество (Данчин нөхорлол). УБ., 1983. тал 213.

засгийн газраас зарим онц арга хэмжээ авав. Улсын Бага

хурлын Тэргүүлэгчдийн 1945 оны VIII сарын 14-ний хурлын

тогтоол ёсоор 16-551 насны эрэгтэйчүүд, 16-45 насны эмэгтэйчүүдийг

хөдөлмөрт албан журмаар дайчлах, зарим аж үйлдвэрийн газар, улс

ардын аж ахуйн тодорхой салбар 10 цагийн ажлын өдөр тогтоон

явуулах болов'. Сайд нарын Зөвлөлийн 1945 оны VIII сарын 11-ний

тогтоолоор бүх үйлдвэр, албан газрын ажилчин, албан хаагчдын

1945 оны ээлжийн амралтыг зогсоох, амарч буй хүмүүсийг ажилд нь

оруулах шийдвэр гаргажээ2. Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн

тогтоол ор 1945 онд цэргийн хугацаа усгасан айлдагч, дарга о ду б

нарыг цэргийн албанаас халах явдлыг хойшлуулахаар

шийдвэрлэжээ.

-160-


-161-

1945 оны VIII сарын 9-нд Долоннуур-Жэхэгийн чиглэлд

давших группийн гол хүч БНМАУ-ын хилийг давав. 10-13-ны

өдрүүдэд МАХЦ-ийн 5, 6, 7, 8 дугаар дивиз Зөвлөлтийн армийн

механикжуулсан группийн хамт дайсны эсэргүүцлийг няцааж,

Шеншингийн овоо, Тайпуу усны худгаас зүүн тийших газрыг эзлэн

Шанага, Арцагаан нуур, Яндуусүм, Тасын овоо зэргийг чөлөөлж,

YIII сарын 13-нд Далай нуурын заагт хүрчээ.

Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг тэндээс 150 гаруй км үргэлжилсэн

Цахарын их элсэн манхны усгүй, бартаат замыг туулж, БНМАУ-ын

хилээс 450 км-т орших Долоннуур хотод тулж очив. Тэнд Япон-

Манжго-гийн хамгаалалтын том хүчний шургуу эсэргүүцлийг дарж,

VIII сарын 16-нд Долоннуур хотыг чөлөөлжээ. Ингэснээр Монгол-

Зөвлөлтийн цэрэг Их янганы урууны хормойд рсэн байна. Х н хү

Монгол-Зөвлөлтийн морьт механикжуулсан группийнхэн

байгаль цаг уурын элдэв бэрхшээлийг туулан цааш зогсолтгүй

давшжээ. МАХЦ-ийн 5,7-р дивиз, Зөвлөлтийн цэрэгтэй хамт VIII

сарын 17-нд Фынин хот, 20-нд Саньчакоугийн районыг, 21-нд

Луньхуа хотыг чөлөөлжээ.

Наймдугаар сарын 19-нд МАХЦ-ийн 7, 8-р дивиз Зөвлөлтийн

армийн ангиудын хамт Жэхэ хото оров. Наймдугаар сарын 20-нд д

Жэхэд байсан Японы цэргийн гарнизон Монгол-Зөвлөлтийн

группийн командлалд зэвсгээ хураалган бууж өгчээ. Энд Япон-

Манжго-гийн 8000 гаруй цэрэг офицер, 9126 винтов, 123 пулемёт,

15 миномёт, 6 их буу, 3 хөнгөн танк, 300 авто машин, зэвсэг

хэрэгслийн 42 агуулахыг олзолжээ. Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг Жэхэ

хотыг чөлөөлж, түүний орчинд хяналт тогтоосноор Манжуур дахь

Квантуны арми хойд Хятад дахь бэлтгэл хүчнээсээ таслагдаж, Өвер

Байг б үалын фронтын гол хүч аруун жигү рээсээ аюулгүй болжээ.

Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан группийн командлалын

тушаалаар МАХЦ-ийн 6-р дивиз VIII сарын 21-ний өглөө

Аньзятунь хотыг дайран авчээ. Тулалдаанаар Японы 8-р явган

бригадын 150 гаруй цэрэг, офицерыг буулган авч, үлэмжхэн зэвсэг


хэрэгсэл, хэд хэдэн агуулахыг олзолсон байна. 6 дугаар дивиз

давшилтаа үргэлжлүүлсээр БНМАУ-ын хилээс 1010 км алсалсан

Губэйкоу хотын районд хүрч МАХЦ-ийн 5 дугаар морьт дивизтэй

нийлэв.

-162-

1 Улсын Бага хурлын тэргүүлэгчид ба Ардын Сайд нарын

Зовлолоөс гаргасан хууль, дүрэм,

тогтоолуудын эмхтгэл. I I I , 1Үдэвтэр.

УБ., 1945. тал 16-19. - "Үнэн'\

194 I5.VI I .15.

Хоёр дивиз VIII сарын 21-ний үдээс

хойш тэрхүү хотыг чөлөөлжээ. Японы эзэн

хааны 8 дугаар корпусын 31,35 дугаар тусгай

отряд, их буу, танк эсэргүүцэх их буу,

минометын батарейн 1300 цэрэг офицер буун

өгч, үлэмж хэмжээний зэвсэг, эд хогшил,

галт хэрэгслийн агуулахыг олзолсон байна.

5,6 дугаар морьт дивиз бусад ангийн

хамтаар дайсны үлэмжхэн хүч бөөгнөрсөн

Миюнь хотын зүг давшилтаа үргэлжлүүлэн

VIII сарын 22-нд уг тод т лж очсон юм. у

Чуулалт хаалганы чиглэлд давшсан Монгол-Зөвлөлтийн

цэргийн

Мото механикжуулсан анги нэгтгэл, VIII сарын 9-ний үдэш Замын-

Үүдээс

хөдөлж, Япон-Өвөр Монголын цэргийн анги салбарыг устгаж, мөн

шөнө

Цагаан овоо суманд хүрчээ. Цааш давших замдаа Нянзан хотыг

эзлээд

улмаар VIII сарын 11-нд Монголын хилээс 200 гаруй км-ийн зайд

орших

Баруун Сөнөд, Вангийн хүрээг

чөлөөлөв.


-163-

Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан хүч цааш давшиж, тус улсын

хилээс 300 шахам км алсад орших Завсар (Чансыр) хотыг VIII сарын

13-нд эзлэн авч улмаар тус хотоос 113 км-т орших 95 мянган хүнтэй

Жанбэй хотыг VIII сарын 18-нд дайран эзэлжээ. Дүүрэгтээ цэргийн

хэд хэдэн хотхон, нисэх онгоцны буудалтай, цэргийн хуаран, аж

үйлдвэрийн газар, цахилгаан станц, радио станц, авто машины

засварын газар бүхий олон замын уулзвар зангилаа Жанбэй хотыг

авснаар Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг Жанчхүүгийн давааны бэхэлсэн

районд тулж очив.

БНМАУ-ын хилээс 560 км хол оршдог Жанчхүүгийн даваа бол

хойд талаас Чуулалт хаалга орох гол замыг халхалсан Японы цэргийн

чухал түшиц газар, байлдааны бат бэх бэхлэлт бүхий район байв. Энд

Японы империа-листууд 1935-1940 онд 40 000 хятад иргэнийг дайчлан

ажиллуулж 35 км урт, 10 км өргөн бэхлэлт байгуулж, түүндээ олон

тооны тулгуурт байр, их буу, пулеметын галын цэг байрлуулснаас

гадна тухайн цагтаа сүүлийн үеийн техник хэрэгслээр тоноглогдсон

газар доогуур харилцах суваг, орон сууц, агуулахын олон барилга

байгууламжтай байжээ. Бэхэлсэн районыг хоёр давхар төмөр утсан

тор, танк эсэргүүцэх өргөн гүн шуудуугаар тойруулан нэвтрэх үв, , с

хажуугаар гарах замыг минажүүлсэн байжээ. Япончууд энэ

бэхлэлтээ «давагдашгүй цайз» гэж үзэж байв.

Жанчхүүгийн давааны бэхэлсэн районыг эзлэн авах байлдааны

үүрэг зөвлөлтийн 27 дугаар мото буудлагын бригад, МАХЦ-ын

7 дугаар мото механикжуулсан хуягт бригадын дайчдад оногджээ.

VIII сарын 18-нд Монгол-Зөвлөлтийн армийн анги дайсны

хүчийг туршин байлдаж бэхлэлтийн зохион байгуулалт, галын гол

цэгийг илрүүлсэн нь тулалдааны цаашдын амжилтад чухал тус

болжээ.

Жанчхүүгийн давааны төлөө байлдаанд МАХЦ-ийн

хурандаа Нянтайсүрэнгийн командалса 7 дугаар ху гт бригадын н я

дайчид гарамгай тулалджээ. Дэслэгч Санжаагийн командалсан

миномет салааны дайчдын мэргэн галын цохилт нь нги албарын а с


-164-

давшилтыг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Тус салааны

наводчик Д.Данзанваанчиг, туслах наводчик Д.Цэрэндорж нар

дайсны хүнд пулемет 2, хөнгөн пулемет 3-ыг сөнөөж Японы 20

гаруй цэрэг, офицерыг устгажээ. Буудлагын нэгдүгээр ахлагч

Дүүдэйн салаанд хүч нэмэгдүүлж өгсөн дэслэгч Г.Дашдондоги!

хамт салаагаа хошуучлан давшиж дайсны хориглолтыг эн түрүүнд

сэта Японы хүнд, хөнгөн пулемётын галын цэг 10 гаруйг 30

гаруй цэрэг офицерын хамт устгажээ. Тулалдааны үед Л.Аюуш 11

гаруй удаа шархадЯ боловч алхам ч ухралгүй урагш тэмүүлэн

байлдсаар сумаа дууса пулемётынхаа гол төмрийг салган авч

дайран ирсэн дайсантай гард тулалдаж олныг устгаад эх орон, ард

түмэндээ өргөсөн ариун тангарП үнэнчээр биелүүлж баатрын ёсоор

амь үрэгджэз. Холбоо салааны тасгийн дарга, ахлах түрүүч Жанчив

дайсны шуурган галын дундуур тасарсан холбоог хоёр газраар

залгаад, гурав дахь тийш мөлхөж оч толга нь шархадсан учир

тасарсан хоёр үзүүрийг нийлүүлэн шүдэндээ зуущ холбоог

залгуулаад, ангийнхаа давшилтыг хангаж байлдааны үүрэг

биелүүлэн баатарлагаар амь эрсэджээ. Энэ мэт гарамгай гавьяа

байгуулсан ; дарга, байлдагч олноор төржээ. Монгол-Зевлөлтийн

анги нэгтгэл ийнхүү 3 хоногийн ширүүн байлдааны эцэст Японы

цэргийн бэхлэлтийг эвдэн йсныг бу ниргэж, V I I I сарын 2 1 -да т

нд Чуулалт хаалганы районыг чөлөөлснөөр байлдааны

ажиллагааг ялалтаар дуусгав. Энэ тулалдаан дайсан олон зуун

цэрэг, даргаа алдан зэвсэг техникийн үлэмж хохирол хүлээж ухран

зугатжээ. Цэргийн нам, улс төрийн байгууллагаас Өвөр Монгол,

Хятадын ард үмэнд, Монгол-З влөлтийн а миудын үүрэг зорилт, т ө р

империалист Японы дайнч түрэмгий, колонийн бодлогыг

тайлбарлан таниулж байв. БНМАУ-ын нутаг Тамсаг булаг,

Халхын голын районоос) довтолгоонд орсон Улаан армийн Өвөр

Байгалын анги нэгтгэлүүд усгуй элсэн цол хээр, Их Хянганы өндөр

нурууг даван Солон, Хайлаарын чиглэлд дайсныг бут цохиод, VIII

сарын 18, 19-нд Манжуурын аж үйлдвэр, засаг захиргааны чухал


-165-

төвүүдэд тулж очжээ. Өвөр Байгалын фронтын ба Алс Дорнодын 1,

2 дугаар фронтын цэрэг, Амар мөрний нэгдсэн флотын хүч

Манжуурын баруун хойд болон зүүн талаас зэрэг давшиж Японы

хуурай замын цэргийн гол хүч Квантуны армийг бүслэн бут

цохиж, зүүн хойт Хятад, Солонгосыг Японы дарлалаас чөлөөлжээ.

ЗХУ-ын Номхон далайн умард флотын цэрэг Сахалины өмнөт хэсэг,

Курилийн арлуудыг дайснаас бас чөлөөлжээ. 1945 оны IX сарын 2-

нд Японы зэвсэгт хүчний командлал үг дуугүй бууж өгөхтухай

актанд гарын үсэг зуржээ. Японы дайнд МАХЦ-ээс алагдсан,

сураггүй алга болсон хохирол нийт 78 хүн болжээ. Мөн Японоос

594000 хүн олзлогдсоноос МАХЦ-ийн олзолсон нь 12318 хүн

болсон байна. Үүгээр дэлхийн II дайн дуусав.

Яп ы милитаризмыг тгахын т лөө явуулсан тулалдаанд.эх он ус ө

оронч үзлээрхүмүүжсэн МАХЦ, улстөрийнөндөрухамсартай,

зоригхатуужилтай, байлдах уран чадвартай орчин үеийн арми болж

төлөвшсөнийг яруу тод батлан харуулав. Байлдаанд онц гарамгай

тулалдаж зориг ба лагын үлгэр шээ үзүүлс Л.Аюуш, атар жи эн

Д.Данзанваанчиг, С.Дампил, М.Жанчив, Г.Дүүдэй,

Д.Нянтайсүрэн, П.Чогдон нарын зэрэг хүмүүст БНМАУ-ын баатар

цол хүртээсэн юм. Түүнчлэн МАХЦ-ийн байлдагч, анги нэгтгэлийн

даррга, улс төрийн ажилтан 2000 гаруй хүнийг БНМАУ-ын

төрийн дээд

шагнал одон медалиар шагнажээ. Зөвлөлтийн Улаан

армийн 00 шахам 8

хүнийг монголын одон медалиар шагнажээ. Японы

милитаризмыг бут цохих

нийтийн шударга тэмцэлд БНМАУ, зэвсэгт хүчнээ оролцуулж,

Зөвлөлтийн Улаан армийн хамт Японы хуурай замын гол

хүч Квантуны армийг бут цохиход мөр зэрэгцэн тулалдаж,

Ази тивд дайны сүүлчийн голомтыг унтрааж, энх тайван

байдал тогтоох, дорно дахины дарлагдсан улс түмний эрх

чөлөөгөө олох тэмцэлд дэмжлэг үзүүлж, улс орныхоо тусгаар


-166-

тогтнолыг бэхжүүлж учирч байсан аюулыг арилгав. Манай улс

ариун шударга үйлсийн төлөөх тэмцэлд хүн хүчний болон эд

материалын ихээхэн хохирол хүлээсэн юм. Японы зүгээс

БНМАУ-ын эсрэг зарлаагүй дайныг эхэлсэн 1935 оноос 1939

оны Халхын голын байлдааныг дуусталх үе болон 1945 онд

МАХЦ-ын

явуулсан чөлөөлөх дайны хугацаанд олон зуун хүний амь

үрэгдэж, 322 сая төгрөгийн эд материалын хохирол хүлээсэн

юм1.

§6. Дэлхийн дайны дараах үеийн БНМАУ

БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын баталгаа. Фашизмын

дарангуйллаас чөлөөлөгдсөн Албани, Болгар, Польш, Унгар,

Румын, Чехословак, Югослав оронд 1945-1948 онд ардын

ардчилсан байгууллыг тогтоов. Ази тивд 1945 оны VI11 сард

Умард Вьетнамд Хо Ши ин тэргүүтэй ардын з сгийн газар М а

тогтож, IX сард Бүгд Найрамдах Вьетнам Ард Улсыг

тунхаглав. 1948 оны VII сард Солонгосын умард хэсэгт Бүгд

Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс тогтов. Хятадад

гадаад, дотоодын харгис хүчний эсрэг ард түмний явуулсан

олон жилийн шаргуу тэмцэл ялж, 1949 оны X сард Бүгд

Найрамдах Хятад Ард Улсыг тунхаглан Иинхүү 1945-1У4У

онд"Европ, Азийн 12 оронд ардын ардчилсан төр тогтож,

социализм ганц хоёр орны хүрээнээс хальж бүхэл бүтэн

систем бий. Шинэ залуу ардын ардчилсан орнуудад ангийн

хурц ширүүн тэмцэл дунд хувьсгалт ардчилсан өөрчлөлт

хийгджээ. Ард түмэнд ардчилсан эрх чөлөө олгож, газрын

шинэчлэлт хийж, үйлдвэрүүдийг улсын болгов. Социалист

системийн орнуудын хооронд «пролетарийн интернацио-

нализмын» зарчмы.г үндэс болгосон улс_төр, эдийн__засаг,

соёлын харилцаа Toгтoож 949 онд~Дорнод Европын

социалист о уудыг нэптэсэн Одоогийн"3асгийн илцан рн Хар


Туслалцах Зөвлел хэмээх_ад__ц-.улсын хащын

ажиллагааны байгуулла буй болжээ. Эн айгуул а гол га э б лаг

төлөв Маршаллын төлөвлөгөөний хариу болж

байгуулагджээ.

ЗХУ дэлхийн II дайнд 20 сая хүн, үндэсний баялгийн

гуравны нэг буюу тэр үеийн ханшаар 2 триллион илүү

рублийн эд материалын хохирол үзсэн боловч, түүний цэрэг,

улс төрийн хүч чадал, олон улсын нэр хүнд нөлөө нь асар өсч

«ЗХУ-ын оролцоогүйгээр дэлхийн улс төрийн бодлогын нэг ч

том

-167-

1 НТА.ф12,т-1,хн-213,тал 72-73.

асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж чадахгүй»1 болсон аж.

Дэлхийн II дайны дараа олон улсын харилцаанд гарсан нөгөө

нэгэн чухал өөрчлөлт бол империализмын колонийн систем

задран унасан явдал болно. Азид урьд колони хараат байсан

Энэтхэг, Индонези, Бирм Филиппин, Цейлон зэрэг олон улс ,

орон тусгаар тогтнолоо зарлан тун- аглав. Африк, Латин х

Америкийн орнуудад дарлагдсан ард түмний эрх чөлөөний

тэмцэл хөдөлгөөн эрчимтэй өрнөх болов. Тусгаар тогтнолоо

олсон шинэ залуу улс уд нь энх тайван, ардчилал, улс түмний эв у

найрамдлын төлөө, империализм, колоничлолын эсрэг эрс

шийдвэртэй тэмцэх болов.

Дээрх өөрчлөлттэй холбогдож бүхэлдээ дэлхийн

капитализмын байр суурь суларчээ. Ийнхүү дэлхийн П дайны

дараа капиталист социалист гэсэн

эсрэг тэсрэг хоёр систем бурэлдэн тогтов. ___

МХУ- Ы Н тусгаар тогтносон байдлыг эхжүүлэхэд 1945 оны II сард б

Ялтад (Крымд) хуралдсан Зөвлөлт Холбоот Улс, Америкийн

Нэгдсэн Улс, Их Британийн Засгийн газрын гэдэг нарын бага

хурал чухал үүрэг гүйцэтгэжээ Тус хурал фашист Германыг бүр

мөсөн бут цохих тухай ,дайны 'дараах Германы ба чөлөөлөгдсөн


-168-

Европын улс төр, эдийн засгийн байдлын' тухай асуудлаар чухал

шийдвэр гаргав. Мөн дайны дараа энхтайван, аюулгүй байдлыг

сахиж хамгаалах эрх ашгийн үүднээс Нэгдсэн Үндэстний

Байгууллага байгуулахаар шийдвэрлэжээ. Тус бага хурал дээр

Европт дайн "дууссаны дараа "2- 3 cap болоод Зөвлөлт холбоот Улс

Японд дайн зарлах тухай асуудал, түүнтэй холбогдсон хэд хэдэн

болзол хэлэлцсэн байна. Бага хурал ЗХУ-ын санаачлагын дагуу

гурван их гүрэн - Зөвлөлт Холбоот Улс, Америкийн Нэгдсэн

Улс, Их Британийн удирдагчид БНМАУ-ын статус-квог хүлээн

зөвшөөрчээ. 1945 оны VIII сард Москва хотноо ЗХУ, Хятадын

(гоминданы) засгийн газар хоёр хэлэлцээр хийх үеэр Зөвлөлтийн

идэвхтэй санаачилгын ач үрээр, хэрэв Монголын ард түмэн

тусгаар тогтнолоо хадгалан байх гэсэн хүсэл эрмэлзлэлээ бүх

нийтийн санал хураалтаар баталбал Бүгд Найрамдах Монгол Ард

Улсын тусгаар тогтносон байдлыг одоогийн байгаа хилээр нь

зөвшөөрөн хүлээнэ гэж Хятадын засгийн газар амлав. Энэ саналыг

Хятад АНУ-ын зөвлөснөөр гаргасан байна. Хятад улс энэ алхмыг

аргагүйн эрхэнд хийсэн юм.

БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчид 1945 оны IX сарын

21-нд БНМАУ-ын тусгаар тогтнолынтухай бүх нийтийн санал

хураалтыг X сарын 20-ны өдөр явуулах шийдвэр гаргаж, Улсын

Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга Г.Бумцэнд даргатай санал

хураалтын төв комиссыг байгуулав. Орон нутагт санал хураалтын

3304 комисс байгуулагджээ.


-169-


-170-


-171-

1 сарын 5-ны өдөр БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг аргагүйн

эрхэнд хүлээн зөвшөөрөв.

1946 оны II сарын 13-нд БНМАУ, Хятад хоёрын хооронд

дипломат харилцаа тогтоожээ. Хятадын засгийн газар БНМАУ-ын

тусгаар тоггнолыг хүлээн зөвшөөрч, дипломат харилцаа тогтоосон

боловч Монголыг эзлэн залгих бодлогоо огт орхиогүй юм. Тэд

1946оноос БНМАУ-ын баруун өмнөд хилийн Байтаг Богдын

орчмоор тухайн бүс нутгийн байдлыг ашиглаж зэвсэгт халдлага

хийх болов. 1947-1948онд Хятадын зүгээс БНМАУ-ын газар нуггийн

баруун хэсгээр зэвсэгт халдлагаа улам өргөжүүлж байв. Хятадын

тал хил дээр гарч буй хэрэг явдлыг хэлэлцэн зохицуулах гэсэн манай

талын санаачилгыг хүлээн авахгүй байв. Иймд БНМАУ-ын баруун ба

баруун өмнөд хязгаарын тайван байдлыг алдуулагчдад цэргийн

хүчээр цохилт өгсөн юм. Тэр үеэр шалгарсан дайчдаас

Х.Даваадорж, Б.Тэгшээ, С.Лхагвадорж, Б.Гиваан, Ж.Нэхийт,

нутгийн ард Б.Бадам нар БНМАУ-ын баатар цолоор шагнагдсан

байна.

1949 онд Хятадад ардчилсан хувьсгал ялж, гоминданы засгийн

газрыг түлхэн унагасны үр дүнд Монгол, Хятадын хооронд айл

хөршийн найрамдалт харилцаа тогтовУ1949 оны X сарын 6-нд

БНМАУ-ын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсыг

хүлээн зөвшөөрөв.

БНМАУ 1948-1950онд БНАСАУ, БНААУ, БНБАУ, БНАГУ,

БНСЧСУ, БНУАУ, БН РАУ-тай дипломат харилцаа тус тус тогтоожээ.

Энэ нь БН МАУ-ын гадаад харилцаа улам өргөжиж, социалист

системийм орнуудтай холбоо харилцаагаа хөжүүлэхэд чухал ач

холбогдолтой үйл явдал болсон юм.

1936 онд байгуулсан Монгол-Зөвлөлтийн найрамдал ба

харилцан туслалцах тухай Протокол гэрээний хугацаа нэгэнт

дууссан учир 1946 оны II сарын 27-нд Монгол, Зөвлөлтийн хооронд

найрамдал ба харилцан туслах тухай арван жилийн хугацаатай шиыэ

гэрээ, мен эдийн засаг, соёлын талаар хамтран ажиллах хэлэлцээр


-172-

байгуулав.

"Тэдгээр гэрээ ба хэлэлцээрт хувьсгалт Монгол улс байгуулагдсан

цагаас эхлэн тогтсон Монгол, Зөвлөлтийн эдийн засаг, соёлын

хамтын ажиллагаа хоёр орны эрх ашигт бүрэн нийцэж үр бүтээлтэй

хөгжиж байна гэж дүгнээд, хоёр тал ЗХУ, БНМАУ-ын хооронд

тогтоосон улс ардын аж ахуй, соёл гэгээрлийн салбар дахь

хамтын ажиллагааг хөгжүүлэн бэхжүүлэхээр хэлэлцэн тохиров

гэж заажээ.

Монгол-3өвлөлтийн харилцааны шинэ шат болсон эдгээр

баримт бичгүүд иь БНМАУ ба ЗХУ-ын ард түмнүүдийп

найрамдлыг цаашид хөгжүүлэх, БНМАУ-д социализм амжилттай

байгуулах хэрэгт найдвартай баталгаа болсон юм.

Гэрээ ба хэлэлцээрийп үзэл санааны дагуу БНМАУ, ЗСБНХУ-

ын хооронд 1948 онд Монголын иргэдийг Зөвлөлтийн дээд

сургуулиудад суралцуулах тухай, 1949 онд нефтийн хайгуул хийх ба

олзворлон ашиглах тухай, «Улаанбаатар томор зам» ба

«Совмонголметалл» xyвь нийлүүлсэн нийгэмлэг байгуулах тухай

мөн оны XII сард Монгол-Зөвлөлтийн анхны таван жилийн

хугацаатай худалдааны хэлэлцээр зэрэг олон гэрээ хэлэлцээр

байгуулж, ЗХУ монголд аж үйлдвэр, тээвэр болон эдийн засгийн

бусая салбарыг хөгжүүлэхэд зориулан үзүүлэх санхүү, техникийн

тусламж нэмэгдэв. БНМАУ-ын гадаад харилцаа өргөжин байгаатай

уялдуулан 1 онд ЗХУ Монгол дахь элчин төлөөлөгчийнхөө газрыг

Элчин сайдын яам, монгол мон БНМАУ-ын Элчин яамыг БНМАУ-

ын Элчин Сайдын Яам болгон өргөтгөжээ.

БНМАУ, БНХАУ-ын хооронд 1952 онд эяийн засаг, спёлын

талаар хамтран ажиллах хэлэлцээр байгуулсан нь хоёр улсын

хооронд найрсаг! хөршийн харилцаагхөгжүүлэхэд ихээхэн нөлөө

үзүүлсэн юм. Гэвч БНМАУ ба БНХАУ-ын хооронд жинхэнэ

интернационалч найрамдал, хамтын ажиллагаа удааи үргэлжлээгүй

билээ. Бээжингийн эрх баригчид БНМАУ-1 ын тухайд их гүрний

дээрэнгүй бодлогыг далдуур явуулсаар байсныг тэмдэглэвэл


-173-

зохино.

1946 онд Вьетнамын эсрэг францын түрэмгийллээс гадна 1950-

иад оны эхээр АНУ-аас БНАСАУ-ын ард түмний эсрэг, Англиас

Индонезид, Голландаас Малайзад колоничлолын дайныг явуулав.

БНМАУ нь Солонгос, Вьетнамын ард түмнээс Америк,

Францын колоничлогчдын эсрэг явуулсан шудрага дайнд эд

материалын ба сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлж, БНАСАУ,

БНВАУ-тай найрамдал, хамтын ажиллагаагаа улам бэхжүүлэн

өргөжүүлж байлаа. Солонгост олон сая төгрөгийн хүнс, хувцасны

зүйл, олон арван мянган адуу мал бэлэглэж, дайн өнчирсөн олон

зуун солонгос хүүхдийг БНМАУ-д авчирч асарч тэдэнд

зориулсан тусгай цэцэрлэг, сургууль нээн ажиллуулав. Олон улсын

байдал түгшүүртэй болж, хүйтэн дайн дэгдсэн нөхцөлд БНМАУ даян

дэлхийд энх тайвныг сахин хамгаалж бэхжүүлэхийн төлөө

тэмцлийг дэмжиж байв.

1949 онд ЗХУ-д атомын зэвсэг бий болж, АНУ-ын зүгээс атомын

зэвс

гээр сүрдүүлэх явдлыг эцэс болгосныг БНМАУ асар сайшаан

угтсан юм'.

Монголын ард түмний элч төлөөлөгчид дэлхийн энх тайвны

талынхны олон удаагийн хурал, түүний дотор Ази, Номхон

далайн орнуудын энх тайвны талынхны их хуралд удаа дараа

оролцож, ард түмнийхээ хусэл зоригийг илэрхийлэм дайн

өдөөгчдийн эсрэг энх тайвны төлөө, улс түмний хоорондын

найрамдал, хамтын ажиллагааны төлөе тэмцэж байгаагаа

илэрхийлж байв.

МҮЭ, МХЗЭ, Монголын Оюутны Холбоо, Монголын

Эмэгтэйчүүдийн Холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллага тус тусын

шугамаар Дэлхийн Энх Тайвны Зөвлөл, Дэлхийн Үйлдвэрчний

Эвлэлүүдийн Холбоо, Дэлхийн Ардчилсан Залуучуудын Холбоо

зэрэг олон улсын нэр хүндтэй байгууллагын гишүүн болж, энх

тайвны дэлхий дахины хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцох болов.


1950 оны IV сард БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчид Энх

тайвны

талынхны их хурлын Байнгын хорооны анхаарал бичгийг

зөвшөөрөн

дэмжиж байгаагаа илэрхийлсэн тунхаг гаргав.

1949 онд Монголын энх тайвныг хамгаалагчдын бага хурал,

1950 оны 1 Үнэп. 1949.X.2.

Х сард энх тайвны талынхны бүх Монголын үндэсний

анхдугаар их хурал тус хуралдаж, энх тайвныг хамгаалах

Монголын Үндэсний Хороог |байгуулав.

БНМАУ-ын насанд хүрсэн бүх хүмүүс Стокгольмын уриа ба

таван их урний хооронд энх тайвны гэрээ байгуулах тухай

урианд санал нэгтэйгээр гарын үсгээ зурав.

БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн газраас 1951 оны

II сард тухай суртал нэвтрүүлэх буюу түүнд дэмжлэг үзүүлсэн

этгээдийг гэмт хэрэгтэн гэж үзэж, 10-25 жилээр хорих ял

оноох зэргээр шийтгэж байхыг заасан «Энх тайвныг хамгаалах

тухай» хууль батлав.

БНМАУ-ын засгийн газар энх тайвны төлөө тууштай тэмцэгч

байхаа илэрхийлж олон улсын нэр хүндтэй байгууллага болох

Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын (НҮБ) гишүүнд элсэх

хүсэлтээ 1946 оньг VI сарын 21-нд гаргав. Тэрхүү өргөдөлд

БНМАУ нь Герман, Японы эсрэг дэлхийн II дайнд идэвхтэй

оролцсоноо зааж Аюулгүйн Зөвлөл, Ерөнхий Ассамблейн аль

нь нэгдсэн үндэстний нийтийн хэрэгт Монголын ард

түмэн ийнхүү оролцсоныг анхааран үзэж НҮБ-д элсэх

БНМАУ-ын хүсэлтийг зөвшөөрөн авч үзнэ гэдэгт итгэж

байгаагаа мэдэгдээд, БНМАУ НҮБ-ын дүрмийн бүхий л

заалтыг хэлбэрэлтгүй дагаж мөрдөхөө илэрхийлэв1. БН МАУ-ын

энэ хүсэлт нь НҮБ-ын гишүүн олонх орны дэмжлэгийг олов.

-174-


ЗХУ-ын санаачилгаар 1946 оны VIII сард БНМАУ-ыг НҮБ-д

гишүүнээр элсүүлэх тухай асуудлыг Нью-Йоркт Аюулгүйн

Зөвлөлд хэлэлцэх хуралдаанд БНМАУ-ын төлөөлөгчид

оролцов. БНМАУ-ыг НҮБ-д элсүүлэх асуудлыг шийдвэрлэхэд

Англи, Америк болон Чан Кайшийн төлөөлөгчид зэрэг этгээд

саад хийсэн бөгөөд тэд цаашид ч 1961 он хүртэл (1948, 1955,

1957 онд дахин хэлэлцэхэд) олон жилийн турш саад хийсээр

байсан юм.

Дайны дараа БНМАУ-ын гадаад байдал бэхжиж, ялангуяа

социалист орнуудтай ах дүүгийн харилцаа тогтоосон нь тус

орны улс ардын аж ахуй, соёлыг хөгжүүлэх, бүтээн байгуулах

ажлын хурдцыг нэмэгдүүлэхэд их тус түлхэц болсон юм.

Энх цагийн бүтээн байгуулалтад шилжсэн нь. Дэлхийн 11

дайны жилүүдэд БНМАУ багагүй хохирол амсчээ. Улс ардын аж

ахуй, соёлын байгуулалтын хөгжил саатаж, түүнд зарцуулах

ёстой хөрөнгө мөнгө улс орныг батлан хамгаалахад

зориулагдаж, иргэдийн амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх,

тэдний сурах боловсрох, хөгжих дэвших асуудал хойш

тавигдаж, бүхнийг улаан армийн ялалтын төлеө зориулж байв.

1941-1945 онд батлан хамгаадах хэрэгцээнд улсын төсвийн

орлогын 43.4 хувь, зарлагын 48.5 хувийг2 зарцуулжээ. Зөвхөн

1945 онд Японы эсрэг явуулсан чөлөөлөх дайнд хүн хүчний

хохирлоос гадна улс ардын аж ахуйд 200 сая гаруй төгрөгийн

гарз хохирол учирчээ3.

БНМАУ-ын гадаадхарилцааны баримтбичгийн эмхтгэл. Боть

[ (1921-1961). УБ., 1964. тал 109. - Монгол улсын

санхүүгийн албанытүүх. УБ., 1996 он. тал 316. 3

Ю.Цэдэнбал. Илтгэл, өгүүлэл, хэлсэн үг. 3 ботьтүүвэр зохиол.

1 боть. 1941 -1954 он. УБ., 1966

он. тал 223.

Энэ хугацаанд манай улсын мал сүргийн тоо дайн болон

-175-


-176-

байгалийн бэрхшээлээс шалтгаалан 26.2 саяас 20 сая'

хүртэл хорогджээ.

МАХН-ын X их хурал, улсын VIII их хурлын шийдвэрт

заасан ажээ соёлын байгуулалтын олон асуудал тухайлбал,

ЗХУ, Монгол хоёрыг холбосон төмөр зам тавих, аж үйлдвэр.,

барилга, сургууль соёлын газрыг шинээр барьж байгуулах

ажил хойшлогджээ.

Дэлхийн II дайн дууссаны дараа МАХН, засгийн газар

юуны урьд, ардын аж ахуйг дайны үеийн онц байдлаас

гарган энх цагийн бүтээн байгуулалтад шилжих, дайнаас болж

учирсан хохирлыг давах, хоёрдугаарт, эдийн засаг, нийгмийг

телөвлөгөөтэй хурдацтай хөгжүүлэх зорилт тавьжээ,

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл, МАХН-ын Төв Хороо

дайны үеийн онц байдлаас гарахад чиглэгдсэн хэд хэдэн арга

хэмжээ авав. Юуны өмнө цэргийн ахлах насны албан хаагчдыг

халж, батлан хамгаалахад зарцуулх байсан зардлыг

хорогдуулж, түунээс чөлөөлөгдсөн хүн хүч, хөрөнгө материалын

нөөцийг улс ардын аж ахуйн бүтээн байгуулах ажилд

шилжүүлэв. Ердийн хөсгийг улсын тээвэрт албан журмаар

дайчилдаг байснаа өөрчилж гэрээгээр хэрэглэх болов. Өргөн

хэрэглээний бараанд тогтоосон картын системийг халж, бараа

таваарыг чөлөөтэй худалдаалах болгосноос гадна 1946 оны XI

сараас үнийг нь 25-53 хувь хүртэл хорогдуулав. Дээрх арга

хэмжээний үр дүнд улсыг батлан хамгаалахад зарцуулж байсан

зардалд 1947-1952 онд 50 хувиар хорогджээ.

Дайнаас болж улсын санхүүд учирсан хохирлыг давах

зорилгоор ургүй зардлыг багасгах, өмч хөрөнгийн хадгалалт

хамгаалалтад тавих хяналт шалгалтыг чангатгахад чиглэсэн

арга хэмжээ авчээ.

1946 оны IV сард хуралдсан МАХН-ын Төв Хорооны бүгд

хурал «Улсын ба аж ахуйн аппаратын байдал ба түүний ажлыг

сайжруулах арга явууллагын тухай» асуудал хэлэлцээд улсын


ба аж ахуйн аппаратын ажлыг үндсээр нь сайжруулахын тулд

гүйцэтгэлийн хяналт шалгалтыг сайжруулж, эрчимтэй явуулах,

улсын ба хөдөлмөрийн сахилга батыг өндөржүүлэх, шүүмжлэл

өөрийн шүүмжлэлийг өрнүүлэх, аппаратын ажилд эмх цэгц,

дэг журам, шуурхай байдлыг нэвтрүүлэх, ардчилсан ёсыг

нарийн чанд сахих, арвилан хэмнэх, аж ахуй, санхүүгийн

сахилга батыг дээшлүүлж, үргүй зардлыг багасгах зэрэг

зорилт дэвшүүлжээ. Сайд нарын Зөвлөл, МАХН-ын ТХ-ны

хамтарсан тогтоолоор улсын орон тооны комиссыг байгуулж,

"Улсын ба аж ахуй хоршоолол, албан үйлдвэрийн газруудын

захиргааны орон тоо ба захиргаа, аж ахуйн зардлуудыг 1947 онд

1946 оныхоос 20 хувиар хорогдуулах арга хэмжээ авсан

байна"2.

Төр, аж ахуйн аппаратыг мэргэжилтэй боловсон хүчнээр

хангах нь дээрх зорилтыг хэрэгжүүлэх гол хүчин зүйл гэж үзэж

байв. 1947 оны байдлаар манай улсын 3 дээд сургуульд

(МУИС, намын шинэ хүчний дээд сургууль, Багш нарын оройн

дээд сургууль) 878 оюутан суралцаж3 тус сургууль курс

БНМАУ-ын түүх. III боть. УБ., 1969 он. тал 519.

Хууль, дүрэм.тогтоолын эмхтгэл. УБ., 1947он. Дугаар 3-4. тал

38.

Гэгээрэл, шинжлэх ухаан, соёлын талаар холбогдолтой

хуульчилсан актуудын системчилсэн

эмхтгэл. УБ., 1964он.

төгссөн боловсон хүчнээ улс ардын аж ахуйн салбар бүрт

хуваарилан ажиллуулах болов. Дайны өмнө, дайны жилүүдэд

цэргийн мэргэжилтэй боловсон хүчнийг бэлтгэж сургахыг

голчилж байсан бол одоо хөдөө аж ахуй, анагаах ухаан, улс

төр, эдийн засгийн мэргэжилтэнг түлхүү бэлтгэх болжээ.

Дайны дараа улс нийгмийн ба хоршооллын өмч хөрөнгийг

хамгаалах, ' өсгөн бэхжүүлэх талаар дорвитой арга хэмжээ авч

-177-


-178-

эхэлжээ. 1947 оны II сард Бага хурлын Тэргүүлэгчид «Улсын ба

олон нийт, хоршооллын байгууллагуудын өмчийг хамгаалах

тухай» тогтоол гаргаж, улс олон нийт, хоршооллын байгууллагын

өмч бол халдашгүй, ариун дархан хөрөнгө мөн учир улс олон

нийт ба хоршооллын байгууллагуудын хөрөнгийг

хулгайлагчид ба ашиглагчидтай шийдвэртэй тэмцэх нь улсын

бүх байгууллагын тэргүүний үүрэг байх ёстой гэж уг тогтоолд

заажээ. Энэ шийдвэрийн үндсэн дээр улс нийгмийн өмч

завшсан хүмүүсийг эрүүгийн хуулиар шийтгэж байв. Дайны

үеийн онц байдал цуцлагдаж, харуул хамгаалалт суларч

эхэлсэн,нөгөө талаас аливаа бараа бүтээгдэхүүн хомс,

тарчиг байсан нь улс нийгмийн өмч хөрөнгийг хулгай хийх,

завших хүслийг зарим хүмүүст төрүүлж байжээ. Жишээ нь:

улсын авто өртөө байгуулснаар түүний сэлбэг хэрэгслийг хувьдаа

завших явдал нэлээдгүй гарчээ. Чухам ийм учир хувьдаа

машинтай хүмүүсийн машиныг хураах шийдвэр гаргаж байжээ.

Улс ардын аж ахуйг хэтийн төлөвлөгөөтэй хөгжүүлэх

зорилт тавьж, түүнийгээ дэс дараатай хэрэгжүүлж эхлэв.

Манай улс 1940-өөд оны үеэс аж ахуй соёлоо хөгжүүлэх жил,

жилийн төлөвлөгөө гаргаж хэрэгжүүлдэг байсан бол одоо 5

жилээр төлөвлех зорилт тавьжээ. Энэ нь дайны дараа манай

улсын тусгаар тогтнол, гадаад байдал бэхжиж, социалист

лагерийн орнуудын хүрээлэл буй болсон нь эдийн засгийн

хувьд таатай орчинг буй болгосон, БНМАУ, ЗСБНХУ-ын

хооронд 1946 онд найрамдал, харилцан тусгайлах гэрээ,

эдийн засгийн соёлын талаар хамтран ажиллах тухай

хэлэлцээр байгуулсан нь манай эдийн засаг соёлын хөгжлийг

түргэтгэх найдвартай баталгаа болсон, нөгөө талаар улс

орныхоо дотоодод аж ахуй, нийгэм соёлын үндсэн олон

асуудлыг хэтийн төлөвлөгөөний үндсэн дээр шийдвэрлэх

шаардлага тулгарсантай холбоотой юм.

1946 оны IX сард Намын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо


-179-

«БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй ба соёл, боловсролыг

хөгжүүлэх анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөө зохиох тухай»

тогтоол гаргав. Улсын төлөвлөгөөний комисс анхдугаар таван

жилийн төлөвлөгөөний төслийг боловсруулж, ард олны

саналыг авчээ. Таван жилийн төлөвлөгөөний үндсэн гол

асуудал нь мал аж ахуйн хөгжлийн хэтийн төлөвийн асуудал

байв. Мал сүргийн ихэнх хувийг хувьдаа эзэмшиж, улсын

бэлтгэл, татвар, төлөвлөгөөт даалгаврын голыг нугалдаг

ардын аж ахуйтнуудын хэтийн төлөвийн асуудлаар нам

засгийн удирдлагуудын дунд нэгдсэн санал байхгүй байв.

Х.Чойбалсан ардын үйлдвэрлэлийн нэгдэл, уламжлалт хот

айл, ардын нөхөрлөл бол тодорхой хугацаанд манайд тохирсон

хоршооллын тохиромжтой хэлбэр гэж үзэж байсан бол

Ю.Цэдэнбал ардын үйлдвэрлэлийн нэгдэл хоршооллын бүрэн

утгыг илэрхийлж чадахгүй, учир нь малынхаа өчүүхэн хэсгийг

нийлүүлж нийгэмчилснээс хөдөлмөрөө хоршоогүй тул х: хувийн

сонирхол нь давамгайлж байх болно. Иймд хувийн аж ахуйгхаа том

аж ахуй болгон өөрчлөхгүйгээр хэтийн төлөвлөгөөнд хамаарч

чадахгүй гэж үзэж байжээ. Ю.Цэдэнбал тэр үед ЗХУ-ын хөдөө аж

болон ер нь социалист системд өрнөж байсан өмчөө нийгэмчлэх,

өмч буй болгох хөдөлгөөнийг хөгжлийнхээ зорилт болгон шүтэж

ба бол Х.Чойбалсан өөрийн орны уламжлалт аж байдлын үндсэн дээр

ажээ цаашид хөгжүүлэх замаар хоршоолох хөдөлгөөнийг

өрнүулэх бодол байжээ. Юутай ч анхдугаар таван жилийн

төлөвлөгөөний төслийг боловсруулахад тухайн үедээ хамгийн нэр

нөлөө бүхий ард түмний бурхан болсон Х.Чойбалсангийн санал

давамгайлжээ.

Дайны үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан МАХН, засгийн

ээлжит хурал 7-8 жил болсны дараа 1947 оны XII сард МАХН-ын XI

их xypaл хуралдав. Хуралд намын 800 шахам байгууллага, 28000

гаруй гишүүдийг төлөөлсөн 480 төлөөлөгч оролцож, МАХН-ны Төв

Хорооны тайлан илтгэл, 1948-1952 улс ардын аж ахуй соёлыг


-180-

хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөөний төсөл, намын дүрэмд

өөрчлөлт оруулах, намын төв байгууллагуудыг сонгох асуудлыг

хэлэлцжээ.

Энэ их хуралд засгийн газрын тэргүүн Х.Чойбалсан МАХН-ын

Төв Хорооны тайлан илтгэлийг тавьж, Намын Төв Хорооны

ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь улс ардын аж ахуйг хөгжүүлэх

анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөний тухай илтгэл тавьж

хэлэлцүүлжээ.

Их хурлаар хэлэлцэж баталсан анхдугаар таван жилийн

төлөвлөгөө бол олон хэвшилт эдийн засгийг төлөвлөсөн

телөвлөгөөний үндсэн дээр удирдан зохицуулах гэсэн анхны

оролдлого байв.

Анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөний үндсэн агуулга нь

БНМАУ-ын эдийн засаг, үйлдвэрлэх хүчнийг бүхий л аргаар

хөгжүүлэх, хүний ухамсарт үлдэж хоцорсон феодализмын

үлдэгдэлтэй шийдвэртэй тэмцэх, социализмд дэвших цаашдын

дэвшилтийг гүнзгийрүүлэхэд оршиж байлаа. Ардын үйлдвэрлэлийн

нэгдлийг жинхэнэ үлгэр жишээч аж ахуй болгон сайжруулах,

нэгдлийн дүрмийг шинэчлэн боловсруулахыг заахын хамт мал аж

ахуйг хамтын хүчээр эрхлэх нэг хэлбэр болох «Ардын нөхөрлөл»

байгуулж ажиллах гэсэн Х.Чойбалсангийн саналыг их хурал

дэмжжээ.

БНМАУ-ын улс ардын аж ахуйг соёлыг 1948-1952 онд

хөгжүүлэх анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөгөөр малын тоо

толгойг 31 саяд хүргэж, аж үйлдвэрийн газрыг өргөтгөж түүний нийт

бүтээгдэхүүнийг 96.8 хувиар өсгөх, бүх хүүхдийг анхан шатны

сургуулиар заавал сургах, насанд хүрэгсдийн бичиг үсэг үл мэдэх

явдлыг арилгах зэрэг зорилт дэвшүулжээ1.

Намын их хурлын дараа таван жилийн төлөвлөгөөний

биелэлтийг хангахад удирдлага, зохион байгуулалтыг өөрчлөхөөс

эхлээд олон түмнийг дайчлах ажилд идэвхийлэн оржээ.

1947 оны XII сарын 27-нд Сайд нарын Зөвлөлөөс аймгийн бага


хурлын тэргүүлэгчдийн газар болон сумын захиргааны зохион

байгуулалтын ажлыг 1 МАХН-ын түүхэнд холбогдох баримт бичгүүд. УБ., 1967.

тал 194, 200, 214.

сайжруулах арга хэмжээ авч, орон нутгийн засаг захиргааны

байгууллагын зохион байгуулалтыг сайжруулж, олон түмнийг

дайчлах үйл хэргийг хангаж чадахуйц гавшгай байгууллага

болгох, 1948 оны I сард МАХН-ын Төв Хороо, Сайд нарын

Зөвлөлөөс «таван жилийн төлөвлөгөөний зорилтын биелэлт,

явцын тухай мэдэгдэл гаргаж байх журам тогтоох тухай»

тогтоол гаргажээ. Үүнд: дээд байгууллага нь доод

байгууллагынхаа ажлыг байнга шалгаж, тайлан тооцоог

гаргуулж байх, үйлдвэрүүд бол улирал тутмын

төлөвлөгөөнийхөө биелэлтийн явцын тухай дээд

байгууллагадаа тайлагнаж байх журам тогтоов. Олон нийтийн

байгууллагуудын үйл ажиллагааг таван жилийн төлөвлөгөөг

биелүүлэх хэрэгт чиглүүлэв. 1948 онд хуралдсан МҮЭ-ийн V их

хурал, МХЗЭ-ийн XI их хурал, эмэгтэйчүүдийн байгууллагын

тайлан сонгуулийн хурлууд төлөвлөгөөт зорилтыг

биелүүлэхэд чиглэл

чиглэлээрээ олон түмнийг зохион байгуулах асуудал

хэлэлцжээ.

Анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд

чиглэгдсэн удирдлага, зохион байгуулалтын хувьд олон

түмнийг захиргаадах, шахах дээрх арга хэмжээнүүдээс гадна

олон түмний идэвх санаачилгыг өрнүүлэх, тэдний аж амьдрал,

ахуй соёл, боловсрол мэдлэгийн төвшинг дээшлүүлэх олон

асуудлыг шийдвэрлэжээ.

1948 оны IV сараас ажилчид үйлдвэрийнхээ захиргаатай

хамтын гэрээ байгуулах болсон нь төлөвлөгөөт зорилтыг

биелүүлэхэд ажилчдыг дайчлах, нөгөө талаас ажилчдын цалин

-181-


-182-

хөлс, амжиргааны төвшинг дээшлүүлэхэд чухал ач

холбогдолтой болжээ.

Улсын үйлдвэр аж ахуйн газар хувьсгалт уралдаан өрнөж

ганц нэгээрээ уралддаг байсан бол хамт олноороо уралдах

хэлбэр газар авч эхлэв. Анхдугаар танан жилийн төлөвлөгеөг

3000 гаруй ажилчин давуулан биелүүлж, олон арван ажилчин

Ю-16 жилийн үйлдвэрлэлийн нормыг биелүүлжээ.

1948 онд улсын сайн малчдын I I I зөвлөлгөөн болж, мал

өсгөх төлөв-лөгөөг биелүүлэх асуудлыг хэлэлцэв. Энэ

зөвлөгөөн дээр Х.Чойбалсан малчин ардууд жил бүр ямар үр

дүн олохыгоо мэдэж байхын тулд төлевлөгөөг ардын аж ахуйтан

бүрд хүргэж өгөх хэрэгтэй гэдэг саналыг дэвшүүлжээ. Уг

саналын дагуу Төв Хорооноос гаргасан тогтоолд ардын аж

ахуйтан бүрд мал өсгөх жил тутмын заавал гүйцэтгэх

төлөвлөгөөг тогтоох, төлөвлөгөөгөө илүү гаргаж өсгөсөн бүх

малыг албан татвар, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний албан

журмын үүргээс чөлөөлөхөөр заажээ. Энэ арга хэмжээ нь

малчдын малаа өсгөх сонирхол, идэвх санаачилгыг

дээшлүүлэх, малын тоо толгойг өсгөх хөшүүрэг болж чадаагүй

аж. Учир нь дээрх шийдвэрийн дагуу албан татвар, бэлтгэлийн

үүргийг бэлэн байгаа малд биш харин төлөвлөгөөгөөр өсгөвөл

зохих малын тоонд ноогдуулах, мал өсгөх төлөвлөгөө болон

бэлтгэлийн оногдлоо биелүүлээгүй хүмүүст хуулийн хариуцлага

хүлээлгэх болсон байна. Энэ хууль үйлчилж байсан 1950-1953

онд олон тооны ардын аж ахуйтан жил бүрийн бэлтгэлийн ба

албан татварын ногдол үүргийг биелүүлж чадахгүй улсад их

хэмжээний өртэй болж зарим нь ядуурах хандлагатай болжээ.

1949 оны II сард БНМАУ-ын IX их хурал хуралдаж Засгийн

газрын ажлын тухай, БНМАУ-ын сонгуулийн системийн

ардчиллыг цаашид улам

гүнзгийрүүлэх тухай илтгэлүүдийг хэлэлцэж, шийдвэр гаргажээ. Энэ

хурлын шийдвэрийн үндсэн дээр Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлиг гарч,


-183-

өртөөний албыг улс өөртөө авч улсын морин ба авто өртөөг байгуулан ардын

аж ахуйтныг морин өртөөний албанаас чөлөөлжээ. Энэ бол ардын

ахуйтныг асар их дарамтнаас чөлөөлсөн чухал шийдвэр байв. Морин өртөөнд

жил бүр дунджаар 18 мянга гаруй хүн, 370 шахам мянган агт морь хэрэглэж,

150 орчим мянган бог мал, 10 гаруй сая төгрөг зарцуулж байжээ1. Ардын аж

ахуйтныг морин өртөөний дарамтнаас чөлөөлсөн ч гэсэн улсын төлөвлөгөөт

даалгавар, бэлтгэлийн бодлогоос шалтгаалан мальн тоо толгой олигтой өсч

чадаагүй байна. Энэ байдалд нам, засгийн газар дүгнэлт хийн, ардын аж

ахуйтны талаар явуулж байсан татварын бодлогоо өөрчлөв. БНМАУ-ын

Ардын Их Хурлын Тэргуулэгчид 1954 оноос улсын бэлтгэлийн ба албан

татварын ноогдлыг төлөвлөгөө ёсоор байвал зохих малд биш, бэлэн байгаа

малын тоогоор бодож ноогдуулах шинэ журам тогтоожээ.

Ардын аж ахуйтныг бодын тоогоор бүлгүүдэд хувааж, улсын

бэлтгэлийн ба албан журмын уүрэг, албан татварыг өсгөн нэмэгдуулэх

аргаар ноогдуулах болсны зэрэгцээгээр албан татварын нийт хэмжээг

23 хувиар хорогдуулж, 10 хүртэлх бодтой аж ахуйтныг мал аж ахуйн

албан татвар, мах суу тушаах үүргээс чөлөөлөв. Ардын ах ахуйтны

урьдах олон өрийг хүчингүй болгож, мах, ноос ноолуурын үнийг

нэмэгдүүлжээ. Эдгээрийн үр дүнд малаа өсгөх сонирхол ч дээшилж,

мал аж ахуйн хөгжил дэвшил гарч эхлэв.

Анхдугаар жилийн төлөвлөгөөний үйлдвэр, барилга, зам харилцаа,

соёлын зорилтууд ч хэрэгжиж байв. 1946 оны харилцан туслалцах

гэрээний

үндсэн дээр ЗХУ-аас манайд үзүүлэх эдийн засгийн тусламж өргөжив.

Таван

жилийн төлөвлөгөөний жилүүдэд Налайхын нүүрсний уурхай,

Төв

цахилгаан станц, Аж үйлдвэрийн комбинатын хэд хэдэн фабрик,

завод,

мебелийн үйлдвэрийг өргөтгөж, автомеханик заводыг шинэчлэн

тоноглов,

ЗХУ-ын материал, техник, мэргэжилтний туслалцаатайгаар


-184-

Бүрэнцогт,

Түмэнцогт, Чулуунхороот, Цэнхэрмандалд хувь нийлүүлсэн уул

уурхайн

үйлдвэр, Зүунбаянд нефтийн үйлдвэр, Наушки-Улаанбаатарын 400

гаруй

км урт төмөр зам барьж ашиглалтад оруулав. Аймаг бүрт авто бааз

байгуулж,

нийслэл аймгуудын хооронд болон аймаг доторх ачаа тээвэрлэлт,

зорчигчдод

үйлчлэх ажил сайжирчээ. Ихэнхи аймгийн төвийг цахилгаанжуулж,

аймгайг

Улаанбаатартай, нэлээд сумыг аймгийн төвтэй холбосон телефон

харилцаа-

тай болгов. Ард түмний аж байдал, соёлын түвшин ч дээшлэв.

Нарийн

мэргэжлийн салбар бухий аймаг дундьш эмнэлгүүдийг байгуулж,

хүн амд

үзүүлэх эмнэлгийн тусламжийг өргөтгөж, бүх төрлийн эмийн

үнийг

хямдруулжээ. 1953 оны Ш сард МАХН-ын ТХ-ны бүгд хурлаар

анхдугаар

таван жилийн төлөвлөгөөний үр дүнг нэгтгэн томъёолсон байна.

Дайн нь;

дараах жилүүдэд улс ардын аж ахуйд социалист салбар өсөн

өргөжиж,

механикжсан тээвэр, аж үйлдвэрийн салбарууд шинээр үүсэж буй

болон

үйлдвэрлэх хүчин цаашид бэхжсэн нь 5 жил ийн төлөвлөгөөг

хэрэгжүүлсний

1 МАХН-ын товч туух.

УБ.. 1985. тал 261 264

Гол үр дүн байв. Энэ хугацаанд нийт мал 8.7 хувиар өсч,


-185-

тариалангийн талбайг нэмэгдүүлэх таван жилийн төлөвлегөө

151.1 хувиар биелэж, өвс хадах морин станц 5 дахин нэмэгдэж,

аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн 2 дахин нэмэгджээ. Сургуулиудын

тоо олширч, түүнд суралцагсдын нийт тоо 5 жилд 52000-67 000

хүртэл нэмэгдэв. Хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах ажилд

ахиц дэвшил гарч өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх ажил

сайжирчээ. Ажилчин албан хаагчдын цалин ба бодит орлого

нэмэгдэж, жижиглэн худалдаалах бараа гүйлгээ өсчээ.

Хэдийгээр ийм амжилт байсан боловч мал өсгөх ардын

сонирхлыг төрүүлж чадахуйц арга хэмжээ авч чадаагүй

байснаас малын тоо толгой төлөвлөсөн хэмжээнд хүрч өссөнгүй.

Ийм ч учраас ардын аж ахуйтны малаа өсгөх сонирхлыг

дээшлүүлэх үүднээс улсын төлөвлөгөөт даалгавар, татвар,

бэлтгэлийн үнийн талаар бодлогоо өөрчилсөн юм (энэ тухай

өмнө нь өгүүлсэн билээ).

Дайны дараа энх цагийн бүтээн байгуулалтанд

шилжсэнээр манай улсын эдийн засаг нийгэм хурдацтай

хөгжиж, үйлдвэрлэх хүчин нэмэгдсэн нь гол ололт байв. Энэ

жилүүд бол улс ардын аж ахуй, соёлыг хэтийн төлөвлөгөөтэй

хөгжүүлэх зорилт тавьж түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө

тэмцсэн их хөдөлмөрийн жилүүд байв. Анхдугаар таван

жилийн төлөвлөгөөний зарим зорилт хэрэгжиж чадаагүй нь

дараа дараагийн төлөвлөгөөгөө боловсруулахад сургамж

болсон байна. Түүнээс гадна социалист системийн орнуудад

өрнөж байсан хөдөө аж ахуйг хоршоолох шаардлага манайд

мөн тулгарч буйг яруу тод харуулсан юм.

БНМАУ-ын улс төрийн тогтолцоо, түүний механизмд гарсан өөрчлөлт. 1940-1953 он бол Монгол улсын хувьд дайны үеийн

онцгой зорилтуудыг хэрэгжүүлэх, дайны дараа дайнаас болж

учирсан хохирол, сүйтгэлийг арилгах, энх цагийн бүтээн

байгуулах зорилтуудыг богино хугацаанд нөхөн гүйцэлдүүлэх

шаардлага тулгарсан өвөрмөц гэмээр өөрчлөлтүүд гарчээ.


-186-

Тэдгээр өөрчлөлтүүдийн тодорхойлогдох гол шинж, үндсэн

чиглэл нь нэг хүнийг тахин шүтэхэд суурилсан тоталитар дэглэм

улам бүр батжин бэхжсэн явдал байв.

1940 оноос хойш 1947 он хүртэл МАХН-ын их хурал, Улсыи

их хурал хуралдсангүй. Улс орны бүх асуудал, чухал хууль

тогтоомжуудыг Намын Төв Хорооны бүгд хурлууд болон

Тэргүүлэгчдийн хурал, Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчид, Сайд

нарын Зөвлөл (засгийн газар) шууд шийдвэрлэн гаргадаг

болжээ.Тийм нөхцөлд нам, төрийн эрх баригч цөөн хүмүүсийн

эрх мэдэл асар өсөж, удирдлагын төвлөрөл нэн хүчтэй

болжээ.

Нийгмийн амьдралд намын эзлэх байр суурь бэхжиж

нөлөө нь нэмэгдэв. 1941-1943 онд намын батлах солилт

явагджээ. Энэ нь үнэн хэрэг дээрээ МАХН-ын дотор хийсэн

цэвэрлэгээ байсан бөгөөд намын 15 000 орчим гишүүдээс

2000 орчим хүнийг намаас хасчээ. Намд улс төр, ажил хэрэгч

чанарыг харгалзахын хамт тухайн шатны дээд удирдлагадаа

үнэнч хүмүүсийн үлдээж, цаашид тийм хүнээр намын эгнээг

өргөтгөх, тэдний дотроос нам улсын хариуцлагатай ажилд

томилон ажиллуулах журам тогтоожээ. Чухам эндээс л намын

удирдлагыг тойрсон шадар хүмүүсийн

бүхэл бүтэн бүлэг бүрэлдэх үндэс гараа эхэлжээ. I

Нийгэмд намын эзлэх байр суурь өсч, түүний гүйцэтгэх үүрэг

нэмж байгааг харгалзан, Намын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийг Улс

төрийн Товч хэмээж, Ерөнхий нарийн бичгийн даргын байр суурь

бэхжиж, эрх нэр хүнд нь өсч байжээ. Улмаар Намын Төв

Хорооны үүрэг байр сууц суларч, үнэн хэрэгтээ Улс төрийн Товчоо

бүхнийг шийддэг болов. Түүгээр зогсохгүй засаг захиргаа, аж

ахуйн байгууллагын өдөр тутмын болон цаг үеийн аар саар ажлаар

хөөцөлддөг, олон нийтийн байгууллагуудыг шууд захиран

удирддаг байгууллага болон хувирчээ.

МАХН-ын XI их хурлаар шинэчлэн баталсан дүрэм ёсоор


-187-

хориос дээш насны залуучуудыг гагцхуү МХЗЭ-ээр дамжуулан намд

элсүүлэх, орлогчищ хугацааг I жил байсныг 6 cap болгож, намын

дүрэм зөрчсөн гишүүдийг сануулах, тэмдэглэх, донгодох, VI сараас

I жилийн орлогч болгох, намаас хөөх зэрэг журам тогтоов.

Намьгн төв, орон нуттийн байгууллагуудын тоо аажмаар өсч

байи. 1947 оноос багуудад намын хэсэг байгуулсан бөгөөд 1950-иад

онь дундуур ХААН-ийн дэргэд намын үүр байгуулжээ. Ажлаараа

хоцрогдож буй улс ардын аж ахуйн салбаруудад намын

байгууллагын төлөөлөгч томилон ажиллуулдаг болов.

1941 онд нам, улсын төв сургуулийг Намын боловсон хүчний

дээд сургууль болгож, Төв Хорооны нэг нарийн бичгийн дарга

(Ч.Сүрэнжав)-аар тэргүүлүүлэх болж, нам өөрийн боловсон хүчний

асуудлыг их анхаарч, 1943 онд аймаг хотын намын хороонд

боловсон хүчин зохион байгуулалтын асуудал эрхэлсэн нарийн

бичгийн даргын орон тоог буй болгожээ.

МАХН-ын X их хурлаас заасан чиглэл хүмүусийн ухамсар

дахь феодализмын үлдэгдэлтэй шийдвэртэй тэмцэх нэрийн дор

намын улс төр үзэл суртлын ажлыг улам эрчимжүүлжээ. Намын

үзэл суртлын ажил бол ангийн тэмцэл мөн гэж узэн, марксизм

ленинизмийг намын үзэл сурш, онолынхоо үндэс хэмээсэн байр

сууринаас хандаж байв. Социализм байгуулах сталинч үзэл

баримтлалыг МАХН-ын шийдвэрүүдэд хуулбарлан тусгаж,

ундэсний эрх ашгийн асуудлыг үгүйсгэх болов.

Намын гэгээрлийн системийг өргөтгөж, улс төрийн

дугуйлангууд байгуулж, марксизм-ленинизм, Сталины зохиолууд,

улс төр эдийн засгийн ухааныг судлуулах болжээ. Намын гишүүд,

ард иргэдийн марксист онолын мэдлэгийг дээшлүүлэхэд туслах

зорилгоор «Суртал нэвтрүүлэг» хэмээх тусгай сэтгүүл гаргах

болов. Мөн Улаанбаатар хотын намын хорооны дэргэд марксизм-

ленинизмийн оройн их сургуулийг нээж, нам, улсын боловсон

хүчинд улс төрийн боловсрол олгох болжээ. Нам, улсын

хариуцлагатай ажилд томилоход дээд удирдлагад үнэнч, тэдний


-188-

заавраар ажиллаж чадах чадвараас гадна улс төрийн боловсрол нэг

чухал үзүүлэлт болж эхлэв. 1950 онд Намын Төв Хорооны дэргэд

марксизм-ленинизмийн зохиолуудыг орчуулах редакцийг

байгуулж БХК(б)Намын түүх, Маркс, Энгельс, Ленин, Сталины

зарим зохиолуудыг орчуулан нийтлүүлж байв. Энэ үеэс нам, улсын

түүхэнд холбогдолтой баримт бичгүүдийг түүвэрлэн нийтлэх

ажил эрчимтэй явагдаж эхлэв. Ингэхдээ МАХН-ын түүхэн

баримтуудыг марксизм-' книнизм, Монгол, Зөвлөлтийн

найрамдлын эрх ашгийн үүднээс гуйвуулан засварлаж

нийтлүүлэхийн хамт (Жишээ нь: МАХН-ын их, бага ба Төв

Хорооны бүгд хурлын тогтоол, I боть. 1921-1929. УБ., 1947.)

уламжлалт ёс заншил, үндэсний ухамсар, бахархал, түүх соёлыг

дээдлэх гэсэн илрэлүүдийг Монгол-Зөвлөлтийн найрамдалд

харш хэрэг, үндсэрхэх үзэл, феодализмын үзэл суртал хэмээн

хавчин дарангуйлах болж байв. Энэ бол МАХН-ын

анхнаасаа баримталж үлдсэн үндэсний ардчилсан

үзэл санааг хэрэг дээрээ огоорон хаясан хэрэг байв.

1944 онд орчуулагч Б.Гонгоржавын намын эсэргүү үзлийн

тухай, 1947-1949 онд Улсын хөгжимт драмын театрын уран

бүтээлийн тухай, Ардын унших бичгийн тухай, сургуулиудад

түүх, утга зохиол зааж байгаа байдлын тухай зэрэг тогтоолууд

гаргаж, түүндээ Чингис хааныг хөөргөн магтсан, түүний хийсэн

эзлэн түрэмгийлэх дээрмийн дайнд марксист бус үнэлэлт

дүгнэлт өгсөн, түүх соёлын дурсгалд ангич, намч байр

сууринаас хандаагүй, үндэсний явцуу үзэл номлосон зэрэг

хатуу гэм зэм хүлээлгэж олон хүнийг буруутгажээ.

Хэвлэл нийтлэлийн хэргийг үзэл суртал, улс төрийн талаар

яриж байх зорилгоор 1947 онд хэвлэл утга зохиол хянах газрыг

байгуулжээ. Хэвлэл утга зохиол хянах газар нь улс төр, үзэл

суртлын төдийгүй урлаг уран сайхны бүхий л бүтээлийг шүүн

тунгааж бүхнийг намын үзэл сурталд захируулан, нам, засгийн

удирдагчдын үйл ажиллагааг магтан дуулсан бүтээлийг хөхүүлж


-189-

байв.

Хувьсгалт нам 1921 оноос эхлэн баримталж ирсэн үндэсний

ардчилсан үзэл санааг хэрэг дээрээ орхиж, үзэл суртлын ажил

бол ангийн тэмцлийн хэлбэр мөн гэж үзэн, монгол ёс, үндэсиий

ухамсар бахархал, түүх соёлыг дээдлэх илрэл бүхнийг

үндсэрхэх хорт үзэл хэмээн дарангуйлах болжээ.

Намын үзэл суртлын ажил нь олон түмний үндэсний

ухамсар, бахархлыг үгүйсгэж, чөлөөт сэтгэлгээг боогдуулж

үнэнийг илэрхийлэх эрмэлзлийг нухчин дарж байв. Ингэж ганц

үзэл номлолыг хүчээр тулгасан нь нийгмийг тодорхой утгаар

оюуны хоосрол уруу түлхсэн байна.

БНМАУ-ын төрийн башууллагын системд зарим өөрчлөлт

гарав. 1941 онд улс ардын аж ахуй, соёльгг удирдах хэрэгт

төлөвлөгөө нэвтрүүлж байгаатай уялдуулан Сайд нарын

Зөвлөлийн дэргэд Төлөвлөгөө тоо бүртгэлийн ба хянан

шалгах газрыг байгуулж, дараа нь 1945 онд Улсын

телөвлөгөөний комисс болгон еерчлөн байгуулжээ.

1948 онд засгийн газарт ерөнхий сайдын орлогч нарын тоог

нэмэгдүүлж, нэгдүгээр орлогчид ажлаа еренхийд нь

эрхлэхийн хамт мал аж ахуйг хариуцуулж, төлөвлөгөө эрхэлсэн

орлогч, худалдаа тээвэр ба санхүү эрхэлсэн орлогч, нийгэм

соёл боловсролын асуудал эрхэлсэн орлогч, үйлдвэр,

барилга, холбоог эрхэлсэн орлогч хэмээх хуваарь

тогтоожээ. Гадаад харилцааны ергөжилттэй холбогдуулан

Гадаад яамны зохион байгуулалтыг өргөтгөв. 1949 онд

хуралдсан Улсын XI их хурал Үндсэн хуульд нэмэлт оруулж

Улсын Бага хурлыг татан буулгаж, Улсын Их хурлыг төрийн эх

барих хууль тогтоох байгууллага гэж заав.

Улс орны төсөв хөрөнгө дутагдалтай байдлыг харгалзан үргүй

зардлыг

багасгахын үүднээс захиргааны аппаратын орон тоо төсөв

зардлыг


-190-

хорогдуулах тусгай комиссыг Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэд 1946

оноош

байгуулан ажиллуулах болжээ. Энэ комиссын эрх үүргийг

дээшлуүлж,

ажлын цар хэмжээг ихэсгэх арга хэмжээ авч байв.

Орон тоо, төсөв, үргүй зардлыг хэмнэх ажил өрнөж байсан ч

гадаад

дотоод нөхцөл байдлаас болон улс ардын аж ахуйд шинэ салбар,

үйлдвэрд

бий болохын хэрээр захиргааны зардал өсч байжээ.

Tөp захиргааны нэн чухал салбар болон хууль хяналтын

байгууллагын

бүтэц зохион байгуулалтад ч өөрчлөлт гарав.

Дайны нөхцөлд улсыг аюулаас хамгаалах байгууллагын үүрэг

зорилт өсөв. 1930-аад хууль ёсыг бүдүүлгээр зөрчиж байсан явдлыг

таслан зогсоох, Дотоод явдлын яамны ажилд намын хяналтыг

сайжруулах зорилгоор ДЯЯ-ны намын үүргийг НТХ-нд шууд

захирагдах, ДЯЯ-ны орон нутгийн байгууллагын ажлын тухай

асуудлыг тухайн орон нутгийн Намын хорооны хурлаар хэлэлцэж

байх болгожээ. Дотоод явдлын яамны аппаратыг нам, эвлэлийн

үнэнч шударга гишүүдээр хангах, ажилтнуудын онол, улс төрийн

мэдлэгийг байнга дээшлүүлж байх сургалтын системтэй болгох арга

хэмжээ авч байснаас гадна ажилтнуудыг байнга шалгаж, ажилд

тэнцэхгүй хүмүүсээс! цэвэрлэж байх үүргийг удирдлагад нь өгч байв.

Баян-Өлгий, Хөвсгөл зэрэг аймагт дотоод яамны хэлтсийг нам, төрийн

удирдлагын дээр тавьж байсан дутагдлыг арилгах арга хэмжээ авч

байв.

1945 онд улсын прокурорын шинэ дүрмийг баталж, ДЯЯ ба

Цагдан сэргийлэх байгууллагын мөрдөн байцаах, таслан шийтгэх

ажилд прокурорын зүгээс тавих хяналтыг сэргээжээ. Энэ зорилгоор

улсын прокурорт дээрх байгууллагуудын ажилд хяналт тавих үүрэг

бүхий орлогч, туслагч нарын орон тоог буй болгов. Энэ нь хууль ёсыг


-191-

ноцтой зөрчсөн өмнөх гажуудал завхралыг засахад чиглэсэн алхам

байв. Төр захиргааны болон хууль хяналтын байгууллагаас алдар

нэр, ашиг завшаан хайгчдыг зайлуулах зарим арга хэмжээ авчээ.

1942 онд Эрүүгийн шинэ хуулийг баталж, тэр хуульд улс,

хоршооллын өмчийг хамгаалах тухай тусгай бүлэг оржээ. БНМАУ-

ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдээс 1946 онд гаргасан «Улсын ба олон

нийт, хоршооллын байгууллагуудын өмчийн хамгаалах тухай»

тогтоолд улс хоршооллын өмчийг идэж ашигласан болон түүнд

бололцоо олгосон хүмүүсийг хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэж,

энэхүү гэмт хэрэгт шийтгэгсдэд өршөөл үл үзүүлэхээр заажээ. 1949

онд Улсын Бага Хурал эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулж, гэмт хэрэг

үйлдсэн 14-16 насны хүүхдийг баривчлах, 16-аасдээш насны хүүхдэд

насанд хүрэгсдийн нэгэн адил ял ногдуулах, эд хогшил мал

сүргийг тооллогоос дарагдуулагсад болон ажил тасалж, гологдол

бүтээгдэхүүн гаргагсдыг эрүүгийн хуулиар шийтгэж засан

хүмүүжүүлэх хөдөлмөр хийлгэхээр заажээ. Эдгээр тогтоол

шийдвэрийг биелүүлэх явцад улс хоршооллын байгууллагын

удирдах болон гүйцэтгэх олон ажилтныг баривчлан шийтгэжээ.

Намын үзэл суртлын ажил болон хуулийн байгууллагуудын

эдгээр тогтоол шийдвэрийг хэрэгжүүлэх явцад нугалаа завхрал ч

гарч байв. Социализм байгуулахын хэрээр ангийн дайсны эсэргүүцэл

нэмэгддэг хэмээх Сталины онол ч амьдралд хэрэгжиж, нам, эвлэлийн

гишүүд, сэхээтэн, олон нийтийг сэм тагнах, тэдыий үзэл бодол, улс

төрийн байр суурийн тухай дүгнэлт гаргуулах гэх мэт ажлыг даалгаж

байжээ. Бие биенээ хардах, сэрдэх явдал газар авчээ. Үүний илрэл нь

1947 онд гадаадын тагнуулын «Порт-Артурын» хэрэг гэгчийг ДЯЯ

бүрдүүлэн, түүнд холбогдуулан 80 гаруй хүнийг баривчлан шийтгэсэн

болон нам, улсын их хурлын төлөөлөгчдийг хүртэл мөрдөн мөшгиж,

хэлсэн ярьсныг нь тагнаж байсан явдал мөн.

Хэдийгээр дайн тулааны болон түүний дараах аж ахуйгаа сэргээн

босгох хүнд үе тохиолдож, тоталитар дэглэм ноёрхож байсан боловч

олон түмнийг төр засаг, аж ахуйн үйл хэрэгт татан оруулах талаар


-192-

багагүй арга хэмжээ авчээ.

1944 оны IX сард Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчид урьд

сонгуулийн эрхээ хасуулсан хүмүүст уг эрхийг олгож, Үндсэн

хуулийн зарим зүйлд нэмэлт өөрчлөлт оруулан бататгасан байна.

Ингэснээр БНМАУ-ын иргэд бүгд сонгох, сонгогдох тэгш эрхтэй

болсон юм. Хувьсгалын эсэргүү хэмээн хилсдсэн хүмүүсийн заримыг

суллажээ.

Сумын шүүхийн даргын үүргийг 1933 оноос сумын дарга

давхар гүйцэтгэдэг байсныг 1943 онд зогсоож, анхан шатны шүүхийн

хөдөлмөрчид өөрсдөө сонгох журам тогтоов. Улсын үйлдвэр олон

нийтийн газруудад өөрийн шүүхийг байгуулж түүний үйл

ажиллагаанд оролцож ирэв.

1941 онд улсын XXIV бага хурлаар Хөдөлмөрийн шинэ хуулийг

баталж мөрдөх болжээ. 1944 оноос улсын яамдад зөвлөх эрх бүхий

коллегийг бий болгож түүгээр салбарын олон чухал асуудлыг

хэлэлцэж байв. Үйлдвэр аж ахуйн газар үйлдвэрлэлийн зөвлөгөөнийг

тогтмолжуулж, түүнд ажилчдын оролцох оролцоо, шийдвэрлэх

асуудлын хүрээ өргөжиж байв. Ажилчин, албан хаагчид

захиргаатайгаа хамтын гэрээ байгуулан ажиллах болсноор захиргаа

нь зөвхөн шахах дарамтлах бус ажилчдын өмнө үүрэг хариуцлага

хүлээх болсон байна. Хүн амын сүсэг бишрэлийг хүндэтгэж, 1944

онд Гандантэгчинлэн хийдийн хурал номын үйл ажиллагааг

сэргээв.

БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр-засаг захиргааны хуваарилалт,

зохион байгуулалтад зарим өөрчлөлт оруулжээ. Үндэсний

цөөнхийн эрх ашгийг харгалзан Баян-Өлгий, мөн Баянхонгор,

Дундговь, Сүхбаатар аймгуудыг байгуулав.

Ардчиллын зарчмыг өргөтгөхөд улсын IX их хурал зохих хувь

нэмэр оруулсан байна. Тус их хурал сонгуулийн системийг

ардчилсан болгон өөрчлөхөөр тогтов. Их хурал уг хуульд нэмэлт

оруулж, улсын их хурлыг төрийн эрх барих дээд ганц

байгууллага болгожээ. Төрийн дээд байгууллагуудын сонгуулийн


-193-

шинэ системийг 1951 оноос эхэлж нам, МХЗЭ, МҮЭ зэрэг олон

нийтийн байгууллагуудын сонгуулийн арга зарчим болгон

төлөвшүүлэв.

1951 онд их хурлын сонгуулийг шинэ системийн үндсэн дээр

шууд, бүх нийтийн, нууц) явуулж 295 хүнийг их хурлын депутатаар

сонгожээ.

Тэдгээр депутатууд нь өөр өөрийн тойргоос нэр дэвшигдсэн бус,

дээрээс

НТХ-ноос албан тушаал, ажлын амжилт байдлыг харгалзан

тойргууд

хуваарилан өгч өрсөлдөгчгүй сонгогдсон хүмуүс байв. Сонгууль энэ

утгаараа I

сонгох зүйлгүй зөвхөн саналаа өгөх төдий томилолт байжээ.

Сонгогчдын

99.92 хувь нь сонгуульд оролцож, нэр дэвшигчдийн төлөө 99.67

илүү хувь)

нь саналаа өгчээ.

Их хурлын анхны чуулганаар БНМАУ-ын Их хурлын

Тэргүүлэгчдийн' даргаар урьд нь Бага хурлын дарга байсан

Г.Бумцэндийг сонгож, Засгийн газрыг Х.Чойбалсангаар

толгойлуулжээ. Улсын Их хурлын тогтоолыг хууль, түүний

тэргүүлэгчдээс гаргасан тогтоолыг зарлиг гэх болж тэдгээр

байгууллагын эрх зүйн зарчмыг нарийвчлан тогтоов.

Бүхэлдээ ардчиллыг хангах, сахин биелүүлэхэд чиглэсэн дээрх

арга хэмжээ нь нийгэмд нам, төрийн дээд түвшинд нэг хүнийг

тахин шүтэх, ганцаар захирах ёс, захирагдах арга оршсоор байсан

нөхцөлд хоосон шийдвэр, тунхаг төдий болж, ажил амьдрал дээр

захиргаадалтын эрх сургааль улам чангарч байв. Нэг хүнийг тахин

шүтэх явдал, түүний шууд сүүдэр тусгал болсон захиргаадалт

саарсангүй улам өргөжин гүнзгийрч байв. Тэр нь 1942 онд

Х.Чойбалсангийн 50 насны ой, 1949 онд Сталины 70 насны ойг

өргөн дэлгэр тэмдэглэх үеэр дээд цэгтээ хүрчээ. 1940-1953 оны


-194-

үеийн БНМАУ-ын улс төрийн тогтолцоо нь:

Дайны үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан удирдлагын төвлөрөл,

хатуу диктатурт түшиглэсэн;

Дайны дараа олон улсын хүчний харьцаа өөрчлөгдөж, капиталист,

социалист хоёр систем зэрэгцэн орших болсноор үзэл суртлын

хүлээсэнд баригдсан байв.

Энэ үед коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний

ардчилсан үзэл бодол, үйл ажиллагаанаасаа социалист үзэл баримтлал,

үйл ажиллагаанд шилжин, улс үндэстний эрх ашиг, сонирхол

орхигдсон байна. Нийгэмд МАХН-ын тэргүүлэх үүрэг нэмэгдэж,

нам бүхнийг жолоодож байсан болохоор намын үзэл бодлоос өөр

үзэл бодлыг хүлээн зөвшөөрөхгуй, нухчин дарж байв. Энэ нь чөлөөт

сэтгэлгээг хаан боогдуулж, нийгмийг оюуны хоосролд оруулах

замыг нээсэн юм.

V бүлэг

БНМАУ-Д СОЦИАЛИСТ ӨӨРЧЛӨЛТИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЖ ЭХЭЛСЭН НЬ (1953-1965)

§1. Дэлхийн хоёр системийн сөргөлдөөний нөхцөл дэх

Монголын гадаад орчин, гадаад харилцаа

«Хүйтэн дайн»: эхлэл, өрнөлт ба сааралт. Дэлхийн II дайнд

холбоотон байгаад дайны дараа цэрэг-улс төрийн хоёр эвсэл

байгуулж толгойлсон их гүрнүүдийн харилцан ул итгэх, хүчээр түрэх,

харилцан сөргөлдөх явдлaap тодорхойлогдсон улс хоорондын

харилцаа түүхэнд «хүйтэн дайн» гэж нэрлэгдсэн байна. Ийм

харилцааны уг сурвалж нь холбоотон гүрнүүдээс дурьдсан

улсуудын хил хязгаарыг тогтоох, нутаг дэвсгэрийг нь цэргийн

эзэмшлийн бүсэд хуваах, тэдгээр улс болон эзлэгдэж байсан

орнуудыг энх тайвнаар зохицуулан хөгжүүлэх, дайны уршиг


-195-

хохирлыг арилгах, колони байсан орнуудын хувь заяаг шийдвэрлэх

зэрэг олон асуудалтай холбоотой.

Ийм нөхцөлд «хүйтэн дайн» юуны өмнө, эсрэг тэсрэг хоёр

эвслийг толгойлсон АНУ ба ЗХУ-ын эрх баригчдын их гүрний

ашиг сонирхол мөргөлдсөний илрэл болон эхэлсэн юм. Нэг талаас,

Гитлерийн Германыг бут цохиход давамгай үүрэг гүйцэтгэсэн

И.В.Сталин тэр Түүтэй Зөвлөлтийн удирдагчид Дорнод Европт улс

төрийн ноёрхлоо тогтоох эрмэлзэлтэй байв. Энэ зорилгоор тэд их

гүрнүүдийн Ялта, Подстамын тохиролцоог зөрчиж, тухайлбал,

өрнөдөд дүрвэсэн Польшийн зүтгэлтнийг Польшийн засгийг

бүрдүүлэхэд оролцуулахыг эсэргүүцэв. Дорнод Европын чөлөөлөгдсөн

бусад орнуудад ч Москва өөртөө таалагдсан ёс дэглэм тогтоохыг

эрмэлзэв.

Нөгөө талаас, АНУ-ын эрх баригчид дайны уед үлэмж өссөн

цэрэг эдийн засгийн хүч, түрүүлж атомын зэвсэгтэй болсондоо

дулдуйдан Европт өөрийн нөлөө байр сууриа бататгах үйл

ажиллагааг идэвхжүүлжээ. Үүнд, бур 1946 оны III сард Английн

Ерөнхий сайд агсан У.Черчиллийн Фултонд хэлсэн үг ташуур өгснийг

үгүйсгэх аргагүй. Тэрээр «Балтийн Штетингээс Адриатикийн Триест

хүртэл тив дундуур төмөр хөшиг татагдаад байна» гээд тэр хөшгийг

арилгах, Дорнод Европыг чөлөөлөх, оросуудыг Иран, Туркээс газар

сайгүй хөөн зайлуулах хэрэгтэй. Англи хэлтэй улс түмэн үүнийг хийх

ёстой. Тэдний хэрэгсэл бол гагцхүү АНУ~д бурхны ерөөлөөр хайрласан

бөмбөг байх болно гэж хэлжээ'.

1947 онд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Г.Трумэн Америкийн Конгрессын нэгдсэн

хуралдаан дээр Грек, Турк хоёрт Зөвлөлтийн явуулгыг эсэргүүцэхэд нь

тусламж үзүүлэх асуудал тавьж зөвшөөрүүлжээ. Үүний хамт «коммуниз-мын

явууллага, даралтын эсрэг чөлөөт ард түмний аливаа эсэргүүцлийг дэмжиж

улс төр, эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн тусламж үзүүлэх явдал АНУ-ын ойрын

20 жилийн бодлого байх ёстой»2 гэж Америкийн Ерөнхийлөгч мэдэгдсэн нь

түүхэнд «Трумэний номлол» гэж тэмдэглэгдэн үлджээ.

Мөн 1947 онд Варшавт Коммунист Накуудын Мэдээлэх Товчоо


-196-

байгуулагдаж, түүн дээр БХК(б)Н-ын ТХ-ны нарийн бичгийн дарга

А.А.Жданов зөвлөлтийн эвслийн дотор хяналт тогтоон, империализмын

эсрэг тэмцлийг бүх талаар чангатгах шугамыг тунхаглав. ЗХУКН-ын XIX

их хурал (1952) энэ шугамыг баталгаажуулж, зөвлөлтийн эвслийн коммунист

намуудын үйл ажиллагааны удирдлага болгосон байна.

Ийнхуү Вашинггоны эрх баригчдын глобализм ба Москвагийн

сталинч удирдлагын экспансионизм «хүйтэн дайны» эхийг тавьж улам

өрнүүлсэн билээ.

Европт 1949 онд Герман дахь өрнөдийн 3 гүрний эзэмшлийн

бусэд ХБНГУ, 1952 онд Зөвлөлтийн эзэмшлийн бүсэд БНАГУ

байгуулагдаж, Германы нэгдлийг ардчилсан замаар хангах тухай

холбоотны тохиролцоо удаан хугацаагаар хэрэгжих боломжгүй болов.

1949 онд Хойд Атлантын гэрээний байгууллага (НАТО), 1952 онд

Варшавын гэрээний байгууллага байгуулагдаж өрнө, дорнын эвсэл

улс төрийн төдийгүй цэргийн шинж чанартай болов.

ЗХУ 1949 онд атомын бөмбөгтэй болсноос хойш цөмийн

зэвсгийг хориглох талаар Зөвлөлт, Америкийн хооронд хэлэлцээр

яригдах болсон авч үр дүнд хүрээгүй, харин бусад улстай

харилцахдаа түүгээр хоёулаа далайлгадаг болов.

Азид өрнө, дорнын сөргөлдөөн ноцтой хурцдаж, нутгийн

чанартай халуун дайнд ч хүргэсэн билээ.

Солонгосыг цэргийн хүчээр нэгтгэх гэсэн БНАСАУ-ын

удирдлагын эрмэлзлийн улмаас 1950 онд Солонгосын дайн гарав. Энд 3

жилийн турш ихээхэн цус урсгасан энэ дайн нэг талаас, Умард

Солонгосынхныг зэвсгээр дэмжсэн ЗХУ ба сайн дурынхнаа илгээсэн

БНХАУ, нөгөө талаас, НҮБ-ын далбаан доор байлдаанд голчлон

оролцсон АНУ-ын хооронд бүс нутагт ноёрхохын төлөө явуулсан хүч

сорилт байлаа. Стратегийн хувьд энэхүү хүч сорилтод Вашинггон хожсон

юм. Үүнийг 1953 онд Японтой эвийн гэрээг Зөвлөлт, Хятадын

оролцоогүйгээр байгуулсан, Япон, Өмнөд Солонгост өөрийн цэргийн

бааз байгуулах, Чан Кайши-гийн орогносон Тайванийг хамгаалалтдаа

авах, Филиппинд Хукблахапын эсрэг тэмцлийг илт дэмжин тусалсан


-197-

явдал харуулав. Харин Энэтхэг-Хятадыг эрхшээлдээ хадгалахыг 1 Stephen E. Ambrose Rise to Globalism. American Foreign Policy

since, 1938. pp. 131-132. 2 Stephen E. Ambrose... p. 150.

Эрмэлзсээр байсан Францад тусалсан нь Дьен Биен Фу-д Францын

цэргийн |шилдэг хүчин бут цохигдсоноор бүтэлгүйтсэн билээ.

И.В.Сталины (1953 оны I I I сард нас барсан) дараахь ЗХУ-ын

гадаад

бодлогын стратегийн үндсийг капиталист, социалист хоёр систем

зэрэгцэн

орших номлол бүрдүүлж өгсөн байна. ЗХУКН-ын XX их хурал дээр

тавьсан

илтгэлдээ Н.С.Хрущевийн дэвшүүлсэн энэ үндэслэл нь дайн ба

хувьсгалын

тухай хуучин баримтлалаас татгалзаж, цөмийн зэвсэглэлийн

нөхцөлд олон

улсын харилцаанд бий болсон шинэ нөхцлийг харгалзсан хэрэг

байв.

Хоёр систем зэрэгцэн орших зарчмын дагуу улс хоорондын

харилцааны хурцадмал байдал, «хүйтэн дайныг» сааруулах зарим

алхам хийгдсэн үе Хрущевын «дулаарлын» үе хэмээн түүхэнд

тэмдэглэгджээ. Олон улсын харилцааны намжмал байдал бий

болгоход ЗХУ-ын удирдагчдаас гадна

АНУ-ЫН Ерөнхийллөгч Л.Эйзенхауэр Францын

Ерөнхийлөгч Д,с Голлъ, Хятадын Ерөнхий сайд Жоу

Эньлай, Энэтхэгийн Ерөнхий сайд Ж.Неру зэрэг өрнө, дорнын улс

төрийн зүтгэлтнүүд хувь нэмрээ оруулсан юм.

Америк, Зөвлөлтийн удирдагчдын дээд хэмжээний уулзалт 10

жилийн дараа анх удаа болов. Тэд Женевт уулзан хурцадмал байдлын

талаар саналаа солилцоод, юуны өмнө Европт бий болсон бодит

байдлыг хүлээн зөвшөөрч өрнө, дорнын харилцааг сайжруулахаар

тохиролцжээ. 1955 онд их гүрнүүд Австрийн төвийг сахих, тусгаар


-198-

тогтнолын тухай гэрээнд гарын үсэг зурж, тэндээс Зөвлөлтийн

цэргийг гаргав. Мөн онд НАТО-гийн гишүүн болсон Баруун

Германтай, ЗХУ албан ёсны дипломат харилцаа тогтоож, 1956 оны I

сард Зүүн Герман Варшавын гэрээний байгууллагын гишүүн болов.

ЗХУ, Поркаллын усан онгоцны боомтыг Финляндад эгүүлэн өгч

түүний төвийг сахих байр суурийг бататгах алхам хийв.

Женевийн уур амьсгал дэлхийн бусад хэсгүүдэд ч нэвтэрсэн

юм. Энэтхэг-Хятадын асуудлаар Женевт дөрвөн их гүрэн, Хятад,

Вьетнам, Лаос, Камбожийн төлөөлөгчдийг оролцуулсан бага хурал

болов. Вьетнам дахь байлдааны ажиллагааг зогсоож, түүний хойд, урд

хэсгийг заагласан шугамыг 17-р өргөргөөр тогтоон, Францын

цэргийг гаргах, Вьетнам, Лаос, Камбожийн тусгаар тогтнолыг

зөвшөөрч, Вьетнамын нэгдлийн асуудлыг ардчилсан замаар

шийдвэрлэхээр тогтсон байна.

Мөн онд Хятад, Энэтхэгийн хоорондын хэлэлцээрт анх

томъёолсон «Панча Шила» хэмээх Таван зарчим (нутаг дэвсгэрийн

бүрэн бүтэн байдал, бүрэн эрхийг харилцан хүндэтгэх, харилцан үл

довтлох, бие биеийн дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс үл оролцох, эрх

тэгш, харилцан ашигтай байх зарчим) нь нийгмийн өөр өөр

байгуулалтай улсууд энх тайвнаар зэрэгцэн оршиж хамтран

ажиллахад чиглэгдсэн байна. 1955 онд Индонезийн Бандунг-д

хуралдсан Ази, Африкийн 29 орны төлөөлөгчдийн бага хурал дээрх

таван зарчмыг хүлээн зөвшөөрөөд төгсгөлийн баримт бичигтээ

арван зарчим болгон баяжуулсан нь олон улсын харилцааг

шударга үндсэн дээр хөгжүүлэхэд дөхмийг үзүүлжээ.

Олон улсын харилцааны «дулаарал» тухайн үед «хүйтэн дайны»

мөсийг хайлуулж чадаагүй юм. Өрнөд орнын харилцаа үе үе ноцтой

хямарч, хутганы ирэн дээр очиж байлаа. I

Тавиад оны хоёрдугаар хагаст дөрвөн гүрний гадаад яамны сайд

нар Германы асуудлыг хэдэн удаа хэлэлцсэн боловч тодорхой

шийдвэрт хүрсэнгүй. Хрущевийн хувьд Баруун Берлиний асуудал

хоолойд тээглэсэн яс болоод байв. Жил бүр Зүүн Германаас хэдэн


-199-

зуун мянган иргэл өрнөд рүү Берлинээр дамжин дүрвэдэг байв.

Тавиад оны сүүлчээр зөвлөлтийн удирдагчид Берлинд хяналт тавих

эрхийг Зүүн Германд шилжүүлэхээр сүрдүүлэх буюу Баруун

Берлинийг чөлөөт бүс болгох шаардлага тавиад бүтсэнгүй. 1961 оны

VIII сарын 13-нд баруун, зүүн Берлинийг хуваасан заагаар төмөр

бетонон хана босгосноор «хүйтэн дайныг» даамжруулав.

Мөн сарын эисээр зөвлөлтийн эрх баригчид цөмийн зэвсгийн

туршил-тыг гурван жил азнахтухай Америктай тохиролцсоноосоо

татгалзан, цөмийи |том хэмжээний бөмбөг дэлбэлж эхэлсэн ба АНУ ч

цуврал туршилт хийж, хоёр тал Герман дахь цэрэг зэвсэглэлээ

нэмэгдүүлсэн юм.

Берлиний дараа Карибид үлэмж ноцтой хямрал гарав. 1959 онд

Кубад Ф.Кастро тэргүүтэй зэвсэгт босогчид Батистын цэргийн

харгис дэглэмийг түлхэн унагааж, засгийн эрхийг авснаар

бөмбөрцгийн нөгөө талд зөвлөлтийн эвсэл түшиг тулгууртай болжээ.

АНУ, Куба цагаачдыг зэвсэглэн агаараас дэмжиж, тус арлын эрэгт

десантаар буулгах зэргээр Кастрогийн хувьсгалт дэглэмийн эсрэг

түрэмгийлэх ажиллагаа явуулсаар байв. Үүнтэй холбогдуулан ЗХУ,

1962 оны зун Кубад дунд тусгалын пуужин аваачиж байрлуулсан юм.

Кубыг батлан хамгаалах зорилготой гэж зөвлөлтийн тал нотолж

байсан энэ алхам нь АНУ-д түүний хилийн ойроос заналхийлсэн урьд

тохиолдоогүй аюул байв.

АНУ Кубыг бүслэн хааж байлдааны хөлөг онгоцуудыг илгээсэн

үед хямрал туйлдаа хүрч америк, зөвлөлтийн аль алины зэвсэгт

хүчин, түүний дотор цөмийн зэвсэгт хүчин байлдааны бэлэн

байдалд шилжиж, зөвхөн команд хүлээж байв. Ийнхүү цөмийн

дайны ирмэгт тулж ирсэн нөхцөлд хоёр улсын удирдагчид харилцан

буулт хийж, АНУ Кубын эсрэг бүслэлтээ цуцлан, түүний эсрэг

халдлага хийхгүй гэсэн баталгаа өгч, ЗХУ пуужингаа татан авахаар

тогтож, Карибын хямралыг зогсоожээ.

Жараад онд дэлхийд хамгийн удаан үргэлжилсэн «халуун цэг»

бол Меконг мөрний адаг байлаа. Энэ хойгт Вьетнамын


-200-

дэмжлэгтэйгээр Өмнөд Вьетнамын Үндэсний чөлөөлөх Фронт, Нго

Динь Дьемийн засгийн эсрэг тэмцэл өрнүүлжээ. Энэтхэг-Хятадын

талаархи 1956 оны Женевийн хэлэлцээнд оролцсон боловч

баримт бичигт гарын үсэг зураагүй АНУ, Солонгосын дайнаас

хойш 8 жил завсарлаад, Вьетнамын иргэний дайнд оролцохоор

шийдвэрлэсэн байна. Эхлээд олон мянган цэргийн зөвлөхөө тийш нь

илгээж, дараа нь агаараас хүчтэй бөмбөгдөхөд шилжин, 500 мянга

хүртэл цэргээ оруулсан боловч Сайгоны дэглэмийг аварч чадсангүй.

Эцэст нь вашингтоныхан дөрвөн талын хэлэлцээний ширээнд сууж,

ӨВҮЧФ-ын дэвшүүлсэн 10 зүйлт саналыг арга буюу хүлээн авч

байж, Вьетнамын ширэнгийн гацаанаас мултарсан билээ.

I Дэлхийн социалист системийн төлөвшил, зөрчил. Социалист

улсуудын систем дэлхийн II дайны дараа төв ба дорнод Европт

ардын ардчиллын орнууд байгуулагдсанаар үүссэн юм. ЗХУ-ын

тэргүүлсэн тус системд 1924 оноос ардын бүгд найрамдах улсын

хэлбэрээр тогтнож ирсэн Монгол улс нийлж, дараа нь Азид шинээр

үүссэн БНХАУ, БНАСАУ, БНАВУ, хожим 1ВНКУ нэгдсэн билээ.

Ийнхүү дэлхийн капиталист системийн зэрэгцээгээр ертөнцийн газар

нутгийн 26 хувь, нэг тэрбум гаруй хүн амыг хамарсан систем бий болжээ.

Дэлхийн социалист системийн төлөвшил нарийн төвөгтэй

нөхцөлд

1 шгдсан байна. Гадаад нөхцөл нь хоёр системийг толгойлсон ЗХУ ба

АНУ-

ын сөргөлдөөнөөр тодорхойлогдож байв. Дотоод нөхцлийн тухайд

гэвэл

социалист орнуудын хоорондын, юуны өмнө ЗХУ тэдэнтэй хэрхэн

харилцаж

байсантай холбоотой

юм.

Энэ харилцаанд зөвлөлтийн сталинч удирдлага, түүхэн

уламжлал, онцлог, хөгжлийн түвшингээр нэн ялгавартай ардын

ардчиллын орнуудад социалист байгууллын өөрийн загварыг тулгах


-201-

явуулга зонхилж байв. Ийм явуулгын үзэл суртал, улс төрийн

үндэслэлийг 1947 оны II сард Коммунист мэдээлэх товчоо байгуулах

үеэс тавьжээ.1947 оноос 1953 он хооронд Югославын дотоод

хэрэгт хөндлөнгөөс оролцож И.Б.Титогийн эсрэг кампанийг

дэгдээсэн, Чехословакад Ян Масарик нарыг зайлуулах эргэлт

хийсэн, дорнод Европын орнуудын социалист, социал-демократ

зэрэг зүүний намуудыг хүчээр нэгтгэсэн, Чехословакад

Р.Сланский, Унгарт Л.Райк, Болгарт Т.Костов нарын зэрэг зүтгэлтэн

болон олон тооны хүмүүсийг улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдүүлсэн,

нам төрийн дээд удирдлагад нь Москвад дуулгавартай хүмүүсийг

тавьсан зэрэг явдал үүнд холбогдоно.

Тавиад оны дунд үеэс Зөвлөлтийн удирдлага нэг хүнийг тахин

шүтэх явдлыг шүүмжлэн, түүний уршгийг засах зарим алхмыг

социалист системийн хүрээнд хийв. Тухайлбал, Югославын

«ревизионизмын» эсрэг дайралтыг намжааж, Болгарын В.Червенков,

Унгарын М.Ракошийн зэрэг сталинистууд дээд тушаалаас бууж,

Польшид В.Гомулка удирдлагад дахин гарч, улс төрийн хилс хэрэгт

хэлмэгдэгсдийг цагаатгаж эхлэв.

ЗХУКН-ын XX их хурлаас социализмд хүрэх өөр өөр зам, арга

хэлбэр байж болох тухай дүгнэлт хийж, 1956 оны дөрөвдүгээр сард

Коммунист мэдээлэх товчоог татан буулгаснаар социалист

системийн орнуудын чөлөөтэй хөдлөх зарим боломж бий болов.

Гэвч Хрушевын үеийн либералчлал хязгаарлагдмал бөгөөд

богино настай нь төдөлгүй мэдэгдсэн юм. Зөвлөлтийн удирдлага

1956 оны зун Познаний ажилчдын бослогоор эхэлсэн Польшийн

шинэчлэх хөдөлгөөнд хөндлөнгөөс оролцож, цэргийн цөмрөлтөөр

заналхийлэв. Мөн оны XI сард Унгарын Үндэсний өөртөө засах

эрхийн төлөө хувьсгалыг цэргийн хүчээр цус урсган дарав.

Социалист бусад орны бүрэн эрх, биеэ даасан байдлыг хязгаарласан

Москвагийнхны эдгээр ажиллагаа социалист системийн дотор тэдний

нэр хүнд, итгэл, нөлөөг нэн сааруулсан юм.

Социализм байгуулах арга зам, социалист улс хоорондын


-202-

харилцааг тодорхойлох нь коммунист ажилчны намуудын

Москвагийн зөвлөлгөө дээр хөндөгдсөн эмзэг бөгөөд

зөрчилтэй асуудал байв.

1957 оны зөвлөгөөн дээр социалист орнуудын коммунист

ажшм намын төлөөлөгчдийн гаргасан тунхаглалд: «Төгс тэгш

эрхтэй байх, нутгийн бүрэн бүтэн байдал, төрийн тусгаар

тогтнол, бүрэн эрхт хүндэтгэх, бие биеийн дотоод хэрэгт

үл оролцох» явдлыг соцш орнуудын харилцааны зарчим гэж

анх томъёолсон нь социалист систем даасан орнуудаас

бүрэлдсэн бодит байдалд нийцсэн тодорхойлолт юм. мөнхүү

тунхаглалд социалист интернационализмын зарчим, тэдгээр

харилцааны салшгүй хэсэг мөн гэсэн заалтыг нэмж оруулсан

нь түүГ халхлан, социалист бусад орны дотоод хэрэгт

оролцох явдлыг зөв1 зорилготойг практик харуулжээ.

Улс орнуудын түүхэн хөгжлийн онцлогуудтай уялдаатайгаар

coцио

лизмд хүрэх зам өөр өөр, түүнийг байгуулах арга хэлбэр янз

бүр бай

Москвагийн зөвлөлгөөнүүдийн баримт бичигт зөвшөөрсөн

мөрт л

социалист байгуулалтын түгээмэл зүй тогтол гэгчийг

сөргүүлэн тав

байдаг. Үүгээр, пролетарийн диктатурын аль нэг хэлбэр,

ажилчин анп

удирдлага, марксист-ленинист намыг цөм болгосон улс төрийн

өмчийн нийгэмчлэл, төвлөрсөн төлөвлөлт зэргийг багтаасан

зөвлөлтийн загварыг бусад бүх оронд дууриал болгохыг

баталгаажуулсан байна.

Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн (ЭЗХТЗ) үйл

ажиллагаа

эхлээд, гишүүн орнуудын худалдааг зохицуулах, зарим

үйлдвэрийн газрыг хамтран байгуулахаар хязгаарлагдаж


-203-

байгаад жараад оноос улс ардын аж ахуйн урт хугацааны

төлөвлөгөөг зохицуулахад шилжив. '

Энэ үеэс Румын зэрэг гишүүн орны удирдлага ЭЗХТЗ-ийн

хүрээ

үйлдвэрлэлийг хэт дагнан төрөлжүүлэх, эдийн засгийн

дотоод асуудлыг

нэгдсэн төлөвлөгөөнд захируулахыг эсэргүүцэх болсон юм.

Үүнтэй

холбогдон гишүүн орнуудын эдийн засгийн интеграци улс

үндэстнээс

дээгүүр тавигдаж үл болох бөгөөд сайн дурын зарчим дээр

явагдах ёстойг тус байгууллагын үндсэн баримт бичгүүдэд

тусгасан байна.

ЭЗХТЗ-ийн орнуудын хамтын ажиллагаа оролцогч улсуудын

эд

засгийн салбарын болон нутаг дэвсгэрийн бүтцийг

сайжруулах, үндэсний

орлогын өсөлтийг хурдасгах, улмаар тэдгээрийн хөгжлийн

төвшинг

ойртуулахад бүхэлдээ эерэг нөлөө үзүүлсэн юм.

1949 онд БНХАУ байгуулагдсан явдал хоёр системийн

хүчний харьцааг социализмд ашигтайгаар өөрчилсөн түүхэн

үйл явдал болов. Тус улс ЗХЯ-тай болон түүний тэргүүлсэн

лагерийн орнуудтай найрамдалт харилцаа хамтын ажиллагаа

тогтоож, Хятадад социализм байгуулах замаар гүнзгий

өөрчлөлт хийж эхэлсэн юм. Энэ үед БНХАУ-ыг ЗХУ-ын

зэрэгцээгээр социалист лагерийг тэргүүлэх хүчин гэж үзэх

хандлагатай байсан нь Хятадын удирдагчдын хүсэл санаанд

нийцэж байв Гэвч дэлхийн социалист системд давамгайлсан

байраа хадгалах гэсэн зөвлөлтийн удирдагчдын бодлого, тус

системийн дотор ба дэлхий дахинд их гүрний зиндаанд

«жаалах» гэсэн хятадын удирдагчдын сонирхол, хоёр гүрний


-204-

харилцаа яваандаа зөрчилд орохын үр хөврөлийг агуулж байв.

Коммунист ажилчны намуудын 1957 оны Москвагийн

зөвлөлгөөн дээр МаоЗэдун ЗХУ-ыг социалист лагерийн цорын

ганц тэргүүлэх хүч гэж цохон : тэмдэглэж байсан нь үнэндээ

атомын бембөг үйлдвэрлэх техникийн баримт сэлтийг

Зөвлөлтөөс авах тухай нууц хэлэлцээр байгуулсны хариуд аман

дээр мэдэгдсэн үг байжээ. Ачир дээрээ Маогийнхан нэг

хүнийг тахин шүтэх явдал, дайн, хувьсгалын болон энх

тайвнаар зэрэгцэн орших асуудлаар Зөвлөлтийн дэвшүүлсэн

онолын үндэслэл, улс төрийн шугамыг сөрен эсэргүүцсэн

үзэл суртлын кампанийг шатлан явуулсан билээ.

Тавь, жараад оны зааг үеэс ЗХУ-ын эрх баригчид

Тайваний асуудал болон Хятад, Энэтхэгийн хилийн будилааны

талаар хятадынхаас ялгавартай байр суурь баримталж, атомын

зэвсэг үйлдвэрлэхэд туслах тохиролцооноос татгалзан,

Хятадад ажиллаж байсан мэргэжилтэн нараа татан авч эдийн

засгийн тусламжаа зогсоосноор Хятад, Зөвлөлтийн

зөрөлдөөн улс хоорондын харилцааны бүх салбарыг хамран

гүнзгийрэв.

Хятадад үсрэнгүй дэвшил, ардын коммуны бодлого

бүтэлгүй болж «соёлын их хувьсгалыг» дэгдээн, ЗХУ-ыг

номер нэг дайсан гэж зарласан үед хоёр улсын сөргөлдөөн

цэрэг зэвсэглэлийн хүрээнд шилжжээ.

Хятад-Зөвлөлтийн зөрчил хагаралд шилжснээр социалист

орнуудын нэгдэл улам задарч, дэлхийн социалист систем

удирдах нэг төвтэй байхаа хэрэг дээрээ больжээ. Коммунист

ажилчны намуудын төлөөлөгчдийн 1969 оны Москвагийн

зөвлөгөөнд 14 социалист орны засгийн эрх баригч намаас

таван орны нам (Хятадын Коммунист Нам, Солонгосын

Хөдөлмөрийн нам, Вьетнамын Коммунист Нам, Албаны

Хөделмөрийн Нам, Югославын Коммунистуудын Холбоо)

оролцоогүй байдал үүнийг гэрчилнэ.


-205-

БНМАУ-ын гадаад харилцааны хөгжил. Дэлхийн II дайнаас

хойшхи БНМАУ-ын тусгаар тогтносон хөгжлийн гадаад нөхцөл

нь тус улс социалист системийн бүрэлдэхүүн хэсэг болсон

явдал мөн. Үүнд, тус орны хоёр хөрш: социалист системийг

толгойлсон ЗСБНХУ ба социализмын замд шилжсэн БНХАУ-

тай харилцах харилцаа голлох суурь эзэлж байв.

1946 оны гэрээ, хэлэлцээрийн үндсэн дээр БНМАУ,

ЗСБНХУ-ын найрамдал, хамтын ажиллагаа өргөживу1957

онд ЗХУ-ын засгийн газар «Совмонголметалл»

үйлдвэрүүдийг байгуулахад оруулсан өөрийн хувь болон

«Монголнефтийн» үйлдвэрүүдийг Монголын талд

шилжүүлсэн байна.

ЗХУ-ын эдийн засгийн тусламжтайгаар 1949 онд

Улаанбаатар-Наушкийн төмөр замыг тавьж улмаар Зөвлөлт,

Монгол, Хятад гурван талын хэлэлцээрийн үндсэн дээр 1956

онд Монголын өмнөд хил хүртэл уул замын үргэлжлэлийг

тавьж ашиглалтад оруулжээ. Улаанбаатарын төмөр зам ЗХУ

болон Европын социалист орнуудтай манай орны харилцааг

хөгжүүлэхэд үлэмж ач холбогдолтой байсны адил Монголын

нутгаар нэвт гарсан төмөр зам Европ, Азийн социалист

орнуудыг холбосон хамгийн дөт зам болсон билээ. Монгол,

Зөвлөлтийн худалдаа 1949 оноос удаан хугацааны хэлэлц:

рийн үндсэн дээр явагдах болов. Хоёр орны хоорондын бараа

гүйлгээ I960 онд 1946 оныхоос хоёр дахин нэмэгджээ.

<Монголын эдийн засгийг хөгжүүлэхэд ЗХУ-ын удаан хугацааны

зээл их үүрэг гүйцэтгэж байв. Тус орны нийт хөрөнгө

оруулалтад зөвлөлтийн зээл 1958-1960 онд 31.2%, 1961 -1965

онд 47%-ийг эзэлж байв. Энэ хугацаащ ЗХУ-ын зээл

тусламжтайгаар хүнсний фабрик, гурилын комбинат, тээрмүүд,

атрын сангийн аж ахуйнууд, Улаанбаатар, Дархан, Чойбалсанд

цахилгаан станцын өргөтгөл ба шинэ ДЦС, Шарын голын

нүүрсний уурхай, нийслэл ба бусад хотод орон сууц, нийгэм


-206-

ахуйн олон барилга байгууламж босгожээ. БНМАУ, ЗСБНХУ-ын

засгийн газрын хооронд 1953 онд Монголын иргэдийг

Зөвлөлтийн дээд сургуулиудад сургах тухай (зардлын 50%-ийг

Зөвлөлтийн тал гаргаж), 1956 онд соёлын хамтын

ажиллагааны тухай хэлэлцээрүудийг байгуулжээ. Тавь, жараад

оны зааг дээр ЗХУ бүх зардлын 50%-ийг дааж тоноглосон

арьс өнгө ба сүрьеэгийн узлэг эмчилгээний экспедицүүдийг

Монголд ажиллуулсан байна.

^1966 оны I сард БНМАУ-д Зөвлөлтийн удирдлагын

нэгдүгээр хүн Л.И.Брежнев албан ёсны нөхөрсөг айлчлал

хийсэн явдал Зөвлөлт-Монго-лын харилцаанд урьд хожид

тохиолдоогүй үйл явдал болов. Айлчлалын үеэр гарын үсэг

зурсан Монгол-Зөвлөлтийн найрамдал, хамтын ажиллагааны

болон харилцан туслах тухай гэрээ шинэ нөхцөлд хоёр улсын

бүх талын харилцааг баяжуулан цаашид хэрэгжүүлэх

зарчим, чиглэлийг тусгажээ. Гэрээнд хоёр талын харилцааг

социалист интернационализмын зарчмын үндсэн дээр

бэхжүүлэн хөгжүүлэх, нөхөр ёсоор харилцан туслах, аль алиндаа

ашигтай байх зарчмын дагуу эдийн засаг, шинжлэх ухаан -

техникийн хамтын үйл ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх,

гэгээрэл, эрүүлийг хамгаалах, шинжлэх ухаан, соёлын хамтын

ажиллагааны хүрээг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, хоёр орны батлан

хамгаалах хүчин чадлыг хангах, аюулгүй байдал, тусгаар

тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлых хангах

зорилгоор бүх арга хэмжээ, түүний дотор цэргийн талын арга

хэмжээ хамтран авах, олон улсын чухал асуудлаар зөвлөн

хэлэлцэж хамтран ажиллахаар заажээ2.

Тус орны өмнөд хөршид ардын хувьсгал ялж, БНХАУ-ыг

тунхагламагц түүнийг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч дипломат

харилцаа тогтоосон орны нэг бол БНМАУ байлаа. Хятадын

ардын засгийн газрын зүгээс 1950 оны II сард ЗХУ-ын засгийн

газартай солилцсон нот бичигт БНМАУ-ын тусгаар тогтнол нь


1945 оны санал хураалт ба БНХАУ-аас түүнтэй дипломат

харилцаа тогтоосны дунд бүрэн хангагдсан гэж баталжээ.

БНМАУ,БНХАУ-ын хооронд 1952 онд эдийн засаг, соёлын

талаар хамтран ажиллах тухай хэлэлцээр, 1960 онд

нөхөрлөл, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ байгуулжээ.

Тэдгээрт бие биесийн бүрэн эрхт тусгаар тогтносон, эрх

тэгш байдлыг хүндэтгэх, харилцан ашигтай байх, дотоод

хэрэгт үл оролцох зарчим дээр

Е.П.Баврин, СС.Алабян. Отэкономическогосотрудничества

ксоциалистической интеграции.

М., 1982. стр. 37.

БНМАУ-ын гадаад харилцааны баримт бичгийн эмхтгэл. II

боть. тал 74

.

Сайн хөршийн харилцааг тогтоохоор заасан юм.

1962 онд Монгол-Хятадын хилийн гэрээ байгуулж Ингэн уснаас

Алтайн Таван богд хүртэл үргэлжилсэн хоёр улсын нутаг

дэвсгэрийн заагийг тодотгон тогтоов.

Хоёр орны хоорондын худалдаа, эдийн засаг, соёлын харилцаа

түргэн ' хөгжиж байв. БНХАУ-аас Монголын үйлдвэрлэл, барилгын

ажилд эдийн засаг, техникийн талаар болон ажиллах хүчнээр

тусламж үзүүлэв. Энэ нь орон сууцны зэрэг барилга барих,

барилгын материал үйлдвэрлэх, засмал зам, гүүр тавих, усжуулах

систем, хөнгөн үйлдвэрийн газруудыг барьж байгуулахад

зориулагдаж байв.

Хятадад «соёлын хувьсгал» дэгдсэн жараад оны сүүлчийн

хагасаас Хятад, Монголын харилцаа эрс муудсан юм. Энэ нь

Хятадын тэр үеийн эрх баригчид коммунист хөдөлгөөн, социалист

системийн дотор үүсгэсэн үзэл санааны зөрөлдөөнийг улс

хоорондын харилцаанд шилжүүлснээс болсон юм. Тэд тухайлбал,

манай орны дотор өөрийн суртал нэвтрүүлгийг дэлгэрүүлэх,

-207-


-208-

Монголын дипломат төлөөлөгчийн газрын эсрэг өдөөн хатгалга

хийхээс аваад тус улсыг эдийн засгийн талаар хавчин боох, улс төрийн

талаар дарамтлах зэргээр улс хоорондын харилцааны наад захын

хэм хэмжээг бүдүүлгээр зөрчих явуулга зохиож байв.

Хятадын зүгээс Монгол, Хятадын хилийн дагуу их хэмжээний

цэрэг, байлдааны зэвсэг, техникийг бөөгнөрүүлэн тус орны аюулгүй

байдалд илт заналхийлэх явуулга үйлдэж эхэлсэн нөхцөлд

Монгол-Зөвлөлтийн найрамдал хамтын ажиллагаа, харилцан

туслах тухай гэрээний үндсэн дээр зөвлөлтийн цэргийн ангиудыг

Монголын засгийн газрын хүсэлтээр тус оронд ирүүлэн

байрлуулахад хүрсэн байна.

Хоёр орны харилцаа муудаад байсан үед ч гэсэн монголын тал

хятадын зүгээс хийсээр байсан дайралт, шахалт, өдөөн хатгалгад

тэвчээртэй хандаж монгол, хятадын ард түмний ашиг сонирхлын

үүднээс улс хоорондын харилцааг хэвийн болгохыг хичээж байв.

Олон улсын харилцааны тавцан дээр БНМАУ гарах нэг зам

нь социалист системийг бүрэлдүүлж байсан Европ, Азийн орнуудтай

харилцаа тоггоосон явдал байлаа.

1960 оноос эдгээр оронтой БНМАУ-ын харилцаа, нөхөрлөл,

хамтын ажиллагааны тухай гэрээ, эдийн засаг, шинжлэх ухаан-

техникийн болон соёлын талаар хамтран ажиллах тухай

хэлэлцээрийн үндсэн дээр өргөжин хөгжсөн байна.

Азийн социалист орны хувьд БНМАУ хуваагдмал нөхцөлд

үндэсний тусгаар тогтнол, нийгмийн дэвшлийн замыг сонгосон

БНАСАУ, БНАВУ-тай найрсаг дотно харилцаатай байж тэдгээрийн

ард түмний хүнд бэрх тэмцэлд санаа сэтгэлийн болон, эд

материалын хэр чинээний тусламж үзүүлж байв.

1962 онд БНМАУ ЭЗХТЗ-д элсэн орсон нь тус улсын эдийн

засгийн хөгжлийг түргэтгэх шаардлагаас урган гарсан юм. Тус

байгууллага Монголын хувьд хамтын ажиллагааны давуутай

нөхцлийгбий болгосон юм. Социалист эдийн засгийн интеграцийн

программд ЭЗХТЗ-ийн сонирхогч орнууд Монголын эдийн


-209-

засгийн өвөрмөц байдал, байгалийн нөхцлийг харгалзан улс ардын

аж ахуйн үр ашгийг дээшлуүлэх, социалист интеграцид оролцох

боломжийг өргөтгөхөд чиглэгдсэн тусгай арга хэмжээнүүдийг

БНМАУ-тай тохиролцсоноор хоёр болон олон талын хэмжээнд

боловсруулахаар заажээ. Гишүүн орнууд тийм арга хэмжээг аж

үйлдвэрийн болон бусад салбарт барилга байгууламжийг хамтран

барьж ашиглах, хөнгөлөлттэй зээл олгох, монголын бараанд гадаад

худалдааны урамшлын үнэ хэрэглэх, мэргэжилтэй боловсон хүчин

бэлтгэхэд туслах, буцалтгүй тусламж үзүүлэх зэрэг хэлбэрээр

хэрэгжүүлж байв.

'Европын социалист орнууд 1950-иад оны хоёрдугаар хагасаас

Монголд эдийн засаг, санхүү, техник, технологийн туслалцаа

үзүүлсэн нь манай орны аж үйлдвэр, ялангуяа мал аж ахуйн гаралтай

бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд нэн чухал үүрэг

гүйцэтгэв. Тухайлбал, бод, богийн арьс шир боловсруулах, түүгээр

гутал, савхин болон нэхий хувцас эдлэл, мөн хивс үйддвэрлэхэд

Чехословак, Болгар, ардчилсан Герман, орчин үеийн мах, консервын

үйлдвэр, биокомбинат байгуулахад Герман, Болгар, Унгарын

тусламж зориулагдсан юм. Мөн Чехословак, Польшийн техник

эдийн засгийн дэмжлэгтэйгээр цемент, хөнгөн бетон, цагаан

тоосгоны зэрэг барилгын шинэ материал үйлдвэрлэлийн суурь

тавигджээ.

Дөрвөн гүрний дээд хэмжээний Женевийн зөвлогөөний дараа

дэлхийн улс түмнээс НҮБ-ын бүрэлдэхүүнийгергөтгөх, гишүүн

элсүүлэхэд алагчлан ялгаварлахыг зогсоох шаардлага хүчтэй болов.

1955 оны XII сард өргөдөл өгсөн бүх улсыг (энэ үед тийм улс 18

болоод байв) нэгэн зэрэг элсүүлэх тухай Швед зэрэг 28 орны

саналыг НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей дэмжсэн юм. Гэтэл түүний

зөвлөмжийгАюулгүйн Зөвлөл өөр хэлэлцэхэд Чан Кайши-гийн

төлөөлөгч БНМАУ-д хориг тавьж, зөвлөлтийн төлөөлөгч Японд

зөвлөмж өгөхөөс татгалзсан учир бусад 16 улсыг НҮБ-ын

гишүүнээр баталжээ. 1960 он гартал Монголыг НҮБ-д авах талаар


-210-

Аюулгүйн Зөвлөл дахин хэлэлцэж байсан боловч аанай л Чан

Кайши-гийн болон түүнийг ивээн дэмжигч өрнөдийн зарим улсын

төлөөлөгчид саатуулсаар байв.

БНМАУ-ыг ялгаварлан гадуурхаж, түүний хууль ёсны эрхийг

хөсөрдүү-лэгчдийн явууллагад дургүйцэх явдал дэлхийн олон оронд

өрнөжээ. Мөн НҮБ-ын үр бүтээлт үйл ажиллагааг саатуулж байсан

Чан Кайшийнхныг тус байгууллагаас хөөх, БНХАУ-ыг хууль ёсных

нь байр суурийг үзлүүлэх шаардлага тавьж байлаа.

1961 оны Хсарын 25-нд Аюулгүйн Зөвлөлөөр

Монгол, Мавритани хоёр улсыг НҮБ-д нэгэн

зэрэг авах тухай хэлэлцэхэд БНМАУ-ыг

элсүүлэхийг зөвлөмж болгосон тогтоолын

төслийг ЗХУ, Англи, Франц, Цейлон, Чили,

Нэгдсэн Араб, Эквадор, Либери, Турк улс

дэмжиж, АНУ түдгэлзсэн бөгөөд Чан

Кайшийн этгээд танхимаас гарч санал

хураалтад оролцсонгүй. Үүнд, Н ҮБ-д шинэ

гишүүн элсүүлэхэд хориг саад тавихыг

эсэргүүцсэн, тухайлбал Чан Кайшийнхэн

тийм арга хэрэглэвэл НҮБ-аас хөөхөөр

дарамт үзүүлсэн Ази, Африкийн шинэ

улсууд, түүний дотор урьд Францын колони

байсан


БНМАУ гадаад орнуудтай харилцах эрмэлзэл чадвараар ч

дутаж байсангүй. Нийгэм, улс төрийн байгууллын ялгаврыг үл

харгалзан бусад улстай харилцаа тогтоохын төлөө чармайлт тавьж,

түүнийг хэрэгжүүлэх арга туршлага хуримтлагдсаар байв. Дайны

-211-


-212-

дараахан хоёр хөрш улстайгаа дипломат харилцаатай байсан бол 15

жилийн дараа Ази, Европын 20 гаруй оронтой, түүний дотор Азийн

том гүрэн Энэтхэг, Бирм, Индбнезтэй тийм харилцаатай болоод

байлаа. Чухамдаа гадаад харилцаагаа цаашид өргөтгөх, НҮБ-ын

хүрээнд бусад улс оронтой хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэхийн

төлөө тус байгууллагад гишүүнээр элсэхийг зорьсон билээ.

НҮБ-ын гишүүнд Монголыг удтал авахгүй байсан үнэн

шалтгаан доорхи зүйлүүдэд оршиж байв. Үүнд:

О НҮБ-д зонхилогч гүрнүүдийн бодлого, үйл ажиллагаа нь тус

байгуул-лагыг анх байгуулахад тунхагласан гол зарчим, энх тайвныг

эрхэмлэгч аливаа улсын өмнө түүний үүд хаалгыг нээлттэй байлгах

зарчимтай зөрчилдөж иржээ. Хүйтэн дайны нөхцөлд НҮБ-ын үйл

ажиллагаанд тэдгээр гүрнүүдийн сөргөлдөөн давамгайлж байснаас

шинэ гишүүн элсүүлэх асуудлын нийтлэг зарчим алдагдах буюу

шууд мухардалд орж байлаа. Тухайлбал, НҮБ-ын Ерөнхий

Ассамблейн анхдугаар ба аравдугаар чуулганы үеэр БНМАУ-ыг

гишүүнээр элсүүлэн авах явдал тийм сөргөлдөөний золиос болсон

байна.

Ө БНМАУ-ыг НҮБ-д гишүүнээр элсэхэд Аюулгүйн

Зөвлөлийн байнгын гишүүн байсан Гоминданы төлөөлөгчид 1947

оноос эхлэн хориг тавих замаар шууд саатуулж байлаа. Тэд БНМАУ-

ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрснөөсөө няцаж, тус орныг

Хятадын хэсэг гэж үздэг явуургүй байр сууриндаа буцаж ороод,

Монголын эсрэг гүтгэлгийн кампани дэгдээх зэрэг бүхий л аргыг

хэрэглэсэн юм. Ийм учраас НҮБ-д БНМАУ-ыг авбал Монголын

эсрэг хандсан Чан кайшийнхны явуулгын хууль бусыг тус

байгууллага хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг болно гэж тэд болон тэднийг

ивээн тэтгэгчид үзэж байв.

Ө НҮБ-ын үйл ажиллагаанд бага, буурай улс үндэстний

эрхийгдутуу үнэлэх байдал нэлээд удаан үргэлжилсээр байв. Олон

улсын эрх зүйн онол, практик ч урьдын колони, хараат орныг их

гүрнүүд хүлээн зөвшөөрөх буюу «гэгээрүүлэн удирдах» замаар олон


-213-

улсын эрх зүйн этгээд болгодог хэмээх хуучин баримтлал амь бөхтэй

байв. 1960 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблекн XV чуулган «Колонийн

орнууд ба ард түмэнд тусгаар тогтнол олгох тухай» тунхаглалыг

баталснаар шинэ тутам тусгаар тогтносон улс орны нөлөө эрс өсөж,

тэдний үүрэг нелөө нь өндөржсөн явдал Монгол Ард Улсын

эрмэлзлийг шударгаар шийдвэрлэхэд дөхөм үзүүлсэн юм.

Манай ардын төр НҮБ-ын дүрмийн зорилт, зарчмыг

зөвшөөрөн биелүүлэхийн төлөө идэвхтэй тэмцэгч олон улсын

харилцааны чадвар төгс субъект мөнийг тус байгууллагад элсэн орсон

цагаас харуулав. Бүх нийтийн энх тайван аюулгүй байдлыг хангахын

төлөө НҮБ-ын үйл ажиллагаатай БНМАУ хүч чармайлтаа нэгтгэж

байв. Тухайлбал, 1960-аад онд Энэтхэг-Хятадын хойгт үргэлжилсэн

дайныг зогсоох, Женевийн хэлэлцээрийг нарийн чанд сахих

үндсэн дээр энэхүү бүс нутгийн улс түмний үндэсний эрх ашгийг

хангах, Араб-Израилийн зэвсэгт мөргөлдөөнийг төгсгөл болгох,

Арабын эзлэгдсэн нутгаас Израилийн цэргийг гаргах, Палестины

арабчуудын хууль ёсны эрхийг хангахад чиглэсэн байр суурь улсын их

хурал, засгийн газрын удаа дараагийн мэдэгдэл, НҮБ дахь Монголын

төлөөлөгчдийн хэлсэн үгэнд тусгалаа олж байв. БНМАУ Азид

хамтын аюулгүй байдал тогтоох асуудалд онцгой ач холбогдол өгч

энэ талаархи ЗХУ, Энэтхэг зэрэг орны саналыг дэмжихийн хамт

түүнийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн тодорхой санаачилга гаргаж байв.

БНМАУ зэвсэглэлийг хориглон устгах асуудлыг НҮБ-д

хэлэлцүүлэхээр санаачлагчдын нэг байлаа. Тус улс цөмийн зэвсгийн

туршилтыг хориглох, түүнийг дэлгэрүүлэхгүй байх, хими,

бактериологийн зэвсгийг дайнд хэрэглэхийг цаазлан хориглох

талаар байгуулсан олон улсын гэрээ конвен-цуудад анхны эгнээнд

нэгдэн орж байв. 1969 онд Монголын төлөөлөгчийг Женев дахь

зэвсэг хураах хорооны бүрэлдэхүүнд оруулсан байна.

Колонийн тогтолцооны эсрэг тэмцэлд түүхэн эргэлт гарсан үед

НҮБ-д элссэн Монгол улс хүн төрөлхтний хөгжилд ноцтой саад

учруулсан энэхүү хилэнцэт үзэгдэл, түүний аливаа хэлбэр, илрэлийг


-214-

арилгахын төлөө багагүй чармайлт тавьж байлаа. НҮБ-ын Ерөнхий

Ассамблейн чуулган болон бусад хуралдаанууд дээр Монголын

төлөелөгчид колонийн орон, ард түмэнд тусгаар тогтнол олгох

тухай тунхаглалыг хэрэгжүүлэх явдлыг түргэтгэх, эзэгнэгч

гүрнүүдийн цэргийн түрэмгийлэл өнгөлзлийг зогсоох, тэдгээрийн

зэвсэгт хүчнийг бусдын нутаг дэвсгэрээс гаргах, шинэ тулгар улсуудын

эдийн засгийн тусгаар тогтнолыг бэхжүүлэхэд чиглэгдсэн санал

зөвлөмжүүдийг дэвшүүлж байв. БНМАУ НҮБ-ын төрөлжсөн

болон бүс нутгийн байгууллагуудын үйл ажиллагаанд идэвхтэй

оролцож байв. 1965 онд Улаанбаатар хотод «Нийгмийн амьдралд

эмэгтэйчүүдийн роль» сэдвээр Ази, Алс Дорнодын орнуудын семинар,

1967 онд дэлхийн эрүүлийг хамгаалах байгууллагын Зүүн өмнөд

Азийн бүсийн хорооны чуулганыг зохион байгуулсан байна.

Монголын төлөөлөгчид 1967, 1968 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн

XXII, XXIII чуулганы колонийн асуудал эрхэлсэн хорооны илтгэгч,

орлогч даргаар, 1969 онд Ерөнхий Ассамблейн XXIV чуулганы

орлогч даргаар сонгогдож байв. 1968 онд БНМАУ дэлхийн

эрүүлийг хамгаалах байгууллагын гүйцэтгэх хорооны гишүүнээр

гурван жилийн хугацаагаар сонгогдсон байна.

Өрнөдийн улс гүрэн БНМАУ-тай дипломат албан ёсны

харилцаа тогтоох явдал тус орныг НҮБ-д гишүүнээр элсэн орсны

дараа эхэлжээ. Монгол улс 1963 онд Их Британи, Австри,

Финляндтай, 1964 онд Швейцар, Шведтэй, 1965онд Францтай,

1967онд Гректэй, 1968 онд Норвеги,Данитай, 1969 онд Турктэй

тусгаар тогтнолоо харилцан хүлээн зөвшөөрч, дипломат харилцаа

тогтоов. Үүний хамт өрнөдийн орнуудтай бараа таваар солилцох,

жуулчин ирүүлэх, соёлын талаар харилцах явдал хөгжиж эхэлсэн

байна.

Монгол, Японы хооронд албан ёсны харилцаа тогтоохыг хоёр

талын аль алин нь сонирхож байсан бөгөөд БНМАУ-ын засгийн

газар энэ талаар байр сууриа нэг биш удаа илэрхийлж байв. Гэвч

тус орны хоёр их хөрш Японтой харилцаагаа хэвийн болгоогүй


-215-

байснаас болгоомжлон сэрэмжлэх

явдал зонхилж, дипломат харшшаа тогтоохыг тандах байдалтай

байлаа.

Өрнөдийн гүрнүүдийн дотроос АНУ-тай БНМАУ албан ёсны

харилцаа

тогтоох явдал хамгийн их удааширсан ньальальталын ба

хөндлөнгийн байр

суурьтай холбогдсон шалтгаантай байв. 1961 онд БНМАУ, АНУ-ын

хооронд

дипломат харилцаа тогтоох тухай хэлэлцээ хоёр засгийн газрын

хооронд

эхэлж, монголын тал уг асуудалд нааштай хандсан болөвч АНУ-ын тал

олон

улсын нөхцөл байдал бэрхшээлтэй байна гэжхэлэлцээгзогсоожээ.

1961 оны

V I I I сарын 11-нд АНУ-ын төрийн департаментын нийтэлсэн

мэдэгдэлд

«Гадаад Монголтой дипломат харилцаа тогтоох тухай асуудлыг

цаашид авч

үзэх тухай асуудлыг хойшлуулахыг АНУ-ын эрхэм дээд эрх ашиг

шаардаж

байна» псний цаана Ташганий эрх баригчдьш шахалт оршиж

байв. 1960

аад оны сүүлчээр АНУ-ын албаны зарим хүмүүс Монголтой

дипломат

харилцаа тогтоох асуудлыг сэдэж байсан боловч Вьетнамын дайны

улмаас

монголын тал хөндлөнийн этгээдийн зөвлөснөөр түнийг хүлээн авахыг

түдгэлзсээр байв.

§2. Улс төрийн харилцааны өрнөл, хөгжил,

тоталитаризмаас авторитар дэглэмд шилжсэн нь


Монголын нийгмийн улс төрийн амьдрал, «Сэхээтний

төөрөгдөл гэгч».

Нэг нь даяар Монголын, нөгөө нь дэлхий дахины хэмжээний гэгдэн

тахин шүтэгдэж байсан хоёр «гарамгай жолоодогч» Х.Чойбалсан,

И.Сталиннар хан xopвoorooc хальсан ньтэртэй, тэргүй хөдөлгөөнд

орж эхэлсэм монголын нийгэм-улс төрийн амьдралын өрнөл

хегжилд нөлөөлөхгүй байж чадаагүй юм 1953 оны дундуур МАХН-

ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо «Хамтын удирдлагын зарчмыг

бэхжүүлэх тухай» тогтоол гаргаж, нам, улсын бүхийл ажилд хамтын

удирдлагыг гүнзгий нэвтрүүлэх, ардчиллыг хөгжүүлэх тухай заажээ.

«Үнэн» сонин, «Суртал нэвтрүүлэгч» сэтгүүл зэрэгт ардчилал,

хамтын удирдлагын тухай өгүүлэл нийтлэгдэх болов. Үүний хамт эрх

баригч нам, ардын төрөөс тус оронд социализм байгуулах явдал

шууд практик, зорилт боллоо хэмээн үзэж, уг асуудлыг намын ээлжит

их хурлаар дэвшүүлэн тавихаар бэлтгэж эхлэв.

1954оны XI сард хуралдсан МАХН-ын XII их хурал «Манай

хувьсгалын нийт ардчилсан зорилтыг 1940 оны үед үндсэнд нь

шийдвэрлэсэн юм Манай орон барагцаалахад, тэр үеэс эхлэн

социалист хөгжлийнхөө шатанд орж, феодалыг эсэргүүцсэн

хувьсгал социалист хувьсгал болон шилжиж эхэлсэн юм. Манай

орон, хувьсгалын хөгжлийн социалист шинэ шатанд ормогц,

социализмыг дэягэрэнгүй байгуулах эд материалын ба соёлын

урьдчилсан нөхцлийг хангахын тулд ихээхэн цаг шаардагдах юм.

Манай нам эдгээр эд материалын ба соёлын урьдчилсан нөхцлийг

бий болгохын тул ажиллаж ирсэн, ажилласаар ч байна»1 гэж

заажээ.1Ингэж социалист байгуулалтыг

-216-

! Ю.Цэдэнбал. МАХН-ынТовХорооноос Намын XII

иххуралдтавьсан тайлан илтгэл батүүнд гаргасан тогтоол. УБ.,

1954. тал 64.

шууд практик зорилт болгон намын их хурлаас дэвшүүлэх болсон нь

гадаад, дотоод зохих шалтгаантай байсан юм. Гадаад шалтгаан нь


ЗХУ-ын нөлөө, дэлхийн социалист систем бүрэлдэн тогтсонтой

холбоотой байв. Дотоод шалтгаан нь шинэ Монголын анхны

эрдэмтэд (Н.Жагварал, Д.Төмөр-Очир, Л.Цэнд г.м.) төрөн гарч,

Монгол оронд соииализм байгуулах онолын үзэл баримтлал

боловсруулан нам, төрийн бодлогод тусгаж эхэлсэнтэй, юуны өмнө

холбогдоно. Тухайн үед «социализмыг дэлгэрэнгүй байгуулах» хэмээх

ойлголтыг хувийн өмчийг устгаж,/нийгмийн өмчийн үнэмлэхүй

ноёрхлыг тогтоох явдал гэж үзэж байсан учраас ардын хувийн аж

ахуйтныг хоршоолох ньхойшлуулшгүй зорилт хэмээн тус их хурал

үзжээ."

Намын XII их хурлаас хойш бүх үйл явдал «социализмыг

дэлгэрэнгүй байгуулах» уриан дор өрнөж, ЗХУ, бусад социалист

орны нийгэм-эдийн засаг, улс төрийн харилцааны хөгжлийн эерэг,

сөрөг туршлагыг Монгол орны өвөрмөц нөхцөл байдлыг төдийлөн

харгалзахгүйгээр догматикаар хуулбарлан, яарч даарч, хагас дутуу

хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Харин Монголын нийгмийн улс төрийн

амьдрал, ялангуяа нийгмийн шударга ёсыг тогтоох чиглэлээр бас ч

чамлахааргүй зарим ахиц гарч байсан юмДТийм чухал үйл явдал бол

1954 онд «Порт-Артурын хэрэг» гэгчийг нарийвчлан шалгасан явдал

IOM. MAXH-ЫН УЛС төрийн Товчооны (1954-XII-9) тогтоолоор уг

хэргийг судлан шалгах комиссыг байгуулж, энэхүү комиссын

-217-

шалгалтын дүнг Улс төрийн Товчооны (1955-V-18) хурлаар

хэлэлцээд, «Порт-Артурын хэрэг» гэгчээр шийтгэгдэн хилс ял эдэлж

байсан хүмүүсийг суллан тавих, хууль ёсыг бүдүүлгээр зөрчсөн хууль

хяналтын болон Дотоод яамны холбогдох ажилтнуудад хуулийн

хариуцлага хүлээлгэх, гэмт хэрэгтэнд хүч хэрэглэхийг Дотоод яамны

удирдлагад зөвшөөрсөн МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн

Товчооны 1942 оны II сарын 24-ний өдрийн нууц

тогтоолыгхүчингүй болгох, шүүх, прокурорын байгууллагын

ажлыгүндсээр ньсайжруулж, нарийвчлан шалгагдаж гэм буруу нь


-218-

тогтоогдоогүй нөхцөлд хүнийг дайчлан баривчлах явдлыг таслан

зогсоох зэрэг чухал заалт бүхий байгуулсан тахин шүтэж

байсныг илчлэн шүүмжилсэн ЗХУКН-ын XX их хурлаас (1956 он)

нэлээд өмнө тус улсад Х.Чойбалсанг тахин шүтэж байсны хор

уршгийг ойлгон мэдэрч, засаж залруулах арга хэмжээ авч эхэлж

байсан байна. Энэ бүхэн нь Монголын нийгмийн улс төрийн

амьдрал хөдөлгөөнд орж эхэлсний зүй ёсны үр дүн, нийгмийн

амьдралыг сталинизмын үзэл санааны ноёрхлоос чөлөөлөх, нэг

хүнийг тахин шүтэхийн хор уршгийг арилгахыг нийгмийн

тэргүүний-хэсэг эрмэлзэж байсны шууд тусгал байлаа. Түүнчлэн

МАХН, Монголын нийгмийн амьдралд ардчилал, олон ургальч

үзэл, улс төрийн шинэ сэтгэлгээг үүсСгэн хөгжүүлэхийг эрмэлзэн буй

шинэчлэгч хүчин төрөн гарч байгааг харуулсан юм.

Энэ үед ЗХУ-д Н.С.Хрущевийн «дулаарал»-ын үйл явц нэгэнт

эхэлсэн байв. Тухайлбал, тэрбээр сталинизмын бүтээсэн нийгмийн

тогтолцоог үндсээр нь өөрчилж чадаагүй боловч, зөвлөлт

нийгмийг ардчилах талаар мэдэгдэхүйц алхам хийж эхэлсэн

бөлгөө. Ялангуяа 1956 онд IV сард 1 хуралдсан ЗХУКН-ын XX их

хурал улс орны гадаад, дотоодод гарш өөрчлөлтийг харгалзан,

зөвлөлт нийгмийг боловсронгуй болгох арга замын эрэлхийлсэн,

зоримог хандлагаараа тухайн үеийн ЗХУ-ын түүхэнд онцгой өвөрмөц

зааг үеийн эхийг тавьсан юм. Тус их хурлын хаалттай хуралдаан дээр

Н.С.Хрущевийн тавьсан «Нэг хүнийг тахин шүтэх явдал болон түүний

1 үр дагаврын тухай илтгэлд гадаад, дотоодын зочдыг

оролцуулахгүйгээр зөвхөн их хурлын төлөөлөгчдөд зориулан, 1956

оны II сарын 25-ны орой-ноос 26-ны өглөө хүртэл уншсан илтгэлд нэг

хүнийг тахин шүтсэний хор уршгийг олон талаар илчлэн тавьж,

зөвлөлт нийгмийг сталинизмаас цэвэрлэх асуудлыг хөндөн

гаргасан юм. Түүнчлэн ЗХУКН-ын Төв Хорооноос 1956 оны VI

сарын 30-нд «Нэг хүнийг тахин шүтэх явдал болон түүний үр дагаврыг

арилгах тухай» тогтоол гаргаж, нэг хүнийг тахин шүтэх явдал үүссэн

объектив, субъектив шалтгаан, түүний илрэл, мөн чанар, үр


-219-

дагаварын тухай асуудалд боломжийн хариу егчээ. Ер нь тус их

хурлын шийдвэр нь социалист орнуудын эрх баригч намуудад

томоохон нөлөө үзүүлсэн арга зүйн ач холбогдолтой шийдвэр

байсан юм.

1956 оны IVсард МАХН-ын Төв Хорооны IV бүгд хурал болж,

Д.Дамбын тавьсан «ЗХУКН-ын XX их хурлын дүн ба манай

намын байгууллагуудын зорилтын тухай» илтгэлийг хэлэлцжээ. Эл

илтгэлд намын зохион байгуулалтын ажлыг шинэ нөхцөл, шинэ

шаардлагын дагуу үндсээр нь өөрчлөн сайжруулах зорилт тулгарсныг

олон талаас нъ үндэслэсэн байна. Түүнчлэн эдийн засгийн бодит

хуулийг танин мэдэх явдалд тулгуурлан, аж ахуйн зорилтыг

шийдвэрлэх, намын үзэл суртлын ажилд хоосон сэнхрүүлэх

хандлагаас бүтээлч хандлагад шилжиж, намын үйл ажиллагаанд

хамтын удирдлагын зарчмыг тууштай хэрэгжүүлэх явдлыг намын

байгууллагуудын зорилт болгон дэвшүүлжээ. Тус бүгд хурал

Х.Чойбалсанг тахин шүтэж байсныг болон хууль ёсыг ноцтой

зөрчиж, үй олон хүнийг улс төрийн талаар хэлмэгдүүлснийг анх удаа

албан ёсоор шүүмжилж, «хувьсгалын эсэргүү хэрэгт худал

зэмлэгдэн хилс шийтгэгдсэн зарим хүний нэрийг хянан үзэх нь

чухал» гэж Улс төрийн Товчоо үзэж байна. Ийм арга хэмжээ бол

зөвхөн шийтгэгдээд амьд үлдсэн хүмүүсээр зогсохгүй, амь үрэгдсэн

үнэнч шударга хүмүүсийн нэрийг ариутган цэвэрлэх, тэдний үр

хүүхэд, төрөл садны ирээдүйд их холбогдолтой юм»' гэж

тэмдэглэжээ. Тус бүгд хурал нь баяр ёслолын байдалтай болж

өнгөрдөг байсан өмнөх үеийн бүгд хурлуудаас онцгой ялгаатай,

шүүмжлэлт уур амьсгалд болж өнгөрсөн юм.

IV бүгд хурлын шүүмжлэлийн нэг онцлог нь нам, улсын удирдах

дээд байгууллага, удирдах зүтгэлтнүүдийн үйл ажиллагаанд

гүнзгий шүүмжлэлтэй хандах уламжлалыг зарим талаар сэргээсэнд

оршино. Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга нар нэг

хүнийг тахин шүтэх явдлын хор уршгийг арилгах талаар

шийдвэртэй ажиллахгүй, харин ч шинэ тахин шүтэлтийг бий


болгох шинжтэй, зөвхөн Ерөнхий сайдыг бурхан мэт үзэж, олон

түмний хараа хяналтаас гаргаж байгааг баримт жишээтэй

илчлэн

1 НТА.ф-4, т-23,хн-1,тал

102.

тэмцэхийг бүгд хурлаас чухалчлан заагаад, нэг хүнийг тахин шүтэх

явдлын уршгаар хууль ёсыг ноцтой зөрчих, нам, төрийн хяналтаас

гаргахад хүрч байсан асуудлыг нарийвчлан хянаж шалгахыг

Улс төрийн Товчоонд даалгасан байна. МАХН-ын Төв Хорооны

IV бүгд хурал хэдийгээр нэг хүнийг тахин шүтэж байсны хор

уршгийг бүрэн илрүүлэн арилгаж чадаагүй боловч, нийгмийн

амьдралд ардчиллыг сэргээхэд чухал алхам хийх нийгэм-улс төрийн

гүнзгий үр дагаварыг бий болгож, олон түмний идэвхтэй үйл

ажиллагаа, бүтээлч санаачилгыг өрнүүлэхэд хүчтэй түлхэц үзүүлсэн

юм. Энэ

бугд хурлын гол ач холбогдол нь Монголын нийгмийн улс

төрийн уур амьсгалд өөрчлөлт оруулсанд оршино.

ЗХУКН-ын XX их xypaл МАХН-ын Төв Хорооны IV бүгд

хурлын дараагаас эхлэн, нам ба нам бус олон түмний дотор төв,

орон нутгийн нам, улс, аж ахуйн байгууллагын ажилд оршиж

байсан дутагдал хоцрогдлыг арилгах, нийтажлыгсайжруулахад

чиглэгдсэн шүүмжлэл, өөрийн шүүмжлэл өрнүүлжээ. Энэ үндсэн

дээр сэхээтнүүдээс улс орны хөгжлийн асуудлаар санаа бодлоо

чөлөөтэй илэрхийлэх уур амьсгал бий болжээ. Үүнд ЗХУКН-ын XX

их хурлын үзэл санаанаас гадна хэд хэдэн гадаад хүчин зүйл

нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Тухайлбал:

0 Зөвлөлтийн бүтээлч сэхээтнүүд XX их хурлын үзэл санааг

талархал-тай хүлээн авч, зөвлөлт нийгмийн амьдралын дутагдал

доголдлыг шүүмжил-сэн зохиол бүтээл туурвиж, үзэл бодлоо

чөлөөтэй илэрхийлж байгааг Монголын сэхээтнүүд анхааралдаа

-220-

авч, үлгэр дууриалал болгож эхэлсэн,


-221-

О Монголын нийгмийн дэвшилт хэсэг Унгарт болсон 1956 оны

хэрэг явдлыг анхааралтай ажиглаж, улс төрийн тэмцлийн ээдрээ,

будилааныг гадарлах болсон зарим сэхээтэн «дотор хүн»-тэйгээ

ярьж, өөрийн гэсэн дүгнэлт өгч байсан,

ӨмНөд их херш Хятадад өрнөж байсан «Эрдэмтэн бүхэн

уралдаг, цэцэгбүхэн дэлгэрэг» хэмээх улстөрийн кампанийг

Монголын сэхээтнүүд сонирхож, үзэл бодлоо чөлеөтэй илэрхийлэх

өвөрмөц хэлбэр хэмээн ойлгож байсан зэргийг дурдаж болох юм.

Гэвч Монгол даяар өрнөсөн үзэл бодлын олон янз байдал,

өргөн шүүмжлэл, аппаратын хүнд суртлыг халан өөрчлөх гэсэн

олон түмний эрмэлзлэл, оргилсон идэвх нь зарим удирдах зүггзлтний

таалалд нийцээгүй-гээрбарахгүй, тэднийгайлган цочоожээ. Ийм үед

намын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны нэгэн хуралдаан дээр

улс орны хөгжлийн асуудлаар сэхээтний санал бодлыг сонсож, үйл

ажиллагаандаа тусгах санал гарчээ. Эл саналыг Улс төрийн

Товчооны гишүүдийн нэг хэсэг нь нийгмийн дотор өрнөж буй

шүүмжлэлт ардчилсан уур амьсгалыг идэвхжүүлж, түүнээс санаа авч,

үйл ажиллагаандаа тусгах нь чухал гэж ойлгож байхад, нөгөө хэсэг нь

сэхээтний «хэл ам»-ыг дарах сөрөг явуулга хийх дөгөө хэмээн үзэж

байсныг Намын Төв Хороог толгойлж байсан Д.Дамба мэдэрч

чадаагүй байна. Ийм учраас уг ажлыг нэн даруй зохион байгуулах нь

зүйтэй гэж үзэж, 1956 оны XI сард Намын Төв Хорооны Улс төрийн

Товчооны гишүүд, нарийн бичгийн дарга, Сайд нарын Зөвлөлийн

орлогч дарга нар болон бусад удирдах ажилтан оролцсон хэсгүүд

МАХН-ын Төв Хорооны дэргэдэх Намын түүхийн институт,

Намын дээд сургууль, МУИС, БДС, Улсын төлевлөгөөний комисс,

МХЗЭ-ийн Төв Хороо, Шинжлэх ухааны хүрээлэн, «Үнэн» сош

зэрэг газруудад уулзалт-ярилцлага зохион байгуулжээ. Эдгээр газар

очсон нам, засгийн удирдагчид улс орны хөгжлийн төлөв, нийгмийн

амьдралын тулгамдсан асуудлаар санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхийг

уриалсан байна. Эл уриалгыг сэхээтнүүд нэн талархалтай хүлээн

авсан юм.


-222-

Уулзалт-ярилцлага болсон газар бүр сэхээтнүүд бодож санасан

бүхнээ илэн далангүй ярьж, нам, засгийн удирдагчид «ололт

амжилтаа маган сайшаасаар түүндээ согтож» байгааг шүүмжлээд,

улс орныхоо хөгжлийг цаашид түргэтгэх чиглэл бүхий олон чухал

санал гаргажээ. Тэдний ярьсан зуйлээс учирлал-дүгнэлт, багцалсан

гаргалгаа хийвэл:

— Ард түмний, ялангуяа хөдөөгийнхний амьжиргааны түвшин

төдий-

лөн сайжрахгүй, энэ талаар явуулах нийгмийн эрчимтэй бодлого илт

дутаг-

даж байгааг шүүмжилсэн байна. Тухайлбал, «Ард түмний аж

амьдрал

сайжирсаар байна гэж ухуулаад байхад байдал түүнээс өөр байна.

Навч

цэцгээ хотондоо мандуулаад , нар сараа гэртээ мандуулж

байна»

(Ж.Төмөрбаатар, НТИ), «...Хөдөө гэрээ бүрэх юмгүй байна. Зун

цагаан идээ

байхгүй, өвөл бүрээсгүй. Бид ийм гэрт суувал яах вэ? Ардын ашиг

орлого

муу, хоршоонд өгөх нь их» (Ц.Дамдинсүрэн, МУИС) гэх мэтээр

шүүмжилжээ.

Сэхээтнүүдийн ярианд мал аж ахуйн хөгжлийн тулгамдсан

асуудлуудыг хөндсөн байна. «Хөдөе аж ахуйн талаар явуулж буй

бодлого

бол алсын хараагүй, ойрын бодлого байна» (Ш.Баш-Очир,

НТИ), «N

өсехгүй байгаагийн шалтгаан бол материаллаг сонирхлын талаар

хавчлага

байгаагаас болж байна» {Б.Цэдэн, НТИ), «Гадаадад гаргах малыг

нэг жил

өнжөөвөл ямар вэ?» (Л.Жамсран, МУИС), «Одоогийн нэгдлүүд улсад


-223-

эдийн

засгийн ашгийг өгөхгүй байна» (Даваажав, НТХ) гэх зэргээр

шүүмжлээд.

хөдөө аж ахуйд таваар-мөнгөний харилцаа хөгжүүлэх, ардын аж

ахуйтны

мал өсгөх хувийн сонирхлыг дээшлүүлэх, хоршооллын үр

өгөөжийг

нэмэгдуүлэх санал тавьсан

байна.

—' Ярилилагын явцад мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг

боловсруулах, байгалийн баялаг, ашигт малтмалыг ашиглах

үйлдвэрүүдийг голлоу хөгжүүлэх, гэхдээ хүнд үйлдвэрийг зөвхөн

бусдад даатган орхиж болохгүй гэсэн санаа бодлоо илэрхийлсэн

байна. Тухайлбал, «Үйлдвэрүүдийн байда. маш муу байна. Жишээ нь:

«манай төмрийн завод нь хүй нэгдлийн үеий төмөр боловсруулах

аргыг харуулсан музей шиг юм» (Г. Сүхбаатар, МУИС «...өнгөт

металл хайлүулах ядаж ганц зуух байгуулж болмоор байна

(Аюушжав, МУИС), 1<Мал аж ахуйгаас гарч байгаа зүйлийг

цөмий боловсруулдаг үйлдвэртэй болох, боловсон үйлдэхүүнийг аль

болох ихээр гаргадаг болох хэрэгтэй» (Дангаасүрэн, МХЗЭ-ийн ТХ)

гэх зэргээр ярьжээ. - Зарим хүмүүсийн ярианд гадаад эдийн засгийн

харилцааны үраш-гийг дээшлүүлэх асуудлыг хөнджээ. Энэ талаар

«СССР, Хятадтай худалдаа хийдэг. Гэвч ашигтай худалдаа хөгжүүлэх

хэрэгтэй... хөрөнгөтөн оронтойч худалдаа хиймээр байна» {Жсшц,

МХЗЭ-ийн Төв Хороо) хэмээн онцлон тэмдэглэжээ. Эл саналыг

Дангаасүрэн, Ө.Дорж нарын зэрэг хүмүүс голлон гаргасан байна.

- Мөн ардчилал, олон ургальч үзлийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн

хурц

шүүмжлэлүүд гарчээ. Тухайлбал, «Сонгууль ихээхэн ёс төдий

болж,

ардчиллыг зөрчиж ...байна» (Б.Бирваа НТИ), «Сонгуулийн систем

буруу


-224-

байна... Удирдах хүмүүс чуулганд тайлангаа тавих ёстой»

(Дангаасүрэн,

МХЗЭ-ийн ТХ), «...Санаагаа чөлөөтэй тавих явдал боогдож байна»

(Пунцаг,

«Үнэн» сонин) гэх зэргээр шүүмжилжээ.

- Нэг хэсэг санал, шүүмжлэл нэг хүнийг тахин шүтэхийн хор

холбогд-

лыг арилгахад чиглэгдсэн байна. Жишээ нь: «Материал үзэхэд, нэг

хүнийг

тахин шүтэх асуудал дээрээс Төв Хорооноос хийгдсэн байна»

(Дүгэрсүрэн,

НТИ), ...Нэгхүнийгдэндүүшүтэжбайна гэж их шүүмжилдэг. Гэтэл

Цэдэн-

балгүйгээр шийдвэрлэгдэх юм нэг ч алга. Монголын засгийн газрын

толгой

яагаад монголоор ажил үүргээ хөтлөхгүй байна» (Гончигсүрэн, НТИ),

хэмээн

нэг хүнийг тахин шүтэх явдал дахин сэргэж байгааг таслан

зогсоохыг

анхааруулжээ.

- Үг хэлсэн олон хүн үндэсний болон түүхийн ухамсрыг

төлөвшүү-

лэхгүйгээр үндэсний бахархлын тухай ярих аргагүй юм гэж үзсэн

байна.

Ганц нэг жишээ дурдвал, «Эх орны бахархал болох үндэсний

зүйлийг

орхигдуулж байна. Ардын дууг хүртэл хориглож байсан. Энэ бол том

алдаа

шүү дээ. Ер нь монголын юм бүхнийг феодалын гэж хэтрүүлэн

харах

хандлага байсан. Энэ бол буруу. Манай ард түмэнд ч үзэх харах юм

бий...


-225-

Сэхээтнийг итгэхгүй байна» (Дангаасүрэн, МХЗЭ-ийн ТХ), «49 оноос

хойш,

үндэсний үзэлтнийг буруушааснаас хойш Чингис зэрэг хүмүүсийн

тухай

дурдахаа больсон. Дурдахаас айдаг болсон. Энэ тогтоолыг эргэж

хармаар

байна» ( Чойжил, МХЗЭ-ийн ТХ), «Бидэнд үндэсний юм болгох

бахархал алга.

Манайдтийм иймюм байсан гэжхэлэхээр националист гэж хэлдэг.

Эхорноо

судлахаас өөр эрхэм үүрэг байхгүй. Сургуулиудад эх орны түүхийг

заахгүй

байна» (Сэнгэдорж, БДС) гэх зэргээр шүүмжилжээ.

- Нам, улсын түүхэн замнал, улс орны хөгжлийн үе шат,

капиталист

бус замыг тодорхойлох зэрэг асуудлаар онолын хувьд эргэлзээтэй

зүйл

багагүй байгааг зарим хүмүүс тэмдэглэжээ. Жишээлбэл, «Намын

түүхийг

зохиох гэдэг нь маш хариуцлагатай. Манай намын явсан түүхийг эргэж

харах,

зөв дүгнэх явдал юм. Ийм учраас санасан бодсоноо чөлөөтэй ярих нь

чухал

юм. Үг хэлэх эрх чөлөө тун явцуу, хавчигдмал байдалтай байсан юм.

Удирдагч

нар сэхээтний үгийг сонсож, дүгнэлт хийх нь чухал юм.

Капиталист бус

замаар хөгжинө гэдэг чинь юу вэ? Бас мэдэхгүй. Гэхдээ сэхээтнээс

зарим

зүйлийг санаачлан гаргахлээр чи националист, чи

космополитик гэж

тасалдаг» (Дүгэрсүрэн, НТИ) гэх зэргээр ярьсан байна.


-226-

Дээр дурдсан яриа, шүүмжлэлээс гадна Намын Төв Хороо, Сайд

нарын Зөвлөлөөс эхлэн бүх яам, албан байгууллагын аппаратыг

цомхотгох, нэгтгэх, Гадаад яам, Дотоод яам хоёр ямагт

шүүмжлэлийн гадна байж дураараа дургидгийг зогсоох, тусгай

хангамжийн зориулалттай дэлгүүр, эмнэлгийг хаах, албаны

автомашин хэрэглэгчдийн тоог цөөлж, хэмжээ хязгаартай болгох,

хэвлэл, утга зохиолыг хянах газрыг татан буулгах, төлөвлөлтийг баг

сумаас эхлэн, явцад нь дээрээс хяналт тавьдаг болгох, эрэл

хэрэгцээгээ нарийн судалж гадаад худалдааны гэрээ хэлэлцээр хийх,

ардын хувийнаж ахуйтнаас авах албан журмын ноогдлыг багасгах,

тэднээс авч байгаа мал, мах, ноос,тос,арьс шир, сүүний үнийг

нэмэгдүүлэх, амьжиргааны дундаас доош түвшинд байгаа ардын аж

ахуйтан, албан хаагчдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх талаар

тодорхой арга хэмжээ авах зэрэг олон чухал санал гаргасныг

тэмдэглэх хэрэгтэй юм.

Гэвч уулзалт-ярилцлагын дараа сэхээтний урмыг хугалах,

бүтээлч идэвхийг мохоох чиглэлээр үйл явдал өрнөжээ. Асуудал

ингэж буруугаар эргэхэд хүргэсэн дотоод, гадаад хэд хэдэн шалтгаан

байжээ. Энд юуны өмнө, өөрсдийн нь нэр төр, эрх ашигт халдсан үг

яриа гараад ирэхлээр бурханчлан тахигдсан «жолоодогч»-ийнхоо

нөмөр нөөлөг, халдашгүй дархан байдалд ээнэгшин дассан удирдах

хүмүүс балмагдан цочирдож, дургүйцлээ эрс илэрхийлэх болсон, бас

ардчилал, олон ургальч үзэлд угаас дургүйцэжбайсан удирдах зарим

зүтгэлтэн сэхээтнүүдийн хурц шүүмжлэлийг мушгин гуйвуулж

буруутгах замаар ардчилсан уур амьсгалыг яаравчлан дарахад нэн

даруй шилжсэнийг дотоодоос үүдэлтэй хүчин зүйл гэж үзэж болох

юм. Түүнчлэн гадаад өдлөг, хуулбарлан дууриадаг араншин нөлөөлсөн

бололтой. Учир нь: нэгд, Ю.Цэдэнбал, Д.Дамба нарыг ЗХУКН-ын

XX их хуралд оролцох үеэр Зөвлөлтийн удирдлагаас «Монголын

сэхээтнуүдийн дотор Зөвлөлтийн эсрэг үзэл» гарч байгаа тухайд

зориуд хэлсэн анхааруулга, хоёрт, 1956 оны XII сард ЗХУКН-ын Төв

Хорооноос «Зөвлөлтийн эсрэг болон дайсагнагч этгээдүүдийн


-227-

дайралтыг няцаах болон олон түмний дотор намын байгууллагуудын

улс төрийн ажлыг хүчтэй болгох тухай» намын гишүүдэд хандаж

гаргасан «хаалттай» захидлын үзэл санаа, гуравт, Ю.Цэдэнбал,

Д.Дамба нар Москвад МаоЦзе-дун-тай уулзахдаа: «Цэцэг бүхэн

дэлгэрэг, эрдэмтэн бүхэн уралдаг гэсэн лоозонг цаашид хэрэглэх үү?»

хэмээн асуухад тэрбээр: «Хэрэглэнэ. Үүгээр ардын доторхи зөрчлийг

илрүүлэх болно» гэсэн хариуны цаад утга шууд нөлөө үзүүлсэн гэж

хэлж болохоор байна.

Дотоод, гадаад ийм нөхцөлд МАХН-ын Төв Хорооны Улс

төрийн Товчоо «Манай намын бодлогод харш үзэл санаа, үг, өгүүлэл

гарч байгаа тухай» тогтоолыг 1956 оны XII сард гаргасан юм. Энэ

тогтоолд зарим сэхээтэн жижиг хөрөнгөтний үзэл санаанд автагдан,

үзэл суртлын талаар төөрөлдөж, намын бодлогод харш үг яриа

гаргасан гэж тэмдэглээд, үүний шалтгааныг тэдний улс төр, онолын

мэдлэг нимгэн, амьдрал практикаас тасархай, үзэл суртлын

хатуужил суугаагүйгээс болсон гэж үзсэн байна. Тухайлбал, Дорнод

аймгийн намын хорооны нарийн бичгийн дарга байсан

З.Содномцэрэн Зөвлөлт, Монголын найрамдалд үл итгэх байдал

гаргах, Намын түүхийн институтийн эрдэм шинжилгээний ажилтан

байсан зарим хүмүүс (Ж.Төмөрбаатар, С.Авирмэд, Ш.Бат-Очир)

Монголын ажилчин ангийн ролийг бууруулах, нэгдэлжих

хөдөлгөөний ач холбогдолд эргэлзэх, Монголын ард түмний ололт

амжилтыг нэлэнхүйд нь үгүйсгэх, МХЗЭ-ийн Төв Хороо,

худалдааны зарим удирдах ажилтан (Н.Дангаасүрэн, Ө.Дорж ЗХУ,

социалист орнуудтай эдийн засаг, худалдааны харилцааг өргөжүүлэх

талаар санаа тавихын оронд капиталист орнуудтай худалдааны

харилцааг хөгжүүлэх цаг болсон мэтээр эрүүл бус яриа гаргасан

хэмээн буруутгажээ.

Тогтоолд сэхээтний шүүмжлэлт уур амьсгалыг бүхэлд нь

«Сэхээтний

төөрөгдөл» хэмээн томъёолсон

байна.


-228-

Улмаар 1956 оны XII сарын дунд үеэс 1957 оны II сарын эхэн

хүртэлх хугацаанд уг тогтоолыг намын бүх шатны байгууллагын

хаалттай хурлаар хэлэлцүүлжээ. Мөн үүний хамт Дорнод аймгийн

намын хорооны нарийн бичгийн дарга байсан З.Содномцэрэнд

үндсэрхэх үзэлтэн, харш үзэлтэн гэсэн хилс зэмлэл тулган

хүлээлгэж, ажлаас нь халсан тогтоолыг уншин сонсгосон ажээ.

Намын байгууллага, гишүүд тогтоолын үзэл санааг бүхэлдээ

«сайшаан» хүлээж авчээ. Харин намын зарим сэхээтэн гишүүд

тогтоолын тодорхой зүйл заалтад дахин шүүмжлэлтэй хандсан

байна. Тухайлбал, Зөвлөлтийн тусламжийг хэт туйлшруулан үнэлж,

өөрсдийн хийж бүтээснийг үгүйсгэх, гадаад худалдааг улс

төржүүлж, үзэл сурталжуулах. эрүүл саруул шүүмжлэлийг

үндэсний үзэл гэгчээр далайлгаж мохоох, нам, засгийн удирдагчид

амьдралаас тасархай байх, чөлөөтэй ярь гэж уриалчихаад дараа нь

буруутгах явдал гаргаж байгааг хурцаар шүүмжилсэн байна.

Ийнхүү ардчилал, олон эшт үзлийг эрхэмлэсэн сайн цаг улирал ирлээ

хэмээн ойлгож байсан сэхээтнүүдийн итгэл горьдлого талаар өнгөрч,

Намын Төв Хорооны Улстөрийн Товчооноос зохион байгуулсан арга

хэмжээ нь улс төрийн өдөөн хатгалга, сэхээтэн рүүхалдсан

ээлжитдовтолгооны шинжтэй болон хувирч, олон ургальч үзлийг

түүхэн цаг үеийн нэгэн хэрчимд сэргэхгүй болтол «булшлах» үүд

хаалгыг нээсэн байна. Дээр дурдсан тогтоолд "намын үзэл суртлын

ажлыг намын бодлогын эсрэг илрэлүүдэд тухай бүр шийдвэртэй

цохилт өгөхөд чиглүүлж, намын байгууллагуудад сонор сэрэмжээ

дээшлүү-лэх"-ийг үүрэг болгосон байна.

МАХН-ын Төв Хорооны 1957 оны I I I сарын бүгд хурал Намын

Төв Хорооны Улс төрийн Товчооноос гаргасан дээрх шийдвэрийг цаг

үеэ олсон зөвшийдвэр гэж сайшаагаад "Манай хүмүүсийг хөделмерт

дуртай, эх оронч, нам, засаг, ард түмэндээ хязгааргүй үнэнч болгон,

социалист зан суртахуу-наархүмүүжүүлэх хүндэтдайчин үүргээ

нэртөртэй биелүүлж, намын явуулж байгаа үзэл суртлын ажилд

идэвхтэй оролцохын оронд Гаадамба зэрэг зарим зохиолч «чөлөөтэй


утга зохиол» гэдэг үзэлд автагдаж, манай утга зохиолд жижиг

хөрөнгөтний салан задгай байдал нэвтрүүлэхийг оролдсоор байгааг

эрүүл биш үзэгдэл"1 гэж тэмдэглэсэн байна. Улмаар МАХН-ын X I I I

их хурлын (1958 он) баримт бичигт сэхээтний дээрх санал бодол бол

марксизм-ленинизмийн үндсэн зарчмын эсрэг бөгөөд манай намын

зөв бодлогыг хянан үзэхэд чиглэсэн «ревизионист үзэл»2 гэсэн хүч

оруулсан тодотгол хэрэглэжээ.

-229-

1 Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүхэнд холбогдох баримт бичгүүд

(1940-1960). 11 дэвтэр УБ.,

1970. тал 404. ■

Мон тэнд. тал

Онол-арга зүйн шинэ хандлагын үүднээс дүгнэж үзвэл

«сэхээтний төөрөгдөл» гэгч нь:

♦ Дэлхийн социализмын хэмжээгээр ЗХУКН-ын XX их

хурлын

шүүмжлэлт ардчилсан уур амьсгал Монголын нийгмийн

амьдралд

нэвтэрч эхэлсний хаялга байсан юм.

♦ Улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн дараа шинэ сэхээтний бүхэл

бүтэн

үе дахин бүрэлдэн төлөвшиж эхэлж, улс орныхоо хөгжлийн

эрт,

эдүгээ, ирээдүйн төлөө санаа зовниж байсны илрэл байлаа.

♦ Нам, төрөөс «социализмыг дэлгэрэнгүй байгуулах»

зорилт

дэвшүүлснийг Монгол орны түүхэн тодорхой нехцөл

байдалд

тохирох уу, үгүй юу гэж монгол сэтгэлгээгээр эрэгцүүлж

эхэлсний

тусац байсан юм.


-230-

♦ Үндэснийхээ түүх, соёлын өвийг хамгаалах, уламжлал,

шинэчлэ-

лийн холбоон дундаас үр гарган соёолуулах талаар кийгэм

бүхэлдээ

санаж, сэрж, сэдэж эхэлж байсны нотолгоо бөлгөө.

♦ Авторитар дэглэмийн үед нам, төрийн эрх баригчдын явцуу

ашиг

сонирхолд үл нийцэх үзэл бодолтой хувь хүн, тэр тусмаа

аливаа

бүлэглэх оролдлого бүтэлгүй болох төдийгүй, ерөөс санаа

бодлоо

чөлөөтэй илэрхийлэх бололцоо нэн хомс болохыг эл үйл

явдал

харуулсан юм.

Харин энэ үед нам, төрийн удирдлагад байсан эрүүл саруул

хүчний санаачилгаар нэг хүнийг тахин шүтэж байсны хор уршгийг

арилгах талаар нэгэнт эхэлсэн арга хэмжээгээ үргэлжлүүлсэн билээ.

МАХН-ын Төв Хороо ЗХУ-д аваачин хэлмэгдүүлсэн Монголын удирдах

хүмүүсийн тухай асуудлыг ЗХУКН-ын Төв Хороонд албан ёсоор тавьжээ.

Үүний үр дүнд зөвлөлтийн тал Монголын удирдагчдад ногдуулсан

ялыг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй үндэслэлээр хэрэгсэхгүй

болгосон ЗСБНХУ-ын Дээд шүүхийн цэргийн коллегийн

шийдвэр, материалыг манайд шилжүүлэн өгсөн юм. Түүнчлэн

Дотоод яамнаас 1937-1947 онд шийдвэрлэсэн улс төрийн хэргүүдийг

нягтлан шалгах комисс байгуулан ажиллуулж, дүнг нъ 1957 оны VII

сард. Упс төрийн Товчооны хурлаар хэлэлцэж, юуны өмнө

Б.Баасанжав, Ж.Сэнгэдорж, С.Мягмар нарын 36 хүнийг

цагаатгасан байна. Энэ нь юуны өмнө, Намын Төв Хороог

толгойлж байсан Д.Дамбын байр суурь, үйл ажиллагаатай

холбоотой байсан юм. Ийм эерэг хандлагын зэрэгцээ үзэл суртлын

хавчилт илт идэвхжжээ. Тухайлбал, МАХН-ын Төв Хорооны Улс


-231-

Төрийн Товчоо 1958 оны VI сард «Түмний газар» баримтат киноны

тухай авч хэлэлцэн,уг кино нь социалист системийн орон

Вьетнамыг хөгжлийн талаар дорой байдлаар үзүүлж, хөрөнгөтөн

орон Энэтхэгийг энх тайвны түшиг тулгуур, эртний соёлт орон гэж

хэтэртэл магтсан хэмээн буруушаажээ. Эл баримтат киног хааж,

зохиогч уран бүтээлчдэд асуудалд ангич, намч байр сууринаас

хандаагүй, улс төр-үзэл суртлын сонор сэрэмж алдсан гэж арга хэмжээ

авчээ. Түүнчлэн 1959 оны VII сард МАХН-ын Төв Хорооны Улс

төрийн Товчоо «Доктор Б.Ринчингийн сүүлийн үеийн зохиолууд

дахь зарим харш үзэл санааны тухай» тогтоол гаргаж,

«Ринчин... хуучныг магтаж, шинийг үгүйсгэхийн хамт,

интернационализмын эсрэг өөрийн үндэсний үзлээ сүүлийн үед

улам хүчтэй нэвтрүүлэхийг оролдох болжээ» гэж тэмдэглээд, түүнийг

ах дүү социалист орнуудын шинжлэх ухаан-техникийн хөгжилд

дургүйцсэн, тэдэнтэй тогтоосон найрамдал нөхөрлөлд өө сэв эрсэн,

зохиол туурвилаа хуучны сэдвээр бичиж, хуучин үг хэллэг хэрэглэн,

үндэсний хоцрогдсон зан заншлыг ид бах болгон дөвийлгөдөг,

Монгол оронд ундэсний соёлоо баллаж байна гэж хөрөнгөтөн

орны зарим төрийн зүггэлтэнд эх орон, ардтүмнээ муучилж ярьдаг

гэхзэргээр зэмлэжээ. Ийнхүү ундэс язгуураа гэсэн хэн бүхнийг ангич,

намч байр суурь гэдгээр мушгин буруутгах, «сэхээтний төөрөгдөл»-д

чангалан хамааруулах болжээ.

Нам төвтэй улс төрийн тогтолцоо гүнзгийрч, удирдлагын хямрал

эхэлсэн нь. БНМАУ-ын Үндсэн хуульд (1940) МАХН-ыг «...улс

нийгмийн бүх байгууллагуудыг удирдах гол хүчин»1 хэмээн заасан

боловч, 1950-иад оны хоёрдахь хагас хүртэл «төр-намын тогтолцоо»

үйлчилсээр байсан юм. Харин дэлхийн социалист системийн

хэмжээнд «намын удирдах роль»-ийн тухай сэдэв газар авч,

социалист нийгмийн улс төрийн тогтолцооны цөм гэж үзэж, онол-

үйлдлэгийн хувьд хэрэгжүүлж эхэлжээ. Ийм нөхцөлд ЗХУ,

социалист бусад орнуудад Намын Төв Хорооны 1 нарийн бичгийн

даргын байр суурь эрс өндөржиж Дулс орны удирдлагын


бүрэлдэхүүнд тэргүүн зэрэгт дэвшин гарч ирсэн байна. Ийм байдлын

улмаас тус улсын удирдлагад нэгдүгээр хүн болж байсан

Ю.Цэдэнбал социалист орнуудын жишгээр нам, засгийн

тэргүүнийг хавсарч ажиллах нь зохимжтой гэж үзэж, асуудлыг

Намын Төв Хорооны бүгд хурал эхлэх өдөр Д.Дамбад тавьжээ.

1958 оны XI сард Намын Төв Хорооны II бүгд хурал хуралдаж,

«Улс ба хоршооллын худалдааны ажлын одоогийн байдал, цаашид

сайжруулах арга хэмжээний тухай» Д.Дамбын илтгэлийг

хэлэлцэх явцад зохион байгуулалтын асуудлыг гэнэт гарган

тавьсан байна.

Д.Дамба асуудлыг хэлэлцүүлэхдээ намын удирдлага

социалист нийгмийн өсөн нэмэгдэж байгаа өнөегийн шаардлагыг

хангаж чадахгүй байгааг тэмдэглээд Намын Төв Хорооны

нарийн бичгийн дарга, Сайд нарын Зөвлөлийн дарга хоёрыг нэг

хүн хавсран гүйцэтгэх нь удирдлагын хувьд оновчтой гэсэн

үндэслэл дэвшүүлж /Ю.Цэдэнбалыг Намын Төв Хорооны

нарийн бичгийн даргаар ажиллуулах санал гаргасан байна

Намын Төв Хорооны гишүүд асуулт тавьж, санал бодлоо

илэрхийлэхдээ асуудлыг гэнэт тавьсны учир шалтгаан, өнөөгийн

ажлын хоцрогдлыг ганц Дамба биш, Ю.Цэдэнбал голлон

хариуцах ёстой, Ю.Цэдэнбал намын тэргүүн болсноор ажил илүү

сайжирна гэх үндэслэлгүй гэх зэргээр нэлээд маргалдсаны эцэст

Ю.Цэдэнбалыг Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар,

Д.Дамбыг II нарийн бичгийн даргаар тус тус сонгосон байна.

Д.Дамбыг Намын Төв Хорооны II нарийн бичгийн дарга

болсноос дөрөвхөн сарын дараа Намын Төв Хорооны I I I бүгд

хурал (1959) болж, Ю.Цэдэнбал тавьсан илтгэлдээ: «...Намын

байгууллагуудын практикажилд

-232-

1 Монгол улсын Үндсэн хуулиуд, тэдгээрт орсон нэмэлт,

өорчлөлтүүд (1921-1992). УБ., 1998.

тал 42.


-233-

сүрхий дутагдал байгаагийн хариуцлагыг Улс төрийн Товчоо бүхэлд

нь хүлээх ёстойг хэлэх хэрэгтэй. (МАХН-ын Төв Хорооны нарийн

бичгиши дарга байгаад сүүлийн хэдэн жил Улс төрийн Товчоог

толгойлж байсан нөхөр Дамбад тэр хариуцлагын үлэмж хэсэг нь

оногдонд. Нөхөр Дамба үзэл суртал, онолын талаар сул зэвсэглэгдсэн

учраас зохих байр сууриа эзэлж чадахгүй, дан ганц явцуу

практикажлаар хөөцөлдөөд, жинхэнэ коммунистзарчимтай

байгаагүй, өндөр шаардлага тавихгүй, манай хөгжилд саад болсоор

байгаа хүнд суртал гаргах, төр улсыг хуурч мэхлэх, биеэ тоох, эрх

тушаал эрэх, зусардан бялдуучлах мэт хортой үзэгдлүүдтэй тэмцэж

байгаагүй байна»' гэж онцлон тэмдэглэжээ. Гэвч III сарын 27, 28, 29-

ний хуралдаан дээр Д.Дамбын талаар Д.Төмөр-Очирын

шүүмжлэлийгээс тооцвол тийм ч ноцтой шүүмжлэл гарсангүй,

харин Ю.Цэдэнбал руу адилтгаж хандсан хэд хэдэн шүүмжлэл

гарчээ. Д.Дамба хариу хэлсэн үгэндээ шүүмжлэлийг хүлээж авч

байгаагаа илэрхийлээд, мөн Ю.Цэдэнбал, Д.Төмөр-Очир, Л.Цэнд

нарын ажлын дутагдлыг анхааруулсан байна.

Ю.Цэдэнбал Төв Хорооны гишүүдийн дийлэнх олонхийн

шүүмжлэл Д .Дамбын эсрэг хандахгүй болохоор 30-ны өдрийн

хуралдааныг хойшлуул юуны өмнө Д.Дамбад хариу

шүүмжлэгдсэн Д.Төмөр-Очир, Л.Цэнд, Д.Майдар нарыг талдаа

татан, өөрийн багийн Ж.Самбуу, Ц.Дүгэрсүрэн нарын

дэмжлэгтэйгээр Д.Дамбад тулгалт, сүрдүүлэг хийж байж, түүнийг

буулган авснаар түүнийг Намын Төв Хорооны Улс төрийн

Товчооны бүрэлдэхүүнээс гаргаж, Намын Төв Хорооны II нарийн

бичгийн даргаас халжээ. Тус бүгд хурлаас гаргасан тогтоолд: «...н.

Дамба зарчимч биш бөгөөд намын өмнө үнэнч биш байгаагийн дээр

үзэл суртал, улс төрийн талаар арчаагүй хоцорч, үгширсэн хуучин

үзлийг баримтлан, биеэ тоож өөртөө шүүмжлэлтэй хандахаа больж,

манай урагшлах давшилтыг саатуулж байгаа ажлын дутагдалтай

гажуудалтай эвлэрч бөөренхийлдөг»2 гэж тэмдэппсэн байна.

Түүнчлэн үзэл суртал, улс төрийн төвшин, ажил хэрэг, хувийн зан


чанараар тухайн үеийн шаардлагыг хангахгүй болсон, гол нь Д.Дамбын

«хань хамсаатан» гэж үзэж, Б.Дамдин, Д.Ламчиц, Ч.Сүрэнжав,

С.Балган, Д.Самдан нарыг намын удирдлагаас гаргажээ. Улс орны

удирдлагын дотор гарсан энэхүү зөрчил тэмцлийг өнгөцхөн харвал

ажлын дутагдал доголдлыг арилгах, удирдлагыг орчин цагийн

боловсролтой шинэ хүчнээр сэлбэх зорилготой байсан мэт боловч,

хэрэг явдлын гүн рүү өнгийвөл нэг хүнийг тахин шүтэхийн хор

холбогдлыг арилгах, тухайн нийгмийн тогтолцооныхоо хүрээнд

ардчиллыг гүнзгийрүүлэх гэсэн дэвшилтэт, олон ургальч үзэл

бодлыг нухчин дарах улс төрийн тун өөр агуулгатай байсан юм

Ийнхүү улс оронд авторитар дэглэм тогтох улс төр, үзэл суртлын

урьдач нөхцөл аажим аажмаар бэлтгэгдсээр байв. Түүнчлэн 50-иад

оны эцэст ардын хувийн аж ахуйтныг хоршоолсноор БНМАУ-д

авторитар дэглэм тогтох эдийн засгийн гол нөхцөл бүрэлдсэн юм.

1960оны УИсарын 6-нд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 4дэх

удаагийн

-234-

1 НТА. ф-4, т-24, хн-185,

тал 80-81. : НТА. ф-4, т-24,

хн-185,тал211.

сонгуулийн анхдугаар чуулганаар БНМАУ-ын I I I Үндсэн хуулийг

баталсан ньупс оронд авторитар дэглэм тогтох эрх зүйн үндсийг

бүрдүүлжээ.

Үндсэн хуулъд юуны өмнө, БНМАУ бол «ажилчид, хоршоолсон

ардууд (малчин тариачид), хөдөлмөрч сэхээтний социалист улс

бөгөөд түүний үндэс нь ажилчин анги, хоршоолсон ардын холбоо

мөн»1 гэж тус улсын шинж чанар, ангийн бүрэлдэхүүнийг

тодорхойлсноор нийгмийн бүтэц хэмээх өргөн ойлголтыг

зөвхөн «ажилчин анги , хоршоолсон ард , хөдөлмөрч сэхээтэн»

гэсэн гурамсан холбоогоор явцууруулан тодорхойлж, ажилчин

ангийн тэргүүлэгч роль хэмээх илт зохиомол сэдвийг дөвийлгөн

сурталчлах болжээ. Үндсэн хууль ёсоор БНМАУ-ын улс төрийн


-235-

үндэс нь бүх шатны Ардын Депутатын хурал хэмээн тунхагласан

байнам~эвч үүний хамт "БНМАУ-ын төр, нийгмийг удирдан

чиглүүлэгч хүч бол ...Монгол Ардын Хувьсгалт Нам мөн"2 гэж

заасан нь нам төвтэй улс төрийн тогтолцооны эрх зүйн үндсийг

бүрэлдүүлсэн байна. Энэ нь төржсөн нам, намжсан төр бий болж,

нам, төрийн ажлын зааг ялгаа яваандаа алдагдах үндсийг тавьж

өгчээ.

Үндсэн хуульд: «БНМАУ-ын эдийн засгийн үндэс бол...

үйлдвэрлэлийн

хэрэгслийг нийтээрээ өмчлөх социалист өмч мөн» гэж

хуульчилсан нь

хувийн өмчийг шууд үгүйсгэж, улсын өмчийн тэргүүлэх роль

гэгчийг

үнэмлэхүй байдлаар өргөмжлөн дэвэргэсэн заалт байв.

Үндсэн хуульд эрх ,эрх чөлөөний асуудлыг хүний гэсэн өргөн

утгаар биш, иргэний гэсэн явцуу утгаар томъёолжээ. I960 оны

Үндсэн хуулийн хуульчлан тунхагласан үзэл санаа ньулс орондоо

«...социализмыг төгөлдөр байгуулж, цаашдаа коммунист нийгэм

байгуулах явдал байлаа.

«Намын эсрэг» бүлэглэл гэгч 196О-аад он оол дэлхиин

социализмын хөгжлийн хувьд ЗХУ коммунизмын материал-

техникийн бааз байгуулах, Европын социалист орнууд хөгжингүй

социализм байгуулах зорилтыг эрх баригч намуудынхаа их

хурлаар аэвшүүлэн тавьсан, үзэл баримтлалын тухайд тун их

дэвэргэн үе байна Энэ байдал ч БНМАУ-д халдварлан нөлөөлж,

1961 онд хуралдсан МАХН-ын XIV их хурал тус улсад социалист

нийгмийг байгуулж дуусгах шинэ үед шилжин орсныг

тодорхойлон заасан байна Энэ үеийн улс төр, үзэл суртлын ажил

нь бүхэлдээ эл зорилтыг oюун санааны хувьд

хангахад чиглэж байв. Тухайлбал„намын гзгээрлийн

системээр марксист-ленинист онолыг судлуулах,

марксим-ленинизмын эх зохиолыг орчуулан, хэвлэх


-236-

ажлыг өргөтгөжээ» 1955 онд байгүулагдсан Намын түүхийн

институт МАХН-ын түүхийг бичих ажил эрхлэн хийж, 1957,

1960 оны коммунист ажилчны намуудын олон улсын

зөвлөгөөний шийдвэрийг үндэс болгож, социализм байгуулах зүй

тогтлын хүрээнд онолын сэтгэлгээг гүнзгийрүүлэх бодлого барьж

байв. 1963 онд үзэл суртлын ажилтны улсын зөвлөгөөн хийсэн

байна. Дурдан буй үед. марксизм-ленинизм монгол ард түмний

оюун санааны

1 Монгол улсын Үндсэн хуулиуд, тэдгээрт орсон нэмэлт,

оорчлолтүүд. (1921-1992). УБ.. 1998.

тал47. -

Мен тэнд. тал

47.

амьдралын үндэс боллоо хэмээн зарлан тунхаглаж, түүнийг

цэвэр ариун байлгах нэрийн дор үзэл суртлын дайралт, шахалт

үзүүлж байсан боловч олон түмэн, дэвшилт сэхээтнүүдийн дотор

үндэсний ардчилсан үзлийн үр үндэс хараахан тacpaarүй буйлан

төлжсөөр байв. Үүний тод илрэл бол 1962 онд Чингис хааны

мэндэлсний 800 жилийн ойг тэмдэглэсэн явдал байлааХ

Үлэмжийн их хааныхаа түүхт их тэгш ойг тэмдэглэсэн үйл явц

нь нэгэн ёсондоо монголчуудын үндэсний ухамсрын сэргэлт

болсон гэж хэлж боло- хоор байна. Харамсалтай нь эл ажилд

идэвхийлэн оролцогчид «үндсэрхэг», «үгүйсгэх» үзэлтэн хэмээн

нэрлэгдэж, улс төр, үзэл суртлын талаар батгүй этгээдийн

дансанд лавтай бүртгэгдсэн байна. Ялангуяа ойг тэмдэглэх ажлыг

|түүчээлэн хөтөлсөн МАХН-ын ТөвХорооны УлстерийнТовчооны

гишүүн, Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга Д.Төмөр-

Очирт ял зэмлэлийн гол хүнд нь оногджээ. 1962 онд хуралдсан

МАХН-ын Төв Хорооны I I I бүгд хурал «Д.Төмөр-Очироос

намын эсрэг үйлдсэн ажил явуулгын тухай» хэлэлцэж тогтоол


-237-

гаргажээ.Тус бүгд хурал Д.Төмөр-Очирыг дараах хэд хэдэн: гол

зүйлээр буруутгажээ, Үүнд: Нэг хүнийг тахин шүтэх явдлын хор

уршгийг арилгахын төлөө намаас явуулсан тэмцлийг эрх тушаал

ахихыг оролдож хичээсэн холын бодлого санаагаа биелүүлэх

хийгээд намын удирдлагын нэр хүндийг гутаах зорилгоор

ашигласан гэж үзсэн байна, Гэтэл тэрбээр нэг хүнийгтахин

шүтэхийн хор холбогдлыг бүрэн илрүүлэн арилгахын тулдуг

асуудлыг аймаг, хот, сумын намын байгууллагууд , түүнчлэн

хөдөлмөрчдийн хурлаар хэлэлцүүлэх, үзэл суртлын ажилтны улсын

зөвлөлгөөний гол асуудал болгох, хууль ёсыг ноцтой зөрчиж

байсан нийгмийн аюулаас хамгаалах байгууллагын үйл

ажиллагаанд гарсан алдаа дутагдлыг бүрэн илрүүлэх засах,

Х.Чойбалсантай хамт улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд оролцсон

хүмүүст арга хэмжээ авах, нам, улсын байгууллагуудад шүүмжлэл

өөрийн шүүмжлэлийг өрнүүлэх зэрэг асуудлыг хурцаар

дэвшүүлэн тавьж байсан юм.

Намын Төв Хорооноос үндсэрхэг үзлийг буруушааж,

хөдөлмөрчдийн интернационалист хүмүүжлийг хүчтэй болгоход

чиглүүлэн, үүний урьд гаргасан зарим тогтоол шийдвэрийг хянан

үзэхийг илт оролдож байсан гэж буруутгажээ. Чингээд «БНМАУ-ын

түүх, утга зохиолыг сургуулиудад зааж байгаа байдлын тухай»

(1949), «Ардын унших бичгийн тухай», «Манай намын бодлогод

харш үзэл санаа, үг, өгүүлэл гарч байгаа тухай» (1956),

«Б.Ринчингийн сүүлийн үеийн зохиолууд дахь зарим харш үзэл

санааны тухай» (1959) зэрэг Намын Төв Хорооны чухал чухал

тогтоол шийдвэрийг дахин хянан үзэж өөрчлөх, заримыг нь

хүчингүй болгох тухай асуудлыг нэг бус удаа тавьж байсан, тэрээр

аялдан дагалдагчдынхаа хамт.Монголын дундад зууны үеийг

хөрөнгөтний үзэл сурталчид лугаа адил элдвээр дөвийлгөн тавьж,

цуст байлдан дагуулагч Чингис хааныг ангийн бус байр сууринаас

шагшин магтаж, түүнийгтахин шүтүүлэх гэж улайран хөөцөлдсөн,

тухайлбал Чингисийн мэндэлсний 800 жилийн ойг хэт


-238-

өргөмжлөн тэмдэглэж, түүний хөшөөг Нийслэл хотноо байгуулах,

ойн хурлыг Ардын Их Хурлын танхимд хийлгэх, эл хуралд Намын

Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны гишүүдийг оролцуулах, Чингис

хааны нэрэмжит газар, байгуул-лагуудыг бий болгох, Хэнтий,

Дорнод аймагт томилолтоор явахдаа Чингисийн мэндэлсэн газар

нутгаар зориуд орж, Чингисийг өргөмжлөн магтах, түүний ойн

тухай тогтоолын төслийг Хэнтий аймгийн намын хороогоор

дэмжүүлэхийг оролдож, Монголын ард түмний үндэсний эрх ашиг,

пролетарийн интернационализмын зарчимд эрс харш жижиг

хөрөнгөтний үндсэрхэх үзлийн чиг шугамыг манай намд тулган

хүлээлгэхийн тулд юуны өмнө, өөрийгөө Монгол эх орныхоо төлөө

санаа зовдог цорын ганц хүн болгон дөвийлгөж, түүгээрээ олон

түмнийг төөрөгдүүлэн тэдний дунд нэр хүнд олж эрх тушаал ахих гэж

чармайж байсан хэмээн яллажээ Хэрэг дээрээ харин Д.Төмөр-Очир

Монголын ард түмний үндэсний мэдрэмж ухамсрыг төлөвшүүлэхийн

төлөө санаа тавьж, жижиг үндэсний өөрийгөө хамгаалах дархлалыг

бий болгохын тулд хичээнгүйлэн зүтгэж байсан ЮМ.

Бас МАХН-ын марксист-ленинист шинж чанарыг үнэн хэрэг

дээрээ эргэлзэж, хувьсгалын жилүүдэд манай намын удирдлагаар

Монголын ард түмний олсон амжилтуудыг үл тоомсорлох буруу

үзлийг удаа дараа гаргасан хэмээнтүүнийгзэмлэжээ. Гэтэл тэрээр

1960-аад он хүртэл МАХН марксист нам байгаагүй, Д.Бодоо,

С.Данзан нар Монгол Ардын Нам, төрийг үндэслэгчдийн нэг,

монголын ажилчин анги хараахан нийгмийгтэргүүлэгч хүч болоогүй,

Монгол орны өвөрмөц нөхцөл амьдрал практикт мадксист-ленинист

онрлыг бүтээлчээр хэрэгжүүлэх ёстой гэж үзэж байсан юм. Түүний

эдгээр зүй зохистой шаардлага, үзэл бодол нь эзнийгээ «намын

нэгдлийг задлан эвдэх» гэсэн улс төрийн төрийн талаар эрүүл бус үзэл

санаатөрүүлэн, үндсэрхэх үзлийг хөхүүлэн дэмжсэн, «Намын Төв

Хорооны Улс төрийн Товчооны гишүүдийг гүтгэн дайрч хооронд нь

хутган үймүүлэх аргыг хэрэглэсэн», марксист-ленинист

онолыгдогматик ёсоор үсэгчлэн цээжилж амьдралаас хөндийрөн


-239-

тасарснаас гадна биеэ тоож, нэр алдрын хойноос хөөцөлдөн хэрцгий

авирласан, улмаар «намын эсрэг үйлдсэн ажил явуулга» хэмээх хүч

түрсэн дүгнэл'т, хилсдүүлэлтэд хүргэж, насан турш хавчигдан

хяхагдах үндсийг үрдүүлжээ.

Тус бүгд хурал Д.Төмөр-Очирыг МАХН-ын Төв Хорооны Улс

төрийн Товчооны болон Төв Хорооны бүрэлдэхүүнээс гаргаж, Намын

Төв Хорооны нарийн бичгийн даргын үүрэгт ажлаас халсан байна.

Түүний эрдэм шинжилгээний ажил хийх хүсэлтийг үл харгалзан

Баянхонгор аймгийн барилга угсралтын конторын даргаар томилж,

хэрэг дээрээ нутаг заан суулгажээ. Д.Төмөр-Очирын намын эсрэг

ажил явуулга гэгчийн талаар МАХН-ын Төв Хорооны

дэлгэрэнгүй захидал гаргаж, намын байгууллагуудын хаалттай

хурлуудад танилцуулсан байна. 1963 оны I сард намын үзэл суртлын

ажилтны улсын зөвлөгөөн болж, намын үзэл суртлын ажлыг бүх

талаар эрчимжүүлэх, үндсэрхэх, үгүйсгэх үзэл, хөрөнгөтний үзэл

суртлын эсрэг шийдвэртэй тэмцэх заалт өгч «Д.Төмөр-Очирын намын

эсрэг явуулга» гэгчийг дахин гүнзгийрүүлэн тайлбарлаж, түүний хор

холбогдлыг арилгах талаар тууштай арга хэмжээ авах нь зүйтэй гэж

үзсэн байна. Юуны өмнө, Д.Төмөр-Очирын удирдлагаар туурвисан

«МАХН-ын түүхийн товч суралцах»-ыг ангич, намч байр сууринаас

хянан толилох ажил өрнөжээ. Чингээд 1963 оны IV сард МАХН-ын

Төв Хорооны Улс төрийн Товчооноос «Намын түүхийн институтээс

боловсруулсан намын түүхийн товч суралца-хын тухай» хэмээх

тогтоол гаргажээ. Энэ тогтоолд: «Намын түүхийн институтээс

боловсруулсан энэтөселд МАХН-ын түүхийн баримтуудыгдур мэдэн

мушгиж, намын түүхийн гол гол асуудлыг үндсэрхэх, үгүйсгэх узэл,

хөрөнгөтний объективизмын үүднээс тайлбарласан, онолын хувьд

алдаатай, улс төрийн хортой хэд хэдэн дүгнэлт орсон байна» гэж

тэмдэглэсэн байна. Гэтэл энэхүү бүтээлийг зохиогчид намын түүхийн

асуудлаар урьд өмнөх олон дүгнэлт баримтлалыг шинэчилж, шинэ

шинэ баримтыг судалгааны эргэлтэд оруулан, түүхийн үнэнийг

тогтоох хэрэгт чухал алхам хийж, түүхийн судалгааг ихээхэн урагш


-240-

ахиулсан байсан бөлгөө.

Д.Төмөр-Очирын «Намын эсрэг явуулга»-д Ш.Бат-Очир,

Д.Юмжав, Д.Доржсүрэн, Ж.Төмөрбаатар, Т.Чогсом нарыг

хамааруулан ажил, албанаас нь зайлуулж, хөдөө орон нутагт

амьдрал мэдүүлэх нэрээр нутаг заан суулгасан байна.

1963 оны IV сард «Түмний нэг» киноны II ангийн тухай

«МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны тогтоол» гарч,

киноны уран бүтээлчдийг улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн асуудалд

өрөөсгелеөр хандаж, хууль ёс алдаа завхралыг засах хэрэгт намын

гүйцэтгэсэн үүргийгхаруулах гэж оролдоогүй, үндсэрхэх үзлийн

нөлөөнд автсан гэж үзэж, Соёлын яамны удирдах хүмүүс, зарим

уран бүтээлчдэд арга хэмжээ авсан байна.

1963 оны XII сард хуралдсан МАХН-ын Тев Хорооны V бүгд

хурал «Л.Цэндийн намч биш ажил явуулгын тухай» хэлэлцэж

дараах чиглэлээр буруутгажээ. Үүнд: түүнийг ажилсаг хүний дүр

үзүүлдэг байсан боловч чухамдаа хүчээ дайчлахгүй биеэ аль

болохоор нөөж, нам, улсын ажлын чухал чухал салбарыг

удирдуулахаар намаас хүлээлгэсэн үүргийг үнэнч шударгаар

биелүүлээгүй явж ирсэн гэж үзжээ. Гэтэл тэрээр манай аж

үйлдвэрийн хөгжлийн асуудлаар анх удаа эрдмийн зэрэг

хамгаалсан, төмөр замын депогийн дарга, Сайд нарын Зөвлелийн

аж үйлдвэрийн асуудал хариуцсан референт, Улсын төлөвлөгөөний

комиссын дарга, Намын Төв Хорооны II нарийн бичгийн даргын

өндөр албан тушаалд ямагт дэвшин ажилласан, тухайн шат бүрд

мэдлэг чадвар, зохион байгуулах авъяасаа гялалзтал харуулсан

тухайн үедээ хамгийн шилдэг боловсон хүчний нэг байсан юм.

Холын муу санаа өвөрлөн эрх тушаалд ахих зорилгоо хангахад цаг,

хүч чадлаа зориулж, өөрийгөө элдэв аргаар магтуулан

мандуулахыг эрмэлзэн, удирдах боловсон хүчний хооронд ямагт

хутган үймүүлэх, нам, улсын залуу ба ахмад боловсон хүчнийг

хооронд нь мөргөлдүүлэхийг оролдох зэрэг бузар булай явуулгыг

өргөн үйлдэж, манай нам ард түмний үйл хэрэгт үнэнч шударгаар


-241-

зүтгэж байгаа зарим боловсон хүчнийг нүд үзүүрлэж хяхан

хавчихыг чармайж байсан гэж дүгнэжээ. Ийм дүгнэлтэд хүрэх

болсон цаад шалтаг шалтгаан нь Л.Цэнд Намын Төв Хорооны Улс

төрийн Товчооны хуралдаан дээр Ю.Цэдэнбалын алдаа дутагдлыг

шүүмжилж байсан, ЗХУКН-ын Төв Хорооны II нарийн бичгийн

дарга Ф .Р .Козловтой уулзаж , Ю.Цэдэнбал чадал чадавхиа

барж, өдгөө нам улсын хөгжилд саад тотгор болж байгаа зүтгэлтэн

хэмээн тодорхойлсон, Ю.Цэдэнбалыг машины осолд орж, ЗХУ-д

эмчлүүлж байх үед «одоо улс орны эрх ашиг, ажлаа бодох цаг

болсон» гэж зарим удирдах зүтгэлтнүүдэд хэлж ярьж байсан

зэргээс болсон бололтой. Хорт бодлогоо биелүүлэхийн тулд

хууран мэхлэх, хоёр нүүр гаргах, мушгин гүтгэх, айлган сүрдүүлэх

буюу эд мөнгөөр хүмүүст тал засах адгийн муу аргыг олонтаа

хэрэглэж байжээ хэмээн тогтоолд тэмдэглэжээ. Гэтэл тэрээр

дуу цөөтэй, маш хашир, ноён нуруутай хүн байсныг хамт

ажиллаж байсан хүмүүс нь нэг дуугаар батлах төдийгүй дээр

дурдсаныг нотлох баримт бүгд хурлын материалаас олдохгүй

байна. Түүнчлэн үндсэрхэх үзлийн илрэлийг битүү нарийн

аргаар эвийг нь тааруулан дэмжсээр байсан хэмээн дүгнэсэн

нь Д.Төмөр-Очиртой үзэл бодлын хувьд нэг санаатай байсныг

илтгэнэ. Ийнхүү Л.Цэндийг намын удирдлагаас зайлуулсан

нь урьдаас бэлтгэгдсэн хуйвалдааны шинжтэй үйл ажиллагаа

байжээ.

1963 оны XII сард болсон МАХН-ын Төв Хорооны IV бүгд

хурал Ц Лоохууз, Б.Нямбуу, Б.Сурмаажав нараас намын эсрэг

бүлэглэсэн явуулга хийсэн тухай асуудал авч хэлэлцсэн байна.

Бүгд хурал дээрх нэр бүхий хүмүүсийг хэд хэдэн үндсэн

зүйлээр буруушааж, «намын эсрэг бүлэг» гэж үзжээ.

Тухайлбал: Лоохууз, Нямбуу, Сурмаажав нар Намын Төв

Хорооны өмнөх бүгд хурлууд дээр удаа дараа эрүүл бус үзэл

алдаагаа улам гүнзгий-рүүлж, улмаар намын жанжин шугамыг

эсэргүүцэн намд хагарал гаргах зорилгоор бүлэглэсэн явуулга


-242-

хийх зам шуударсан гэж үзжээ.

Гэтэл тэдтухайлбал: Ц.Лоохууз 1956 оны IV сарын бүгд

хурлаас хойш олон хурлууд дээр нам, улсын амьдралд

ард.чиплыг сэргээх, Ю.Цэдэнбал, түүнийг аялдан дагалдагчдын

үйл ажилагааны дутагдал доголдлыг зориггой илчлэн

шүүмжилж байлаа. Мөн Б.Нямбуу 1984 онд Ю.Цэдэнбалыг

албан тушаалаасаа огцрох хүртэл түүний алдаа дутагдлыг

чин үнэнээр нь гуйвалтгүй илчилж байсан юм. Тэд ингэж

шүүмжлэхдээ намын жанжин шугамыг засварлах асуудал

хараахан тавиагүй бөгөөд социализмын өөрийнх ньхүрээнд

арай өөр нүүр царайтай ардчилсан маягийн загварыг бий

болгох арга замыг эрэлхийлж байсан ажээ.

Авторитар дэглэм тогтох үйл явц ид эрчимжиж байсан тийм

үед нийг-мийн хүнд сурталт бүтцийг халан өөрчлөх гэсэн алхам

бүр нь ганц нэг улс төрийн зүтгэлтний санал шүүмжлэл

төдийгөөр шийдэгдэх зүйл биш бай-сан нь тодорхой. Ийм

учраас тэд тус бүгд хурлын өмнө уулзаж ярилцах, хэлэх

үгийнхээ санааг тохиролцох ,үүсэн бий болсон нөхцөл

байдлыг Намын Төв Хорооны зарим гишүүдэд ойлгуулах

оролдлого хийх, зарим удирдах ажилтныг талдаа татах, хурал

дээр хэлэх үгийг нь бэлтгэж өгөх зэргээр ажиллаж байжээ. Эл

ажилд Намын Дээд сургуулийн орлогч захирал Н.Гунгаажав,

Намын Тев Хорооны ажилтан А.Дашнамжил, Барилгын

Материалын яамны харъяа Элс чулуу бэлтгэх аж ахуйн дарга

Д.Дамдинсүрэн, Эдийн засгийн дээд сургуулийн багш

Д.Баасанжав, Р.Тогтох, Д.Жамбаа, МҮЭ-ийн Төв Зөвлөлийн

тэргүүлэгч гишүүн Ж.Нямдаръ, Москвагийн Коммунист Намын

Дээд сургуулийн зарим сонсогчид оролцож байсан байна.

Үүнээс үзэхэд, тэдний үйл ажиллагаа нь намын доторх үзэл

бодлын зөрүүтэй бүлэглэлийн шинжтэй үйл ажиллагаа

байжээ гэж хэлж болохоор байна.

Тэднийг буруутгасан үндэслэл, бодит байдал хоёрыг харыдуулан


-243-

үзвэл:

- Намын эсрэг эдгээр этгээд, Монголын ард түмний

социалист

байгуулалтдаа олсон улс төр, эдийн засаг, соёлын амжилтыг нэлэн

хүйд нь

үгүйсгэж, ажилчин, хөдөө аж ахуйн нэгдлийн гишүүд, хөдөлмөрч,

сэхээтэн

нарын амьдралын хэмжээ доройтлоо гэж гүтгэсэн хэмээн зэмлэсэн

байна,

Энэ үеийн бодит үнэн гэвэл ард олны аж амьжиргааны төвшин

нэлээд

доогуур төвшинд байсан ньтодорхойюм. «Намын эсрэг бүлгийнхэн»

гэгчид

асуудлыг ингэж тавихад 1964 оны тухайн үеийн нөхцөл байдал бүр

илүу

нелөелсөн нь-баримтаар нотлогдож байна. Учир нь БНХАУ-тай

харилцаа

эрс муудсанаас өргөн хэрэгцээний бараа, ялангуяа гурил будаа, бөс

барааны

хангамж эрс буурчээ. Тодорхой баримтаар хэлбэл, 1960 оныхоос

1964 онд

Хятадаас худалдаагаар авч байсан шар будаа 4'560 тонноос 100 тонн,

цагаан

будаа 3350 тонноос 200 тонн, хөвөн бөс бараа 19.6 сая метрээс 1.1 сая

метр

болж буурсан байна.

- Эдгээр этгээд улс түмний интернационалч найрамдлыг

гүтгэн,

БНМАУ ах дүү социалист бусад оронтой эдийн засгийн талаар

харилцан

ашигтай хамтран ажиллах явдлаас татгалзахыг шаардацгааж,

МАХН-аас


-244-

олон улсын коммунист хөдөлгөөнд эзэлж байгаа байр суурийг

сулруулах

гэсэн бүтэлгүй оролдлого хийж байна хэмээн буруушаажээ. Гэтэл

«Намын

эсрэг бүлгийнхэн» гэгчид ЗХУ, социалист оронтой хийх эдийн

засаг,

худалдааны харилцааг харилцан ашигтай байлгах, зээлийн

хөрөнгийн

ашиглалтыг сайжруулах, ЗХУ, социалист орнуудын тусламжид

найдахаас

өөрийн хүчинд илүү тулгуурлах, хоёр их хөрш гүрний хоорондын

ноцтой

хагарал, зөрчилдөөний үед аль нэгийг нь хэт аялдан дагалдахгүй

байх

асуудлыг дэвшуүлэн тавьж байлаа.

- Лоохууз, Нямбуу, Сурмаажав нар үндсэрхэх үзлийг шууд

хамгаалан,

түүний хор аюулыг бүрэн үгүйсгэж, нэгэнт илчлэгдсэн илэрхий

үндсэрхэгч,

улс төрийн хутган үймүүлэгч Төмөр-Очир, Цэнд нарыг далдуур

дэмжигчид

болохоо харуулсан гэж буруутгажээ. Энэ тухайд «Намын эсрэг

бүлгийнхэн»

гэгчид Монголын ард түмний үндэсний мэдрэмж, ухамсрыг

дээшлүүлэх-

гүйгээр эх оронч байх тухай ярих боломжгуй хэмээн узэж, өмнө

хэлмэгдсэн

зүтгэлтнүүдтэй үзэл бодол нэгтэй байжээ.

Тус бүгд хурал Ц.Лоохууз, Б.Нямбуу, Б.Сурмаажав нарыг

Намын Төв Хорооны бүрэлдэхүүнээс гаргаж, намаас хөөж,

тэднийг болон хань хамсаатан нь гэж үзсэн олон арван хүнийг

албан тушаалаас нь халж, нам, захиргааны арга хэмжээ авч, хөдөөд


-245-

нутаг заан суулгаж, тодорхой албан тушаал, үйл ажиллагаа эрхлэх

эрхийг нь хаан, мөрдөн хавчиж, хүний эрх, эрх

чөлөөгноцтойзөрчихболжээ. Тэд бүгд хурал

тарснаасхоёрөдрийндараа Хятад, Польш, Румын, ЗХУ-аас тусламж

эрэхийг санаархсан боловч, илчлэгдсэн ньбаримтаар үлджээ.

Тэрхүүзахидалд: «МАХН-ын ТөвХорооны одоогийн ээлжит бүгд

хурал дээр жинхэнэ коммунистууд ба хуучныг баримтлагч харгис

хучнүүдийн хооронд ширүүн тэмцэл явагдаж байна. Харгис

хүчнүүдийг харгислалын сүлд тэмдэг бөгөөд дэлхийн коммунист

хөдөлгөений нэрд гарсан задлан бутаргагч Цэдэнбал толгойлж

байна» гэж тэмдэглээд, «...Нэн яаралтай ахдүүгийн тусламж үзүүлээч!

Бид нарыг өөрийн хамгаалалтад аваач Хараахан бид өөрсдийн нэрс ба

бичиг баримтыг нуухаас өөр аргагүй байна». Бүгд хурлын дараагаар

«...тулгарч байгаа аюул заналаас аврах байх гэж найдаж, бид төрөлх ах

дүү коммунист та нарт хандаж байна. Монголын бүлэг

коммунистууд» гэжээ.

Энэ үеэс аливаа асуудлыг шийдэх аргыг олон янз байдлаар

тавих гэсэн оролдлого, удирдлагын арга барилд шүүмжлэлтэй,

бодитой хандах алхам бүр нийгмийн хөгжлийг зөрчил дунд нь

буйлуулан үзэх гэсэн үзэл санаа нь бүхэлдээ эзнээ намын

эсрэгбүлгийн хамсаатан, үндсэрхэх, үгүйсгэх үзэлтэн хэмээх нэр хаяг

зүүлгэх болжээ.

§3. Эдийн засаг, нийгмийн харилцаанд гарсан өөрчлөлт

Ардын аж ахуйтны талаар баримталсан шинэ чиглэл. Анхдугаар

таван жилийн төлөвлөгөөний дүнг гаргаж, хоёрдугаар таван жилийн

төлөвлөгөөг боловсруулах үед ардын аж ахуйтны талаар баримталж

ирсэн бодлогын сөрөг үр дагавраас сургамж авч, түүнийг засч

залруулах талаар анхаарав.

Улсаас ардын аж ахуйтан ба ардын нэгдлээс авч байсан албан

татвар, улсын төлөвлөгөөнд зарим өөрчлөлт оруулжээ. Ардын аж

ахуйтны улсад бэлтгэх үндсэн бүтээгдэхүний ноогдлыг төлөвлөгөөт


-246-

малын тоогоор бодож тогтоож байсан хуучин журмыг хүчингүй

болгов." 1953 оны тооллогоор ардын аж ахуйтны өнгөрсөн онуудын

өрийг хүчингүй болгожээ. Эдгээр арга хэмжээ нь нэг талаар ардын

аж ахуйтнууд нам, засгийн бодлогод санал алдагдсан байдлыг

засах, нөгөө талаар тэднийг хоршоололд орох явдлыг дэмжих

бодлоготой хослон явагдсан байна,

Эдгээр арга хэмжээний үрээр 1953 онд малгүй өрх 6.1 хувь

байсан бол жилийн дараа 3.4 хувь болж, 1000-аас дээш малтай аж

ахуй 1.5-аас 0.1 хувь болтол буурчээ. Ардын аж ахуйтны ядуу

хэсгийг дээш татах, чинээлэг хэсгийг «капиталист элементийг

хязгаарлах» нэрийн дор хавчин, ардын аж ахуйтныг нийтэд нь

«дундчилсан» явдал ангийн бодлогын үүднээс үйлдвэр-лэх хүчний

хөгжлийг зохиомлоор барих явцгүй бодлого байжээ.

Ийнхүү 1950-иад оны дундуур МАХН хувийн өмчит ардын аж

ахуй байгаа нөхцөлд «социализмыг дэлгэрэнгүй байгуулах»

боломжгүй бөгөөд түүнээс гарах зам бол ардын аж ахуйтныг

социалист ёсоор хоршоолох явдал гэж үзсэн байна.

1950-иад оноос эхлэн МАХН-аас хедөө ажахуйг социализмд

шилжүүлэх оюун санааны бэлтгэл хийж эхлэв. Хөдөө аж ахуйн

хоршоо хувийн аж ахуйгаас давуутайг сурталчилсан өгүүлэл, баримт

сэлтийг өрген нийтлэх болов. Үүний зэрэгцээ ардын хувийн аж

ахуйг «эдийн засаг дахь феодализмын үлдэгдэл», «эрчимгүй

бүдүүлэг, хоцрогдсон» аж ахуй хэмээн тодорхойлж, түүнийг

өөрчлөхгүйгээр ард олны аж амьдралыг сайжруулж чадахгүй гэсэн

үзэл санаа өргөн дэлгэрэв. Өгүүлэн буй үед улс орны эдийн засаг

дахь улсын секторыг хөгжүүлэх талаар амжилт олсон боловч, мал

аж ахуйн талаар тавьсан зорилт хэрэг дээрээ биелсэнгүй. Энэ нь

юуны өмнө, нам, төрөөс улсын бэлтгэл, албан

татварын талаар явуулсан бодлогын гажуудал, тэр нь аж ахуйтны

эдийн

засгийн сонирхолтой эс зохицсонд оршиж байв.

Улсын IX их хурлаас баталсан малын тоо толгойн өсөлтийн


-247-

хуулиар 1949 оноос малчин өрх бүрт малын тоо толгойг жил бүр 50

хувиар өсгөн үржүүлэхтөлөвлөгөө өгч, мал өссөн хорогдсоныг үл

харгалзан, төлөвлөгөөп малаас мах, ноос, сүү албадан гаргах болсныг

өмнө өгүүлсэн билээ. Үүнээс болж ямар нэгэн учир шалтгаанаар

малаа хорогдуулж албан журмын ноогд-лыг тасалдуулсан малчид

ардууд хуулиар шийтгэгдэж байснаас болж, мал-чин малаасаа

төвөгшөөж «ялтай мал» гэж үзэх болжээ. Энэ байдал нь яваандаа

малчин ардын зарим хэсэг, ялангуяа чинээлэг аж ахуйтныг малаа

нэгдэлд «нийгэмчилж» яс амрах, ядуу хэсэг нь нэгдлийн «буянг» шүтэх

бодолд хүргэсэн байна. Мал аж ахуйн хөдөлмөрийн нийгмийн

үнэлгээ буурч, малчид төв суурин газар улс, хоршооны нэгэн

байгууллага бараадан амьдарч, үр хүүхдээ сургууль соёлын мөр

хөөлгөх нь ирээдүйтэй гэх болов. 1950-иад оны эхэнд мал аж ахуйгаас

хөндийрч, ажилчин болж буйг магтан сайшаасан утга агуулгатай уран

зохиол, урлагийн олон арван бүтээл гарч байв.

Малчин өрхөд нийтэд нь дааж давшгүй төлөвлөгөө егөх,

чинээлэг хэсгийг нь хавчих бодлогын уршгаар хувийн аж ахуйтны

дотор хөрөнгө чинээний ялгавар мэдэгдэхүйц түргэсэв. 1952 онд

малгүй болсон өрхийн тоо 2 дахин өсч, 10 гаруй мянгад хүрч харин

200-аас дээш толгой малтай өрхийн тоо 58.4 хувиар нэмэгдэж

малын тоо нь 31 хувь өссөн байна.

1940, 1950-иад оны зааг дээр ардын аж ахуйтны талаар нам,

төрөөс явуулсан бодлого нь нийгэмд жижиг үйлдвэрлэл, жижиг

өмчтөний харилцаа зонхилж буй нөхцөлд таваар мөнгө, зах зээлийн

харилцааг үгүйсгэж, үйлдвэрлэл хэрэглээний хоорондын холбоог

захиргааны аргаар зохицуулах оролдлого байсан учир улс төр,

нийгэм эдийн засгийн олон сөрөг үр дагаврыг буй болгосон байна.

«Ардын аж ахуйтан» хэмээх нэр томъёолол ч аж ахуй эрхлэгчдийг

дотор нь анги ялгаварласан төдийгүй, энэхүү ардын аж ахуйтан

гэдгийн цаана аж ахуйн гэхэзсээ илүү улс төрийн зорилго агуулаг-

даж байсан нь 1940, 1950-иад оны үед улам хурц тод илрэн харагдсан

юму Манай улсын эдийн засгийн амьдралыг тэтгэгч үндэс суурь,


-248-

үндсэн салбар мал аж ахуй түүнийг авч явсан эзэд нь малчид билээ.

Малчид бол жижиг өмчтөн, жижигүйлдвэрлэгчид байв. Нам,

төрөөстухайн үед малчдынталаар явуулсан эдийн засгийн бодлого

ыь тэдний оршин тогтнох нөхцлийг хааж боосон шинжтэй байв.

Таваарын үйлдвэрлэл нь хэн нэгний хийгээд хэсэг бүлгийн

бүтээл, ямар нэгэн хувьсгалын үр дүнд ч бий болдог зүйл биш ажээ.

Таваарын үйлдвэрлэл оршин буйн учир шалтгаан нь нийгэм анги,

бүлгүүдэд хуваагдсанд бус, харин нийгэм хөдөлмөрийн хуваарьтай

байсаар байгаатай холбоотойг К.Марксч нотолж байлаа. Энэ үед

таваарын үйлдвэрлэлийн гол мөн чанар болсон худалдаа үнэн

хэрэгтээ үгүй болжээ.

Худалдаанд улсын тогтоосон хатуу үнэ, тэгшитгэн хуваарилах

зарчим нь бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг нь зах'зээлийн харилцаагаар

илэрхийлэг-дэж байдаг таваарын үйлдвэрлэлийн мөн чанарыг

алдагдуулж, ихэнхдээ малчдыг хохироож, тэдний бүтээн

үйлдвэрлэсэн зүйлээр улс нийтийн аж ахуйн бусад салбарыг үүсгэн

байгуулах хөрөнгийн эх үүсгэвэр болгох, улсын сангийн аж ахуй зэрэг

бусад салбарын алдагдлыг нөхөхөд ашиглаж байв. Малчид, тэдний аж

ахуйн талаар нам, төрөөс баримталж хэрэгжүүлсэн эдийн засаг,

нийгмийн бодлого нь хэрэгжихдээ капиталист биш хөгжлийн замыг

нийгмийн ямар нэгэн хохирол, сөрөг үр дагаваргүйгээр туулж, шинэ

эдийн засгийг үүсгэн буй болгосон хэрэг бус юм. «Капиталист бус

хөгжил» буюу «социализмын үндсийг» байгуулахад шаардагдах

хуримтлалын эх үүсвэрийг малчин өрхийн мал, түүхий эдийг хямд

үнээр албадан авч экспортлон, тэднийг эдийн засаг, нийгмийн

талаар хохироох замаар бий болгожээ. Энэ уед мал хөрөнгөнөөс

салж үгүйрсэн буюу албан татварыг төлж дийлэхгүй ял шийтгэл

эдэлсэн хүмүүс цөөн бус байжээ.

Зөвлөлтийн эдийн засгийн номлолоор социализмын гол хууль

хэмээн

нэрлэгдэж байсан улс ардын аж ахуйг төлөвлөгөөтэй тэнцүүхэн

хөгжүүлэх


-249-

хуулийг тус улсын эдийн засаг, нийгмийн харилцаанд нэвтрүүлсэн

нь аж

ахуйн бүхий л үйл ажиллагааг дээрээс удирддаг нүсэр тогтолцоо бий

болоход

хүргэв. Эдийн засгийг дээрээс удирдах, зохион байгуулах болсноор

хувь

хүний нийгмийн сонирхлыг бууруулжээ. Малчдын малаа өсгөх нь

орлогоо

өсгөж, аж амьдралаа дээшлүүлэхэд бус, улс нийгмийн эрх ашигт

хувь нэмэр

болох үйл хэрэг болж байв. Тиймээс ч тэр үед малынхаа тоо толгойг

өсгөсөн

малчдад улсаас мөнгөн хувин, ган тулга, эрээн майхан, мөнгөөр

цутгасан

таван хошуу малын дүрс, мөнге төгрөг, цол, одон медалиар шагнах

зэргээр

урамшуулж байсан юм. Харин малчид үйлдвэрлэлээ бие даан

явуулах,

бүтээгдэхүүнээ зах зээлд борлуулах явдал боогдмол байв. Энэ нь

мал аж

ахуйн таваарлаг чанарыг дээшлүүлэх, үйлдвэрлэх хүчнийг

хөгжүүлэхэд саад

болж байсан юм,

Ардын аж ахуйтныг хоршоолох талаар явуулсан бодлого, түүний үр

дагавар Монголын соцаизмып үндсийг буй болгөход –чухал алхам болох

учиртай I ба II таван жилийн төлөвлөгөөг биелүүлэх явцад мал аж

ахуй эрхлэн амьдрагч малчин ардын хувийн аж ахуйг улс

нийгмийн емч болгохгүйгээр, социалист зорилтыг хэрэгжүүлэх

боломжгүй гэдэг үзэл санаа улам улам газар авах болжээ. Улс ардын

аж ахуйг хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөөний мал өсгөх зорилт,

заасан хэмжээнд хүрээгүйгээр барахгүй албан татварын болон эдийн

засгийн бусад хөшүүргийг хэрэглэсэн хэдий ч ардангийн доторхи


-250-

нийгмийн ялгарлыг зогсоож чадаагүй, харин ч хүчтэй болох

хандлагатай болжээ. Улс орны эдийн засгийн суурь болох малын тоо

толгойг өсгөх талаарх анхдугаар таван жилийн зорилт нь бүр 1940

онд дэвшүүлсэн субъектив санаа бодолд үндэслэсэн учраас амьдралд

хэрэгжиж чадахгүй байв.

(Ардын аж ахуйтны талаар нам, төрөөс баримталсан

бодлогын үр дүнд ардын аж ахуйтныг улсын төлөвлөгөө, улсын

бэлтгэл, албан татварын төвлөрсөн системд хамруулж, ардын аж

ахуйтны мал аж ахуйн бүтээгдэ-хүүнийг улс авч, ЗХУ-д

экспортолж байсан учир тэдэнд дотоод зах зээлд борлуулах зүйл

бараг үлдэхгүй байв.ТГаваар мөнгө, зах зээлийн харилцааг улсын

хатуу үнээр албадан авах системээр солив. Энэ нь таваарын

үйлдвэр-лэлийн мөн чанарыг алдагдуулж, ардын аж

ахуйтныг хохироосон юм.

Ардын аж ахуйтныг өсгөн нэмэгдүүлэх татвар, албан

журмын ногдол, улсын бэлтгэл, мал өсгөх хатуу

төлөвлөгөөгөөр дарж, өндийн сэргээх бо- ломжгүй болгосон нь

малчдыг туйлдуулж, мал аж ахуйн таваарлаг шинжийг

алдагдуулж, бүтээгдэхуун борлуулахын тулд бус зөвхөн

улсын албыг залгуулагч болгосон байна.

Малчин ардууд малаа хэлбэрийн хувьд өмчлөх эрхтэй

хувийн өмчтөний зэрэглэлд багтаж байсан боловч, өмчийнхөө

эзэн байх эрх мэдэл туйлын хязгаарлагдмал, эцэстээ өмч

хөрөнгөө арвижуулах бус, харин түүнээсээ бэрхшээх, салах

эрмэлзэлтэй болгожээ.,

Энэ үеэс эхлэн хамтын хөдөлмөр, нийгмийн аж ахуй хоёр

дээр тулгуур-' лан тогтдог нэгдлийн амьдралын чухал тал

болох нийгмийн өмчийг арив-жуулан бэхжүүлэх асуудал

нэлээд тодорхой тавигдах болжээ. Нэгдлийн нийгмийн өмчийг

бэхжүүлэхийн тулд хөдөлмөрийн чадвартай бух гишүу-дийг

нэгдлийн үйлдвэрлэлийн ажиллагаанд татан оролцуулах,

гишүүдээс нэгдэлд ажилласан хөдөлмөрийн хелсийг хийсэн


-251-

ажлынх нь хэр чинээщ тохируулан, хөдөлмөр едрөөр үнэлэх,

нэгдлийн нийгмийн аж ахуйн мате-риаллаг үндэс болох үл

хуваагдах фондыг нэгдлийн хөрөнгөний 25 хувиас доошгүй

хэмжээгээр байгуулж1 түуний 10 хувийг нэгдэлд оруулж байхыг

дүрэмд заажээ. Түүгээр үл барам дутуу тахир бологсод, нас

хөгшрөгсөд, цэргийн албан хаагчдын гэр булд тэтгэвэр олгох

фонд байгуулахыг дүрэмд заажээ. Мөн хөдөлмерийн зохион

байгуулалт, сахилга батыг сайжруулах, нэгдлийн ардчилал,

түүний удирдлагыг бэхжуулэх асуудлыг чухалчилж үзжээ.

Эдгээр нь нэгдлийн өсөлт бэхжилт, түуний дотоод

амьдралын хөгжлийн зүй ёсны үр дагавар байв. Энэхуу дүрэм

ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлийн үйл ажиллагааны удирдлага

болон мөрдөгдсөөр 1950-иад оныдунд үе хүрсэн юм.

1950-иад оны эхэн үеэс нэгдлийг удирдах удирдлагыг

сайжруулах асуудалд нам, улсын байгууллагууд урьд

өмнөхөөсөө улам илуу анхаарал тавих болов.

Ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлийг хэрхэн удирдаж байгаа

тухай орон нутгийн нам, захиргааны байгууллагын илтгэл,

сонсголыг Намын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо, Сайд

нарын Зөвлөлийн хурлаар удаа дараа авч хэлэлцэн, улсаас

узүүлэх тусламжийг улам нэмэгдүүлэх болов.

1950 оны I сард хуралдсан МАХН-ын Төв Хорооны бүгд хурал

ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлийн уйл ажиллагаанд

дүгнэлтхийгээд, нэгдлийн тухай асуудлыг ойрын ирээдүйд

тусгайлан хэлэлцэж, нэгдлийг аж ахуй, зохион байгуулалтын

талаар бэхжүүлэх тодорхой арга хэмжээ боловсруулахыг

Намын Төв Хороо, Сайд нарын Зөвлөлд даалгав. 1951 оны

ГУсард МАХН-ын Төв Хороо, Ардын үйлдвэрлэлийн

нэгдлийн үлгэр жишээ дүрэм боловсруулах Х.Чойбалсан

тэргүүтэй комисс байгуулж, уг комисс 1953 оны эхээр

үлгэрчилсэн дүрмийн төлөвлөгөөг боловсруулан бэлэн

болгожээ2. 1953 оны эхээр Улаанбаатар хотод бүх нэгдлийн


дарга нар, аймгийн

-252-

1 Ардын хөдее аж ахуйн үйлдвэрлэлийн нэгдлийн үлгэр жпшээ

дурэм. УБ., 1942. тал 26. 2 #№Аф-1.т-25. хн-751.тал 94-95.

гүйцэтгэх захиргааны нэгдүгээр орлогч дарга нарын курс, орон

нутагт нэгдлийн дарга, удирдах ажилтнуудын богино хугацааны

семинар, курс

зохиогдох болов.

1953 оны Ш сард хуралдсан МАХН-ын Тев Хорооны бүгд хурал

ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлүүдийг аж ахуй, зохион байгуулалтын

талаар бэхжүүлэх

арга хэмжээний тухай тусгайлан хэлэлцээд, нэгдлийн үйл

ажиллагаанд дүн шинжилгээ өгч цаашид авах арга хэмжээнүүдийг

тодорхой заасан шийдвэр гаргажээ.

(1953-1954 оны үед хоршооллын хөдөлгөөнд нэлээд өөрчлелт

гарч байсан болсшч ардын аж ахуйтныг хамарсан байдал,

нэгдлүүдийн нийгмийн аж ахуйн өсөлт бэхжилт, эдийн засгийн гол

үзүүлэлтэд чанарын үндсэн өөрчлөлт бас л хараахан гарч чадаагүй

байв. Энэ үед ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлийн гишүүдийн

нийгмийн ба амины аж ахуйн хоорондох харьцааг тодорхой

заагаагүй, гишүүдээс нэгдэлд мал нийгэмчлэх, хөдөлмөрлөх зэрэг

нь гишүүдийн үзэмжийн хэрэг болж байв. Малын ихэнх нь хувийн

өмчинд байж малчид цаг, хүч хөделмөреө түүнд зориулж байв.

Нэгдлийн нийгмийн аж ахуйг хөгжүүлэхэд зориулж, улсаас

нэгдэлд нутаг бэлчээр, хадлан тариалангийн газар олгож, улсын

хүчээр өрөмдмөл уурхайн худаг гаргаж, барилгын мод материал үнэ

төлбөргүй өгч, хөдөө аж ахуйн машин техник, сэлбэг хэрэгсэл

хөнгөлөлттэй үнээр худалдаж байв. Нэгдлийн мал сүргийн үүлдэр

угсааг сайжруулахын тулд тэдгээрт сайн үүлдрийн мал олгох, мал

эмнэлгийн байгууллага ба хээлтүүлгийн цэг үйлчлүүлэх, төвлөрч

тохижиж байгаа томоохон нэгдэлд сургууль, хүн малын эмнэлэг, соёл


ахуйн барилга байгууламж барих, нэгдэлд мал аж ахуйн зэрэгцээ

тариа ногоо, гахай шувууны зэрэг туслах аж ахуйн салбарыг

хөгжүүлэхэд улсаас нэгдэлд үзүүлэх санхүүгийн тусламж

дэмжлэгийг жил бүр нэмэгдүүлж, нэгдэлд олгох зээлийн хэмжээг

ихэсгэж, эргүүлэп төлөх хугацааг нь уртасгаж байв.

Улсын албан татвар, бэлтгэлийн системд нэгдлийг зохих

хөнгөлөлт-тэйгээр оролцуулж байв. Жишээ нь: 1954 оны улсын

албан татвар бэлтгз-лийн шинэ журмаар АҮН-үүдэд хенгөлөлт

үзүүлж, нэгдлийн мал аж ахуй-гаас улсад заавал бэлтгэх

бүтээгдэхүүний хэмжээг нийгмийн малын тоогоор биш, харин нэг

толгой малаас авах бүтээгдэхүүиээр тодорхойлох болжээ. Тэр

журам ёсоор нэгдлийн гишүүдийн амины малд оногдох мал аж

ахуйн бүтээгдэхүүний хэмжээ ардын аж ахуйтныхаас 10%-иар

доогуур тогтоосны дээр ардууд нэгдэлд элсэн орсон тухайд нь

нийгэмчилсэн малын тоогоор бодож бэлтгэлийн бүтээгдэхүүний

хэмжээг хорогдуулж байхаар болжээ.

(J954 онд хуралдсан МАХН-ын XII их хурал нэгдлийн өселт

бэхжилт, хоршоолох нөхцөл бүрэлдээгүйг харгалзан хөдөө аж

ахуйн социалист салбарыг хөгжүүлэхэд намын ээлжит зорилт

бол ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлийг аж ахуй зохион байгуулалтын

талаар цаашид бэхжүүлэх, хамтын аж ахуйн давуу чанарыг ард

түмэнд хэрэг дээр итгүүлж чадах орлого ихтэй том аж ахуй болгох

явдал мөн гэж заажээ1.

1 Ю.Цэдэнбал. МДХН-ын XII нх хуралд тавьсан тайлан нлтгэл

ба түүнд гаргасан тогтоол. УБ., 1954.тал 59.

1955 оны Шсард Улаанбаатарт улсын сайн малчдын 1Ү зөвлөгөөн

болов,

Уг зөвлөгөөнд сайн малчид, нэгдлийн гишүүд нийт 563 төлөөлөгч

ирэв.

Хурлын бүх ажиллагаа хоршооллын хөдөлгөөнийг шинэ төвшинд

-253-


-254-

гаргаж,

ард олныг нэгдэлд өргөнөөр хамруулах зорилгод чиглэгджээ. Их

хурал

Хэнтий аймгийн «Хөдөлмөр», Чойбалсан аймгийн «Хөделмөр»,

Төв

аймгийн «Замт» зэрэг нэгдлүүдийн ололтыг нийтэд үлгэр жишээ

болгон

сурталчилжээ.

Хэнтий аймгийн «Хөдөлмөр» нэгдлийн мөнгөн орлого 1954 онд

3001 мянган төгрөг байсан бол тэр үеийн нэгдлүүдийн дундаж

мөнгөн орлого 62 мянган төгрөг болсон байна1. Тэргүүний

нэгдлүүдийн үл хуваагдах фонднь мөнгөн орлогын 15-20 % болж,

мөнгөн орлого ба хөдөлмөр өдрийн хөлс төлөлт нэмэгджээ.

Тэрчлэн ардын үйлдвэрлэлийн нэгдлүүд дэх эмнэлэг, үйлчилгээ

соёлын байгууллагуудын тоо өссөн байв.

AYH-ийн анхдугаар их хурал хөдөө аж ахуйн нэгдлийн шинэ

үлгэрчилсэн дүрмийг батлав2. Шинэ дүрэмд нэгдлийн гишүүдийн

амины малын тоог тогтоож, хөдөлмөрийн чадвартай гишүүн бүр

жилд 75-аас доошгүй хөдөлмөр өдөр хийх, зөвхөн өрхийн тэргүүлэгч

төдййгүй гэр бүлийн доторх 16 наснаас дээшхи бүх хүмүүс нэгдлийн

гишүүн байхаар заасан байна,

Дүрэмд анх удаа нэгдлийн гишүүд үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг

өмчлөх

нийгмийн өмчийг байгуулна гэж тодорхойлов.Сшинэ дүрмээр

нэгдлийн

гишүүн бүр аминдаа, хангайн бүсэнд 100, говьд 150 толгой малтай

байхаар

заажээ.

Шинэ дүрэмд АҮН-ийн нэрийг өөрчилж, хөдөө аж ахуйн нэгдэл

гэж

нэрлэх болов.

Нэгдэлчдийн анхдугаар их хурлаас гаргасан уриалгад: «Хөдөө аж


-255-

ахуйн нэгдэл бол манай хөдөө аж ахуйг социалист ёсоор өөрчлөн

байгуулах зам мөн»3 гэж тэмдэглэжээ.

1955 оны X сард хөдөө аж ахуйн нэгдлийг аж ахуй зохион

байгуулалтын

талаар бэхжүүлэх тухай МАХН-ын Төв Хорооны тогтоол гаргав.

ХААН-ийг

бэхжүүлэх зорилгоор удирдах ба мэргэжилтэй боловсон хүчин, нам

улсын

идэвхтнүүдийг нэгдэлд илгээн ажиллуулав. Намын Төв Хорооны

дэргэдэх

ХААН-ийн удирдах ажилтныг бэлтгэх жилийн курс, аймгийн

төвүүдэд

бригадын дарга нарын курс, санхүүгийн техникумын дэргэд нягтлан

бодох

ба тоо бүртгэгчдийн жилийн курсийг тус тус байгуулан ажиллуулжээ.

ЗХУ-

ын хамтралуудын тэргүүний туршлагатай танилцуулах зорилгоор

нэгдлийн

удирдах ажилтнуудыг явуулж байсны зэрэгцээ хамтралын туршлагыг

хэвлэл

мэдээллийн хэрэгслээр өргөн сурталчилж байв.

1950-иад оны дундуур ардууд улсад сүү тушаах, малын үс ноос

авах, хадлан хадах, дарш бэлтгэх, малын хашаа саравч барих, худаг

гаргах зэрэг ажлыг хийхдээ хамтарч ажиллах явдал өргөн хэмжээтэй

болжээ. Малчид ажлын мал хөдөө аж ахуйн машин хэрэгслээ янз

бүрийн ажилд хамтарч

------------- 1

"Үнэн". 1955. №3.111.12. : Ходөөажахуйн нэгдлийн үлгэрчилсэн дүрэм. "Үнэн".

1955.111.31. 3 "Үнэн." 1955.111.18.


-256-

хэрэглэх нь цөөнгүй байжээ.

1955 онд хуралдсан МАХН-ын Тө1з Хорооны I I , III бүгд хурлаас

хөдөөд

харилцан туслах группууд байгуулах нь чухал гэж заасан байна. Уг

заалтын

дагуу 1955 оны VI сард Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоолоор ардууд

хадлангийн

багаж зэвсгийг хамтран ажилладаг санаачилгыг дэмжин, хөдөө аж

ахуйн

багаж хэрэгслийн үнийг 3-5 хувь, аж ахуй хамтран авбал 20% хувь,

хэрэв

6-аас дээш аж ахуйд бол 25 хувиар хорогдуулан худалдаж байх

болгожээл

1956 онд ХААН-ийн тоо 565, гишүүд нь 84.3 мянга, 1957 онд

ХААН

678, гишүүд нь 119 .7 мянгад хүрсэн байв . Зарим аймгуудад

энэхүү

үзүүлэлтүүд үлэмжхэн дээгүүр байв/Жишээ нь: Баянхонгор аймагт

1956 онд

ардын аж ахуйтны 39 хувь, 1957 онд 57.3 хувь, Баян-Өлгий аймагт

1956 онд

23.6 хувь, 1957 онд 69.1 хувь нь тус тус нэгдэлжсэн байв2.

/Нэгдлүүд зөвхөн тооны талаар өссөн төдийгүй бас чанарын хувьд

улам бүр сайжирсаар байв. 1955 онд нэг нэгдэлд оногдох мөнгөн

орлого дунджаар 73.1 мянга байсан бол 1957 онд 82.7 мянган төгрөг

болж өсчээ3. Хедөө нутагт хамтын аж ахуйн давуу талыг амьдралд

нэгэнт батлан харуулж чадсан үлгэр жишээч нэгдлүүдийн тоо улам

олширсоор байлаа.

1956 онд VIII сард МАХН-ын Төв Хороо, СнЗ-ийн тогтоолоор

ХААН-дмал аж ахуйн хүнд хүчир ажлыг механикжуулах, малын

хашаа байр барих, үр тариа хүнсний ногоо тариалах, малын тэжээл

бэлтгэхэд туслах зорилгоор мал аж ахуйн машинт станцуудыг


(МААМС) байгуулжэАмААМС нь хөдөө аж ахуйн олон терлийн

ажлыг хөнгөвчлөхөд багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ

Хөдөө аж ахуйд мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх

зорилгоор Архустын сангийн аж ахуй, Модот, Улаанбаатарт нэгдэл,

стаиц, сангийн аж ахуйн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэхтүр курс

байгуулав. Эдгээр курсээр 1956 оны "Рэргүүн хагаст станцын дарга,

тракторч, төмрийн дархан, усан техникийн мэргэжилтэн, тариа

бригадын дарга, автомашины жолооч, цахилгаан машинаар хонь

хяргагч, зохиомол хээлтүүлгийн техникч зэрэг хөдөө аж ахуйн янз

бүрийн мэргэжлээр мянгаад хүн төгсгөн гаргажээ. Мен 1956 оны

эцсээр хөдөө аж ахуйн техникийн мэргэжилтэн нарыг бэлтгэх курс

байгуулагдав.

1956 оны зун бүх нэгдлийн бригадын дарга нарын курсийг

аймгийн төвд хийж, аж ахуйг зохион байгуулах талаар шинэ мэдлэг

олгосноос гадна хөдөө аж ахуйн нэгдэл, станц, сангийн аж ахуйн

удирдах ажилтан олон зуун хүн ЗХҮ-д очмж, Б-уриад,, Алтайн

хязгаар, Чита мужийн хамтралуудтай танилцжээ. ЗХУ-д дадлагаар

явсан ажилтнуудыг БНМАУ-ын» Сайд нарын Зөвлөл, МАХН-ын Төв

Хорооны Улс терийн Товчоо хүлээн авч уулзаад хөдөө аж ахуйн

нэгдлийг цаашид бэхжүүлэх талаар гаргасан тогтоолдоо

үйлдвэрлэлийн бригадуудыг бэхжүүлэх, ажлын норм, үнэд өөрчлөлт

оруулах, нэгдэлд өвс хадах, тариа хураах, ноос хяргах, мал

хээлтүүлгийн зэрэг хөдөө аж ахуйн кампанит ажлын үеэр ажиллах

хүчнээр туслах хөдөлгөөнийг

-257-

1 1-Үнэн". 1955.X.15.

- Развитие народыогохозяйства и культуры МНР. 1921 по 1958. УБ.,

стр. 62. 3 Рошин С.К.. Сельское хозяйство МНР на социалистическом пути.

М., 1971. стр. 73.

өрнүүлэх, тэргүүний нэгдлүүд хоцрогдож байгаа нэгдлүүдэд

туршлап


-258-

нэвтрүүлэх, боловсон хүчнийг сургах зэрэг олон чухал арга

хэмжээнүүдийн

авахаар заажээ. Намаас хөдөө аж ахуйн нэгдлийг бэхжүүлэх талаар

авсая

арга хэмжээ болон намын уриалгад зоригжсон олон зуун хүн хөдөө аж

ахуй

нэгдэлд намын илгээлтээр ажиллах болов. 1954-1957 онд нам,

улсы

идэвхтэн мэдлэг туршлагатай 300 гаруй боловсон хүчин нэгдлийн

даргаШ

бригадын дарга, нягтлангаар нэгдэлд очиж ажиллажээ.

1958 оны эхээр нийт ардын аж ахуйтны гурваны нэгээс илүү ньхөдөи

аж ахуйн нэгдэлд элссэн байв./1958 оны III сард хуралдсан намын

XIII их хурал, хөдөө аж ахуйг социалист ёсоор өөрчлөн байгуулах

эдийн засаг, улс төрийн урьдчилсан нехцөл нэгэнт хангагдсан гэсэн

дүгнэлт хийсэн байна. Их хурлаас "...ойрын гурван жилд ардын аж

ахуйтны ихэнхийг сайндурын зарчмын үндсэн дээр хоршоолон

нэгтгэх нь зүйтэй"1 гэсэн заалт гаргажээ. Хөдөө аж ахуйн нэгдлийг

бэхжүүлэх талаар намын XIII их хурлын шийдвэрийг биелүүлэх

ажилд орсон байна

СКААН-ийн нийгмийн аж ахуйг бэхжүүлэх зорилгоор 1957-1958

онд мал аж ахуйн үндсэн төрлийн бутээгдэхүүний бэлтгэлийн ба

худалдан авах үнийг дахин нэмэгдүулэв. Улсаас МААМС-ыг

бэхжүүлэх талаар ихээхэн хөрөнгө гаргасны дээр ХААН-ийн дарга

нарын цалинг нэмж, ХААН-ийн боловсон хүчнийг бэлтгэх,

нэгдлийн хүн мал эмнэлгийн үйлчилгээг сайжруулах явдалд улсаас

үзүүлэх тусламжийг улам нэмэгдүүлэв. ХААН-д улсаас үзүүлэх

мөнгөн зээл тасралтгүй өсөж, 1955онд 3893.8 мянга, 1956онд 8095.2

мянга, 1957онд 7210.2 мянга, 1958 онд 13233.7 мянга, 1959 онд

14948.8 мянган төгрөгт хүрчээ.

ХААН-ийн гишүүд мал аж ахуйн албан татвар болон улсын

бэлтгэлийн талаар янз бүрийн бодит хөнгөлөлт үзэх болов. Хөдөө аж


ахуйн нэгдэл, улсад нийлүүлэх мах, ноос, сүүний оногдол үүргээ

давуулж, илүү мах, ноос суү улсад нийлүүлбэл тушаасан бүх

зүйлийн бэлтгэлийн үнийн дээр 15-80 хувийн нэмэгдэл шагнал

олгох болов. Өвс хадах морин станцаар гүйцэтгүүлсэн ажлын

хөлсөнд нэгдлээс төлөх мах, сүу, ноосыг нэгдлээс улсад албан

журмаар нийлүүлэх оногдлын гүйцэтгэлд оруулж байх, шинээр

байгуулсан нэгдлийн улсад тушаах мах, ноос, сүүний улсын

бэлтгэлийн үнийг 1958 оноос эхлэн эхний жилд нь 25 хувиар

нэмэгдүүлэх, ноос, сүүг оногдол үүр-гээсээ илүү тушаасан нэгдэлд

ачааны автомашин унээр нь олгох, нэгдлийг бэхжүүлэх зорилгоор

нэгдэл байгуулагдаад хангайд 50 өрхтэй, говьд 30 өрх-тэй болсноос

нь хойш 12 сарын турш өөр газраас шилжин очсон ажилчин албан

хаагч нэгдлийн даргад cap бүр 300 төгрөг, нягтлан бодоход 250 төгрө-

гийг 1958 оны 5-р сарын нэгнээс эхлэн улсаас олгож байх болжээ.

Мөн тэр-гүүний нэгдлийн дарга, тэргүүний хүмүүсийг шагнах

журмыг тогтоожээ3. Хөдөө аж ахуйн нэгдлийг суурьшихад нь

улсаас тусалж, сургууль, эмнэлэг, харилцаа холбоо байгуулж

өгөх, нэгдлийн үйлдвэрлэлийн ба

-259-

1 МАХН-ын их хурал, Тев Хорооны бугд хурлуудын тогтоол шийдвэр.

III хэсэг. УБ., 1963. тал 73. 2 БНМАУ-ын улсардын ажахуй 40жилд.

УБ., 1961.тал74.

-1 "Намын амьдрал". 1958. №5. тал 5.

гишүүдийн орон сууцны барилга барихад нь мөнген зээл олгох,

барилгын

материал, нэг загварын байшин худалдах, барилгын зарим

материалыг үнэ

төлбөргүй ашиглуулах, барилгын үлгэрчилсэн зураг төслийг үнэ

төлбөргүй

олгох, МААМС-аар дамжуулан нэгдэлд үзүүлэх техникийн

тусламжийг


-260-

өргөтгөх, зарим машин багажийг худалдах, үрийн зээл олгох, улсын

хүчээр

худаг гаргаж, газар зохион байгуулалтхийхболжээ'. Намын XIII их

хурлаас

ардын аж ахуйтныг хоршооллох тухай дэвшүүлсэн заалтыг удирдлага

болгож,

хоршоолох явдлыг бүх нийтийн хөдөлгөөн болгон өрнүүлэх талаар их

ажил

зохиосны үр дүнд ардын аж ахуйтнаас нэгдэлд элсэн орох явдал бүх

нийтийн

шинжтэй болов. 1958 оны эхээр ардын аж ахуйтны дээд хэсэг нэгдэлд

элсэх

нь их болсон байна. Ардын хувийн аж ахуйтныг нэгдэлжүүлэх үйл

явц нь

итгэл зүтгэл, өөдрөг үзэл, гутранги байдал, дарамт шахалт, ухуулга,

ятгалга,

сайн дурын хүсэл сонирхол, захиргаадалт тулгалт харилцан

сүлжилдсэн

нийгэм-эдийн засаг, улс төр, сэтгэл зүйн нарийн төвөгтэй нөхцөлд

явагджээ.

Хэрэв 1957 онд улсын хэмжээгээр 66,4 мянган ардын аж ахуйтан

буюу бүх ардын аж ахуйтны 34.3 хувь нь нэгдэлд орсон бол 1958 онд

ардын аж ахуйтны 145.9 мянган өрх буюу 75 хувь нь нэгдэлд элссэн

байв2.

1959 оны VI сард Намын Төв Хороо, СнЗ-ийн даалгавраар ХАА-н

яам, ХААН-ийн шинэ үлгэрчилсэн дүрмийг төслийг боловсруулав.

Уг төслийг 1959 оны VI сарын 25-нд Намын Төв Хороо, СнЗ-өөр

хэлэлцэж баталсан бөгөөд түүгээр нэгдлийн гишүүдийн аминд үлдэх

малын тоог хангайд 50, говьд 75 толгойгоортогтоов. Үүнтэй

холбогдуулан ХААН-ийн бүх гишүүдэд тайлбарлан таниулах ажлыг

өрген зохиож дахин нийгэмчлэлтийг сайн дурын зарчмыг хатуу

баримтлан явуулсан юм. Малыг дахин нийгэмчлэхтэй холбогдон


улсын бэлтгэлийн ба зээл, албан татварын дутууг хөнгевчлөх болов.

1959 оны IX сарын 4-нд ХААН-ийн гишүүдээс авах мал аж ахуйн

албан татварыг 30 хувиар хорогдуулах тухай Ардын Их Хурлын

Тэргүүлэгчдийн зарлиг гарав3.

ХААН-ийн гишүүдийн амины малыг дахин нийгэмчлэх ажил

улс даяар 1959 оны VII, VIII сард богинохон хугацаанд зохион

байгуулалттай явагдаж үндсэндээ дуусжээ. Энэ нь төрөөс хөдөө аж

ахуйн нэгдлийн дотоод хэрэгт анхнаасаа оролцох эхлэлийг тавьж

өгчээ.

Хоршоог захиргааны аргаар байгуулснаар дараах үр дагавруудыг

бий болгосон байна.

♦ Малчдаас үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг нъ салгаснаар тэд малаа

өсгөн

үржүүлэх, хөдөлмөрлөх сонирхол эрс унав. Малчид нэгдэлд

орохоос

урьдаж малаа нядлах, зарж борлуулах болсноос мал сүрэг

хорогдов.

♦ Нэгдэл нэрийн дор хувийн өмч улсчлагдсанаар малчин өрх

гэртээ,

өөртөө бус, харин улсад хөлсөөр ажиллагч болжээ.

♦ Мал аж ахуйн арга технологийг эрс өөрчилж, малыг төрөл

төрлөөр,

эх төлөөр ялган олноор суурилах болсон нь өрх гэр, айл

саахалтаар

мал маллах уламжлал бүдгэрэхэд хүргэжээ.

-261-

1 "Намын амьдрал". 1958. №5. тал 5. 2 «БНМАУ-ынтүүх». I I I боть. УБ., 1969.тал603. 3 "Үнэн". 1959.IX.4.

Ардын аж ахуйтныг хөдөө аж ахуйн нэгдэлд нийтээр нь

оруулснаар хөдоөд социалист үйлдвэрлэлийн харилцаа яллаа


гэж МАХН дүгнээд социализмын материал-техникийн бааз

байгуулах зорилт дэвшүүлсэн байна. Энэ нь социалист харилцаа

ялсан тухайд эртэдсэн дүгнэлт байлаа.

Зөвхөн мал хөрөнгөө нийгэмчилснээр хөдөөд социализм

бүрэлдэи төлөвшиж чадахгүйг түүх харуулав.

1963 онд VI сард МАХН-ынТөвХороо, БНМАУ-ын Сайд

нарын Зөвлөл «Хөдөө аж ахуйн нэгдлийн хөдөлмөр зохион

байгуулалт, хөлс төлөлтийн системийг сайжруулахтухай» тогтоол

гаргав. Энэ тогтоолоор хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн үндсэн

нэгжийг бригад, суурь болгон зохион байгуулж, хөдөлмөрийн

хөлсийг хөдөлмөр өдрөөр бодож мөнгөөр төлөх болсон байна.

1967-1969 онд Хөдөө аж ахуйн нэгдлийн I I I , IV, V их хурлууд

болж, Хөдөө аж ахуйн нэгдлийн дүрэмд өөрчлөлт оруулжээ. 1967

онд Нэгдлийн Холбооны Дээд Зөвлөлийг байгуулж, аймаг бурт

салбар зөвлөлтэй болжээ.

Эдгээр арга хэмжээнүүдийн үр дүнд нэгдэл нь хоршоо нэртэй

боловч өмчийн харилцаа, үйлдвэрлэлийг зохион байгуулах хэлбэр,

удирдлага, хөлс төлөлт зэргээрээ улсын байгууллагатай адил

болсон байна. Тэгшитгэн хуваарилах, хөдөлмөрийг бодитойгоор

тооцдогтүй системд үндэслэсэн хедөлмерийн хөлс телөлт нь

нэгдлийн гишүүдийн хөдөлмөрийн идэвхийг бууруулсан юм.

Мал аж ахуй эрхлэхээс бэрхшээсэн олон хүн хот, суурин газарт

шилжив. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэл дээр ажиллах хүчний нөөц

багасаж, гол төлөв ахмад настай хүмүүс ажиллах болжээ.

Атар газар эзэмшиж, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг

хөгжүүлсэн нь. Хөдөө аж ахуйн хөгжилд гарсан өөр нэгэн

чухал өөрчлөлт бол газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг

хөгжүүлэх талаар өргөн хүрээ, далайцтай арга хэмжээ

хэрэгжүүлсэн явдал юм.

-262-

МАХН-ын Төв Хороо, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл 1959

оны II эд «Тус улсын газар тариалангийн ажлыг 1959-1960 онд

эрс нэмэгдүүлэх талaap авах арга хэмжээний тухай» тогтоол


-263-

гаргажээ. Уг тогтоолд мал аж ахуй, газар тариаланг хослон

хөгжүүлэх явдал мал сүргийн тоог өсгөж, ашиг шимийг

нэмэгдүүлэхэд ихээхэн ач холбогдолтой болж байгааг онцлон

тэмдэглэж, эх орныхоо гурил будааны хэрэгцээг дотоодын

үйлдвэрлэлээр ойрын жилд бүрэн хангах арга хэмжээг төлөвлөн

заажээ.

|1959 онд хуралдсан МАХН-ын Төв Хорооны I I I бүгд хурал

атар газар эзэмшиж, тариалангийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэн,

тус орны гурилын хэрэгцээгдотооддоо хангах асар том зорилт

дэвшүүлэн тавив. Эл шийдвэ-рийг төв орон нутгийн нам, төр,

олон нийтийн байгууллагууд, нийт хөдөл-мөрчид дэмжиж, уг

зорилтыг биелүүлэх үйлсэд идэвхийлэн оролцжээ

Ялангуяа «Атар газрыг эзэмших, газар тариаланг хөгжүүлэхэд

идэвхтэй оролцох явдал бол манай залуучуудын баатарлаг үйл

явдал, нэр төрийн хэрэг мөн» гэсэн Намын Төв Хорооны бүгд

хурлын уриаг залуучууд оргилуун сэтгэлээр хүлээн авч, атар газар

эзэмших үйлсэд хүчин зүтгэхээр олон зуун хүн саналаа өгсөн

байна. Ингэж БНМАУ-д атар газар эзэмших хөдөлгөөн өрнөж,

шинээр байгуулагдсан Хэрлэн, Дархан, Зэлтэр, Эг-Үүрийн сангийн

ахуйнуудад очиж ажиллахаар 300 гаруй хүн атар газар эзэмших

аяны эхний ээлжинд явсан юм.

1959-1961 онд 300 мянган га атар газар эзэмших замаар үр

тарианы үйлдвэрлэлийг эрс нэмэгдүүлж, өөрийн орны хэрэгцээг

хангах зорилт дэвшүүлжээ. Эл зорилтыг шийдвэрлэхэд зориулж,

ЗХУ-аас 1959 онд 3000 автомашин, 2500 трактор, 500 комбайн,

хөдөө аж ахуйн бусад машин, техникийг манай улсад олгожээ.

Түүнчлэн атар газар эзэмших ажилд туслалцуулахаар Алтай,

Сибирь, Казахстаны атарт туршлагажсан 300 гаруй мэргэжилтнийг

Монголд ирүүлж ажиллуулсан байна.

Атар газар эзэмших аяныг 1959-1965 онд хэд хэдэн ээлж болгон

зохион байгуулж энэ ажлыг дараах үндсэн чиглэлээр хэрэгжүүлжээ.

Нэгдүгээрт, хуучин сангийн аж ахуйнууд урьд нь огттариалж


-264-

байгаагүй ба атаржсан газар игалж, тарих талбайгаа өргөтгөсөн

байна. Хоёрдугоарт, үр тариаыы чиглэлээр хэд хэдэн шинэ сангийн

аж ахуй байгуулсан байна. Гуравдугаарт, ХААН-үүд өөрсдийн хүчээр

болоы МААМС-ын тусламжаар тариалангийн үйлдвэрлэл

эрхлэхболсон байна. Дөрөвдүгээрт, МААМС-ууд ихтелөв малын

тэжээлийн ургамал тариалах чиглэлээр газар хагалбарлажээ. Улсаас

эдгээр үндсэн чиглэлийн дагуу дорвитой арга хэмжээ авч

хэрэгжүүлсний үрээр 1960 он гэхэд улсын хэмжээгээр 260 мянган га

газар хагалбарлажээ1. Цаашид шинээр атар газар эзэмших замаар

тариалангийн үйлдвэрлэлийг улам нэмэгдүүлэх бодит боломж

байна гэсэн дүгнэлтийг атар эзэмших анхдугаар аяны дараа

хийсэнбайна. Ийм учраас 1961 онд атар эзэмших хоёр дахь аяныг

зохион байгуулсан юм. Үүний үрээр 1965 онд үр тарианы нийт

талбай 1960 оныхоос 81 хувиар нэмэгдсэн байна2. Чингэснээр

манай улс олон үеийн турш газар тариалангийн бүтээгдэхүүн гол

төлөв гадаадаас авч хэрэглэгч орон байснаа үйлдвэрлэн бүтээгч орон

болж хувирав. Газар тариалан хөдөө аж ахуйн бие даасан том

салбар болов. Харин энэ үед тариалах талбайг нэмэгдүүлэх

замаар газар тариалангийн бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэхэд голлон

анхаараад, эрчимжүүлэх замаар бага талбайгаас их ургац авах талаар

төдийлөм санаа тавьж байсангүй. Мөн хөрсний эвдрэлтэй тэмцэх

ажлыг үндсэнд нь орхигдуулж байв. ЗХУ-д 1954 оноос Казахстанд

байгалийн онгон газар, баян бүрд, нуур цөөрөм бүхий асар их

газрыг тариалангийн зориулалтаар хагалсан нь манайд ч нөлөөгөө

үзүүлсэн юм.

Монголын хувьд атар газар эзэмших гэдэг нь хуучин тариалж

байгаад атаржсан газрыг бус, харин огт хагалбарлан тариалж

байгаагүй онгон зэрлэг хийгээд бэлчээрийы газрыг тариаланд

зориулан асар их хэмжээгээр хагалбарласан явдал байлаа. Энэ

утгаараа «атар эзэмших» гэдэг нэр томъёолол уг үйл явдлын

агуулгатай бүрэн нийцдэггүй юм. Газрыг их хэмжээгээр хагалснаар

атаржсан газар маш их болж, бэлчээр хомсдон экологийн тэнцвэр


алдагдсан байна.

-265-

1 МАХН-ын XV их хурал. Дэлгэрэнгүй тайлан.

УБ., 1966. тал 41. : Мон тэнд. тгп

Аж уйлдвэр, дэд бутцийн салбарт гарсан өөрчлөлт. Улс ардын аж

ахуй,соёлыг хөгжүүлэх II таван жил, гурван жил, III таван жилийн

төлөвлөгөөний жилүүдэд аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх талаар томоохон амжилт

олжээ. II таван жилийн төлөвлөгөөний жилүүдэд хуучин үйлдвэрийн

газруудыг шинэ техник, технологийн үндсэн дээр тоноглож өргөтгөх,

зарим үйлдвэрийн газруудыг шинээр байгуулах ажил хийсэн байна. Аж

үйлдвэрт оруулсан хөрөнгө оруулалт 1957 онд 1952 оныхоос 4 дахин

өсчээ.

II таван жилд ЗХУ-ын тусламжтайгаар Налайхын их уурхайн

нэгдугээр ээлжийг барьж, Улаанбаатарын төв цахилгаан станц, мах

комбинат, мебелийн фабрик, талхны заводыг өргөтгөжээ. Шинээр

савангийн завод, Чойбалсан хотын нүүрсний уурхай, шаазан ваарны

артель, сүүний уйлдвэр, чихэр боовны фабрикийг байгуулжээ.

Аймгуудад нүүрсний жижиг уурхай, тоосго, чүдэнз, алебастрын завод

зэрэг үйлдвэрийн газруудыг барьж байгуулжээ.

ЗХУ «Совмонголметалл»~ын үйлдвэрт оруулсан өөрийн хувь

хөрөнгийг хөнгөлөлттэй үнээр, «Монгол нефть» трестийн үйлдвэрт

оруулсан хөрөнгийг Монголд үнэ төлбөргүй шилжүүлэв.

Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүуний дундаж өсөлт 13.1 хувь,

хөдөлмөрийн бүтээмж 40.6 хувиар1 нэмэгдэж, II таван жилийн

төлөвлөгөө улсын хэмжээгээр аж үйлдвэрийн талаар давж биелэгджээ.

Аж үйлдвэрт оруулсан хөрөнгө 1957 оны эцэст 1952 оныхоос 3 дахин

өсчээ2.

Аж үйлдвэрийн үндсэн нэр төрлийн бүтээгдэхүүн болох нүурс,

цахил-гаан, шир, эсгий, шевро, савхин гутал, гэрийн эсгий, өнгөт

төмөрлөгийн үйлдвэрийн хүдэр, нефтийн үйлдвэрийн дизелийн

түлш, бензин зэрэг бүтэл дэхүүн тус тус өсжээ.

II таван жилийн төлөвлөгөөг хоршооллын үйлдвэр 25.6 хувиар


-266-

давуулан биелүүлжээ. Гар үйлдвэрлэлийн артелуудын бүтээгдэхүун янз

бүрийн гутал, төмөр эдлэл, барилгын материал, мoдoн эдлэл тус тус

нэмэгджээ. Энэ бүхний үр дүнд манай аж үйлдвэр тус орны хөдөө аж

ахуй аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 41 хувийг гаргах болсон

байна. Аж үйлдвэрийн хөгжлийг даган энэ салбарт ажиллагчдын тоо

нэмэгдэв. 1956 онд аж үйлдвэрийн салбарт ажиллагсдын тоо 21 мянгад

хүрэв.

Техникийн дунд мэрэгжилтнийг дотооддоо сургууль комбинат,

фабрик заводын сургууль, тусгай мэргэжлийн техникум, түр курс,

техникийн дугуйлан, үйлдвэрийн оройн сургууль, дагалдан сургах

зэрэг олон янзын арга хэлбэрээр бэлтгэх болов.

Уул уурхай, нефтийн үйлдвэр, төмөр зам зэрэг шинээр

байгуулагдсан

үйлдвэрүүдийн дэргэд мэргэжилтэй ажилчин бэлтгэх сургууль

комбинат

байгуулагдан ажиллав. Аж үйлдвэрийн яам, Хөдөө аж ахуйн яам,

Төмөр

замын захиргаа, Барилгьгн ерөнхий хорооны дэргэд тусгай

мэргэжлийн

техникум тус тус нээгдэж, шаардлагатай мэргэжилтнийг бэлтгэх болов.

Мөн

үйлдвэрлэлийн явцад ЗХУ-ын болон бусад социалист орны

инженер,

_________ 1 ______ «БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй 40 жилд». Статистикийн

эмхтгэл. УБ., 1961. тал 35. 2 МАХН-ын XII/ их хурлын матермал. УБ., J958. тал 95.

техникч нарыг дагалдуулан сургадаг болов. 1954, 1955 оны

хичээлийн жилд 3.6 мянган залуучууд техникийн 170 гаруй

дугуйланд суралцаж байжээ. ЗХУ болон социалист бусад

оронд нийт 1300 гаруй хүн, явуулж сургажээ1. Янз бүрийн


-267-

хэлбэрээр ажилчдыг бэлтгэснээр 1956 онд уул уурхайн

үйлдвэрийн ажилчдын 62 хувь, төмөр замчдын 74 хувь

инженер-техникийн ажилтан, мэргэжилтэн ажилчид болов. 3

жилийн төлөвлөгөөний жилүүдэд аж үйлдвэрийн хөгжлийн

талаар чамгүй ахиц гарсан байна. 1960 онд аж үйлдвэрт 1957

оныхоос 2 дахин их хөрөнгө оруулж, аж үйлдвэрийн нийт

бүтээгдэхүүний хэмжээ 1940 оны үл хөдлөх үнээр 63 хувиар

өсчээ. Энэ хугацаанд ЗХУ-ын тусламжтайгаар жилд 600 мянган

тонн нүүрс гаргах Налайхын их уурхай, илчит цахилгаан

станцууд, Улаанбаатар, Сүхбаатар, Булган зэрэг суурин газарт

гурилын үйлдвэр, БНСЧСУ-ын тусламжтайгаар нэхмэлийн

фабрик, тоосгоны завод, БНАГУ-ын тусламжтайгаар гүн

хэвлэлийн үйлдвэр зэрэг 20 гаруй газрыг шинэчлэн тоноглосон

буюу шинээр байгуулсан байна. Энэ үеийн нэгэн чухал ололт

бол орчин үеийн барилгын уйлдвэрлэлийг өөрийн оронд

хөгжүүлэн, барилгын материалын үйлдвэрийг ихэд өргөтгөжээ.

Геологи, хайгуул шинжилгээний ажлын үр дүнд нүүрс, өнгөт

металл, төмрийн хүдэр, цементийн түүхий эд, орон нутгийн

барилгын материалын орд газрыг нээж олсон байна. Гурван

жилд аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний өсөлт 63.8 хувь, түүний

дотор улсын үйлдвэрийнх 67.8 хувь, хоршооллынх 4 7 . 6 хувь

болсон байна. Үйлдвэрийн зарим үндсэн бүтээгдэхүүн

жишээ нь чулуун нүүрс гаргалт 52 хувь, цахилгаан эрчим хүч 26

хувь, нефть 27 хувь, хайлуур жонш гаргалт 20 хувь, тоосго

үйлдвэрлэлт 88 хувь, гутал 18 хувиар2 тус тус өссөн байв. Аж

үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний жилийн дундаж өсөлт 17.9 хувь

болжээ.

1961 онд хуралдсан МАХН-ын XIV их хурал улс орныг

үйлдвэржүүлэх шинэ шат эхэлснийг тэмдэглэж, түлш эрчим

хүчний үйлдвэрийг түрүүлүүлэн хөгжүүлэх замаар

үйлдвэржүүлэх үйл явцыг түргэтгэх шийдвэр гаргажээ. Эл

шийдвэр амьдралд амжилттай хэрэгжиж эхэлсэн байна. Аж


үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 1960 оныхтой

харьцуулбал 1965 онд 1.6дахин нэмэгджээ. Энэ хугацаанд

нүүрсний хэд хэдэн уурхай, Толгойт, Баян-Өлгийн цахилгаан

станц, Улаанбаатарын байшин үйлдвэрлэх комбинат, Дархан

хотын барилгын материалын үйлдвэрүүд, Тосонцэнгэлийн

мод боловсруулах комбинат, Их хайрханы гянт болдын уурхай,

шевретийн завод, Сүхбаатар, Өндөрхаан, Мөрөн, Хархорины

гурилын үйлдвэр, Улаан-баатарын талхан завод, хүүхдийн

хувцасны үйлдвэр зэрэг аж үйлдвэрийн 90 гаруй шинэ газар,

цех байгуулж ашиглалтад оруулжээ. ЗХУ болон социалист

бусад орны тусламжтайгаар Дарханы аж үйлдвэрийн

цогцолборын эх суурийг тавьжээ. Ийнхүү 1960-аад оны эхэнд

улс орныг үйлдвэржүүлэх асуудлыг шинэ шатанд гарган

тавьсан боловч улс орны удирдлага хөнгөн, хүнсний

үйлдвэрийг голлон хөгжүүлэх чиг барьж, хүнд үйлдвэр,

ялангуяа машины болон химийн үйлдвэрүүдийг заавал

хөгжүүлэх албагүй,

-268-

1 МАХН-ын XIII их хурлын материал.

УБ., 1958.тал72. Мон тэнд, тал 42.

Тэрхүү хэрэгцээг ЗХУ, социалист орнуудын тусламжаар нөхөж

болно гэж

үзэж байсан нь улс орны аж үйлдвэрийн цаашдын хөгжилд ихээхэн

сөрөг

нөлөө үзүүлсэн юм.

Өгүүлэн буй үед улс орны дэд бутцийн хөгжилд мэдэгдэхуйц

амжилт олов. II таван жилд авто машин, төмөр зам, агаарын болон

усан замын тээвэр: улам өргөжив. ЗХУ-ын тусламжтайгаар

Улаанбаатар Замын-Үүдийн 700км төмөр зам 1956 оны I сард

ашиглалтад орж, 12 аймагт авто бааз шинээр байгуулагдаж, авто

машины тоо нэмэгдэв.

1954 онд ЗХУ Улаанбаатар, Сайншанд дахь өөрийн мэдлийн


-269-

нисэх онгоцны буудлууд, тэдгээрийн төхөөрөмж хэрэгслийг ИЛ-14,

МИ-5 нисэх онгоцны хамт шилжүүлэн өгснөөр манайд иргэний

агаарын тээвэр үусч бий болов. 1956 оноос нийслэл Улаанбаатар,

аймгуудын хооронд иргэний агаарын шугам нээгдэж, шуудан,

зорчигчдыг тээвэрлэх болов. Цаашдаа сум нэгдэл, сангийн аж ахуй,

хот суурины агаарын харилцаа нээгдэв. Тус улсын агаарын тээвэр

олон улсын шугамд шуудан зорчигч тээвэрлэх болов. Таван жилд

нийт тээврийн эргэлтийн хэмжээ 14 дахин өсөж зорчигч

тээвэрлэлт 2.5 дахин нэмэгджээ.

1953-1957 онд 3 мянган номертой хоёр телефон станц

ашиглалтад орж, бүх аймгийн телефон станцын тоног

төхөөрөмжийг шинэчилэн засаж, 17 сум нэгдэл сангийн аж ахуйг

аймгийн төвтэй телефон утсаар холбожээ.

Нийслэл Улаанбаатар хот Москва зэрэг дэлхийн том хотуудтай

телефон харилцаатай болж, дотооддоо аймаг, сум, сангийн аж

ахуйн шууд утсан харилцаатай болов. Мөн хугацаанд сум, сангийн

аж ахуй, өвс хадах морин станц, МААМС, сүүтосны завод радио

хүлээн авагчтай болжээ. Төлөвлөгөөт гурван жилд автомашин, төмөр

зам, усан зимын болон агаарын тээвэр өсч, нийт тээвэр

төлөвлөгөөт зорилтоо бүрэи биелуүлжээ. Харилцаа холбоо

гурван жилийн төлөвлөгөөг биелуүлж, МААМС-ын 78 хувь, ХААН-

ийн 65 хувь нь аймгийнхаа төвтэй радио, телефон харилцаатай

болсон байна. Авто тээврийн хэмжээ 1957-1960 онд 3 дахин, хун

тээвэрлэлт 1.5 дахин өсжээ. Зөвлөлтийн тусламжаар иргэний

агаарын тээврийн бааз бэхжив. Улаанбаатар, Москва,

Бээжинг холбосон телефоны олон сувагт шууд холбосон шугам

тавив. 1960 онд ЗХУ-ын техникийн туслалцаатайгаар радио

нэвтрүүлгийн өндөр хүчин чадалтай станцыг Хонхорт байгуулжээ.

Гадаад худалдаа өргежиж, 8 улстай худалдаа хийх болжээ.

Мөн хугацаанд экспорт 26.5 хувь, импорт 40 хувиар өсжээ. Гадаадаас

авах зүйлийн дотор машин техник тоноглольш зүйл ихээхэн

нэмэгджээ хэрэг юм.


-270-

Программд тус орны үйлдвэрлэх хүчнийг тасралтгүй хөгжүүлэх

зорилтыг нийгмийн харилцааг төгөлдөржүүлэх асуудалтай холбон

тавьсан байна. Үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг өмчлөх, нийгмийн

өмчийг есгөн шилжүүлэх, социалист үйлдвэрлэлийн харилцааг

хэлбэрэлтгүй боловсронгуй «болгох, хот, хөдөөгийн болон оюуны ба

биеийн хөдөлмөрийн ялгааг аажмаар арилгах нөхцлийг бүрдүүлэх

заалтыг Программд тусгажээ. Нийгмийн харилцааг боловсронгуй

болгоход ардын төрийн ролийг хэлбэрэлтгүй дээшлүүлэх, түүний

зохион байгуулалт, соёл хүмүүжлийн үүргийн хүрээг өргөжүүлэх, улс

ардын аж ахуйн төлөвлегөөний шинжлэх ухааны үндсийг

сайжруулах, аж үйлдвэр болон материаллаг үйлдвэрийн салбарт аж

ахуйн тооцоог нэвтрүүлэх зэрэг тодорхой заалт өгчээ. Программд

ардын боловсрол, эрүүлийг хамгаалах, шинжлэх ухаан, соёл урлаг,

утга зохиолыг хөгжүүлэх, тэдгээрийн материаллаг баазыг

бэхжүүлэх, мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх, хөдөлмөрчдийн

ерөнхий боловсрол, соёл техникийн хэмжээг дээшлүүлэхэд онцгой

анхаарсан байна.

Хөдөлмөрчдийн коммунист хүмүүжлийг хүчтэй болгох,

социалист ухамсрыг дээшлүүлэх, улс төр, хөдөлмөрийн идэвхийг

өрнүүлэх, хөдөлмөр нийгмийн өмчид социалист ёсоор ханддаг

болгох, зохион байгуулалт, сахилга батад сургах, залуу үеийг ард

түмэн, ахмад үеийн шилдэг уламж-лалаар хүмүүжүүлэх асуудалтай

холбон дээшлүүлэх зорилт дэвшүүлжээ. Мөн социализмд харш үзэл,

хүмүүсийн ухамсар, ахуйд үлдсэн үхширсэн үзлийн

эсрэг тэмцэхэд нам гол анхаарлаа чиглүүлнэ хэмээн үзжээ..

Программд тус улсын гадаад улс төрийн бодлогыг тодорхойлохдоо

шинэ нийгэм байгуулах энх тайван нөхцлийг хангах, дэлхийн

социалист системийн орнуудын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх,

хөрөнгөтөн орнуудын ажилчин ангийн хувьсгалт тэмцэл, улс

түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг дэмжих, орчин үеийн

бүх хувьсгалт хүчийг нягтруулах, бүх нийтийн энх тайван, улс түмний

аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх зэрэг гол гол асуудлыг хамруулжээ.


-271-

БНМАУ социалист орнууд ялангуяа ЗХУ-тай тогтоосон

найрамдал хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх, олон улсын

коммунист хөдөлгөөний эв нэгдлийг бэхжүүлэх, дэлхийн харгис

хүчний эсрэг, энх тайван, ардчилал, социализмын төлөө

шийдвэртэй тэмцэхээ программдаа илэрхийлжээ. МАХН-ын

дөрөвдэх Программ бол Монгол оронд социализм байгуулж

дуусгах зорилтыг тодорхойлж, улс орныхоо ирээдүйг марксист-

ленинист үзэл санааны үүднээс өөдрөгөөр төсөөлж байсан

тухайн цаг үеийн гол тулгар баримт бичиг байлаа.

Программын үзэл санааг гүнзгийрүүлэх оролдлого. Намын

онолын сэтгэлгээний төвд уг программын онолын үндэслэлийг

гүнзгийрүүлэх асуудал оршиж байв. Ийм учраас МАХН-ын XVI-XIX их

хурлууд энэ талаар өөрийн гэсэн онолын шинжтэй зарим дүгнэлт

хийхийг чармайж байлаа. Ялангуяа «социализм байгуулж дуусгах»

үйл явц нь ямар ямар шатуудыг дамжиж, хэдий үеийг хамрах вэ?

хэмээх асуудлаар эрдэмтэд судлаачид өөр өөрийн саналыг

дэвшүүлж, тэрхүү үзэл санаа намын их хурлын баримт бичгүүдэд

тодорхой хэмжээгээр тусгагдаж байсан юм. I

МАХН-ын XVI их хурал (1971) «Манай орон социализмыг бурэн

байгуулж дуусгахад хөгжлийн бүхэл бүтэн түүхэн зурвас үе, эдийн засгийн

хөгжлийн хэд хэдэн шатыг дамжих болно. Энэ замын анхны шат БНМАУ-

ыг ойрын ирээдүйд аж үйлдвэрийн олборлох, боловсруулах салбарыг зүй

зохистой хосолсон аж үйлдвэр-хөдөө аж ахуйн орон болгох зорилтыг

шийдвэрлэх явдал юм. Энэ зорилтыг хэрэгжүүлснээр БНМАУ

хөгжлийнхөө тодорхой заагт хүрч, улмаар социалист нийгмийн хөгжингүй

үйлдвэрлэлийн боломж, хүчийг бий болгон, улс орны нийгэм-эдийн

засгийн өндөр дэвшлийг өрнүүлэх шинэ үе эхлэх юм»' гэж үзжээ. Энэ

заалт нь нэгдүгээрт, тус улсад социализм байгуулж дуусгах нь урт удаан

хугацаа шаардагдах нарийн нийлмэл үйл явц бөгөөд дотроо хэд хэдэн

шатыг дамжин өнгөрөх болно. Хоёрдугаарт, эл үйл явцыг эхний шат нь

социализмын материал-техникийн бааз байгуулж дуусгах зорилтыг

шийдвэрлэн, аж үйлдвэр-хөдөө аж ахуйн орон болгох явдал юм.


Гуравдугаарт, дараагийн шатанд хөгжингүй социализмын эдийн засгийн

стратегийг шууд хэрэгжүүлэн, цаашдаа түүнийг бүх талаар төгөлдөржүүлэх

явдал мөн гэсэн үндсэн агуулгыг өөртөө багтааж байв. Ингэж томъёолох

болсон нь ЗСБНХУ, Европын социалист орнууд хөгжингүй

социализмын үзэл баримтлалыг боловсруулж, ид сурталчилж байсны

тусгал байлаа.

Энэ үеийн онолын сэтгэлгээ, үйлдлэг тус оронд социализм

байгуулж дуусгах дотоод, гадаад олон хүчин зүйлийн нөлөө, үйлчлэл,

харилцаа хамаарлыг судлахад чиглэж байсан юм. Тухайлбал, МАХН-

ын XVII их хурал (1976): «Социалист нийгмийг цаашид хөгжүүлэх нэг

гол тулгуур асуудал бол социалист аж төрөх ёсыг туйлын өргөн

хүрээнд хэвшүүлэн тогтоох явдал мөн»2 гэж заагаад социалист аж төрөх

ёс бол хумүүс хамтран аж төрөхийн дээд хэлбэр бөгөөд хүмүүсийн

хөдөлмөр, нийгэм-улс төрийн үйл ажиллагаа, оюун санаа, гэр бүл, ахуй,

чөлөөт цаг зэрэг амьдралын бүх салбар дахь тэдний хоорондын

харилцааг хамардаг өргөн цар хүрээтэй асуудал гэж үзжээ.

'Социалист аж төрөх ёсны чухал шинж нь: нийгмийн төлөө

хөдөлмөрлөх явдал хүн бүрийн амин чухал хэрэгцээ болсон байх,

хөдөлмөрчин бүр улс орны нийгэм-улс төрийн амьдралд идэвхтэй

оролцох, нийгмийн болон хөдөлмөрийн сахилга батыг ухамсартай сахих,

социадист эх орноо хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулж нийгмийн өмнө

өндөр хариуцлагатай байх, марксизм-ленинизм, пролетарийн

интернационализмын зарчим, ЗХУ болон ах дүү бусад оронтой

тогтоосон найрамдалд чин үнэнч байх, үндсэрхэх үзэл, Зөвлөлтийн эсрэг

үзэлтэй шийдвэртэй тэмцэгч байх, хамтач үзэлтэй, нөхөрсөг ёсоор

харилцан туслалцдаг байх явдад мөн гэж их хурлын баримт бичигт

заажээ.

Шинэ нийгэм байгуулалтын явцад социалист хамтын

нөхөрлөлийн орнууд бүх талаар улам бүр ойртон нягтрах түүхэн

шаардлага тавигдаж

-272-

1 МАХН-MHXVI иххурал.Дэлгэрэнгүйтайлан. УБ., 1971. тал 78-79.


-273-

2 МАХН-ын XVII их хурал. Дэлгэрэнгүй тайлан. УБ., 1976.тал93.

байгааг намын XVII их хурал тэмдэглээд, Зөвлөлт Холбоот

Улс, социалист бусад оронтой БНМАУ бүх талаар ойртон

нягтрах явдал манай орны хөгжлийн бодит зүй тогтол»1

болохыг тодорхойлжээ. Манай орны хувьд хөгжлийн

төвшингөөр социалист орнуудтай ойртох, улмаар жигдрэх нь,

нэгд, БНМАУ үйлдвэрлэх хүчний хөгжил, социализмын

материал-техникийн баазын суурь, далайц, хоёрт, нийгмийн харилцааны төгөлдөржилт, хүн ардын

боловсролын хэмжээ, гуравт, ард түмний материаллаг аж

байдлын өсөлт, соёлын түвшин зэрэг юм. Ойртон нягтрах нь

урт удаан харилцааг хамрах, олон хүчин зүйлийн

нөлөөллөөс шалтгаалах амаргүй үйл явц байсныг түүхэн

үйл явдлын өрнөлт харуулсан билээ.

Намын XVII их хурал улс орны эдийн засгийн удирдлагыг

төгөлдөржүү-лэх асуудалд онигой анхаарал тавьсан юм.

БНМАУ-ын үйлдвэрлэх хүчний хөгжил, байршлын 10-15 жилийн

ерөнхий схем зохиох, төлөвлөгөөний бүх үзүүлэлтийг хооронд

нь нягт уялдуулах, түүнийг ЗСБНХУ, социалист бусад орнуудын

төлөвлөгөөтэй зохицуулах, тевлөрсөн телөвлөгөөт удирдлагыг

орон нутгийн санаачилга, хөдөлмөрийн хамт олны бүтээлч

идэвхтэй сайтар хослуулах, хөдөлмөрлөсний хэрээр хелс олгох

зарчмын урамшуулах ролийг хүчтэй болгох, улс ардын аж

ахуйн салбарыг удирдах удирдлагын зохион байгуулалтын

бүтцийг цаашид сайжруулах, үйлдвэрлэлийг удирдахад

хөдөлмөрчдийг өргөнөөр оролцуулах зорилтыг их хурал

дэвшүүлжээ. Энэ ньнам, төрөөс нийгмийг шинжлэх ухааны

үндэстэй удирдах онол-аргазүйн үндсийг гүнзгийрүүлэх шинэ

оролдлого байсан юм.

МАХН-ын XVI11 их хурал (1981) «Социалист

үйлдвэржүүлэлт нь социализмын материал-техникийн бааз


байгуулах бодит зүй тогтлын нэг мөн»2 хэмээн үзжээ. Энэхүү

дүгнэлт гарах болсон нь тухайн үеийн социалист байгуулалтын

практикаас үүдэн гарсан зайлшгүй үзэгдэл байв. Учир нь

үйлдвэржүүлэлтийг эрчимжүүлэх явдал бол аж үйлдвэр

бага хегжсөн орнуудын эдийн засгийн хөгжлийн төвшинг

өндөр хөгжилтэй социалист орнуудын түвшинд аажмаар

ойртуулан жигдрүүлэх нэн чухал угтвар нөхцөл болох нь

тодорхой байв. Ийм учраас их хурал бүтэц, байршил,

нийгмийн үр дагавраараа урьд өмнө хөндөж байгаагүй өргөн

цар хүрээгээр улс орныг үйлдвэржүүлэх асуудлыг

дэвшүүлсэн байна. Тухайлбал, хүнд аж үйлдвэр, түүний

дотор түлш, эрчим хүч, уул уурхай, металл боловсруулах

салбарыг үр ашигтай хөгжүүлэх, машины болон химийн аж

үйлдвэрийн зарим төрлийн үйлдвэрлэлийг бий болгож,

хөнгөн хүнсний аж үйлдвэрийг хөдөө аж ахуйн түүхий эдийг

бүрэн боловсруулдаг салбар болгох, эрдэс түүхий эдийн

нөөц бүхий орд газрыг өргөн ашиглахын хамт шинэ орд

газрыг аж ахуйн эргэлтэд нэмж оруулахыг чухалчлан заав.

Тус орны хэтийн төлөв сайтай районд үйлдвэрлэлийн

шинэ барилга байгууламж, аж үйлдвэрийн төв, хөдөө аж

ахуй-аж үйлдвэрийн цогцолбор байгуулах үндсэн дээр улс

ардын аж ахуйн салбарын болон нутаг-дэвсгэрийн бүтцийг

боловсронгуй болгох, үйлдвэрлэлийн ба нийгэм ахуйн дэд

бүтцийг

-274-

1 МАХН-ын XVII иххурал, Дэлгэрэнгүй тайлан. УБ.,

1976.тал85. 2 МАХН-ын XVIII иххурал. Дзлгэрэнгүйтайлан. УБ.,

1981.тал57.

хөгжүүлэхэд онцгой анхаарах хэрэгтэй гэж их хурал үзсэн юм.

МАХН-ын XIX их хурал (1986) «тус улсын эдийн засгийн

хөгжлийг эрчимжүүлэх явдлыг чиг баримжаа болгож байна. Үүний


-275-

үндэс суурь тус орны хөгжлийн явцаар таиигдаж байгаа юм»' гэж

заасан байна. Намын сүүлчийн хоёр их хурлаас дэвшүүлсэн өргөн

далайцтай зорилт нь орчин үеийн техник дээр үндэслэн үйлдвэрлэх

хүчнийг чанарын хувьд өөрчлөх, шинжлэх ухаан-техникийн

хувьсгалын сүүлийн үеийн ололтыг эдийн засгийн хөгжилд

чадамгай ашиглан, үйлдвэрлэлийн техник, төхөөрөмжийг үндсээр нь

шинэчилж, салбар тус бүрийг бүхэл бүтэн машины нэгдмэл системд

суурилуулах, нийгмийн үйлдвэрлэлийг бүх талаар эрчимжүүлэх

явдлыг өөртөө агуулж байсан юм. Ийнхүү МАХН-аас тус оронд

социализм байгуулж дуусгах зорилтыг онолын талаар үндэслэх гэсэн

удаа дараагийт оролдлого нь ЗСБНХУ болон социалист бусад

оронд хөгжингүй социализмын тухай онол, үзэл баримтлал газар

авч байсны нөлөө, тусгал байв. Гэхдээ улс орны хэтийн төлөвийг

тодорхойлоход чиглэгдсэн онолын! сэтгэлгээ түүхэн цаг үеийн

эрхээр ийм л цар хүрээнд эргэлдэж байлаа.

§2. Социализмын материал-техникийн бааз

байгуулах үйл явц,

мухардал

Аж үйлдвэр, дэд бүтцийн хөгжил. Аливаа нийгмийн материал

техникийн бааз нь нийгэм-эдийн засгийн байгуулал, улс орны

материаллаг үйлдвэрлэл, үйлдвэрлэх хүчин, тэдгээрийн хэр

хэмжэа, төвшин, бүтэц, чанараар тодорхойлогддог. Социализмын

материал-техникийн баазыг өргөн утгаар нь улс ардын аж ахуйн бүх

салбаруудад байгуулсан машинт том үйлдвэрлэл хэмээн марксизм

үздэг. Ийм учраас"БНМАУ-д социализмын материал-техникийн

бааз байгуулахын тулд улс орноо үйлдвэржүүлэх чиг шугамыг нам,

төрөөс дэвшүүлж байсныг өмнө өгүүлсэн,

Үйлдвэржүүлэлт нь хэмжээ, далайц, цар хүрээгээрээ зөихөн

аж үйлдвэрийн салбарын техник, эдийн засгийн үзүүлэлтийг

харуулсан ойлголт биш, барилга, тээвэр, холбоо, хөдөө аж ахуй

зэрэг материаллаг үйлдвэрлэлийн бүхий л салбарыг хамарсан


нэлээд ергөн хүрээтэй ойлголт байлаа. Ийм учраас БНМАУ-д

социализмын материал-техникийн хамтын ашигтай цогцолбор

баазыг байгуулах үйл явцыг дан ганц аж үйлдвэрийн салбарын

хөгжлөөр шийдвэрлэхгүй, харин материаллаг үйлдвэрийн бүх

салбарыг үйлдвэржүүлснээр хэрэгжүүлж болно гэж үзсэн юм.

Эрх баригч МАХН удаа дараагийн их хурал, Намын Төв Хорооны

бүгд хурлаараа үйлдвэрлэлийн техникийн баазыг бэхжүүлэх,

машин, тоног төхөөрөмжийн ашиглалтыг сайжруулах,

бүтээгдэхүүний гаргалтыг нэмэгдүүлэх, нийгмийн үйлдвэрлэлийн

чанар, үр ашгийг дээшлүүлэх тухай асуудал хэлэлцэж, тодорхой

шийдвэр гаргаж байсан нь улс орныг үйлдвэржүүлэх үндсэн чиг

шугам болж байв. Улс орныг үйлдвэржүүлэхдээ

1 МАХН-ын XIX их хурал. Дэлгэрэнгүй тайлан. УБ., 1986. тал 36-37.

юуны өмнө, түлш эрчим хүчний үйлдвэрийг түрүүлүүлэн хөгжүүлэх

бодлого барьсан юм. IV таван жилийн төлөвлөгөөний жилүүдэд

(1966-1970) улсын бүх цахилгаан эрчим хүчний 80 гаруй хувийг

дангаараа гаргадаг төвийн эрчим хүчний системийг тус орны хүн

амын гуравны нэг нь оршин суудаг нутаг дэвсгэрт байгуулсан юм.

1976 ондтус улсын эрчим хүчний системийг ЗХУ-ын Дорнод

Сибирийн эрчим хүчний системтэй холбож, эрчим хүчний

хангамжийг ихээхэн сайжруулав. Улмаар Улаанбаатарын 1, 111

цахилгаан станцыг өрготгон, Баян-Өлгий, Чойбалсан хотод дулааны

эрчим хүчний төвүүдийг барьж байгуулжээ.

VI, VII таван жилийн төлөвлөгөөний жилүүдэд манай улсын

хамгийн их хүч чадалтай Улаанбаатарын IV цахилгаан станцыг

барьж, ашиглалтад оруулав, Түүнчлэн Улаанбаатар-Дарханы 220

квт-ын болон Булган, Хархорин, Багануур, Чойр, Бор-Өндөрийн 1

Юквт-ын цахилгаан дамжуулах шугамыг барьж, хөдөө брон нутаг,

аймгийн төвд 30-40 мянган квт нийлбэр чадал бүхий дизелийн

станцуудыг суурилуулан өргөтгөж, эрчим хүчний хангамжийг

ихээхэн дээшлүүлсэн байна. Эрчим хүчний үйлдвэр хөгжихийн

-276-

хамттүлш, дулааны үйлдвэрлэл нэмэгджээ. Налайхын уурхайг


шинэтгэх, Шарын гол болон бусад уурхайн гаргах нүүрсний хэмжээг

нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ Багануурын нүүрсний уурхайн томоохон

цогцолборыг ашиглалтад оруулсан юм. Мөн Адуунчулуун, Өвдөг

худаг, Таван толгой зэрэг нүүрсний орд газруудыг нээж ашиглаж

эхэлжээ.

Геологи хайгуулын ажлыг эрчимжүүлсэн нь уул уурхайн

үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэхэд хүчирхэг түлхэц үзүүлэв. ЗХУ-ын

тусламжтайгаар геологи хайгуулын ажлыг хийж, улмаар 1976 оноос

Монголд олон улсын геологийн экспедиц ажиллах болсон юм. Үүний

үр дүнд шинэ шинэ орд газрыг нээж ашигласнаар аж үйлдвэрийн

томоохон цогцолбор, хот суурингууд сүндэрлэн босох болов. Дарханы

аж үйлдвэрийн цогцолборыг барьж дуусгажээ. Тус орны аж

үйлдвэрийн хоёр дахь том төв болсон энэ цогцолбор дулааны

цахилгаан станц, өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах шугам,

нүүрсний ил уурхай, барилгын материалыи үйлдвэр, орон сууц,

соёл-ахуй, үйлчилгээний зэрэг барилга байгууламжаас бүрдэж байв.

Чойбалсан хотод түлш, эрчим хүч, барилга, хөнгөн, хүнсний зэрэг

үйлдвэр, соёл, ахуй үйлчилгээний барилга байгууламж барьсны үр

дүнд тус орны дорнод хэсэгт аж үйлдвэрийн шинэ төв бий болов.

. Зэс молибдений хүдэр баяжуулах «Эрдэкэт» комбинатыг 1973-

1981 онд бүрэн ашиглалтад оруулжээ. Чингэснээр Эрдэнэт хэмээх

томоохон хот сүндэрлэн босов. «Эрдэнэт» комбинат зэс молибдены

дэлхийн арван том үйлдвэрийн нэгэнд зүй ёсоор орж, манай улсын

экспортын бүтээгдэхүүний гуравны нэгийг гаргаж байлаа. Мөн Бор-

Өндөр, Хөтөл зэрэг аж үйлдвэрийн шинэ төвүүд бий болов.

БНМАУ-ын нутаг дээр эрдсийн баялаг, зарим өнгөт, ховор

металлын ордыг хайн илрүүлж олборлох, гянт болд, цагаан тугалга,

хайлуур жоншны үйлдвэрлэлийн техникийн баазыг бэхжүүлж, хүч

чадлыг өргөтгөн, олбор-лолтын хэмжээг нэмэгдүүлэхэд Монгол-

Зөвлөлтийн хамтарсан «Монгол-

-277-


-278-

совцветмет» нэгдлийг байгуулан ажиллуулсан явдал Ихээхэн ач холбог-

долтой болсон юм. Мөн «Монголболгарметалл», «Монгол-чехословак

металл» хамтын үйлдвэрүүд байгуулагдан ажиллаж байсан билээ.

Барилгын үйлдвэрлэл түргэн хурдацтай хөгжиж, Дархан хотод цемент

цагаан тоосгоны үйлдвэр, байшин үйлдвэрлэх комбинат, Улаанбаатарт

хөнгөн бетоны завод, байшин үйлдвэрлэх комбинат, мод боловсруулах

комбинат, ихэнх аймагт тоосгоны үйлдвэр барьж байгуулжээ. Барилгын

үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд ЗХУ голлон тусалж байв.

Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийг хөгжүүлэх талаар томоохон ахиц гарав.

Далаад онд БНБАУ-ын тусламжтайгаар Дарханд нэхий, нэхий эдлэлийн

үйлдвэр, БНУАУ-ын тусламжтайгаар Улаанбаатарт биокомбинат, оёдлын

үйлдвэр барьжээ. БНАГУ-ын тусламжтайгаар Улаанбаатарт хивсний

үйлдвэр, мах консервын комбинатын зарим цех барьж, шаазангийн


-279-

үйлдвэрийг өргөтгөсөн байна. БНПАУ Улаанбаатарт халиман цавууны

үйлдвэр, БНСРУ Улаанбаатарт мебель-картоны үйлдвэр барих, БНСЧСУ

Улаанбаатарт гутал, том шир, хром, шевретийн үйлдвэрийг өргөтгөн

шинэчлэхэд тусламж үзүүлэв. Манай орны дэд бүтцийн хөгжилд ч чамгүй

ахиц гарчээ. Бүх төрлийн тээврийн материал-техникийн бааз бэхжин,

ачаа эргэлт нэмэгдлээ. Авто тээврийн техник хэрэгслийн паркийг дэс

дараатай шинэчлэх, техникийн засвар үйлчилгээг сайжруулах арга

хэмжээ авав. Төмөр замын урт нэмэгдлээ. Салхит-Эрдэнэтийн

төмөр зам, Мааньт-Багануурын төмөр замын барилга

байгууламжийг барьж ашиглалтанд оруулав. Агаарын тээврийг

хөгжүүлснээр 1990 он гэхэд нийт сумын 60 гаруй хувь аймгийнхаа

төвтэй агаарын харилцаатай болсон юм.

Улс орны холбооны нэгдсэн систем байгуулах их ажил өрнөжээ.

Энэ явцад телефон-телеграфын шугамын урт, телефон станиын

багтаамж нэмэгдэв. Хөдөө аж ахуйн нэгдэл, сангийн аж ахуйн бригад,

тасгийн холбоог өргөтгөх арга хэмжээ авсан байна. ЗХУ-аас радио

нэвтрүүлгийн станцууд болон Улаанбаатарыг Алтай, Эрдэнэт хоттой

холбоеон радио релейний шугамыг барьж байгуулан манай улсад

бэлэг болгон хүлээлгэж өгчээ.

1968 оноос эхлэн аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, тээврийн хэд хэдэн

газрыг сонгон төлөвлөлт, эдийн засгийн урамшууллын шинэ

системийг турших ажил хийсэн байна. Уг системийг туршсан

үйлдвэр, аж ахуйн газрууд 1969 онд 20 сая төгрөгийн нэмэгдэл

орлогыг төлөвлөгөөнөөс давуулж, ашигтай ажилласан нь нийт

үйлдвэрийн газруудыг шинэ системд оруулах үүд хаалгыг нээв..

Өгүүлэн буй жилүүдэд социалист хөдөлмөрийн төлөө хөдөлгөөн ,

шинэ санаачилга, оновчтой санал, тэргүүн туршлага нэвтрүүлэх

хөдөлгөөнийг газар сайгүй өрнүүлж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлснээр олон

арван сая төгрөгийн нэмэгдэл хуримтлал бий болгож байсан юм.

Тэдгээрийн дотор орчин үеийн экскаваторын хүч чадлыг бүрэн

эзэмшиж, удирдсан бригадынхаа аварга амжилтыг байнгын

болгосон Шарын голын уурхайн экскаваторчин Ч.Цэрэндорж,


-280-

социалист уралдаанд хувийн болон хамтын тооцоотой үүрэг авах

шинэ хэлбэрийг анх санаачлан нэвтрүүлж, хөдөлмөрийн гарамгай

амжилт гаргасан Улаанбаатар хотын ноосны үйлдвэрийн нэгдлийн

нэхмэлийн үйлдвэрийн нэхмэлчин Б.Гүнжинлхам, аж ахуйн тооцоо

нэвтрүүлэх замаар барилгыг ашиглалтад өгөх хугацааг богиносгон,

үйлдвэрлэлийн үр ашгийг нэмэгдүүлсэн Улаанбаатар хотын

барилгын нэгдсэн бригадын хамт олон, бүтээгдэхүүний чанарт

харилцан хяналт тавих аргыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэн, чанарын

удирдлагын системийг бүрэлдүүлэн болосронгуй болгоход чухал

хувь нэмэр оруулсан Арьс ширний үйлдвэрийн нэгдлийн савхин

эдлэлийн үйлдвэрийн Д.Доржсорог ахлагчтай чанарын бригадын

хамт олны туршлага чухал байр суурь эзэлж байлаа.

Өгүүлэн буй үед.бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хэмжээ өсөж,

чанар чансаа нь сайжирчээ. 1980-аад оны сүүлч гэхэд монголын

зөөлөн савхин эдлэл, ноолууран эдлэл, хивсзэрэгбүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэхтехнологи олон улсын стандартын төвшинд хүрчээ. Тус

улсын үндэсний орлогын салбарын бүтцийг авч үзвэл, 1960 онд аж

үйлдвэр 14.6 хувь байсан бол 1990 он гэхэд 40 шахам хувьд хүрчээ.

Улс орны аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд

ЭЗХТЗ-ийн гишүүн орнууд, түүний дотор ЗХУ-ын тусламжаар

байгуулсан үйлдвэрүүд голлох үүрэг гүйцэтгэж байв. 1988 оны

байдлаар эрчим хүчний үйлдвэрлэлд ЗХУ-ын тусламжаар барьсан

үйлдвэр 95 хувийг, түлшний үйлдвэрлэлд 84.5 хувийг, БНСЧСУ-ын

тусламжаар баригдсан үйлдвэр арьс шир, гутлын үйлдвэрийн

бүтээгдэхүүний 55.7 хувийг үйлдвэрлэж байв. Мөн үүнтэй манай улсын

худалдааны эргэлтэд 1988 оны байдлаар социалщ орнууд 96,6 хувь түүний

дотор ЗХУ 8J.8 хувь, харин хөгжингүй капиталист орнууд дөнгөж, З.З хувийг

эзэлжбайв' . Энэ бүхнээс үзэхэд, тус улсын эдийн засаг улам бур нэг орны

тухайлбал, ЗХУ-ын шууд хараат болсоор байв. Улс орныг үйлдвэржуүлэх

талаар ихээхэн хүч хөрөнгө зарсан боловч мал аж ахуйи үйлдвэрлэлийг

хөгжүүлэх, хөдөөгийн нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд үзүулэх нөлөө

хангалтгүй, тус хоёр салбарын уялдаа холбоо өрөөсгөл шинжтэй болсон


-281-

байв.

Хөдөө аж ахуйг хөгжуулэх бодлого, үр дүн. Намын IV Программ

баталснаас хойш 20 гаруй жилийн дотор хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг

нэмэгдүүлэх, материал-техникийн баазыг бэхжүүлэх талаар чухал алхам

хийв. Эл асуудал ямагт МАХН-ын их хурлуудын анхаарлын төвд байсан

юм. Хүнс, хөдөө аж ахуйн хөгжлийн тулгамдсан асуудлыг Намын Төв

Хорооны бүгд хурлуудаар хэлэлцэн шийдвэр гаргаж байв. Тухайбал, МАХН-

ын Төв Хорооны бүгд хурлаар ХААН-ийн зохион байгуулалт, эрх зүйн

үндсийг боловсронгуй болгох (1967), малыг дулаан хашаа саравчаар хангах,

тэжээл бэлтгэх (1968), мал аж ахуйн тогтвортой өсөлтийг нэмэгдуулэх,

материаллаг баазыг нь бэхжүулэх (1971), хөдөөгийн барилгын ажлыг

сайжруулах (1973), махны нөөцийг нэмэгдүүлэх (1976), атар газар эзэмшиж,

тариалангийн үйлдвэрлэлийг өргөтгөх хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх хун амын

хүнсний хангамжийг сайжруулах (1985), хөдөө аж ахуйн удирдлагын эдийн

засгийн аргыг нэвтрүүлэх (1987, 1988) зэрэг асуудлыг их төлөв тусгайлан

авч хэлэлцэн шийдвэр гаргаж байв. Нингэхдээ нэгдугээрт, улс орны хүнсний

болон хөдөө аж ахуйн түухий эдийн найдвартай хангамжийг бий болгох,

хоёрдугаарт, хот, хөдөөгийн материаллаг болон соёл, ахуйн нөхцлийг

аажмаар ойртуулах бодлого барьж байв. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд хөдөө

аж ахуйг хөгжүүлэхэд зориулах хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөгөөт таван жил

тутамд нэмэгдүүлж байлаа. Ганц жишээ дурдахад, 1971-1980 онд энэ

салбарыг хөгжүүлэхэд өмнөх арван жилийнхээс хоёр дахин их хөрөнгө

зарцуулсан байна2. Дараагийн таван жилүудэд хөдөө аж ахуйн

үйлдвэрлэлийн баазыг бэхжүүлэхэд оруулах хөрөнгө оруулалтыг 30

шахам хувиар нэмэгдүүлж байв.

Хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байсны үрээр хөдөө аж ахуйн

материаллаг бааз бэхжиж байв. Улсын хөрөнгө оруулалтыг малын

тэжээлийн баазыг бэхжүүлэх, бэлчээрийг усжуулах, малын хашаа саравч

барих, мал эмнэлгийн албыг хөгжүүлэх, шинэ аж ахуй байгуулах, хөдөө

аж ахуйн уйлдвэрийн газрын техникийн хангамжийг дээшлүүлэх зэрэгт

зориулж байсан юм.

Малын тэжээл бэлтгэхэд улсаас ихээхэн анхаарч, тэжээлийн 10


гаруй аж ахуй, түүнчлэн багсармал тэжээлийн үйлдвэр, тэжээлийн

агуулах, хадлангийн механикжсан бригадыг хэрэгцээтэй газар нь

САА, нэгдэл

-282-

1 Хорьдугаар зууны Монгол. УБ., 1995. тал 185. 1 МАХН-ын XVIII иххурал.Дэлгэрэнгүйтайлан. УБ., 1981. тал 4J.

тэжээлийн аж ахуйнууд нэг ба олон наст ургамал тариалж багсармал, холимог

дасээл бэлтгэж байлаа. 1987 он гэхэд 1236 мянган тонн байгалийн хадлан,

1145.8 мянган тонн тэжээлийн нэгжтэй тэнцэх тэжээл бэлтгэсэн байна.

Ингэснээр улсын хэмжээгээр малын тэжээл бэлтгэх, үйлдвэрлэх, хадгалах,

тавэрлэх, ашиглах бүхэл бүтэн тогтолцоо бий болов. Малыг усаар хангахын

тулд улсаас ихээхэн хөрөнгө зарцуулж, аймаг бүрт усны аж ахуйн хайгуул

шинжилгээ барилга угсралтын газар байгуулж, тэдгээрийг орчин үеийн

техникээр тоноглон ажиллуулснаар 1960-1970-аад онуудад бэлчээрийн

усжуулалт эрс нэмэгдсэн байна. Тэжээлийн нөөц багатай баруун болон

говийн аймгуудад том, жижиг инженерийн маягийн хэдэн арван услах

системийг байгуулжээ. Олон арван уурхайн ба өрөмдмөл худаг гаргав. Үүний

урээр 1980-аад эцсээр нийт бэлчээрийн талбайн 60 гаруй хувь нь

усжуулагджээ.

Малыг дулаан хашаа саравчаар хангах талаар нэлээд арга хэмжээ

авчээ. Үүний үрээр 1980-аад оны эцэст 31.6 сая мал багтах хашаатай болсны

дотор бүх бог малыг 1.1 ээлжийн хашаа, саравчтай болгож чадсан юм.

Малыг эмчлэх, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх талаар дэс дараатай арга

хэмжээ авчээ. Юуны өмнө, нэгдэл сангийн аж ахуй бүрт малын их эмчийн

салбар, бригад бүрт бага эмчийн салбар, мөн лабораториуд 70 гаруй нэр

төрлийн эм тариа, бэлдмэл үйлдвэрлэж, өөрийн орны хэрэгцээг

хангах хүч чадалтай биокомбинат, эмчилгээ тэжээлийн 500 гаруй

цэгийг бий болгож, мал эмнэлгийн байгууллагын нэгдсэн систем

тогтсон байна. Үүний үрээр мал сүрэг эрүүлжив. Ийнхүү мал йж ахуйн

талаар олон чухал арга хэмжээ авсан боловч, харин малын тоо толгой энэ

хугацаанд үндсэндээ нэг хэмжээнд байв. 1960 онд тус улсын бүх малын

тоо 23 сая байсан бол 1988 онд 23.1 сая болжээ. Энэ нь гадаадад их


-283-

хэмжээний мал, мах бэлтгэн гаргаж байсан, нэгдлийн гишүүдийн аминд

үлдэх малын тоонд хатуу хязгаарлалт тогтоож, хоршооллын өмч

хүнийссэн, бэлчээрийн мал аж ахуйг эрхлэн хөтлөх арга, технологи

алдагдсан зэрэгтэй холбоотой байв. Ер нь улс орны амин чухад салбар

мал аж ахуй улс ардын аж ахуйн бусад салбарын хавсарга төдий болж,

хөгжил нь зогсонги байдалд орсон байна.

Өгүүлэн буй үед орчин үеийн техник, тоног төхөөрөмжөөр

тоноглогдсон шинэ аж ахуй байгуулах, хөдөө аж ахуй үйлдвэрлэлийн

техник хангамжийг сайжруулах, шинжлэх ухаан техникийн ололт

нэвтрүүлэх талаар олон талын арга хэмжээ авчээ. Зөвхөн V, VI, VII таван

жилийн төлөвлөгөөний жилүүдэд гэхэд л Орхонтуул, Номгон, Найрамдал,

Чандган зэрэг атрын сангийн аж ахуй, Атар, Нөхөрлөл, Сансар, Баяннуур

зэрэг тэжээлийн аж ахуй, Халх гол, Түмэнцогтын махны үхрийн,

Өндөрхаан, Эрээнцав, Байдрагийн нарийн, нарийвтар, ширүүвтэр ноост

хонины, Сүмбэрййн каракуль хонины үржлийн төрөлжсөн сангийн аж

ахуй, тус бүр 400 үнээ бүхий саалийн механикжсан 10 гаруй фермийг

барьж байгуулав.

Хөдөө аж ахуйг механикжуулах, цахилгаанжуулах, талаар мэдэгдэхүйц

ахиц гарав. Ялангуяа газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн механикжилтын

түвшин эрс нэмэгдэв. Сангийн аж ахуй, нэгдэлд хөрс элдэншүүлэх, үр

тариа тарих, хураах ажлыг бүрэн механикжуулав. 1988 оны

байдлаар САА-нуудад төмс тарих ажлын механикжилтын

түвшин сул дорой, урьдын адил rap ажиллагаатай хэвээр байв.

Улсын тариа, ногооны гол газрууд төвийн эрчим хүчний системд

холбогдож, сум нэгдэл, сангийн аж ахуйн төв, түүний тасаг

өөртөө дизель станцтай болсон байна. Түүнчлэн ХААН-ийн

зарим бригадын төв дизель станцтай болжээ. Хөдөө аж ахуйн

салбар дахь ажлын гол ноён нурууг нугалдаг байгууллага

болох хөдөө аж ахуйн нэг нэгдэлд 1986 оны байдлаар

дунджаар 4881.8 мянган тегрөг, 432 мянган га хөдөө аж ахуйн

эдэлбэр газар, 12 сая гаруй төгрөгийн үндсэн херөнгө, нийгмийн

60.9 мянган мал, 44 трактор (15 морины хүчинд шилжүүлснээр),


-284-

14 автомашин ногдож байв. ХААН-ийг эдийн засгийн талаар

бэхжүүлэх зорилгоор нэгдэлд хөнгөлөлттэй зээл олгон, мал

сүрэг, ургацыг улсын даатгалтай болгож, тэргүүний ажилтай

ХААН-ийг улсын шагналаар шагнаж байх журам тогтоо-жээ.

1970 оноос ХААН, САА-н малчдаас төл бойжуулалт, тарга хүч,

ноос, ноолуур, саалийн үзүүлэлтээр жил бүр шалгаруулан,

тэдэнд сум, аймаг, ул-сын аварга малчин цол олгох болжээ. Гэвч

ХААН-үүдийг хөгжүүлэх, бэхжүүлэх нэрийдлээр тодорхой

бодлогогүй, нарийн тооцоогүй үлэмжхэн хөрөнгийг улсын

сангаас оруулж, гарсан алдагдлыг тухай бүрд нь нөхөж байсан

боловч, эцсийн бутээгдэхүүний тухайд тууштай өсөж чадаагүй

байна. Мал сүргийн зохистой бүтэц алдагдаж, нөхөн

үйлдвэрлэлд сөрөг нөлөө үзүүлжээ, 1990 оны байдлаар ХАА-н

255 нэгдлийн 105 нь өрөнд баригдсан, тэдний 60 шахам хувь

ойрын жилүүдэд өрнөөс гарах боломжгүй болсон байв1.

Хоршооллын байгууллагын ардчилал ноцтой зөрчигдөж,

хөдөө аж ахуйн нэгдлүүдийг яам, газруудаар дамжуулан

улсчлан удирдах болсноос мал сүргийг үнэн хэрэггээ малчин

эзнээс нь хөндийрүүлэхэд хүргэжээ. Хөдөө аж ахуйн салбар

дахь аж ахуйн нөгөө нэг байгууллага болох мал аж ахуй, газар

тариалангийн нэг сангийн аж ахуйд 49 сая төгрөгийн үндсэн

хөрөнгө, 16.2 мянган га талбай, 97 трактор (15 морины хүчинд

шилжуүлснээр) 37 комбайн, 42 автомашин болон бусад олон

техник ногдож байв. Зарим САА-г тодорхой чиглэлээр

төрөлжүүлж, шинжлэх ухаан-техникийн ололт

нэвтрүүлснээр хөдөө аж ахуй-аж үйлдвэрийн цогцолбор

болон хөгжих төлвийг олж байв. Тухайлбал, Улаанбаатарт

шилэн хүлэмж бухий хүнсний ногооны аж ахуй барьж,

Борнуурын сангийн аж ахуйг төмс, хүнсний ногоо, сүүний

чиглэлээр өргөтгөн тохижуулжээ. Мөн Орхон-Шарын голд

жимс, ногооны цогцолбор аж ахуйг байгуулсан байна. Ер нь

өгүүлэн буй үед газар тариалангийн үйлдвэрлэлд томоохон


ахиц дэвшил гарсан юм. Атар газар эзэмшиж эхэлснээс

хойш 1990 оныг хүртэлх хугацаанд тус улсын тариалангийн

талбай арав дахин нэмэгдэж, 1.3 сая га-д хүрчээ. Хураан авсан

ургац 10.3 дахин өсөж, тариалангийн үйлдвэрлэл хөдөө аж

ахуйн нийт бүтээгдэхүүний 30 гаруй хувийг эзлэх болсон

байна. Зөвхөн 1989 онд 840 шахам мянган га-д тариалалт

хийж 839,1 мянган тонн үр тариа, 215 мянган тонн төмс,

хүнсний ногоо хураан авсан байна2.

МАХН-ынонциххурал. УБ.,

1999.тал 10. Нямын

Жагварал. УБ., 2000. тал

109.

1960-аад оны дунд үеэс 70-аад оны дунд хүртэл талбайг

нэмэгдүү-лэлгүйгээр, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг

эрчимжүүлэх чиг бодлого барьсан юм. Харин Намын Төв Хорооны

XI бүгд хурал (1976): «Атар газар эзэмшиж, тариалангийн

бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэх тухай» асуудлыг авч хэлэлцэн, 230

мянган га атар газар эзэмших зорилт дэвшүүлсэн юм. Энэ зорилтыг

давуулан 279 мянган га атар газар шинээр эзэмшиж, газар тариа-

лангийн үйлдвэрлэлийг үлэмж нэмэгдүүлжээ. Газар тариаланг

хөгжүүлснээр хөдөө нутгийн дүр төрх, ард олон, соёл, аж байдлын

төвшинд томоохон ахиц гарав. Хөдөө нутагт үйлдвэрлэл, орон сууц,

ахуйн соёлын иж бүрэн байгуу-ламж бүхий сангийн аж ахуй,

тэжээлийн аж ахуй, түүний үйлдвэрлэлийн нэгжүүд тохилог

суурингууд бий болж тариаланчид, механикжуулагчид хэмээх

мэргэжилтэй ажилчдын бүхэл бүтэн бүлэг бүрэлдэн бий болж, нийт

хүн амын нийгмийн бүтцэд томоохон өөрчлөлт гарсан юм.

Гэвч атар эзэмших ажлыг хэт хавтгайруулж, тариалан эрхлэх

боломжгүй газрыг хүртэл тооцоо судалгаагүйгээр хагалж сүйтгэн,

атаршуулж орхих, хөрсний эвдрэлээс үл хамгаалах, атар хагалах

ажлыгтуйлын зорилго болгож дээрээс төлөвлөгөө өгч, захиргааны

-285-


-286-

аргаар шахах зэргээр сөрөг үзэгдэл гарч байлаа.

Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд шинжлэх ухааны ололтыг

нэвтрүүлэх зорилгоор мал аж ахуй, ургамал газар тариалан,

бэлчээр-тэжээлийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд, орон нутагт

үйлдвэрлэл-туршлагын станцууд байгуулсны үр дүнг дараагийн

бүлгүүдэд өгүүлэх болно.

Бүхэлд нь дүгнэж үзвэл, 1980-аад оны сүүлч гэхэд улс орны

эдийн засгийн хөгжлийн тэнцвэр алдагдаж, хөгжлийн хурдац саарч,

улс ардын аж ахуйн үр ашгийн төвшин төдийлөн дээшилж чадахаа

больжээ.

Мөнгөний эргэлт удаашран, ханш буурах хандлагатай болж,

төсвийн алдагдал 20 гаруй хувьд хүрч, улс орны өр зээлийн хэмжээ

эрс нэмэгдэв. Улс орны үйлдвэрлэх хүчний хөгжлийн хүрсэн

төвшин, түүний бүтэц нь нийгмийн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэх

боломж, шаардлагыг хангаж чадахгүй нь тодорхой болжээ.

Үйлдвэрлэлийн дэд салбаруудын хөгжилд зарим ахиц байсан

боловч, тэдгээрийн хоорондын шүтэлцээ, бие биеэ харилцан

нөхөж, тэтгэн дэмжих чадвар сул, улс орны эдийн засгийн

цогцолбор шинж алдагдсан байна. Нөгөө талаар тус улсын эдийн

засгийн салбарууд цөөн хэдэн орон, ялангуяа ЗХУ-аас хэт

хамааралтай болсон байв. БНМАУ-ыг эдийн засгийн хараат

болгосон ЗХУ өөрөө дэлхийн хөгжингүй орнуудаас хөгжлөөр

хоцорсон байв. Улс орныг үйлдвэржүүлэх бодлого оновчтой бус

байснаас цөөн тооны хэдэн үйлдвэрлэгчийн онц эрх дарх бий болж,

нийгмийн үйлдвэрлэлийн гол хөдөлгегч хүч болсон өрсөлдөөн

хумигдан, эдийн засгийн хөгжилд зогсонги байдал үүсэхэд шууд

нөлөөлжээ.

1960 оноос хойших хугацаанд 1 төгрөгний үндэсний

орлого үйлдвэрлэхэд гарах материаллаг зардал 1.7 дахин өсөж, фонд

өгөмж 3 дахин буурчээ1 . Ийнхүү тус улсын эдийн засаг, дэлхий

дахины шинжлэх ухаан, технологийн ололтыгдав даруй тусгаж авах

чадваргүй хөшүүн байдалд орж,


1 МАХН-ын Онциххурал.УБ., 1990. тал 10.

ерөнхийдөө туүхий эдийн чиглэлтэй болсноор өсөлтөд нь эрчимгүй арга

зонхилох болсон билээ.

§3. Нийгмийн харилцаа: хувьсал, өөрчлөлт

Социализмын нөхцөл дэх нийгмийн хамгаалал, нийгмийн

баталгаа. Тус

оронд социализм байгуулж дуусгах үед нам, төрөөс «хүн бол нийгмийн

харилцааны цогц» гэсэн узэл баримтлалыг үндэс болгож, нийгмийн

харилцааг боловсронгуй болгоход чиглэгдсэн бодлого явуулж байв.

Энэ уед эрх баригч-МАХН-ын хийгээд төрийн нийгмийн бодлого нь

үйлдвэрлэлийн хурээнд: ажилтан бурийг ажлаар хангах, түүнийг нэгдсэн

төлөвлөгөөгөөр дээрээс нь зохицуулах, хуваарилалтын хурээнд:

хөдөлмөрийн хөлсийг тэгшитгэн хуваарилах, бага цалинтай ажилтан

албан хаагчдын цалинг дэс дараатайгаар нэмэгдүүлэх, хэрэглээний

хурээнд: хүн амыг үнэ төлбөргүй сургах, эмнэлгийн тусламж авах нийтлэг

эрхээр хангах, түүнчлэн амарч сувилуулах, орон сууцаар хангах гэх

мэтийн нийгмийн тусламжийг үзүүлэх зэрэг механизмаар дамжин

хэрэгжиж байлаа.

Өгүүлэн буй үед нийгмийн харилцааны цогц - хүний эрүүл мэнд,

аюулгүй байдалд төрийн зүгээс ихээхэн анхаарал тавьж байв. Хүний

хөгжлийн эрхэм чухал, үндсэн нөхцөл болсон хүн ардынхаа эрүүл

мэндийг сахин хамгаалахын тулд төр, засгаас эмнэлэгийн үйлчилгээний

үнэ төлбөргүй шинжийг хэвээр нь хадгалах, сум бүрийг хүний их эмчийн

салбартай болгох, эмнэлэгийн орны тоог нэмэгдүүлэх, эмийн хангамжийг

сайжруулах, эмнэлгийн байгууллагуудыг мэргэжлийн боловсон

хүчнээр хангаж бэхжүүлэх зэрэг арга хэмжээ авчээ. Энэ бүхний үр дүнд

хүн амын дундаж наслалт нэмэгдэж, эх нялхсын эндэгдэл, нас баралт

буурчээ. 1960-аад оноос эхийн төрөлт эрс нэмэгдэж, төрөлтийн ерөнхий

итгэлцүүр 1963 онд 39.3 байсан бол 1973 онд 40.2 болж оргил үзүүлэлт

болж байсан ба 1980-аад оноос энэ үзүүлэлт бага зэрэг буурч, 1983 онд 35.7,

-287-


1990 онд 33.2 болсон байна.1 Харин нас баралтын ерөнхий итгэлцуүр

байнга буурч ирсэн юм. 1969-1974 онуудад эл үзүүлэлт 12.3 байсан бол

1984-1989 онуудад 9.8 болж, 1000 амьд төрөлтөнд оногдох нялхсын

эндэгдэл мөн хугацаанд 71.9-63.2 болон буурчээ.2

Эрүүл мэндийг хамгаалан бэхжүүлэх уйл ажиллагааны

санхуүжилтийн үндсэн эх сурвалж нь төсвийн санхүүжилт байж,

эмнэлгийн болон эм хангамжийн салбарт төрийн өмчийн тогтолцоо

бүрэн ноёрхож байлаа. Гэвч эрүүл мэндийн салбар нүсэр, үрэлгэн

бүтэцтэй, урьдчилан сэргийлэх болон эмчилгээний ажил эрхэлдэг

байгууллагууд нь тус тусдаа биеэ даасан зэрэг бутцийн шинжтэй дутагдал

доголдол бий болж, эрүүл мэндийн санхүужилтэд даатгалын хийгээд

иргэдийн шууд төлбөрийг хавсарга болгон ашиглах буюу огт ашиглахгүй

байх, урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээнд

анхаарал бага тавьж байсан байна. Тэр ч байтугай эрүүл

Монгол улсын XXI зуун тогтвортой хегжлийн хетолбөр.

УБ., 1999. тал 256. Мөн тэнд. тал 259.

мэндийн байгууллагын ажлын үндсэн үзүүлэлтэд эмнэлэгт

хэвтэж эмчлүүлэгсдийн ор хоног, эмийн борлуулалт зэрэг

ойлгомжгүй зүйлүүдийг гол болгон авч байсан нь хувь хүний

эрүүл мэндээ хамгаалахын ач холбогдлыг бууруулах, өвчтнийг

«олшруулах»-д хүргэсэн юм.

Ард түмний амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх асуудлын

хүрээнд хүн амын бодит орлого, тэтгэвэр тэтгэмж, цалин хөлсийг

нэмэгдүүлэх, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний улсад худалдаалах

үнийг тодорхой үе шаттайгаар нэмэх, жижиглэн худалдаалах бараа

таваарын үнийг тогтвортой байлгаж, улмаар хямдруулах, өргөн

хэрэгцээний бараа таваарын үйлдвэрлэл, экспортын хэмжээг

нэмэгдүүлэх зэргийг онцлон анхаарч байлаа.

V таван жилд (1971-1976) 300 хүртэлх төгрөгийн цалинтай

ажилчин

албан хаагчдыг, дараах таван жилд 500 хүртэл төгрөгийн

-288-


-289-

цалинтайг ашиг

орлогын татвараас бүрмөсөн чөлөөлж, 501-ээс дээш

цалинтай албан

хаагчдаас авах татварыг 30 хувиар бууруулжээ1. Үүний үрээр ажилчин,

албан

хаагчдын 60 гаруй хувь нь ашгийн татвар төлөхөөс чөлөөлөгдсөн

байна.

V таван жилд хүн амд ногдох орлого 17 хувь2, VI таван жилд

ажилчин

албан хаагчдын сарын дундаж цалин 4 хувь, хөдөө аж ахуйн

нэгдлийн

гишүүдийн нийгмийн аж ахуйгаас олсон жилийн дундаж орлого 13

хувь,

1981-1985 онуудад хүн амын мөнгөн орлого 32 гаруй хувиар өссөн

байна.3

МАХН-ын Төв Хорооны IV бүгд хурал (1963) «Ажилчин албан

хаагчдын ашиг орлогын татварыг хорогдуулах ба бага цалинтай

ажилтнуудын цалинг нэмэгдүүлэх тухай» Улс төрийн Товчооны

саналыг хэлэлцэн, энэ чиглэлээр тодорхой арга хэмжээ авахаар

шийдвэрлэжээ. Энэ үндсэн дээр 1963-1965 онуудад бага

цалинтай ажилтан нарын цалин хөлсийг дунджаар

Улаанбаатарт 14-15 хувь, аймгийн төв төвлөрсөн газарт 18-19 хувь,

сумдад 21-22 хувь тус тус нэмэгдүүлсэн байна. IV таван жилд

ажилчин албан хаагчдын дундаж цалин 8 хувиар V таван жилд

үйлдвэр барилга, геологи, усны аж ахуйн ажилчдын тарифт

цалингийн хэмжээг дунджаар 8,2 хувь, сумдын бага цалинтай

зарим ажилчин албан хаагчдын цалинг 16 хувь тус тус

нэмэгдүүлсэн байна. Тэрчлэн улс ардын аж ахуйн хэд хэдэн

салбарын мастеруудын болон худалдаа бэлтгэл, хөдөө аж ахуйн

газруудын зарим ажилтны цалинг нэмжээ. VI таван жил буюу

1976-1980 онуудад аймаг, сумдын зарим ажилтны албан

тушаалын цалинг 7.2-10.3 хувь, эмнэлгийн сувилагчдын цалинг 8-


16 хувь нэмэгдүүлжээ.

1981-1985 онуудад аймаг, хотын АДХ-ын гүйцэтгэх захиргааны

ажилчин албан хаагчид, дулааны цахилгаан станц, цахилгаан,

дулааны шугам сүлжээний инженер, техникийн ажилтны болон

ерөнхий боловсролын сургуулийн дунд ангийн багш нарын

цалин, гадаадад суралцагчдын стипендийг нэмэгдүүлжээ. Зарим

мэргэжлийн салбарт ажиллагсдад үзүүлэх хөнгөлөлтийн хүрээг

өргөтгөн, мэргэжлийн дагуу тасралтгүй ажилласан барилгачдад

цалингийн нэмэгдэл олгож, зарим хөнгөлөлт, пионерийн

-290-

1 Монгол Ардын Хувьсгалт Намын XVIII их хурал. УБ.,

1981.тал43.

- Ю.Цэдэнбал. Илтгэл, өгүүлэл, хэлсэн үг, илгээлт. VI боть.

УБ., ]982.тал 48. 3 Монгол Ардын Хувьсгалт Намын XVIU их хурал. УБ.,

1981.тал43.

зуслангийн багш, эмч нарт хөнгөлелт үзүүлэх болжээ. Түүнчлэн 0-1 настай

хүүхдэд олгох эмийг үнэ төлбөргүй болгож, эмнэлэгт хэвтэн

эмчлүүлэгчдийн эмийн зардлын нормыг нэмэгдүүлсэн аж. Эдгээр арга

хэмжээний ур дүнд 1981-1985 онуудад хүн амын мөнгөн орлого 26.5 хувь

өсч, 980 гаруй сая төгрөгөөр нэмэгдсэн байна.

Цалингийн бүтцэд гарсан нэгэн өөрчлөлт бол 1976 онд Сайд нарын

Зөвлөлийн тогтоолоор өндөр мэдлэг, мэргэжилтэй, ажлын арвин

туршлагатай, хариуцуулсан ажил үүргийг чанар сайтай биелүүлдэг, ажилдаа

идэвх санаачилгатай ажилтан мэрэгжилтэнд албан тушаалын тогтоогдсон

тарифт цалин дээр нь нэмж олгох хувийи цалин гэдэг хэлбэрийг бий

болгосны сацуу Хөдөлмөр, цалин, хөлсний улсын хорооны тогтоолоор

удирдах, инженер техникийн ажилтан, албан хаагчдын хөдөлмөрийн

хөлсийг олгохдоо тэдний хувийн ажил хэрэгч чанар, гүйцэтгэж байгаа

ажлын хэмжээ, нарийн төвөгтэй байдлыг харгалзан цалинг ялгавартай олгох

зорилгоор интервальтай цалинг хэрэглэх журам тогтоосон байна. Энэ нь

цалинг тэгшитгэн хуваарилах хандлагаас гарах гэсэн зорилгыг агуулж


байсан билээ. 1977 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл аймаг, сумдын.бага

цалинтай зарим ажилтны албан тушаалын сарын цалингийн хэмжээг

тогтоосон тогтоол гаргаж, цалингийн тэрхүү хэмжээг аймгийн төв ба

томоохон суурин газарт 220, суманд 200 төгрөг байхаар тогтоожээ.

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл, МАХН-ын Төв Хорооны тогтоолоор

1958 онд Өмнөговь, Говь-Алтай, Дорноговь, Дундговь аймгийн бүх сумд,

Баянхонгор аймгийн Баянгол, Шинэжинст, Баянцагаан сумдад ажиллаж

буй хүн малын их бага эмч, зоо-техникч, багш нарт «Орон нутгийн цалин»

хэмээн нэрлэгдсэн ундсэн цалин дээр говийн сумдад ажилласны

нэмэгдлийг 1958 оны VII сарын 1-нээс эхлэн цалингийн 15 хувиар олгож

байхаар тогтоосон журамд 1978 онд өөрчлөлт оруулж, Дорноговь аймгийн

төв болон тус аймгийн Сүмбэр, Айраг, Эрдэнэ суманд ажиллаж байгаа дээрх

мэргэжлийн хүмүүсийг нэмж хамруулахаар болсон байна.

Харин VII таван жилд ажилчин албан хаагчдын сарын дундаж цалин

4.6% өсчээ. Ийнхүү амьжиргааны үндсэн эх сурвалж болсон цалин хөлсийг

нэмэгдүүлэх чиг шугамыг барьж байсан авч, энэ нь хэсэгчилсэн төдийгүй

тэгшитгэх хандлагыг баримталсан шинжтэй байв.

Төрөөс хүн амын бодит орлогыг нэмэгдүүлэх нэгэн эх сурвалжийг

жижиглэн худалдаалах бараа гүйлгээний хангамжийг сайжруулах, үнийг

тогтвортой байлгах, улмаар хямдруулах явдал хэмээн үзэж байлаа. 1970 онд

хүн ам тутамд худалдсан барааны хэмжээ 1965 оныхоос ихээхэн нэмэгдсэний

дотор мах, сүү, талх гурилан бүтээгдэхүүн зэрэг өргөн хэрэглээний зүйлсийн

үйлдвэрлэл 6.5-14.8 хувиар нэмэгдсэн байна1. V таван жилд жижиглэн

худалдаалах бараа гүйлгээ 32 хувь, VI таван жилд 30 гаруй хувь2, VII таван

жилд 24 хувь3 тус тус өссөн байна. Ингэснээр 1924 онд жилийн турш

-291-

1 Ю.Цэдэнбал. Илтгэл, егүүлэл, хэлсэн үг. УБ., 1976, тал 242. : Монгол Ардын Хуьсгалт Намын XVIII их хурал. УБ., J981. тал 43. 3 Монгол Ардын Хувьсгалт Намын XIX их хурал. УБ., 1986. тал 33.

худалдаж байсан барааг зевхөн нэг өдрийн дотор, харин 1940

оны туршид худалдсантай тэнцэх барааг 15 хоногт

худалдаалах тийм төвшинд хүрчээ.1976-1979 онуудад хөвөн


-292-

цаасан даавуу, зургийн аппарат, зурагт радио,эх орны

үйлдвэрийн гутал, 1980 оны II сараас хэд хэдэн барааны

жижиглэн худалдаалах үнийг 24.8-80 хувь, тэрчлэн 100 гаруй нэр

төрлийн эмийн үнийг дунджаар 38 хувь, сургуулийн сурах

бичгийн үнийг 20 хувь, зарим төрлийн үйлчилгээний тарифыг 15-

37 хувь хямдруулсан байна. Ингэснээр хүн амын бодит орлого

36 сая төгрөгөөр нэмэгдэв1. Түүнчлэн зарим төрлийн эмийн

жижиглэн худалдаалах үнийг хямдруулжээ.

1979 оны 1 сарын 1-нээс эхлэн нийт хөдөлмөрчдийг бүх

төрлийн радио хүлээн авагчийн долгион ашиглалтын

хураамжаас чөлөөлсөн байна.

Хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний үнийг

нэмэгдүүлэх замаар малчид, хөдөөгийн хөдөлмөрчдийн

орлогыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч ирлээ. 1959 оноос

эхлэн тавигдсан энэ асуудлын хүрээнд МАХН-ын Төв хорооны

IX бүгд хурал (1971) улсад нийлүүлэх хөдөө аж ахуйн гол гол

нэр төрлийн бүтээгдэхүүний төлөвлөгөөг биелүүлэх буюу

давуулан биелүүлэхэд 50 хүртэлх хувийн урамшууллын үнийг

бий болгосон агаад 1977 онд зарим бүтээгдэхүүнд говийн

болон өндөр уулын бүсийн нэмэгдэл тогтоосон байна. 1976-

1980 онуудад ямааны махны бэлтгэлийн үнийг 17.8 хувь,

бэлтгэлийн адууныхыг 30 хувь, ямааны ноолуурын үнийг 100

хувь, тэмээний ноосныхыг 54.9 хувь, хурганы ноосныхыг 3.3

дахин тус тус нэмсэн аж. Тэрчлэн 1986 оноос эхлэн мал аж

ахуйн зарим нэр төрлийн тухайлбал хонины бүх төрлийн

ноосны үнийг ялгавартай тогтоох үндсэн дээр дунджаар 80

хувь, бүдүүн, бүдүүвтэр ноост хонины арьс, ямааны арьсны

бэлтгэлийн үнийг анхан шатны боловсруулалтын төвшинг

харгалзан дунджаар 100 хувь, үхэр, хонь, ямаа (амьдын жин)

адууны бэлтгэлийн үнийг 20 хувь тус тус нэмжээ. Ингэснээр

хөдөөгийн хөдөлмөрчдийн мөнгөн орлого 130-140'сая

төгрөгөөр нэмэгдэх тооцоо гарсан байна.


Улсын нийгэм хангамжийн ажлын зохион байгуулалтыг

боловсронгуй болгохүүднээс БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл

«Улсын нийгэм хангамжийн ажлыг төвлөрүүлэн зохион

байгуулах тухай» 1974 онд тогтоол гаргаж, нийгэм

хангамжийн талаар явуулах төрийн бодлогыг улсын

хэмжээнд эрхлэн удирдах үүрэг бүхий Улсын нийгэм

хангамжийн газрыг байгуулан, түүнийг Хөдөлмөр цалин

хөлсний хороонд харъяалуулжээ.

Өгүүлэн буй үед манай улсын хүн ам нь өндөр настан,

тахир дутуу бологсод, тэжээгчээ алдагчид, цэргийн албан

хаагчид, олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхчүүд, ардын

хувьсгалын партизан, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн,

улсын болон хөдөлмөрийн баатар, гавьяат алдар цолтон

зэрэг тусгай тэтгэвэр авагчид, оюутан сурагчид, аспирант,

улсын бэлтгэлийн мал туугчид гэсэн 10 гаруй төрлөөр улсын

тэтгэвэрт хамрагдаж байлаа.

1966-1970 онд өндөр настанд олгох улсын тэтгэврийн

хэмжээ дунджаар 20 хувь өсөж, тэтгэврийн доод хэмжээг сард

150 төгрөг хүртэл нэмэгдүүлж2,

-293-

1 Монгол Ардын Хувьсгалт Намын XVIII их хурал. УБ., 1981. тал

43. 2 Ю.Цэдэнбал. Илтгэл, өгүүлэл, хэлсэн үг. УБ., 1976. тал 242.

нэгдлийн гишүүдэд тэтгэвэр олгох систем бий болж, улмаар дараах

таван

жилд нэгдэлчдийн тэтгэврийн доод хэмжээг 33 хувиар

нэмэгдүүлжээ.

Хөдөө аж ахуйн нэгдлийн гишүүдийг улсын тэтгэврийн

системд

хамруулж, түүнийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч ирлээ.

1975 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл «Нийгэм

хангамжийнталаар авах зарим арга хэмжээний тухай» тогтоол гаргаж,


-294-

өндөр насны тэтгэвэрт гарч байгаа хүмүүсийн тэтгэврээ

тогтоолгоход шаардагдах материалыг ажиллаж байсан газар,

байгууллага нь бүрдүулэн өгөх, зарим ажлын орон' тоонд өндөр

насны тэтгэвэрт байгаа хүмүүсийг аль болох өргөн авч

ажиллуулах явдлыг журам болгосон байна.

Хүн амын хүнсний хэрэгцээг сайжруулах талаар байнга

анхаарч тодорхой үе шаттай арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж

ирсний нэгэн жишээ нь МАХН-ын Төв Хорооны X бүгд хурлаар

(1985) «Хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх хүн амын хүнсний хангамжийг

сайжруулах зорилтот Программ»-ыг батлан гаргасан явдал юм.

Энэхүү Программ нь улс орны үйлдвэрлэх хүчний хөгжлийг

түргэтгэх, үйлдвэрлэлийн харилцааг боловсронгуй болгох, улмаар

хөдөлмөрчдийн амьдралыг дээшлүүлэхэд чиглэгдэж байв.

Тус улсын нийгэм хангамжийн нэг хурц асуудал бол ард иргэдийг

орчин үеийн орон сууцаар хангах явдал хэмээн төр засгаас үзэж, энэ

асуудлыг шийдэхийн төлөө чармайж байлаа. 1961-1970 онд 9.8

мянган айлын орон сууц барьж, 50 гаруй мянган хүний орон сууцны

нөхцлийг сайжруулсан бол 1971-1975 онд 420 мянган хавтгай

дөрвөлжин метр сууцны талбай бүхий, 1976-1980 онд сургуулийн

дотуур байрыг оролцуулан 740 мянган ам метр талбай бүхий буюу

өмнөх хоёр таван жилтэй тэнцэхүйц хэмжээний', 1981-1985 онд 870

орчим мянган хавттай дөрвөлжин метр талбай бүхий орон сууцыг

ашиглалтад оруулж, 140 мянган хүний орон сууцны нөхцлийг

сайжруулсан байна2. Ийнхүү 1971-1985 онуудад нийтдээ 2030 ам метр

талбай бүхий орон сууцыг барьж ашиглалтад оруулсан байна.

Хүн амд үзүүлэх нийгмийн үйлчилгээний хүрээг өргөтгөн үр

өгөөжийг дээшлүүлэх, ахуйн үйлчилгээний албыг зохион

байгуулалтын талаар боловсронгуй болгох үүднээс Нийтийн Аж

Ахуй Үйлчилгээний Яамыг 1971 онд байгуулав.

МАХН-ын Төв Хороо, Сайд нарын Зөвлөл 1974 онд хүн амын

ахуй үйлчилгээг хөгжүүлэх асуудлаар тусгайлсан тогтоол гаргаж,

«Ахуйн үйлчилгээг үйлдвэрлэлийн аргаар явуулах үндсэн бааз


болгож, үйлчилгээний комбинат төрөлжсөн засварын газрыг аймгийн

төвд, харьяа салбар тасгийг нь сумдад байгуулж, сангийн аж ахуй,

хөдөө аж ахуйн бригад, тасаг суурин газарт хүлээн авах, олгох цэг

бий болгохын хамт явуулын үйлчилгээг гаргах замаар хөдөөгийн хүн

амд үйлчилгээг ойртуулан Зохион байгуулахын»3 чухлыг заасан

байна. Мөн 1976 онд энэ салбарын материаллаг баазыг

бэхжүүлэх, үйлчилгээний цэг салбарыг олшруулан мэргэжлийн

боловсон

-295-

1 Монгол Ардын Хувьсгалт Намын XVIII их хурал. УБ., 1981.тал43. 2 МАХН-ын XIX их хурал, Намын нийгмийн бодлогын асуудлууд,

УБ., 1986. тал 17. 3 МҮЭ-ийн ажилтны лавлах, IV боть, УБ., 1977. тап 497.

Хүчнээр хангах, үйлчилгээний чанар үр өгөөжийг сайжруулахад

чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Ахуйн үйлчилгээг аймгийн

төвөөс гаргаж, малчдын суурьт хүргэж хүн амд ойртуулахад

дээрх тогтоол шийдвэрийн дагуу авч хэрэгжүүлсэн арга

хэмжээнүүд зохих үр дүнгээ өгсөн юм. Хөдөөгийн хүн амд

ахуйн үйлчилгээг хүргэх нэгэн арга нь явуулын үйлчилгээ

байв. 1980-аад оны дунд үе гэхэд Хөвсгөл, Хэнтий,

Дундговь, Завхан. Дорноговь, Архангай зэрэг аймагт ахуйн

үйлчилгээний явуулын автокомбинат 7 ажиллаж, энэхүү

үйлчилгээнд 300 гаруй автомашин хамрагдаж байлаа.

Ахуйн үйлчилгээнд нэгэнт бий болсон үйлдвэрлэл,

үйлчилгээний чадавхийг бүрэн дүүрэн ашиглаж, технологийн

горим журмыг чанд сахихгүй, зардлыг хямдруулах, үр ашгийг

дээшлүүлэх эх сурвалжуудыг нээн ашиглаж чадахгүй, энэ

салбарт хдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт хангалтгүй,

бүтээгдэхүүн, ажил, үйлчилгээний чанар, соёлын төвшин

захиалагчийн шаардлага, хэрэгцээг бүрэн хангахгүй байх

зэрэг дутагдлууд байсан юм.

Хүн амын боловсролын асуудал нийгмийн үнэлэмжийн


-296-

нэгэн чухал зүйл болсон юм.

Хүн амын бичиг үсгийн мэдлэгийн тевшинг авч үзвэл 1963

онд 71.5 хувь, 1969 онд 82 хувь, 1979 онд 93.3 хувь, 1989 онд

97 хувь нь бичигтэн болж, 1969-1989 онуудад бичиг үсэг

мэдэгчийн тоо 15 хувиар өссөн байна1.

1989 оныг 1963 онтой харьцуулбал дээд боловсролтой

хүний тоо 8.5 дахин өсөж, 7.9 хувь (энэ үзүүлэлт 1963 онд

4.77 байв), тусгай дунд боловсролтой хүний тоо 7.75 дахин

өсөж, 8.91 хувь нь болсон (энэ үзүүлэлт 1969 онд 5.45 байв) ба

бага боловсролтой хүний тоо 2.7 дахин өсч, нийт

боловсролтой хүний 34.56 хувийг эзлэх болсон байна.

Сургуулийн насны хүүхдийг сургуулиар бүрэн хамран

сургах, улмаар тэднийг бүрэн бус дунд боловсролтой болгох

зорилт дэвшүүлэн тавьж, энэ үүднээс найм, арван жилийн

сургуулиудын тоог олшруулах бодлого явуулсны үр дүнд

1980-аад оны дунд үе гэхэд нийт сумдын 90 гаруй хувь нь энэ

шатны боловсрол олгох сургуулиудтай болжээ. 1985 оны

байдлаар манай орны 30 хүртэлх насны залуучууд үндсэндээ

наймдугаар ангиас дээш боловсролтой болсон байна2.

Хэдийгээр боловсролын салбарт ихээхэн боломж

чадавхийг хуримтлуулж, монголын ард түмэн тэр дундаа

залуучуудад орчин цагийн эрдэм боловсрол, төрөл бүрийн

шинжлэх ухааны өргөн мэдлэг олгож ирсэн ч манай орны

боловсролыи тогтолцоо хэрэг дээрээ босоо чиглэлээр дагнан

бүрэлдэн тогтсон, марксист онолд тулгуурласан зөвлөлтжсөн

боловсролын хуулбар байсан юм.

Нийгмийн бүтэц. Энэ үед «ажилчин анги хоршооллосон

ард хөдөлмөрийн сэхээтний» гэсэн гурамсан бүтэц бүхий

нийгэм оршин тогтнож, энэ нь цаашдаа нийгэм социаль

бүтцийнхээ хувьд нийгэм ангийн нэгтөрөлд шилжих хандлага

зонхилно гэсэн үзэл баримтлал ноёрхож байв.


1 Монгол улсын хүн ам, УБ., 1994. тал 218.

- Монгол Ардын Хувьсгалт Намын XIX их хурал. У Б., 1986, тал

34.

Энэ үед нийгмийн бүтцийн асуудлыг их толөв нийгэм ангийн

талаас

нь авч үздэг уламжлал нэгэнт тогтсон байсан бөгөөд хөгжлийн энэ

шатанд

ажилчин ангийг хамгийн тэргүүний хувьсгалч анги хэмээн

бусдаас

ялгаруулан онцлон үзэж байлаа.

Тус оронд социализмын материал-техникийн бааз байгуулах

явц томоохон үйлдвэр аж ахуйн газрууд олноор

байгуулагдсанаар түүний ажиллагсад, ажилчин ангийн тоо өсөн

нэмэгдлээ.

Ажилчин ангийн нохвөр хүчинд өөрчлөлт гарав. Өмнөх үед их

төлөв

малчин ардын дундаас ажилчин ангийн эгнээ нөхөн сэлбэгддэг

байсан бол

1960-аад оноос хоршоолсон ард ажилчин ангийн гол нөхвөр хүчин нь

бол

ирсний сацуу бусад анги бүлгээс нийгмийн ямар нэгэн институтийг

дамжин

шууд биш замаар ажилчин ангийн эгнээнд ордог болов. 1960-аад онд

манай

улсад техник мэргэжлийн сургуулиуд байгуулагдаж эхэлсэн агаад

1980-аад

он гэхэд 40 гаруй ТМС 100 гаруй мэргэжлээр жил тутам 10000 орчим

мэр-

гэжилтэй ажилчин бэлтгэн гаргаж байлаа. Тэрчлэн ажилчин ангийн

нөхвөр

-297-

хүчний тухайд ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчид, үе


-298-

залгамжилсан

уламжлалт үе зэрэг шинэ шинэ эх сурвалжууд бий болсон юм.

Ажилчин ангийн мэргэжил боловсрол дээшилж, нас залуужин,

тэдний

эрхэлдэг хөдөлмөрт гар хөдөлмөрийн хувийн жин буурах зэрэг

чанарын

өөрчлөлтүүд гарч байлаа.

Ажилчин ангийг бүрдүүлж байсан нэг гол отряд нь аж

үйлдвэрийн ажилчид байсан юм. 1969онд аж үйлдвэрийн салбарт

нийт ажил эрхлэгчдийн 11.6 хувь буюу 52602 хүн ажиллаж байсан

бол 1989 оны байдлаар 116089 хүн ажиллах болж, эл салбарт

ажиллагсдын тоо хоёр дахин нэмэгдсэн байна1,

Их барилгын хөгжлийн явцад 1960-аад оны эхээр барилгын

ажилчид]гэсэн ажилчин ангийн нэгэн отряд шинээр бий болсон

юм.

Тэрчлэн нийгэм-ахуйн үйлчилгээний болон хөдөөгийн ажилчид

гэсэн бүлгүүд үүсч бий болон нийгэмд тодорхой байр суурь эзлэх

болсон байна.

Өгүүлэн буй үеийн нийгмийн социаль бүтцийн нэг гол

бүрэлдэхүүн хэсэг нь хоршоолсон ард анги байв. Ардын аж

ахуйтныг нийтээр нь нэгдэлжих хөдөлгөөнд хамран зохион

байгуулснаар эл хэсгийн доторх нийгмийн ялгаа арилж, тэгшитгэх

хандлага зонхилох боллоо. 1980-аад оны дунд үе гэхэд тэд нийгмийн

үндэсний орлогын тавны хоёр гаруй хувийг үйлдвэрлэж байсан аж.

Ажил эрхэлдэг хүн амын дотор хөдөө аж ахуйд ажиллагсад

зонхилох байр суурь эзэлдэг хандлага энэ үеийн туршид

хадгалагдаж байлаа. 1969 онд ажил эрхэлдэг хүн амын 53.06 хувь нь

энэ салбарт ажиллаж байсан бол 1989 он гэхэд 30.3 хувь болсон2

боловч хамгийн олон ажиллагсадтай салбар хэвээр байв. Харин

эзлэх хувийн жин буурсан нь улс ардын аж ахуйн салбарууд, түүний

дотор аж үйлдвэр, барилга зэрэгт ажиллагсдын тоо эрс өссөнтэй

холбоотой.


1965-1990 үед хоршоолсон ард ангийн мэргэжил, боловсрол,

хүн ам зүйн бүтцэд үлэмж өөрчлөлт гарлаа. Малчдын мэргэшил

нарийсч, таван

-299-

1 Монгол улсын хүн ам. УБ., 1994, тал 201-202. 2 Мөнтэнд. тал 201-202.

Хошуу малын төрлөөр болон нас хүйс, ашиг шим, үүлдэр

угсаагаар нь төрөлжүүлэн маллаж, түүндээ гаршин мэргэжиж

байлаа. Тэдний боловсролын төвшин дээшилж, 1980-аад оны

дунд үе гэхэд малчдын дундаж нь бага боловсролтой, залуу

малчид бүрэн бус дунд боловсролтой болсон байлаа. Ерөнхий

боловсролын сургууль төгсөгчид МХЗЭ-ийн илгээлтээр мал

аж ахуйд гарч ажиллах болсон нь малчдын залуу халааг

бэлтгэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байв. Малчдын амьдрал

суурин байдалд шилжих хандлагатай болж, хөдөлмөр зохион

байгуулалтын уламжлалт хот айлын хэлбэр өөрчлөгдөн

түүний орыг суурь, бригад, өргөн айлсалт залган авлаа.

Малчдын нийгэм хүн ам зүйн бүтцэд хөдөөнөөс хот суурин

газарт шилжих хөдөлгөөн нэмэгдэж, малчдын масны дундаж нь

40 болж, ахмад туршлагатай малчдын нэлээд хэсэг нь

тэтгэврийн насанд хүрч, малчдын нөхвөр хүч, залуу халааг

бэлтгэх асуудал хурцаар тавигдаж байв.

Хоршоолсон ард ангийн үндсэн цөм болсон нэгдэлч

малчдын сацуу хөдөлмөрийн шинэ хуваарь бий болсонтой

уялдан нэгдэлч механикжуулагч, нэгдэлч-тариаланчид гэсэн

ажил мэргэжлийн шинэ бүлэглэлүүд 1960-аад оноос үүсэн

бүрэлдэв.

Өгүүлж буй үеийн монголын нийгэмд үлэмж нөлөө бүхий

давхраа бол сэхээтэн байлаа. Монголын сэхээтний нэг гол

бүрэлдэхүүн хэсэг бол бүх шатны сургуулийн багш нар агаад

боловсролын салбарт ажиллагсдын тоо байнга өсөн нэмэгдэж

байлаа. Тухайлбал: 1969 онд 21.7 мянга, 1979 онд 43.1 мянга,


1989 онд 69.4 мянган хүн боловсролын салбарт ажиллаж

байсан агаад тэдгээрийн дийлэнх хувь нь багш нар юм1.

Тооны хувьд багш нарын дараагаар эмч нар орж байсан

агаад эрүүлийг хамгаалах болон биеийн тамирын байгууллагад

ажиллагсдын тоо 1969-1989 онд 20.3 мянгаас 47.6 мянга болж2,

2.3 дахин өссөн байна. Тэрчлэн сэхээтний бусад бүлгүүдийн

хүрээнд ч энэ хандлага нэгэн адил байсан юм.

Эл үеийн сэхээтнүүд нь эх орны бүтээн байгуулалт хөгжил

дэвшилд багагүй хувь нэмэр оруулж ирснийг түүх гэрчилнэ.

Гэвч өөрийн орны үндэсний сэхээтний оюуны чадавхийг дут.уу

үнэлэх, гадаадын, ялангуяа Зөвлөлтийн хүмүүсийг илүү сайнд

үзэх, сэхээтний бүтээлч сэтгэлгээг хаан боох, тэднийг дан ганц

марксист үзэл.онолыг;итг.эл-үнэмшил, практик үйл

ажиллагааныхаа удирдлага, хэм хэмжээ болгохыг гол зорилго

болгон тавих зэрэг байдлууд бий болсон юм.

Социалист нийгмийн бүтцийг орчин үеийн өндөр хөгжилтэй

орнуудад үлэмж дэлгэрсэн хүн амыг анги, давхарга болгон

хуваахдаа «орлого», «баялаг» гэх ойлголтуудыг ерөнхий

жишгээр авч үзвэл хүн амын доторх ялгарал төдийлөн тод биш

байлаа.

Социализмын үеийн манай нийгмийнбүтцэд.залуучуудын

бүлэгнэлээд онцлог байр суурийг эзэлж байсан юм. Хүн амын

энэ:бүлэг тооны хувьд Монголын нийгэмд хамгийн их нь

байсан агаад залуучуудын талаар нам, төрөөс тухайлсан

арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлсээр ирсэн байна.

-300-

1 Монгол улсын хүн ам. УБ.,

1994. тал 201-202. 1 Мөн тэнд.

Монголын залуучуудыг нэгтгэсэн үндсэн байгууллага нь МХЗЭ

байсан

бөгөөд уг байгууллагын зорилтыг эрх баригч нам

«Залуучуудын


-301-

коммунизмын үзэл санаа, коммунист ёс суртахуун, зан суртлын

зарчмаар

хүмүүжүүлэх ажлыг хариуцах ёстой»1 гэж тодорхойлж ирсэн юм.

МАХН-ын XVIII их хурлын (1981) залуучуудын хүмүүжлийн

ажлыг бүх

ард түмний үйл хэрэг болгон дэвшүүлэн тавьж, энэ салбарт хийх

ажлын

үндсэн чиглэлийг тодорхойлсон байна.

Хүн амын 1969, 1989 оны тооллогоор манай нийт хүн амын 50.1

хувь эзэлж байсан эмэгтэйчүүдийн асуудалд нам, засгаас ихээхэн

анхаарал тавьж ирсэн билээ. Тухайн үед МАХН, засгаас

эмэгтэйчүүдийг социалист бүтээн байгуулалтад идэвхтэй оролцуулах

бүхий л нөхцлийг бүрдүүлэх, тэдний эрх ашиг сонирхлыг хамгаалах,

эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийг хамгаалж, чөлөөт цагийг нэмэгдүүлэх

талаар анхаарал санаачилга тавин ажиллаж байлаа. 1966 онд МАХН-

ын Төв Хороо нам, улс олон нийтийн байгууллагын ажилд

эмэгтэйчүүдийг дэвшүүлэн ажиллуулах тухай асуудлаар тогтоол

гаргаж, эмэгтэйчүүдийг ажиллуулах албан тушаалын жагсаалтыг

баталжээ.

Эхчүүдэд хүүхдээ төрүүлэхийн өмнөх болон дараах 45, 56

хоногуудад бүтэн цалинтай чөлөө олгодог байсан ба 1977 оны VII

сарын 1-ээс хүүхэд төрүүлсэн эхэд нярай хүүхдээ 6 сартай болтол нь

асрахад зориулж, нийгмийн даатгалд хамрагддаг эхчүүдэд cap тутам

120, энэ даатгалд хамрагдаагүй бол 40 төгрөгийн тэтгэмж улсаас

олгож байх болжээ.

Хүн амын бүтцэд тооны хувьд харьцангуй цөөн хэсгийг ахмад үе

эзэлж байв. МАХН-ын Улс төрийн Товчоо 1969 онд тогтоол гаргаж,

Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтний хороог байгуулан, түүний

дүрмийг батлан гаргажээ. Уг хорооны гол зорилго нь хөдөлмөрчдийг

ахмад үеийн баатарлаг тэмцлийн уламжлалаар хүмүүжүүлэх үйл

хэрэгт ахмад хумүүсийг зохион байгуулалттай татан оролцуулахын

сацуу тэдний нийгмийн хамгааллын асуудлыг хариуцах явдал


байлаа.

Хүн амын угсаатны бүрэлдэхүүнийг авч үзвэл дийлэнх олонхийг

монгол үндэстэн эзэлж байгаа агаад тэд 1969 онд хүн амын 78.5 хувь,

1989 онд 81.0 хувь болж байв. Казакууд 1969 онд 5.4 хувийг эзэлж

байсан бол, 1989 онд 6.1 хувь болжээ. Ийнхүү энэ хоёр бүлгийн тоо

өссөөр байсан байна2. Харин угсаатны бусад бүлгүүдийн эзлэх хувь

буурах хандлага ажиглагдсан байна3.

Нийгмийн харилцааны нэг тал бол өмчийн харилцаа юм. Энэ

үед өмчийн эрхийг зөвхөн нийгмийн олон арван субъектэд хуваан

захируулж, нэг ёсны «хүнийсгэл» үүсгэж байсан нь өмчийг үрэн

таран хийх, ашиглан шамшигдуулах, өсгөн арвижуулах сонирхлыг

бууруулах зэргээр эдийн засгийн хөгжилд сөрөг нөлөө үзүүлж

байсан аж. Өнгөрсөн тогтолцооны үед албан ёсны статистикийн

тоо баримтаар улсын хийгээд хоршооллын хэвшлийн үйлдвэр

дотоодын нийт бүтээгдэхуүний 95 орчим хувийг үйлдвэрлэж

байлаа.

-302-

1 Монгол ардын хувьсгапт намын программ. УБ., 1966. тал 73-74. 2 Монгол улсын хүн ам. УБ.,

1994. тал 37-38. j Мөн тэнд.

Улсын ба нэгдэл хоршооллын өмчийг нмйт нийгмийн

хэмжээний нэгдмэл, нэг тополцоо хэмээн энэ системд улсын

өмч тэргүүлэх үүрэгтэй гэж үзэж, 1972 онд үйлдвэрлэлийн

хоршооллыг татан буулгаж, тэдгээрийн өмч хөрөнгийг улсын

мэдэлд шилжүүлсэн байна.

Нэгдэл, нийгмийн өмчид төрийн зүгээс оролцох оролцоо

улам бүр хүчтэй болж, ХААН-ийн үйлдвэрлэж байсан

бүтээгдэхүүний үнийн улсын бэлтгэлийн нэгдсэн систем

тогтоон, нэгдсэн зохион байгуулалттайгаар улс өөрөө тогтоосон

хатуу үнээр худалдан авах болсон нь хоршооллын өмч нь

улсжсан шинжтэй болж байгаагийн нэг илрэл байлаа. Үүнийг


-303-

өмчийн энэ хоёр хэлбэр ойртох зүй тогтлын үндсэн дээр нэгдэл

хоршооллын өмч нь тодорхой хамт олны өмчийн өвөрмөц

шинжүүдээ аажмаар гээж, ард түмний өмч болон хувирах

бөгөөд энэ нь нийт ард түмний өмчийн тэргүүлэгч хийгээд

хөтлөгч нөлөөний үндсэн дээр явагдах учиртай гэсэн үзэл

баримтлал ноёрхож байсантай холбоотой ажээ.

Нийгмийн харилцааны нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болсон хот,

ходоогийн харилцаа нь өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой хөгжиж

байлаа. Өгүүлэн буй үед манай оронд хотжих үйл явц үлэмж

идэвхтэй явагдаж байсан юм. Хот (сууринд тоологдох газрын

тоо өсч ирсний улмаас хот гэсэн ойлголтыг (тодруулах

шаардлага бий болсныг харгалзан, 1961 оны VI сарын 20-нд

• БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн зарлиг гарч, анх удаа

хот гэсэн ойлголтын тухай тодорхойлолт өгсөн агаад түүнийг

1972 онд АИХ-ын зарлигаар өөрчлөн засаг захиргаа үйлдвэр аж

ахуйн нэгж газруудтай, 6000-аас доошгүй байнгын оршин

суугчидтай, хүн амын олонх нь хөдөө аж ахуйгаас бусад

салбарт ажилладаг төвлөрсөн сууринг хот гэж шинэчлэн

тодорхойлсон байна.

1960-аад оноос Дархан, Эрдэнэт, Багануур зэрэг

үйлдвэрийн шинэ төв-хотууд үүсэн байгуулагдаж, аймгийн

төвүүд өргөжин хөгжлөө. Нэг талаар хотжих үйл явц эрчимжиж

байсан, нөгөө талаар монгол оронд суурьших хандлага ихээхэн

нөлөөтэй болж, суурьшмал иргэншлийг илүүд үзэх бодрол бий

болсонтой холбоотойгоор нийт хүн амын дотор хотын хүн

амын эзлэх хувийн жин өсч ирсэн байна.

Тэрчлэн хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэх

хөдөөгийн хөдөлмөрчдийн соёл ахуйн нөхцлийг сайжруулах

нь хот, хөдөөгийн ялгааг арилгах нэг үндсэн нөхцөл хэмээн

үзэж байсан билээ.

Социализмын үеийн нийгмийн харилцааны нэгэн

зангилгаа асуудал нь эрхэлж буй хөдөлмөрийн агуулга шинж


-304-

чанар, боловсролын төвшин, бодит орлого, түүний эх

сурвалж, хэмжээ, социаль үнэлэмж, хэрэгцээ сонирхол зэрэгт

илэрч буй биеийн ба оюуны хөдөлмөрийн ялгааг арилгах

явдал байсан юм. Эл чиглэлээр нам, төрөөс баримталж байсан

гол бодлого бол биеийн хөдөлмөрийг оюунжуулж, оюуны ба

биеийн хөдөлмөрийн хүмүүсийн хоорондын хамтын

ажиллагааг өргөтгөх, хөдөлмөрийг механик-жуулах,

автоматжуулах явдал байлаа.

Хүн ам зүйн хийгээд социалист бие хүний нийгэмшил. Монгол

улс нь

хүн амын өсөлт харьцангуй өндөр боловч цөөн хүн амтай, хот

суурин газа

хүн ам нь төвлөрсөн, хүи амын нягтрал бага, насны бүтэц залуу,

нүүдлийн

болон суурин соёл иргэншил хослон хөгжиж байгаа орон билээ.

1963 оны I сарын 5-нд явагдсан хүн амын тооллогын дүнгээр

манай

улс 1017.1 мянган хүн амтай1 байсанбол 1979онд 1595.0 мянга болж2,

xapин

1989 онд явагдсан хүн амын тооллогоор манай нийт хүн амын тоо

2044.0

мянгад хүрчээ3. Харин хүн амын дундаж өсөлт 1960-1970 онд 2.8 хувь

байсан

бол 1970-1980 онд манай орны хувьд XX зууны хувьд хамгийн өндөр

үзүүлэлт

буюу 2.9 хувьд хүрч байснаа 1980-1990 онуудад буурч дунджаар 2.5

xyвь

болсон байна4. Хүн амын энэхүү өсөлт нь амьжиргааны товшний

өсөл

хүн амын эрүүл мэндийг сахин хамгаалах талаар нам, төрөөс авч

хэрэг

жүүлсэн арга хэмжээний үр дүн байв.


-305-

Хүн амын энэхүү өсөлт нь манай улсын хүн амын бүтцэд ихээхэн

НөЛөө

үзүүлж, шинэ шинэ шинж чанаруудыг төрүүлсэн байна. Юуны

өмнө, xүн

амзалуужсан байна. 1963 оны байдлаар нийт хүн амын 63.3 хувь нь 15

хүртэл

насны хүүхдүүд байсан бол энэ тоо 1989 онд 77.6 хувь болж, 11.3

хувиар

нэмэгдсэн байна5.

Үуний нөгөө талд 35-аас дээш насны хүмүүсийн хүн амын бүтцэд

эзлэх хувь буурч ирсэн байна. Дурдсан хугацаанд 35-60 хүртэлх насны

хүмүүсийн хүн амын бүтцэд эзлэх хувь 23.8-аас 16.5, 60-аас дээш

насных 9.8-аас 5.81 хувь болон буурчээ. Хөдөлмөрийн насны буюу

15-64 насны хүний эзлэх хувь 1956 оноос эхлэн буурах

хандлагатай байсан бол 1980-аад оноос нэмэгдэх шинж

ажиглагдаж эхэлсэн байна. Энэ нь 1960, 1970-аад онуудад төрсөн

хүүхдүүд хөдөлмөрийн насны зэрэглэлд шилжин орж ирсэнтэй

холбоотой авч, хүн ам эрүүлжин, дундаж наслалт уртассан зэрэг

хүчин зүйлүүдийн нөлөөллийг тооцохгүй байж болохгүй юм.

1969-1989 онд хөдөлмөрийн насны хүн ам нийт хүн амын 49.6-54.1

хувийг эзлэх болсон байна.

Хүн амын хуйсний харьцаа манай оронд 1969-1989 онуудад

харьцангуй

тогтвортой буюу эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 49.9:50.1

байж

хүн амын демографи ачаалал 99.8-99.7 хувь байгаа нь хүйсний

тэнцвэргүй'

байдлаас үүдэн гарах сөрөг үр дагавар бэрхшээлээс ангид байх аятай

болом-

жийг монголын нийгэмд олгож байлаа. '

Манай орны хүн амын төрөлтийн төвшин 1960-аад оноос эрс

нэмэгдэж 1970-1980 онуудад хамгийн өндөр төвшинд7 (2.9 хувь)


хүрч, 1980-аад оноос нэмэгдэх үйл явц нь зогсох хандлагатай

болсныг өмнөх зүйлд тэмдэглэсэн билээ.

-306-

1 Монгол улсын хун ам. УБ., 1994. тал 20. : Мон тэнд.

- Мөн тэнд. 4 Мон тэнд. 5 Мон тэнд. 6 Мон тэнд. тал 29.

' Монгол улс XXI зуунд: Эдийн засаг, нийгмийн шинэчлэлийн

бодлого. УБ., 19974тал 17.

Энэ үед хүн амын байршил, шилжих хөдөлгөөн дэх уламжлалт

хандлагад эхэн өөрчлөлт гарлаа. Хот суурин газрын хүн амын

тоо өссөөр байв. 1969 нийт хүн амын 44 хувь нь хотын, 56

хувь нь хөдөөгийн хүн ам байсан л 1989 онд 57 хувь нь хотын,

43 хувь нь хөдөөгийн хүн ам болсон байна1. Хотын хүн амын

өсөлтийг их төдөв механик өсөлт бүрдүүлж байлаа. Иймээс

социализмын үед хөдөөнөөс хотод шилжих явдлыг аль

болохоор хязгаарлах бодлого баримталж байв. Тухайлбал

«Иргэдийн шилжин суух, түр явах журмыг сайжруулж, чанд

сахиулах арга хэмжээний тухай» МАХН-ннТөв Хороо, БНМАУ-

ын Сайд нарын Зевлел хамтарсан тогтоолыг 1978 онд

гаргаж, энэ асуудлаарх журмыг шинэчлэн батлахын сацуу

ажил мэргэжлийн хувьд хотод заавал ирүүлэх шаардлагагүй

хүмүүс болон орон нутагт шаардлагатай байгаа мэргэжлийн

боловсон хүчинг хүндэтгэх шалтгаангүйгээр Улаанбаатар,

Дархан, Эрдэнэт хотод шилжүүлэн ажиллуулахыг

зогсоохоор журамласан байна. Хүн амын өсөлттэй

холбоотойгоор түүний нягтшил нэмэгдэж, 1980-аад онд нэг

хавтгай дөрвөлжин км газар нутагт 1.1 хүн оногдох болсон

боловч, манай орон хүн амын хамгийн сийрэг суурьшилтай

орны нэг хэвээр байлаа.


Энэ үеийн монгол хүний хөгжлийн асуудал нь өөрийн гэсэн

өвөрмөц онцлогийг илэрхийлж байсан нь юуны өмнө, тухайн

үеийн нийгмийн үнэлэмжийн агуулгаар тодорхойлогдож

байлаа.

Эдийн засгийн хүрээнд үндсэндээ улсын хийгээд улсжсан

хоршооллын өмчийг шүтэн амьдрах, өмчийн эрх чөлөөг

үгүйсгэсэн, төвлөрсөн төлөвлөгөөгөөр бүхнийг шийдэх гэсэн

хийгээд нийгмийн бүтээсэн баялгийг тэгшитгэн хуваарилах

нийгмийн үнэлэмж үйлчилж байлаа.

1978 онд МАХН-ын Улс төрийн Товчоо «Хөдөе аж ахуйн

нэгдлийн нийгмийн аж ахуйг цаашид бэхжүүлэх зарим арга

хэмжээний тухай» тогтоол гаргаж, «Хүн бүр бага балчраасаа

эхлэн аж ахуйч, арвич хямгач, социалист өмчийн эс ширхэг

бүрийг алхам тутамдаа нүдлэн хамгаалагч хөдөлмөрийг бишрэн

шүтэгч байх ёстой» гэсэн лоозонг дэвшүүлсэн юм. Мөн оны IV

сарын 19-лд МАХН-ын Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн

дарга Ю.Цэдэнбал аймаг, хотын АДХ-ын гүйцэтгэх

захиргааны дарга нартай уулзаж хэлсэн үгэндээ социализм

тахин шүтэх юмгүйгээр хөгжиж чадахгүй, хүн бүхний ариун

шүтээн болсон зүйл байх ёстой гэж тодорхойлоод тэр нь «Хир

буртаг өчүүхэн ч хүргэхгүй нандигнан хайрлаж, тахин шүтэж байх

зүйл маань нэгдүгээрт, нийгмийн өмч, хоёрдугаарт, социалист

өмчийг цогцлон бүрдүүлэгч эх үүсвэр болсон ариун цагаан

хөдөлмөр мөн» хэмээсэн үг социализмын үеийн хүний

үнэлэмжийн гол нурууг тодорхойлж байсан юм. Улс төрийн

хувьд өгүүлэн буй үеийн нийгмийн үнэлэмжийн агуулга нь

хуулийн бус нам, төрийн тогтоол шийдвэрийг дээдлэн, түүнд

захирагдах, нэг намын өөрөөр хэлбэл МАХН-ын үзэл суртлыг

үнэний дээд болгон, нам төвт улс төрийн системд шүтэн

амьдрах байдал бүхий тогтолцоо байсан юм. '

3 Монгол улсын хүн ам. УБ., 1994.тап 21.

-307-


-308-

МАХН-ын гишүүн байх нь нэг ёсондоо мэргэжил боловсролоо

дээшлүүлэх, албан тушаал ахих, гавьяа шагнал хүртэх гол хөшүүрэг

хэмээн үзэх үзэл дэлгэрч, ийм байдлаар ч асуудалд хандаж байлаа.

Тухайлбал 1985 оны байдлаар хөдөлмөрийн баатар цол хүртэгсдийн 90

гаруй хувь иь МАХН-ын гишүүд байсан нэгэн баримтыг энд

өгүүлж болох юм.

Нийгмийн социаль хүрээний үнэлэмж нь нийгмийн зүй ёсны

ялгарлыг үл хүлээн зөвшөөрч, хатуу шаталсан зохиомол бүтцийн

хамаарлыг шүтэж, ажилчин, малчин, ард, ядуу гарал, нийгмийн

байдлыг эрхэмлэх, нийгмийн шударга ёсны боломж хязгаарлагдмал,

тэжээлгэх, бэлэнчлэх сэтгэлгээ үлэмж дэлгэрсэн зэргээр илэрч

байлаа.

Зөвхөн марксист-ленинист үзлийг эрхэмлэн дээдэлж, үг хэлэх

хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг ёс төдий тунхаглан, үзэл суртлын

монизмын хүрээгээр хязгаарласан, сэтгэлгээний явцуу догматизм

зэргээр оюун санааны хүрээн дэх нийгмийн үнэлэмжийн агуулга

илэрч байв.

Тэрчлэн социалист бие хүний үнэлэмжийн агуулга нь ЗХУ

болонах дүү социалист орнуудын найрамдал хамтын

ажиллагаанд чин үнэнч, пролетарийн интернациональч байхад

чиглэгдэж байсан юм.

Социалист нийгмийн хэм хэмжээний үндсэн

шинжүүдийгөгүүлэнбуй үед эрх баригч намын баримт бичгүүдэд

тодорхойлон зааж байв. Эдгээрийн дотор МАХН-ын программ,

удаадараагийн их хурлуудын шийдвэр онцгой байр суурь эзэлдэг.

1976 онд хуралдсан МАХН-ын XVII их хурал социалист нийгмийг

цаашид хөгжүүлэх нэг гол тулгуур асуудал бол социалист төрөх

ёсыг туйлын өргөн хүрээнд хэвшүүлэн тогтоох явдал хэмээн үзэж,

түүний гол шинжүүдийг тодорхойлсон байдаг. Энэхүү үзэл

баримтлал нь социалист бие хүний нийгэмших үйл явцын хэм

хэмжээ болон мөрдөгдөж байсан юм.

Социалист нийгмийн хэм хэмжээг сахиулах, хамгаалах үүрэг


-309-

бүхий нийгмийн дэмжлэг, дургүйцэл нь албан ба албан ёсны бус

гэсэн хэлбэрүүдээр тус бүрдээ илэрч байлаа.

Тухайн үед тавигдаж байсан нийгмийн хэм хэмжээг үлгэр

жишээчээр биелүүлсэн байгууллага хүмүүст зориулж буй албан ёсны

талархал нь засаг төрөөс улсын алдар цол, одон медалиар шагнах,

намын болон олон ний-тийн байгууллагын шагнал урамшуулал

зэргээр илэрхийлэгддэг ёс тогтсон байлаа.

Нийгмийн хэм хэмжээг зөрчсөн тохиолдолд авч буй арга хэмжээг

илэрхийлсэн нийгмийн албан ёсны дургүйцлийг хууль

хяналтын байгууллагын болон нам, олон нийтийн байгууллага

өөрийн дүрэм журмын дагуу авч байгаа арга хэмжээнүүд гэсэн

механизмаар дамжин хэрэгжиж байв. Хүний нийгэмшлийн анхдагч эх

сурвалж болсон гэр бүлийг бэхжүүлэх талаар нам, төрөөс ихээхэн

анхаарч, иргэдийнхээ гэрлэлтийг албан ёсны болгон хуульчилж,

түүнийг тусгай байгууллага болох Иргэдийн бүртгэл мэдээллийн

газар хариуцан зохицуулж ирлээ. Тэрчлэн гэр бүл болох үйл

ажиллагааг ёс төртэй ёсчлох үйлийг төрөөс дэмжиж, 1960-аад онд

гэрлэх ёслолын ордонг Улаанбаатар хотноо байгуулсан аж Манай

улсын өрх гэрийн онцлог нь өнөр бүлийн эзлэх хувийн жин

хаьцангуй их, гэрлэлт өндөр, цуцлалт бага, харьцангуй эрт

гэрлэдэг, айл өрхийн ихэнх хэсэг нь хотод амьдардаг зэргээр

илэрч байлаа.

Манай орны хувьд дунджаар 1989 оны байдлаар

эрэгтэйчүүд 24.23 насандаа, эмэгтэйчүүд 20 орчим насандаа

гэрлэдэг байсан1 бөгөөд хөдөөд гэрлэх насны дундаж

харьцангуй залуу байсан юм.

1970 онд гэрлэлтийн итгэлцүүр 6.2 байсан бол 1989 онд

14.8 болжээ.

Өгүүлэн буй үед төрийн эрхийг барьж байсан МАХН

«Хүмүүсийн хөдөлмөр ахуйн нөхцөл, оюун санааны

хэрэгцээг хангахад чиглэсэн нийгмийн нэг ч асуудал нам,

засгийн анхаарлын гадна үлдэх ёсгүй»2 гэсэн чиг шугамыг


-310-

баримтлан нийгмийн бодлогоо хэрэгжүүлж багагүй үр дүид

хүрч байсан авч басхүү дутагдал доголдлоос ангид байсангүй.

§4. Улс төрийн харилцааны хөгжил, төлөвшил

Нийгмийн улс төрийн тогтолцооны өрнөл, хөгжил. 1960-

аад оны дунд үед Монголд төрийн засаглалыг хэрэгжүүлж буй

арга хэрэгслээрээ авторитар дэглэм тогтсон билээ. Түүнчлэн

эл дэглэмд тохирсон улс төрийн тогтолцоо бүрэлдэн

төлөвшсөн байна. Энэ нь нийгэмд гүйцэтгэх өөрийн гэсэн

үүрэг, бүрдэл хэсгүүд социалист төр, МАХН, олон нийтийн

байгууллагууд, улс төрийн харилцааны хэм хэмжээ (эрх зүй, улс

төр, ёс суртахууны хэм хэмжээ, улс төрийн соёл г.м.) зэргийг

агуулж, тэдгээрээр тодорхойлогдох болсон байна. Тодруулж

хэлбэл, Монголын нийгмийн тухайн цагийн улс төрийн

тогтолцоо нь засгийн эрх мэдлээ ашиглан, нийгмийн дотор

өөрийн бүрэлдүүлсэн үнэт зүйлийг байршуулах үйл

ажиллагаа явуулах замаар бэхжин төлөвшиж байлаа.

Монголын нийгмийн улс төрийн тогтолцооны цөм нь

МАХН болж байв. Энэхүү тогтолцоо нъ марксист-ленинист

номлолоос улбаатай. Марк-сизмыг үндэслэгчдийн онол,

номлолоор бол социализмаас коммунизм хүртэлх цаг

хугацааны эл хэрчимд ажилчин ангийн манлай болсон

коммунист нам нийгмийг бүхэлд нь удирдан жолоодох ёстой

бөгөөд энэхүү үйл явцад төр нь зөвхөн хэрэгсэл болон

ашиглагдана. 1960-аад оноос монголын нийгмийн улс төрийн

харилцаа нь эл номлолоор өрнөн хэрэгжих болсон юм.

МАХН монголын нийгмийн улс төрийн тогтолцооны цөм

болж баттай төлөвшсөн болон үзэл санаа, зохион

байгуулалтын бүтэц, арга барилаараа коммунист байр

сууринаа эргэлтгүй шилжсэн үйл явц 1960-аад онд нэгзн цаг

хугацаанд давхцсан хэмээн хэлж болно. МАХН коммунист

намын байр сууринаа шилжсэн нь ЗХУКН-аас тус намыг


коммунистчилах талаар явуулсан бодлоготой зүй ёсоор

холбоотой юм. Зөвлөлтийн тал тус намыг «коммунист нам

болгон хувиргах» улс төр, сэтгэл зүйн бэлтгэлийг монго-

-311-

1 Моигол улсын хүн ам. УБ., 1994. тал 181. : Монгол Ардын Хувьсгалт Намыи XIX их хурал. УБ., 1986.

тал 50.


-312-


-313-

Намын анхан шатны байгууллагын улсын хэмжээний болон

бүсийн зөвлөлгөөн хийж, намын байгууллагын дайчин чадварыг

дээшлүүлэх нэрийн дор засаг захиргаа, аж ахуйн ажилд шууд

хутгалдан оролцох болжээ.

Намын эгнээнд ажилчин гишүүдийн тоо байнга нэмэгдэж

байсан нь

үйлдвэр, аж ахуйн газрууд олноор байгуулагдаж, ажилчин ангийн нам

болгох гэж зохиомлоор оролдож, сэхээтэн зэрэг нийгмийн

давхрааны төлөөлөгчдийг намд элсүүлэхэд хязгаарлал тогтоож

байсантай холбоотой байлаа. Намын боловсон хүчний бодлого

нь мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх, мэдлэг, мэргэшлийг нь

дээшлүүлэх, давтан сургахад чиглэж байв. Намын Төв Хороо

мэргэжилтэй боловсон хүчинтэй ажиллах (1968, 1975), удирдах

ажилтны мэргэжил дээшлүүлэх (1977 он), намын дээд сургуулиар

нам, улсын удирдах ажилтан бэлтгэх ажлын чанарыг сайжруулах

(1979 он) зэрэг асуудлаар удаа дараалан тогтоол гаргаж, амьдралд

хэрэгжүүлсэн байна. Эдгээр арга хэмжээний явцад орос хэлийг

боловсон хүчнийг шилж сонгох нэг гол шалгуур болгосноор онол-

практикийн мэдлэг нимгэн, зохион байгуулах авьяас чадвар

муутай хүмүүс удирдах ажилд дэвших болсон нь УДирдлагын

үндэсний чадавхийг сулруулахад хүргэв. 1983-1984 онд намын дээд

удирдлагад ч хэд хэдэн ээдрээ будлиантай рл явдал болов. 1984

оны I сард МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны гишүүн,

Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байгаад

өндөр насны тэтгэвэрт гарч хэдхэн cap болж байсан С.Жалан-

Аажавыг Ц.Лоохууз, Б.Нямбуу, Б.Сурмаажав нарын «намын эсрэг»

бүлэг гэгчид (1964 он) идэвхтэй оролцсон гэж Намын Төв Хорооны

дэргэдэх Намын хянан шалгах хорооны хурлаар хэлэлцээд

«С.Жалан-Аажавын намын эсрэг явуулгын тухай» тогтоол гаргаж,

түүнийг нутаг заан суулгасан байна. Энэ нь С.Жалан-Аажав


-314-

«намын эсрэг бүлэг» гэгчид оролцсондоо гол нь биш, харин намын

дээд удирдлагын дураар авирлах, намын ёс зүйг умартах, төрийн

хууль, дүрмийг ноцтой зөрчих явдлыг таслан зогсоох чиглэл,

хандлага бүхий санаа гаргаж байсантай холбоотой юм.

1984 оны VIII сарын 23-нд болсон МАХН-ын Төв Хорооны VIII бүгд

хурал биеийн эрүүл мэндийн байдлаас болж ажиллах боломжгүй

болсон Ю.Цэдэнбалыг МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн

бичгийн даргын үүрэгт ажил, Улс төрийн Товчооны гишүүнээс

чөлөөлжээ. Түүнд асар их эрх мэдэл төвлөрч, олон түмний дотор

«дарангуйлах» нэр хүнд олсон учраас нам, төрийн дээд албанаас

чөлөөлөхдөө тун болгоомж, сэрэмжтэй үйл ажиллагаа явуулж,

зөвлөлтийн талын дэмжлэг авч байж хэрэгжүүлсэн байна Намын

амьдралын хэм хэмжээ алдагдаж, төрийн болон төрийн бус

байгууллагын дотоод хэрэгт шууд оролцох, эрх хэмжээг нь орлон

эдлэх, хууль, аливаа хяналтын гадна үлдэх болсноор улс төрийн

шинжээ алдаж, дотооддоо хүнд сурталд суурилсан нүсэр бүтцийг

бий болгох замд орсон байна 1980-аад оны дундаас МАХН-ын

дотор нийгэм болон намд үүссэн нөхцөл байдлыг мэдэрч, өөрийг

нь ч, нийгмийг нь ч шинэчлэх, өөрчлөн байгуулах хүч аажим

боловч хуримтлагдаж, нам бүхэлдээ хөдөлгөөнд орж эхэлжээ.

Намын төв хэвлэл «Үнэн» сонин шинэчлэл, өөрчлөлтийн сал-

хийг хагалахад багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн юм. МАХН-ын Төв

ХорооныУ бүгд хурал (1988) улс төрийн тогтолцоог шинэчлэх зарим

санаа дэвшүүлсэн боловч, түүнийг шуурхай хэрэгжүүлэх талаар

удаашралтай хандсан билээ.

Авторитар дэглэмийн үед төр, түүний механизм нь нийгмийн

улс төрийн тогтолцооны цөм болох жам ёс нэгэнт алдагдаж, харин

МАХН-ын боловсруулсан дотоод, гадаад бодлогыг хэрэгжүүлэх гол

хэрэгсэл, нэг ёсны «зэвсэг» болон хувирсан байна.

1966-1990 оны хооронд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын

сонгуулийг 7 удаа хийжээ. Сонгуулийн ардчиллын тухай их ярьж

байсан боловч, депута-таар нэр дэвшүүлэхдээ тухайн тойргийн


-315-

сонгогчдын саналыг үл харгалзан, дээрээс нэр тулгаж өгөх, яам,

газрын сайд, дарга нарыг алба юм шиг заавал депутатаардэвшүүлэх,

нэрдэвшигчтэй хийх уулзалтыг намын байгууллагаас урьдчилан

дэглэж, хэлбэр төдий болгож байсан зэргээс «томилолт»-ын болон

«албан тушаалын» депутат бүх шатны хуралд илт зонхилж, ёс төдий

ардчилал газар авч байсан юм. Олон удаагийн сонгуулийн дүнгээс

үзэхэд, сонгогчдын 99.90 хувиас сонгуульд оролцож, 99.98 хувиас

дээш нь нэр дэвшигчдийн төлөө саналаа өгдөг байжээ.

Дурдан буй хугацаанд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын чуулган 30

гаруй удаа чуулсан байна. Эдгээр чуулганаар Намын Төв Хорооны

бүгд хурлын шийдвэр, тусгай удирдамжаар чиглэл өгсөн зохион

байгуулалтын асуудал, улс ардын аж ахуй, соёлыг хегжүүлэх таван

жилийн болон нэг жилийн төлөвлөгөө, жил бүрийн улсын төсөв

батлах, зарим хууль батлах, өөрийн онцгой эрхийн асуудал

хэлэлцэж шийдвэр гаргаж байв.АИХ-ын чуулганы чөлөө цагт

түүнээс сонгосон Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчид торийн эрх

барих байнгын дээд байгууллагын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлж, зарим

үед хууль болон хуульчилсан актууд батлан эрхээ хэтрүүлж байсан

нь чухамдаа хууль тогтоох ажлыг хэлбэрдэхэд хүргэн, БНМАУ-ын

Үндсэн хуулийг зөрчиж байсан хэрэг байлаа.

Тодруулж хэлбэл, БНМАУ-ын АИХ нь бүх шатны АДХ-ын

системийг толгойлж, улс орныг төрийн зугээс удирдах бүрэн

эрхийг МАХН-ын удирдлаган дор хэрэгжүүлж, төрийи бусад дээд,

төв байгууллагыг шууд байгуулан, үйл ажиллагааг нь хянан удирдаж,

Үндсэн хууль, бусад хуулиудыг батлах эрх эдэлж байв.

1 АИХ-д Мандатын комиссоос гадна төлөвлөгөө төсвийн,

хуулийн төсөл боловсруулах ба үндэсний асуудлын, хөдөө аж ахуйн,

аж үйлдвэрийн, соёл, гэгээрэл, эрүүлийг хамгаалахын болон

залуучуудын асуудал эрхлэх зэрэг 10 гаруй байнгын комисс

ажиллаж байсан юм.''

БНМАУ-ЫН төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо нь

дээд, төв, орон нутгийн байгууллага гэсэн гурван хэсгээс бүрдэж


-316-

байв. Тус улсын Сайд нарын Зөвлөл ньт өрийн гүйцэтгэн захирах

дээд байгууллага, төрийн яамд, салбар хоорондын удирдлагыг

хэрэгжүүлэгч улсын хороод болон тусгай газар нь төрийн захиргааны

төв байгууллага болж байсан юм.

Аймаг, хот, сум, хороо, район, орон нутгийн хотын АДХ нь

орон нутгийн эрх барих байгууллага болж байв. Улаанбаатар хотын

хүн амын өсөлт, хөгжлийг харгалзан, 1965 онд хороодыг татан

буулгаж, райончилсноор нийслэл хотод Сүхбаатар,

Найрамдал, Октябрь, Ажилчны гэсэн дөрвөн район бий

болсон нь энэ үеийн төрийн орон нутгийн байгууллагын бүтцэд

гарсан шинэ өөрчлөлт юм. Түүнчлэн хот нь харьяаллын хувьд

улсын, орон нутгийн гэсэн хоёр зэрэглэлтэйгээр оршин тогтнох

болов.

Энэ үед Улаанбаатар хотын районы шүүх, ардын

армийн шүүх, хязгаарын ба дотоодын цэргийн тусгай шүүх,

төмөр замын шүүх байгуулсан зэрэг нь шүүхийн тогтолцоонд

гарсан гол өөрчлөлт байв.

1966-1990 оны үеийн эрх зүйн тогтолцооны онцлог бол

тус улсад социализм байгуулах зорилтыг хэрэгжүүлэх

хүрээнд «цэвэр социалист агуулга»-тай хуулиуд батлан гаргаж

байсанд оршино. Энэ үед БНМАУ-ын «Иргэний байцаан

шийтгэх хууль» (1967), «Газар эдэлбэрийн тухай хууль» (1971),

«Гэр бүлийн тухай хууль» (1971), «Ан агнуурын тухай хууль»

(1971), «Хөдөлмерийн хууль», «Прокурорын хяналтын тухай

хууль» (1976) , «Эрүүлийг хамгаалах тухай хууль» (1977),

«Орон нутгийн хурлын тухай хууль» (1978), «Депутатын тухай

хууль» (1978) зэргийг баталж, зарим хуулиудад өөрчлөлт

оруулжээ. Хэдүй тийм боловч, эдгээр хуулиуд нь тухайн цагийн

социалист нийгмийн олон талт харилцааны хэм хэмжээг

зохицуулахад чиглэгдэж байлаа.

Улс төрийн тогтолцооны нэг чухал бүрэлдэхүүн хэсэг олон

нийтийн байгууллагууд эрх баригч намын удирдлагын дор


-317-

социализм байгуулах үйлсэд хувь нэмэр оруулах чиглэлээр

хүчин зүтгэж байв.

(Монголын ҮйлдвэрчНий Эвлэл нь үйлдвэрлэлийг

удирдах, нийгэм-соёл, аж ахуй-улс төрийн зорилтуудыг

шийдвэрлэхэд хөдөлмөрчдийн хамт олныг идэвхжүүлэхэд үйл

ажиллагаагаа чиглүүлж байв Энэ үед МҮЭ-д хууль санаачлах

эрх олгожээ. Тус улсын хедөлмөрийн гэрээ, нийгмийн

даатгалын асуудлыг шийдвэрлэхэд ҮЭ-ийн оролцоог

хуульчлан тогтоосон нь ҮЭ-үүдийн үйл ажиллагааны жам ёсны

чиг баримжааг алдагдуулж, олон нийтийн байгууллагын үүргийг

төржсөн агуулгатай болгосон юм.

(Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэл нь мал аж ахуйн

материаллаг баазыг бэхжүүлэх, түүний дотор худаг гаргах,

малын хашаа, саравч барих, атар газар эзэмших, шинэ хот, аж

үйлдвэр барьж байгуулах зэрэгт эвлэлийн илгээлт болон

гавшгай хөдөлмөрийн отряд хэлбэрээр залуучуудын хүчийг

төвлөрүүлэн зохион байгуулахад гол үйл ажиллагаагаа

чиглүүлж байв. Мөн залуучуудын дунд зохиох улс төр, соёл,

хүмүүжлийн ажлыг улсын емнө хариуцан нэлээд зүйлийг

санаачлан хэрэгжүүлж байлаа. Мен МХЗЭ хууль санаачлах

эрхтэй байв. Иймээс ч МХЗЭ-ийг МАХН-ын дайчин туслагч,

бэлтгэл хүчин хэмээн нэрийдэж байсан билээ. Гэвч эвлэлийн

бүх шатны байгууллагуудын үйл ажиллагаанд хэлбэрдэх,

загвардах, лоозогнох, сүржигнэх явдал газар авч байсан

билээ.

Эмэгтэйчүүдийн байгууллагын хувьд эмэгтэйчүүд, эх

нялхсын эрх ашгийг хамгаалах, тэдний ахуй, соёлын товшинг

дээшлүүлэх, иргэнийхээ эрх, үүргийг биелүүлэхэд нь бүх

талаар туслахад анхаарч байв. Тэр үеийн Монгол-

Зөвлөлтийн найрамдлын нийгэмлэг зэрэг нийгэмлэгүүд,

энх тайван, эв санааны нэгдлийн байгууллагууд, Хувьсгалт

тэмцлийн ахмад зүтгэлтний хороо, Улсыг батлан хамгаалахад


-318-

туслах нийгэмлэг, Эрдэм дэлгэрүүлэх нийгэмлэг, Улаан загалмайн

Гүйцэтгэх хороо зэрэг олон нийтийн байгууллагууд эрх баригч

намын дотоод, гадаад бодлогыг хэрэгжүүлэхэд хөдөлмөрчдийн янз

бүрийн давхрааг тус тусын шугамаар оролцуулах үүрэг хүлээж

байсан юм.

Нам, төрийн байгууллагын дотоод ардчиллыг зөрчин, дотоод

хэрэгт хутгалдан оролцох, удирдлагыг нь сонгон томилох,

боловсон хүчнийг байршуулах ажлыг намын байгууллагууд шууд

гардан хийж байсан зэрэгнь тэдгээр байгууллагууд жам ёсны

гольдролоороо хөгжихөд ноцтой саад учруулж байжээ.

Онол-сэтгэлгээний гажуудал, нийгмийг үзэл сурталжуулах үйл

явц. Дурьдан буй үеийн монголын нийгмийн ухааны сэтгэлгээ нь

БНМАУ-ын капиталист бус хөгжл ийн замын түүхэн туршлагыг

нэгтгэн дүгнэх, тус улсын социалист байгуулалтын үе шат, хэтийн

төлөвийг марксист-ленинист арга зүйн үүднээс «онолын хувьд

хэлбэржүүлэн» тодорхойлоход чиглэж байв. Чингэхдээ

социализмын тухай онолын сталинчлагдсан хувилбарт илүү

автагдаж, асуудалд ангич, намч байр сууринаас хандах явдлыг урьдал

болгож байлаа. Ийм учраас МАХН-ын марксист-ленинист шинж

чанар, БНМАУ ын капиталист бус замын түүхэн туршлагыг

нэгтгэн дүгнэх чиглэлээр Монгол, Зөвлөлтийн зохиогчдын хамтын

бүтээл, мөн эрдэмтэд, судлаачдын олон арван нэгэн сэдэвт зохиол,

өгүүллүүд нийтлэгдэж байсныг эл ботийн удиртгалд өгүүлсэн

болой. Энэ бүхний онолын үндэс нь хоцрогдсон орнууд

капитализмыг алгасаж болох тухай В.И.Лениний үзэл санаа болж

байв.

Улмаар Ю.Цэдэнбалыг марксист-ленинист онолч хэмээн

өргөмжилж, түүний «Феодализмаас-социализмд» (1961),

«Хувьсгалт нам ба нийгмийн өөрчлөн байгуулалт» (1966), «Их

Октябрь ба Дорно дахины ард түмэн» (1967), «Монголын ард

түмний шалгарсан манлай» ( 1 9 7 1 ) , «Нарийн ээдрээтэй зорилт,

тэмцлийн туршлага» (1981) зэрэг өгүүлэлд дэвшүүлсэн онолын


-319-

асуудлууд гэгчийг сургалт, судалгаанд дэвэргэж байв. Эдгээр

өгүүллүүдэд Оросын ажилчин анги, Монголын малчдын хооронд

байгуулсан ангийн өвөрмөц холбоо, 1921 оны хувьсгалын шинж

чанар, хөдөлгөгч хүч, 1940-өөдон гэхэд ардчилсан хувьсгал

социалист хувьсгалд шилжсэн, Монго-лын капиталист бус

хөгжлийн замын олон улсын ач холбогдол, МАХН үүссэн

цагаасаа эхлэн марксист-ленинист шинжтэй байсан, Монголын

малчид шинжлэх ухааны социализмын онолыг хүлээн авсан

онцлог, социалист байгуулалтын үе шат, хэтийн төлөв зэрэг

асуудлаар онолын шинжтэй дүгнэлт өгсөн хэмээн үздэг байв.

БНМАУ-д социализм байгуулж дуусгах намын программын

зорилт, түүнийг онолын хувьд үндэслэх гэж оролдох болсон нь

юуны өмнө, ЗХУ 10-20 жилийн дотор АНУ-ыг гүйцэж түрүүлж,

улмаар коммунизмд хүрэх, социалист орнууд нэгэн ойролцоо

хугацаанд коммунизмд урган орох тухай

Н.С.Хрушевийнтөөрөгдөл,элсанаархлааЗХУКН-ын XXII

иххурлаар( 1961) онолын хүрээнд үндэслэн дэвшүүлэхийг

оролдсонтой, юуны өмнө холбоотой байсан юм. Н.С.Хрущевын

коммунизмд хурэх субъектив мөрөөдлийн тар удалгүй танигдаж,

их гүрний залуур дээр түүний оронд суусан Л.И.Брежнев

коммунизмаас хавьгүй даруухан «хөгжингүй социализм» хэмээх

томъёолол гаргаж ирж, Европын социалист орнууд хөгжлийн энэ

шатанд явж байгаагаа тунхаглах болов. Харин монголчууд бид

«социализм байгуулж дуусгах үе»-дээ явж байгаагаа МАХН-ын

удаа дараагийн их хурлаар тэмдэглэж, «социалист аж төрөх ёсыг

хэвшүүлэн тогтоох нь намын байгууллагын нэн чухал зорилт мөн»1,

«ЗХУ, социалист бусад оронтой БНМАУ бүх талаар ойртон нягтрах

явдал манай орны хөгжлийн бодит зүй тогтол мөн»2, «Социалист

үйлдвэржүүлэлт нь социализмын материал техникийн бааз

байгуулах бодит зүй тогтлын нэг мөн»3, «Тус улсын эдийн засгийн

хөгжлийг эрчимжүүлэх чиг баримжаа»4 зэрэг асуудлыг онолын

талаар үндэслэхийг эрмэлзэж байлаа.


-320-

Олон эрдэмтэн судлаачид тус улсын социалист байгуулалтын

үе шат, түүний шалгуурыг онолын талаар дүгнэх гэж оролдож, тус

оронд социализм байгуулж дуусгах үеийг XXI зууны эхээр

баримжаалж байв. Тухайлбал, эдийн засагч эрдэмтэд 1976-1990

онуудад өөрийн орны байгаль, эдийн засгийн нөөцийг судлах

үндсэн дээр БНМАУ-ын үйлдвэрлэх хүчний 2000 он хүртэлх үеийн

ерөнхий схем (40 боть), Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн 2005

оны программ (28 боть) боловсруулсан нь дээр дурдсан үеийн

эдийн засгийн агуулгыг онол-практикийн талаар тодорхойлох гэсэн

оролдлого байв.

Нийгмийн оюун санааны амьдралын үндэс нь цорын ганц үнэн

зов сургаал марксизм-ленинизм хэмээн сурталдаж, бүхнийг үзэл

сурталжуулж байсны улмаас МАХН-ын үзэл суртлыг цэвэр ариун

байлгах, коммунизмын эсрэг үзэл, үндсэрхэх явдлын эсрэг тууштай

тэмцэхийг ухуулж, сэнхрүүлж байсан юм. Чингээд улс төрийн

сонорсэрэмжтэй байхыг бүх нийтээс шахаж шаардаж байв.

Улс төрийн сонор сэрэмж гэгч нь тухайн оршин тогтнож

байсан нийгэмдээ зарим нэг эерэг үр дүн өгч байсан боловч,

социалист бус ертөнцийн орнууд, тэдний иргэдийг бүхэлд нь

дайсагнаж хялайн үзэх, нийгмийн дотор бие биедээ үл итгэх

байдал, хардлага, сэрдлэг бий болгох, нэг нь нөгөөгеөсөө өө сэв

эрж, намын болон хууль хяналт, аюулаас хамгаалах

байгууллагад матаж, үзэл суртлын дарамтанд оруулах, ийм

байдлыг ямагт дээрээс сайшаан өөгшүүлж байсан нь нийгмийн

уур амьсгалыг эрүүлжүүлэхэд серөг нөлөө үзүүлж байв. Ер нь эрх

баригч нам нийгмийн оюун санааны амьдралыг бүхэлд нь хянан

цагдаж, үзэл суртлын хатуу хяналт тавьж байсан юм. Ялангуяа

хэвлэл мэдээлэл, соёл, урлаг, утга зохиол, нийгмийн шинжлэх

ухааны аливаа асуудалд ангич, намч байр суурь баримтлахыг

шаардаж, үзэл сурталдаа үл тохирсон гэсэн бүхнийг засаж

залруулж, «алдаа» гаргасан уран бүтээлч, эрдэмтэн

судлаачдад хатуу


1 МАХН-ын XVII иххурал. Дэлгэрэнгүй тайлан. УБ., 1976. тал 83. 2 Мөн тэнд. тал 85. 1 МАХН-ын XVIII их хурал. Дэлгэрэнгүй тайлан. УБ., 1981.тал57.

3 МАХН-ын XIX их хурал. Дэлгэрэнгүй тайлан. УБ., 1986.тал36.

шийтгэл ногдуулж байсан билээ. МАХН-ын Төв Хороо,

«Монголын урчуудын эвлэлийн хорооны ажлын тухай» (1969) тогтоол

гаргаж, «...сүүлийн 2-3 жилд манай зарим зураач үзэл сурталгүй

бүтээл гаргах, хөрөнгөтний урлагийн хэлбэрдэх арга барилыг

дуурайсан хийсвэр зураг зурсан нь уран бүтээлийн зарим ажилтан

харш үзэл суртлын нөлөөнд ямар нэг хэмжээгээр автагдсаныг

гэрчлэх баримт мөн»1 гэж тэмдэглээд, зураач О.Цэвэгжав,

П.Балдандорж, Г.Дунбүрээ, Г.Соосой нарыг буруушааж арга хэмжээ

авсан байна. Үнэн хэрэгтээ тэд уран бүтээлдээ шинийг эрэлхийлж,

модернист чиглэлийг туршин үзэж байсан юм.

1970 онд МАХН-ын Төи Хороо академич Ц.Дамдинсүрэнгийн

«Орос-1 Монгол толийн хавсралтын тухай» хэлэлцэж, «Мянган

жилийн харьцуулсан хуаили»-д В.И.Ленин, VII1 Богд Жибзундамба

нарын төрснийг нэг зиндаанд дараалуулан бичих зэргээр ангич байр

суурь, улс төрийн сонор сэрэмж алдсан, шашны болон үндсэрхэх

үзэл бүхий зарим баримт сэлт оруулсан гэх мэтээр зэмлэн

буруушааж, худалдагдсан цөөн тооны толийг хураан авч, номын

худалдаанд байгаа толийн хавсралтыг салган авч устгасан байна.

Гэтэл толийн ал хавсралт нь сайхь эрдэмтний нөр их хөдөлмөрийн

үр дүн, ард олонд түүхийн боловсрол , мэдлэг олгож ,

үндэсний ухамсрыг төлөвшүулэхэд чухал ач холбогдолтой

туурвил байсан бөлгөө.

Энэ үед «пролетарийн интернационализм», «социалист

интернацио-нализм» гэгчийн тугийн дор үндэсний гэсэн болгоныг

элдвээр хоргомчилж үндсэрхэх, нутгархах болон зөвлөлтийн эсрэг

үзэлтэн болгон өгүүтгэж байсан юм. 1976 онд Намын Төв Хороо

-321-

«Залуучуудын үнэн», «Улаанбаатарын мэдээ» сонинд нийтэлсэн,


радиогоор нэвтрүүлсэн «харш үзэл бүхий найруулал»-ын

тухай хэлэлцэж, Г.Жамъян, Г.Дугар, Ж.Дашдондог, Ц.Шийрэв,

Ө.Цэдэндорж, Ж.Барамсай зэрэг 20-иод сэтгүүлчийг зөвлөлтийн

эсрэг үзэлтэн болгон арга хэмжээ авсан байна. Гэтэл энэ нь

зөвлөлтийн согтуу офицеруудын хөлөглөсөн авто машин монгол

ажилчдын автобусыг дайрч, олон хүний амь насанд аюул учруулахад

Содномжамц хэмээх залуу бусдадаа тусламж үзүүлж байгаад өөрөө

баатарлагаар амь насаа алдсаныг сэтгүүлч Г.Жамъян «Амиараа

аварсан амь», «Дуусаагүй хөрөг», «Гавъяа» найруулал бичиж

хэвлэл, радиогоор алдаршуулсан нь Зөвлөлтийн эсрэг шуугиан

дэгдээсэн онц ноцтой улс төрийн хэрэг болон хувирсан билээ.

МАХН-ын Төв Хороо, «Монголын биеийн тамир, спортын

эвлэлийн Төв зөвлөлийн удирдлагын намч бус хариуцлагагүй

ажиллагааны тухай» (1978 он) тоггоол гаргаж, тамирчид,

дасгалжуулагчдыг пролетарийн интер-национализмд, улс түмний

найрамдалд хязгааргүй үнэнч байх үзлээр хүмүүжүүлэх ажил,

намын бодлогод харш үзэлтэй тэмцлийг орхигдуулсан гэж үзэж,

Ш.Магван, Д.Цэрэндаш нарыг үүрэгт ажлаас нь халж арга хэмжээ

авчээ. Гэтэл энэ нь олон улсын тэмцээнд ЗХУ зэрэг социалист

орныхон Монголын тамирчдыг хавчиж, буруу шүүснийг

эсэргүүцсэн зарим дасгал-жуулагчдын үг яриаг мушгин гуйвуулж,

социалист интернационализмд харш үзэгдэлд хатуу хандаж,

нийгмийг хэт үзэл сурталжуулж байсныг ашиглан

1 МАХН-ын түүхэнд холбогдох баримт бичгүүд (1951 -1970). I I I

дэптэр. УБ., 1970. тал 373.

бие биеэ үл ялих зүйлээр буруутган матах, үндсэрхэж,

нутгархсан хэрэг хэмээн буруутган дөвийлгөсөн үйлдэл, үүний

улмаас үндэсний бөхийн цолыг аймаг, сумаар нь нэрлэн

дуудахыг хүртэл хориглосон нэн хачирхмаар явдал гарч байв.

Интернационализмын далбаан дор үндэстэн ястны хэв

заншил, евөрмөц онцлогийг ч үгүйсгэж байи. Намын Төв

-322-


-323-

Хороо «Интернационалч хүмүүжлийн ажлыг хүчтэй болгох

тухай» (1978) тогтоолдоо: «Баян-Өлгий аймагт зарим хүн,

түүний дотор удирдах зарим ажилтан ч орон нутгийн явцуу,

отог омгийн үзэлд автах, түүний илрэлтэй тэмцэхийн оронд

эвлэрэнгүй хандах, интернационалч хүмүүжлийн ач холбогдлыг

дутуу үнэлэх ноцтой дутагдал гаргаж» байгааг тэмдэглээд,

хүмүүсийн ахуй, ухамсарт үлдэж хоцорсон хуучин нийгмийн

явцуу отог омгийн үзэл нь МАХН-ын марксист-ленинист улс

төрийн бодлого, интернационалч хүмүүжилд харш бөгөөд

үндсэрхэх үзэлд хүргэх аюултайг анхаарч, түүний аливаа

илрэл, хоцрогдол зан заншилтай шийдвэртэй тэмцэл

явуулахыг заажээ.

1980 онд МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо

«БНМАУ-ын түүхийн дээж бичиг», «БНМАУ-ын түүхийн сурах

бичиг»-ийг зохиосон эрдэмтэн Г.Сүхбаатар, Л.Жамсран нарыг

Монголын түүхийн дээж бичиг бэлтгэхдээ «марксизм-

ленинизмийн эх зохиолоос оруулалгүй», хятад эх сурвалжийг

голчилж, ангич, намч байр суурь, улс торийн соиор сэрэмж

алдсан хэмээн буруутган арга хэмжээ авч, судалгааны ажлаас

нь хөндийрүүлж, алба амьдралаар нь хохироож байв.

Олон ургальч үзлийн зай завсар «үл гаргах»-ын үүднээс

марксист-ленинист үзэл, онолыг хэвлэл, мэдээлэл, суртал-

ухуулгын бүх хэрэгслээр сурталчилж байв. Намын улс төрийн

болоисролын системийг (1967, 1971, 1984) улам боловсронгуй

болгож, марксист философи, улс төрийн-эдийн засгийн

ухаан, шинжлэх ухааны коммунизмын онол, коммунист

хүмүүжлийн онол, МАХН, ЗХУКН-ын түүх зургийг судлуулж,

малчдын, үйлдвэрчний, залуучуудын эвлэлийн хэмээх нэрийн

дор бүх нийтийг эл системд хамруулж сургах болжээ. Улс

төрийн боловсролын систем нь анхан,дунд шат, онолын

семинарын хэлбэртэй байсан юм. Мөн Улаанбаатар,

Эрдэнэт, Дархан хотод марксизм-ленинизмийн оройн их


-324-

сургуулийг хичээллүүлж, 1971 оноос «Улс төрийн сургууль»

гарын авлага-сэтгүүлийг гаргах болов.

Намаас хөдөлмөрчдийн марксист-ленинистэдийн засгийн

боловсролд онцгой анхаарал тавьж, хэд хэдэн удаа тогтоол

(1974, 1980) гарган, 1975 оноос «Эдийн засаг» сонинг

хэвлүүлэх болжээ.

МАХН малчдын дунд зохиох ухуулга суртал нэвтрүүлгийг

суурийн

хүмүүжлийн ажил, суурийн сургууль, аман ухуулга, бригадын

өдөрлөгийн

хэлбэрээр явуулж, хот суурин газар лекцийн суртал нэвтрүүлэг,

улс төрийн мэдээллийг голлож байв.

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, урлаг, утга зохиолын бүтээл

туурвигчид намын үзэл суртлын хяналтын шүүлтүүрээр орж

байж сая үйл ажиллагаагаа явуулж, бүтээл туурвилаа

нийтэд толилуулж байлаа.

Гадаад улс төрийн үйл ажиллагаа. Нийт социалист системийн

хэмжээщ гадаад улс төрийн бодлого, үйл ажиллагааны гол зорилт

бол социализм байгуулах энх тайван нөхцлийг хангах явдал

хэмээн үзэж байв. Гэхдээ БНМАУ-ын гадаад улс төрийн бодлогын

үндсэн чиглэл нь олон улсын болон дотоодын ихээхэн зөрчил,

төвөгтэй нөхцөлд хэрэгжиж байлаа. БНМАУ тусгаар тогтносон

бүрэн эрхт улсын хувьд бие даасан гадаад бодлого явуулж байна гэх

боловч, үнэн хэрэгтээ бусад социалисторнуудын нэгэн адил ЗХУ ын

гадаад улс төрийн бодлогын ерөнхий чиг шугамыг аялдан

дагалдахаас өөр арга байсангүй.

ЗХУКН-ын программд: (1961 он) «Манай эрин үеийн агуулга

бол капитализмаас социализмд шилжих явдал хэмээгээд орчин

үеийг эсрэг тэсрэг хоёр системийн тэмцлийн үе, социалист

болон үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үе, империализм сүйрч,

колонийн систем устах үе шинэ шинэ улс түмэн социализм,


-325-

коммунизмын замд шилжих үе, социализм, коммунизм даян

дэлхийд ялан мандах үе» гэж тодорхойлсон юм.

Вьетнамын дайнд бүтэлгүйтсэн болон «коммунизмыг тогтоон

барих» бодлоготой уялдан, олон улсын тавцан дээр АНУ-ын байр

суурь зарим талаар суларсан явдал, түүнчлэн ЗХУ, АНУ-ын цэрэг

стратегийн тэнцвэрт байдал нь социалист, капиталист хоёр

системийн улсууд гадаад бодлогоо улам илүү үзэл сурталжуулахад

хүргэжээ.

Маргаантай асуудлыг энх тайван замаар шийдвэрлэх тухай

Зөвлөлтийн удирдлагын мэдэгдэл нь өрнөдтэй сөргөлдөх, их

гүрнүүдийн санаархал, эрх ашиг шууд мөргөлдөх зам уруу түлхсэн

байна.

1960-ад оны дунд үеэс 1970-аад оны эх хүртэл олон улсын

байдал ихээхэн хурцаджээ. Америк, Вьетнамын дайн, 1967 оны

Ойрхи Дорнодын хямралаас болж, ЗХУ, АНУ-ын харилцаа тун

төвөгтэй байдалд орсон байна.

ЗХУ-ын их гүрний санаархал 1968 оны VIII сард хурц тод

илэрчээ. 1968 оны VIII сарын 20-21-нд шилжих шөнө Варшавын

гэрээний таван орны цэрэг(ЗХУ, Болгар, Ардчилсан Герман,

Унгар, Польш) Чехословакийн хил рүү нэвтрэн орсон байна.

ЗХУ-ын албан ёсны мэдэгдэлд: үүсэн бий болсон аюулын

улмаас Чехословакийн нам, төрийн удирдагчид ЗХУ болон

бусад улсуудад хандан, зэвсэгт хүчний хойшлуулшгүй тусламж

үзүүлэх хүсэлт тавьсны дагуу цэргээ оруулах болсноо

мэдэгдээд, энэ ноцтой байдал нь социализмд дайсагнагч гадны

хүчний явуулгаар хийж буй хуйвалдаан, оршин буй нийгмийн

байгуулалд хувьсгалын эсэргүү хүчний зүгээс аюул учруулсан

үйлдлээс үүдэн бий болсон юм гэж тэмдэглэжээ. Тухайн үед энэ

байр суурийг МАХН дэмжсэн мэдэгдэл гаргаж байв.

Чехословакийн эсрэг түрэмгийлэл үйлдсэний чухам цаад

үнэнхүү шалтгаан нь Зөвлөлтийн удирдлага социалист хамтын

нөхөрлөлийн орнуудын нийгэм-эдийн засаг, улс төр, бусад


-326-

хүрээнд ардчилсан өөрчлөлт хийж, бие даах гэсэн санаархлыг

тас цохих зорилготой байсан юм. Энэ бодлого нь ЗХУ-аас

Хятад, Албани, Югослав, БНАСАУ, Румын зэрэг орнуудыг

хөндийрүүлэх, тодорхой зай барихад хүргэсэн билээ.

Социалистхамтын нөхөрлөлийн хямралын илрэл нь ЗХУ,

Хятадын хил дээр гарсан зэвсэгт мөргөлдөөн (1969), яваандаа

«Эв санааны нэгдэл» хэмээх хараат бус үйлдвэрчний эвлэл

байгуулахад хүргэсэн Польшид болсон бүх нийтийг хамарсан

ажилчдын үймээн (1970) байлаа.

1960-аад оны сүүлч 1970-аад оны эхээр олон улсын харилцаанд

зарчмын ялгаа оршиж байсан боловч ЗХУ, социалист орнууд

болон өрнөдийн орнуудын хооронд сөргөлдөөнөөс намжмал

байдалд шилжих үйл явц өрнөсөн юм. Энэ нь:

ЗХУ, АНУ-ын цэрэг-стратегийн тэнцвэрт байдлын ололт,

хүчээр

асуудлыг шийдвэрлэх бодит боломжгүй болсноор,

ЗХУ, АНУ болон тэдний холбоотнууд зэвсэглэлээр

хөөцөлдөн,

зэвсгийн хэт их төвлөрөл буй болсноор,

«Коммунизмыг хазаарлан барих» бодлого, Вьетнамын

дайн бүтэлгүйтэж, АНУ-ын

дэлхийг ноёрхох гэсэн их гүрний санаархал хямралд орсноор,

Э ЗХУ-аас Хятад, Албани, Югослав, БНАСАУ, Румын зэрэг

орнуудтай тогтоосон харилцаанд ан цав үүсч, тэдний

хооронд зай барих болсноор, Цөмийн дайны сүйрлийн

аюултайг улс түмэн, тэдгээрийн засгийн газрууд ойлгон

ухамсарлах болсноор,

Дэлхий дахинд хувьсгалт ардчилсан хөдөлгөөн газар авснаар

тус

тус тодорхойлогдож байв.

Олон улсын байдал зөөлөрч, улс орнуудын ойртох болсны

илэрхийлэл нь хамтын ажиллагааны тухай хэд хэдэн багц гэрээ,


-327-

хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан явдал, улс гүрнүүдийн удирдагчдын

дээд хэмжээний уулзалтууд, улс төрийн гадаад харилцааг

эрүүлжүүлэх тухай саналууд, эдийн засаг, худалдаа, соёлын болон

бусад харилцааны хөгжил зэрэг болж байв.

1969 онд Варшавын гэрээний орнууд Европын аюулгүй байдал,

хамтын ажиллагааны асуудлаар зөвлөгөөн хийх санал дэвшүүлсэн

юм. 1970 оны VII 1 сард болсон дайны дараах хил хязгаар, хүч үл

хэрэглэх тухай хэлэлцээрт ЗХУ, ХБНГУ гарын үсэг зурав. 1970 оны

XII сард ХБНГУ, Польш, 1973 онд ХБНГУ, БНСЧСУ тийм маягийн

хэлэлцээрт бас гарын үсэг зуржээ. 1972 онд ХБНГУ, БНАГУ

харилцан бие биенээ хүлээн зөвшөөрөв. 1971 оны IX сард Баруун

Берлиний асуудлаар АНУ, ЗХУ, Англи, Франц хэлэлцээр хийж гарын

үсэг зуржээ. 1971 онд ЗХУКН-ын XXIV их хурал энх тайвныг бататгах,

улс гүрнүүдийн энхийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх талаар

тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн «Энхтайвны

программ»-ыгбаталжээ. Энэ программ дэлхий нийтийн өргөн

дэмжлэгийг хүлээсэн юм. 1972 оны тавдугаар сард АНУ-ын

Ерөнхийлөгч Р.Никсон Москвад анх удаа айлчилж, пуужингийн эсрэг

хамгаалах системийг хязгаарлах тухай гэрээ, стратегийн

давшилтын зэвсгийг хязгаарлах тухай түр хэлэлцээр, ЗХУ,

АНУ-ын харилцааны үндсийн тухай хэлэлцээрт тус тус гарын үсэг

зурсан юм. Мөн 1973 онд цөмийн дайнаас урьдчилан сэргийлэх

тухай хэлэлцээр, 1974 онд газар дор цөмийн туршилт хийхийг

хязгаарлах тухай гэрээнд тус тус гарын үсэг зурж, 1975 оны зун

Америкийн «Аполлон», Зөвлөлтийн «Союз» хөлгүүд сансрын

хамтарсан нислэг хийсэн билээ. Хэлэлцэн тохирсон асуудлууд үр

өгөөжөө өгсний нотолгоо бол 1971-1976 онд ЗХУ, АНУ-ын барааны эргэлт 8

дахин нэмэгдсэн явдал юм.

Энх тайвныг бататгах талаар хийсэн том алхам бол Европын 33 улс,

түүнчлэн АНУ, Канад оролцсон аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны

нийт Европын зөвлөгөөнийг хийсэн явдал байлаа. 1975 оны VI11 сард

Хельсинкщ Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны төгсгөлийн


-328-

баримт бичип гарын үсэг зурсан нь дээрх зөвлөгөөний гол үр дүн байв.

Гэвч олон улсын намжмал байдал удаан үргэлжилж чадаагүй юм.

1970-аад оны шувтаргаар олон улсын харилцаа дахин хурцдаж эхэлжээ.

Үүний гол шалтгаан нь юуны өмнө, АНУ, ЗХУ-ын удирдлагын дэлхийд

жанжлах гэсэн санаархалтай холбоотой байв.

Зөвлөлт нийгмийн тогтолцооны улс төр, эдийн засгийн хямрал нь

улс орны удирдлагыг дэвшилт арга хэмжээ авах, түүнчлэн олон улсын

тавцан дээр тийм чиглэл баримтлахад түлхсэн байна.

1977 оны II хагасаас цөмийн зэвсгийн шинэ төрөл устөрөгчийн

бөмбөгийн аюулыг зайлуулах асуудал хурцаар тавигдав. ЗХУ, социалист

орнууд устөрөгчийн бөмбөг бүтээх АНУ-ын төлөвлөгөөг хэрэгсэхийн

эсрэг шийдвэртэй тэмцжээ. Үүний үрээр 1978 оны IV сарын 8-нд АНУ-

ын ерөнхийлөгч Дж.Картер устөрөгчийн бөмбөг үйлдвэрлэх

шийдвэрээ хойшлуулсан байна. Түүнчлэн ЗХУ болон өрнөдийн

хоорондын харилцаа хүндэрсэн нь 1979 оноос БНАГУ, Чехословакийн

нутагт Зөвлөлтийн дунд тусгалын цөмийн пуужин байрлуулсан, 1979 оны

XII сард Афганистанд зөвлөлтийн цэрэг орсон, 1979 оноос Баруун Европд

Америк дунд тусгалын цөмийн пуужин байрлуулсантай тус тус

холбоотой байлаа.

1980-аад он бол хүн төрөлхтөн өөр хоорондоо ойртон, ойлголцож,

ухаарал, сэхээрэл хөглөсөн жилүүд байлаа. Их гүрнүүдийн гадаад бодлогод

шинэ сэтгэлгээ давамгайлж, «хүйтэн дайн»-ы үе өнгөрч, сөргөлдөх явдал

намжиж эхэлжээ. ЗХУ 1986 оны I сард үй олноор хөнөөх зэвсгийг үе

шаттайгаар устгах өргөн хүрээтэй цогцолбор арга хэмжээ санал болгов. Эл

программд 2000 оны наана хүн төрөлхтнийг цөмийн аюулаас ангижруулж,

бүх нийтийн адил тэгш аюулгүй байдлыг хангах асуудлыг дэвшүүлэн

тавьсан юм. ЗХУКН-ын XXVII их хурал (1986) «Олон улсын аюулгүй

байдлын бүх талыг хамарсан систем бий болгох үндсүүд»-ийг дэлхийн

улс түмний анхааралд толилуулсан байна.

1989 оны XII сард Афганистанаас Зөвлөлтийн цэрэг гарч, БНХАУ-тай

харилцаагаа аажмаар хэвийн болгож байв. Энэ бүхэн нь олон улсын

тулгамдсан болон зэвсэг хураах, тив, бүс нутаг, глобаль шинжтэй


-329-

асуудлаар ЗХУ, АНУ, Өрнөд Европын орнууд байр суурь ойртох, харилцан

ойлголцох, нөлөөлөх, нөхцлийг бүрдүүлсэн юм. Зэвсэг хураах асуудлаар

томоохон алхмууд хийжээ. Яриа, хэлэлцээ олон улсын харилцааны

зонхилох хэлбэр болов. Олон улсын харилцаа эрүүлжиж эхлэв. ЗХУ

зэвсэгт хүчнээ цөөлж, алсын болон ойрын тусгалтай цөмийн зэвсгээ

хорогдуулах болж, Чехо-словак, Унгар, Монголоос цэргээ гаргасан

байна. Олон улсын харилцааг үзэл сурталжуулах явдал илааршиж

эхэлжээ. Олон улсын байдлын ийм нөхцөлд БНМАУ-ын гадаад

бодлого нь юуны 'өмнө ЗХУ, социалист орнуудтай найрамдал, хамтын

ажиллагааг өргөжүүлэх, яийгмийн өөр өөр байгуулал бүхий улсуудтай

энх тайвнаар зэрэгцэн орших зарчмын үндсэн дээр хэвийн харилцааг

хөгжүүлэх, олон улсын байгуулла-гуудын үйл ажиллагаанд идэвхтэй

оролцох, дайны голомтыг устгах, цөмийн бахими, бактериологийн

зэвсгийг хурааж, дэлхий дахины түгшүүртэй байдлыг намжаахад

чиглэгдэж байлаа.

Тус улс, юуны өмнө умард их хөрш ЗХУ-тай найрамдал,

хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх талаар бүхий л анхаарлаа чиглүүлж

байв. Энэ үеийн хамтын ажиллагаа нь 1966 онд байгуулсан

«БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хооронд найрамдал, хамтын ажиллагааны

болон харилцан туслах тухай» гэрээний заалтуудыг хэрэгжүүлэхэд

оршиж байв.

Энэ гэрээг хэрэгжүүлэх зорилгоор хоёр орны хамтын

ажиллагааны асуудлыг «Монгол-Зөвлөлтийн бүх талын хамтын

ажиллагааг цаашид өргөжүүлэн гүнзгийрүүлэх үндсэн чиглэл»

(1976), «БНМАУ, ЗСБНХУ-ын эдийн засаг, шинжлэх ухаан-

техникийн хамтын ажиллагааг 2000 он хүртэл хөгжүүлэх урт

хугацааны программ» (1985) зэрэг баримт бичгүүдэд улам

нарийвчлан авч үзсэн юм.

1976 онд хуралдсан МАХН-ын XVII их хурал БНМАУ-ыг эдийн

засаг, улс төр, соёл, үзэл суртлын талаар социалист орнууд, юуны

өмнө ЗХУ-тай бүхий л аргаар ойртон нягтруулах зорилт дэвшүүлэв.

Хоёр орны нам, төр, засгийн тэргүүн нар харилцан дээд


-330-

хэмжээний айлчлал, уулзалт хийж байсан нь улс төрийн харилцааны

чухал үзүүлэлт юм. Тухайлбал, Зөвлөлтийн удирдлагын нэгдүгээр

хүн Л.И.Брежнев хоёр удаа (1966), (1974) тус улсад айлчилсан нь

хоёр орны харилцааны түүхэнд урьд өмнө байгаагүй улс төрийн

томоохон үйл явдал болсон билээ. БНМАУ-ын нам, төрийн тэргүүн

нар ЗХУ-д удаа дараа айлчилж, хоёр орны хамтын ажиллагааны

тулгамдсан зорилтыг шийдвэрлэж байв.

Монгол, Зөвлөлтийн хамтын ажиллагаа нь улс төр, нийгэм эдийн

засаг, оюуны амьдралын бүх талын цогцолбор шинжтэй байхын

хамт нам, улс, олон нийтийн байгууллагын хэлхээ холбоог бүхэлд

ньхамран өргөжиж байв. Энэ бүхэн нь улс төр, эдийн засгийн

салбарт БНМАУ-ыг улам бүр ЗСБНХУ-ын хараат болгосоор байлаа.

Ер нь ЗХУ болон социалист хамтын нөхөрлөлийн гишүүн

орнууд ЭЗХТЗ-ийн хүрээнд хамтын үйл ажиллагаагаа өрнүүлэх

болсон юм. ЭЗХТЗ-ийн XXV чуулганаар (1970) «ЭЗХТЗ-ийн

гишүүн орнуудын хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн

боловсронгуй болгож, социалист эдийн засгийн интеграцийг

хөгжүүлэх цогцолбор программ»-ыг баталжээ. Энэ программд

БНМАУ-ын талаар тусгай арга хэмжээ авахаар заасан байна. Үүний

дагуу манай улс социалист орнуудтай олон талын интеграцийн

арга хэмжээг уялдуулан зохицуулсан төлөвлөгөө зохион

хэрэгжүүлэх, зээл тусламжаар болон хоршиж барилга

байгууламж, үйлдвэр аж ахуйн газрыг барьж байгуулах арга

хэмжээ авсныг өмнө өгүүлсэн болно. 1971-1986 онд тус улс БНКУ,

БНУАУ, ХБНСЮУ, БНБАУ, БНАГУ, БНСРУ, БНСЧСУ, БНСВУ,

БНАЛАУ-ын нам, төрийн удирдагчид болон засгийн тэргүүн

нарын хэмжээнд харилцан айлчлал, уулзалт, гэрээ, хэлэлцээ

хийжээ. Эдгээр орнуудтай засгийн газар хоорондын комисс

байгуулан ажиллаж, удаа дараагийн хуралдаанаар хамтын

ажилагааныхаа тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж, ээлжит

зорилгоо тодорхойлж байв.

Дурьдан буй үед социалист орнуудын их зонхитой нь эдийн засаг,


-331-

соёл

шинжлэх ухаан-техникийн талаар хамтран ажиллах урт

хугацаагааны програмд гарын үсэг зурсан байна. Эдгээр оронтой

нийгмийн амьдралыг бүх салбарт хамтран ажилласнаар олон арван

үйлдвэр, аж ахуйн газар, барилга байгууламжийг бүтээн босгож,

Монгол орны нүүр царай улам бүр өөрчлөгдсөн юм. Гэвч тус улс

эдийн засгийн болон нийгмийн хөгжлийн гол гол үзүүлэлтээрээ

(үндэсний орлого, хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт) дэлхийн

хөгжингүй орнуудаас үлэмж доогуур байлаа. Энэ нь БНМАУ-ыг

эдийн засгийн үнэмлэхүй хараат байдалд оруулсан ЗХУ өөрөө

дэлхийн хөгжингүй орнуудаас хол хоцорч байсанд оршино.

1965-1985 онд Монгол, Хятадын харилцаа нэн төвөгтэй байдалд

оржээ, Энэ нь ЗХУКН, ХКН-ын хооронд онол, үзэл суртлын ноцтой

зөрөлдөөн үүсэхэд МАХН Зөвлөлтийн талд нэг талыг хэт

баримтлан, өмнөд хөршөөсөө илт хөндийрөх болсон, түүнчлэн

БНХАУ-д «соёл хувьсгал» гэгч өрнөж, Монголын эсрэг зарим

талаардайсагнасан шинжтэй өдөөн хатгалга, суртал нэвтрүүлэг

явуулах болсонтой холбоотой байв.

Өмнөд хөрштэй харилцаа илт хүйтэрснээс болж, 1966 оны

БНМАУ, ЗСБНХУ-ын найрамдал, хамтын ажиллагааны гэрээний

дагуу улс орныхоо аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор зөвлөлтийн

цэргийг Монголд оруулжээ. Эл үйл явдал олон улсын хурцадмал

асуудлыг шийдвэрлэх, Монгол, Хятадын харилцааг хэвийн болгоход

сөрөг нөлөө үзүүлсэн юм. Тухайлбал, БНМАУ, БНХАУ-ын хооронд

байгуулсан гэрээ, хэлэлцээрийн хэрэгжилт тасалдаж, хамтын бүтээн

байгуулалт, Хятадын зүгээс үзүүлэх тусламж дэмжлэг зогсчээ. Улмаар

БНХАУ тус улсыг эдийн засгийн талаар хавчин боох замд шилжив.

Ажилчдаа эгүүлэн татаж, төмер зам, агаарын тээврийн харилцааг

хязгаарлаж, худалдааны төлбөр тооцоог хатуу валютад шилжүүлэв.

Гэхдээ хоёр орны харилцаа хараахан тасалдаагүй бөгөөд элчин

сайдын яам, дипломат шугамаар үргэлжилсээр байлаа. Харин

1980-аад оноос хоёр талын хүчин чармайлтын үрээр хоёр улсын


харилцаанд зарим нааштай эхлэл, хандлагууд гарч эхэлсэн юм.

Тухайлбал, хилийн шугамыг хамтран шалгаж, протоколд гарын

үсэг зурах, цаг уурын мэдээ солилцох, телефон харилцааг хэвийн,

хангах, төмөр замын тээврийг зохицуулах, харилцан бараа нийлүүлэх

талаар хэлэлцээ хийх болжээ. Энэ нь Монгол, Хятадын харилцаа

эрүүлжих, хэвийн болох нөхцлийг бүрэлдүүлсэн юм.

Эрх баригч МАХН Москвад болсон олон улсын коммунист,

ажилчны намын төлөөлөгчдийн зөвлөгөөнд оролцож, 1966 онд

МАХН дэлхийн коммунист, ажилчны 45 намтай харилцаатай

байсан бол 1986 онд 120-иод коммунист ажилчин, үндэсний

ардчилсан, социалист, социал-демократ намтай харилцаатай

болжээ1. 1МАХН-ын түүхэн замнал. УБ., 1995. тал 160.

Энэ үед БНМАУ нийгмийн өөр өөр байгуулалтай орнуудтай энх

тайвнаар зэрэгцэн орших, тэдгээр улсуудтай хэвийн харилцаа

тогтоох бодлого баримталж байв. 1965-1990 он хүртэл хугацаанд

Австри, Их Британи, ХБНГУ, Португаль, Испани, Финлянд, Франц,

Япон, АНУ зэрэг 30 шахам ендөр хөгжилтэй орнуудтай хэвийн

харилцаа тогтоож, худалдаа эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлэх

эхлэл тавигдсан байна. Тухайлбал, АНУ, Япон лстай хэвийн харилцаа

тогтоох талаар нэлээд хүчин чармайлт гаргасан билээ. АНУ-тай

дипломат харилцаа тогтоох талаар 1960, 1970-аад оны онд хэд хэдэн

оролдлого хийсэн боловч, олон улсын харилцааг үзэл сурталжуулж

байсны улмаас тасалджээ. Чингээд тус улс АНУ-тай 1987 он

хүргэж, дипломат харилцаа тогтоосон байна.

1960-аад оны эхнээс Монгол, Японы хооронд дипломат

харилцаа тогтоох хэлэлцээ эхэлсэн боловч, хоёр тал дайны

төлбөрийн асуудлаар тохиролцож чадаагүйн улмаас хойшилсоор

байв. Гэвч хоёр орны хамтын чармайлтын үрээр 1972 оны 11 сарын

24-нд Монгол, Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосон юм.

1977 онд Монгол, Японы хооронд эдийн засгийн талаар

хамтран ажиллах хэлэлцээр байгуулж, японы тал 5 млд. иен буюу тэр

-332-


-333-

үеийн ханшаар 17сая ам. долларын буцалтгүй хөрөнгө олгох болсноор

асуудал шийдэгджээ. Уг хөрөнгөөр ямааны ноолуур, тэмээний ноос

боловсруулах «Говь» комбинатыг байгуулж 1981 онд ашиглалтад

оруулсан юм. Түүнчлэн 1990 оныг хүртэл парламент, засгийн газар,

эрх баригч нам, олон нийтийн байгууллагуудын хооронд хэлхээ

холбоо тогтоож, худалдаа, эдийн засаг, соёлын хамтын ажиллагаа

хегжих эхлэл тавигджээ.

Гэвч энэ үед БНМАУ-аас дээрх орнуудтай тогтоосон

харилцаа нь нийгмийн байгуулал, үзэл суртлын ялгааны улмаас

түүхэн хязгаарлагдмал шинжтэй байлаа.

БНМАУ Ази, Африкийн ард түмний үндэсний эрх чөлөөний

тэмцлийг дэмжиж, тэдэнд эд материалын болон сэтгэл санааны

дэмжлэг үзүүлэх, шинэ тутам тусгаар тогтносон орнуудтай дипломат

харилцаа тогтоож байв. Энэ бүхний үрээр 1990 он гэхэд тус улс 100

гаруй оронтой дипломат харилцаа тогтоож, 30 гаруй оронтой

худалдаа, эдийн засгийн талаар хамтран ажиллах болжээ.

БНМАУ Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага болон олон улсын

бусад байгууллагын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцох болсон

байна. 1970-1980-аад онд манай улс олон улсын 60 гаруй хэлэлцээрт

оролцож, 1978 онд НҮБ-ын тусгай чуулган БНМАУ-ын

санаачилгаар зэвсэг хураахад тус дөхөм үзүүлэх олон улсын долоо

хоногийг жил бүр явуулж байхаар тогтоож, Ерөнхий Ассамблейн

XXIX чуулган (1984) тус улсын саналаар «Улс түмэн энх тайвнаар

орших эрхийн тухай тунхаглал»-ыг баталсан билээ.

Манай улс НҮБ-ын зарим хороо, комисс, төрөлжсөн

байгууллага, ялангуяа Ази, Алс Дорнодын эдийн засгийн комисс,

Дэлхийн эрүүлийг хамгаалах, ЮНЕСКО зэрэг олон улсын төв ба

бүсийн байгууллагын үйл ажиллагаанд оролцож байв. Гэвч НҮБ-

ын харьяа олон байгууллагын үйл ажиллагаанд идэвх

санаачилгатай оролцож, хамтран ажиллах, тусламж дэмжлэг авах

боломж алдаж байлаа.

БНМАУ Америкийн эсрэг, эх орноо нэгтгэхийн төлөө


-334-

Вьетнамын ард түмний явуулсан шударга тэмцэлд эд материалын

болон сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлж, мөн тусгаар тогтносон улс

түмний эсрэг дайнч харгис хүчний өдүүлсэн түрэмгий явуулгыг

тухай бүр нь илчлэн няцаах байр суурь баримталж байлаа. Тус улсын

гадаад бодлого, бас дэлхий дахинд намжмал байдал бий болгох ,

дайны голомтыг устгах , цөмийн болон хими , бактериологийн

зэвсгийг хураах зэрэгт чиглэгдэж байв. Тус улс дэлхий дахины

болон тив, бүх нутгийн аюулгүй байдал, улс хоорондын харилцааг

эрүүлжүүлэх талаар тодорхой санал дэвшүүлж байлаа. 1981 онд

хуралдсан МАХН-ын XVIII их хурлаас «Ази, Номхон далайн

улсуудын хооронд харилцан үл довтлох, хүч үл хэрэглэх конвенц

байгуулах» саналыг дэвшүүлж, 50 гаруй улс орны төр, засгийн тэргүүн

нарт илгээлт явуулсныг ихэнх орнууд талархан хүлээн авчээ. Ийнхүү

БНМАУ-ын гадаад харилцаа өргөжиж, олон улсын нэр хүнд өсч

байсан нь маргашгүй томхон ололт юм. Гэхдээ тус орны олон улсын

харилцаа нь социализмын түшиг тулгуур болж байсан ЗСБНХУ-ын

гадаадын бодлогын чиг шугам, тойрогт эргэлдэж, социалист

системийнхээ хүрээнд улам бүр явцуурсаар байсан билээ.

Төгсгөлд нь дүгнэхэд, 1965-аас 1980-аад онд БНМАУ

нийгмийн байгууллын хувьд социализм байгуулж дуусгах зорилт

тавьж, түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө хүчин зүтгэж байсан, улс

төрийн дэглэмийн тухайд авторитаризм хуваарьгүй ноёрхсон орон

болон хувирчээ. 1960-аад оны дунд үеэс монголын нийгэмд хүчээ

авсан авторитар дэглэм 1980-аад он гэхэд нийгэм улс төрийн өөрийн

гэсэн тодорхой үндэс, агуулга, хэлбэртэй болсон байна. Тухайлбал,

түүний танин мэдэхүйн үндэс нь төвлөрлийг хэтрүүлэн үнэмлэхүй

байдлаар тавьж байсан явдал юм. Энэ дэглэмийн нийгмийн үндэс нь

ард түмэнд үл итгэн, ардчилсан аргад болгоомжлон хандаж

байсанд оршино. Ийм учраас уг дэглэмийн нийгмийн бааз нь ард

түмэн ч биш, намын олон түмэн ч биш, харин Намын Төв Хорооны

мэдлийн ажилтнуудын эрх дархтай дээд хэсэг болж байв.

Онол-үзэл суртлын үндэс нь марксизм-ленинизм, гэхдээ анги,


-335-

ангийн тэмцэл, пролетарийн диктатур, социалист байгуулалтын

нийтлэг зүй тогтол, дэлхийн хувьсгал, олон улсын коммунист

хөдөлгөөний жанжин шугам, хоёр ертөнцийн үзэл суртлын тэмцэл

зэрэг ухагдахууныг туйлчлан догматикаар тайлбарлаж хэрэглэж

ирсэн явдал юм.

Зохион байгуулалтын хэлбэр нь хамтын удирдлагыг ёс төдий

хэрэглэж, хэрэг дээрээ нэг хүний тушаал шийдвэрийг бурханчлан

шүтэж, үг дуугүй биелүүлэхэд чиглэж байв.

Ажлын арга барилын сонгодог шинж нь захиран тушаах хүнд

сурталт ёс байв. Энэ дэглэмийг бататгах материаллаг нөхцөл нь

Намын Төв Хорооны мэдлийн ажилтны онцгой эрх дархтай дээд

хэсгийг материаллаг талаар нууцлан далдлах замаар илүү

урамшуулж ирсэн явдал юм. Энэ дэглэмийг бэхжүүлэхэд нөлөөлсөн

олон улсын хүчирхэг хүчин зүйл байсныг тэмдэглэх Нь зүйн хэрэг

юм. Тухайлбал, сталинизмын олон улсын нөлөө, социализмын

туршлагыг дан ганц ЗСБНХУ-ын туршлагаар хэмжиж, тайрч огтолж

байсан догматик бүдүүвчлэл, олон улсын коммунист

хөдөлгөөн, социалист системийн шалгарсан манлай хүчний тухай

нийтэд тархсан сэдэв нь Монгол дахь авторитар дэглэмийг тэтгэн

дэмжих олон улсын шинжтэй хөрс болж өсч байсан билээ. Энэхүү

дэглэм нь өнгөн дээрээ бат бэх шинжтэй харагдаж байсан боловч, уг

үндэс нь аажмаар ганхан суларсаар байв. Үүний цаад гадаад

шалтгаан нь 1980-аад онд социализм нийгмийн бүхэл бүтэн

тогтолцооны хувьд дэлхийн системийн тухайд мухардалд орж

эхэлсэн явдал билээ.


VII бүлэг

МОНГОЛЫН СОЁЛЫН ХӨГЖИЛТ (1921-199О)

§1. Монголд шинэ соёл бүрэлдэн тогтсон нь

Боловсролын хөгжилт. Монгол оронд 1921 онд ялсан үндэсний

ардчилсан хувьсгалын үр дүнд соёл, боловсролын хөгжлийн цоо шинэ үе

эхэлсэн юм. Монголын соёл, боловсролын хөгжил, ялангуяа хүн амын

соёлын төвшинг дээшлүүлэх асуудал төрийн бодлогын хэмжээнд тавигдах

болсноор соёлын хөгжлийн хурдац түргэссэн билээ.

Хүн амын бичиг үсгийн мэдлэг, боловсролын төвшинг дээшлүүлэхэд

онцгой анхаарал тавьжээ. 1924 онд хуралдсан МАХН-ын I I I их хурал «ард

түмний их төлөв нь бичиг үсэг мэдэхгүй тул үүнээс урагш насанд хүрсэн

аливаа хүмүүсийг бичгийн эрдэмд боловсруулахыг хичээлгэвээс улс төрийн

давших замд их тустай»1 хэмээн цохон тэмдэглэж байв. Насанд хүрсэн

хүмүүсийг бичиг үсэгт сургах ажлыг гэрийн сургалт, бүлгэм, түр сургууль

зэрэг хэлбэрээр зохион байгуулсан байна. Бичиг мэдэх хүнээр баг, сумын

залууст бичиг үсэг заан сургах гэрийн сургалтын уламжлалт аргыг өргөн

хэрэглэв. Нам, эвлэл, эмэгтэйчүүдийн байгууллагын гишуүд, цэргийн

ангиудын албан хаагчдыг бичиг үсэгт сургах бүлгэм өргөнөөр байгуулж

ажиллуулсан юм. 1926 оноос бага сургуулийг түшиглүүлэн насанд хүрэгчдийг

бичиг үсэгт сургах түр сургууль байгуулан хичээллүүлэх болжээ. Бичиг

үсгийн сургууль, бүлгэм, дугуйлан нь долоо хоногт 2-3 удаа хичээллэж,

монгол бичгийг 4 сарын хугацаанд сургах бөгөөд суралцагсдыг зөвхөн уншиж

-336-

бичдэг төдийгүй захидал бичих, тэмдэглэл хөтлөх, тооны дөрвөн үйлдлийг

бодох чадвар эзэмшүүлдэг байв. 1934 онд хуралдсан МАХН-ын IX их хурал

бичигтэн хүн бүр «бичиг үсэг үл мэдэх хүмүүсийг сургагтун» гэсэн уриа

дэвшүүлжээ2,. Бичиг үсгийн багш нарыг бэлтгэх ажлыг өргөтгөх, ажилчин,

албан хаагчдаа бичиг усэгт сургах талаарх байгууллагын удирдлагын үүрэг

хариуцлагыг дээшлүүлэх, цагаан толгой, бусад гарын авлагыг боловсруулж

хэвлэх зэрэг арга хэмжээ авсны дүнд хүн амын бичиг үсгийн мэдлэгийн


төвшинг дээшлүүлэх ажилд ахиц гарч эхэлжээ.

-337-

1 МАН-ын гуравдугаар их хурал. УБ., 1966. т 154. 2 МАХН-ын IX их хурлын илтгэл, тогтоол. УБ., 1934. тал 50.

Сургуулийн насны хүүхдийг ерөнхий боловсролын сургуульд хамран

сургах зорилтыг эрчимтэй хэрэгжүүлж эхэлжээ. 1921 оны VIII сарын 25-

ны өдрийн Засгийн газрын хурлаар бага сургуулийн дүрэм, дунд

сургуульд дэвшин орох дүрмийг баталж, бага сургуулийг 3 жил, дунд

сургуулийг 5 жилийн хугацаатай тогтоожээ. 1921 оны XI сарын 2-нд

Нийслэл Хүрээнд анхны бага сургуулийг нээв. 1922оноос эхлэн аймгийн

төв, томоохон суурин газар, зарим хошуунд бага сургууль байгуулж

эхэлжээ. 1923 онд Нийслэл Хүрээнд нээгдсэн анхны бүрэн бус дунд

сургуульд Нийслэл Хүрээ, Наймаа хотын бага сургуулиас 40 сурагч

сонгон элсүүлж, монгол хэл бичиг, тоо, хэмжихүйн ухаан, физик, хими,

түүх, газарзүй зэрэг хичээл зааж байжээ. Бага, дунд сургуулиудад

хичээлээс гадна хичээлийн бус цагаар зохиох хүмүүжлийн ажил үүсэж

хөгжжээ.

Гэвч ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалт хүмүүжлийн ажилд

ихээхэн бэрхшээл тохиолдож байжээ. Багш нарын мэдлэг, заах арга

зүйн төвшин дутагдалтайн улмаас сургалтын хөтөлбөрийг бүрэн

баримталдаггүй явдал нэлээд гарч байв. Ардууд үр хүүхдээ сургуульд

оруулахгүй байх, сургуулиас оргуулж, гэртээ аваачих зэрэг бэрхшээл их

гарч байв. Сургуулийн ач холбогдлыг тайлбарлан таниулах ажлыг

эрчимтэй зохиож байсны үр дүнд, ард олны дунд ерөнхий боловсролын

сургуулийн нэр хүнд дээшилж байсан учир сургуулийн элсэлтийг албан

журмаар явуулж байсныг 1937 оноос зогсоожээ.

Гэгээрлийн яамнаас 1936 онд баталсан зааврын дагуу сайн дурын

сур-гуулиудыг жил бүрийн V сарын 1-нээс X сарын 1 хүртэл ажиллуулж,

тэд-гээрт 8-15 насны хүүхдийг хамран сургах болжээ. Сайн дурын

сургууль нь хүүхдийг уншиж бичдэг болгох зорилготой байсан юм. Энэ

бүхний үр дүнд 1941 оны байдлаар сургуулийн насны хүүхдийн 20 гаруй

хувийг ерөнхий боловсролын сургуульд хамран суралцуулах болжээ.


-338-

Бага, бүрэн бус дунд, бүрэн дунд сургуулиас бүрдсэн ерөнхий

боловсролын сургуулийн тогтолцоо бий болов.

Улс орны аж ахуй, соёлын байгууллагад шаардагдаж байсан

мэргэжилтнүүдийг бэлтгэхэд тусгай мэргэжлийн дунд сургуулиуд маш

чухал үүрэг гүйцэтгэх болжээ. Нам, улсын төв сургуулиар нам, төрийн

байгууллагын удирдах ажилтныг, Багш нарыг бэлтгэх сургуулиар бага,

дунд сургуулийн багш нарыг, Санхүүгийн техникумаар нягтлан

бодогчдыг, Худалдааны техникумаар түүхий эд, ангийн үсний болон

худалдааны байгууллагын ажилтныг, Хөдөө аж ахуйн техникумаар

малын бага эмч, зоотехникчдийг, Хүн эмнэлгийн техникумаар бага эмч,

эх баригч, эм найруулагчдыг тус тус бэлтгэж байлаа. Үүний хамт дээд,

тусгай дунд боловсролтой мэргэжилт-нийг гадаад орнуудад сурган

бэлтгэх болжээ. Гол төлөв техникийн мэргэж-лийн хүмүүсийгбэлтгэх

зорилгоор хориод оны эцэст Герман, Францад охид, хөвгүүдийг илгээн

суралцуулж байв. Үндэсний мэргэжилтнийг ЗХУ-ын дээд, тусгай

мэргэжлийн сургуулиудаар бэлтгэхэд онцгой анхаарал тавьсан юм.

Москва, Ленинград, Эрхүү, Улаан-Үд зэрэг хотын дээд, тусгай

мэргэжлийн сургуулиудад Монголын олон зуун охид, хөвгүүд

суралцаж төгсжээ. ЗХУ-ын дээд сургуулиудад дэвшин суралцагсдыг

бэлтгэхэд Улаан-Үд хот дахь Монгол рабфак чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.

Энэ бүхний үр дүнд сэхээтний давхраа шинээр бүрэлдэн бий

болсон юм. Ингэхдээ дээд, тусгай мэргэжлийн дунд сургуулиар

мэргэжилтэн бэлтгэхийн зэрэгцээ түшмэд, цэргийн дарга нар, лам

нарын зарим төлөөлөгчид зэрэг емнөх үеийн сэхээтнийг төр засгийн

үйл хэрэгт татан ашиглах, ард олны дундаас бичиг үсгийн

боловсролтой хүмүүсийг улс, олон нийт, аж ахуй, соёлын байгууллагад

удирдах болон бусад албан тушаалд томилон ажиллуулах зэрэг арга

замыг ашиглажээ.

Судалгаа, шинжилгээний ажил. Ардын засгийн газрын 1921 оны XI

сарын 9-ний өдрийн хуралдаанаар шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх

асуудлыг тусгайлан хэлэлцэж, улмаар эрдэм судлалын ажлыг эрхлэх

төв байгууллага-Судар бичгийн хүрээлэнг байгуулжээ. Монголын түүх,


-339-

соёлын дурсгалт зүйлийг сурвалжлан цуглуулах, хадгалж хамгаалахад эл

хүрээлэн гол анхаарал хандуулахын хамт судалгаа, шинжилгээний

ажлыг үүсгэн явуулж байв. Зава Дамдины зохиосон «Алтан дэвтэр»,

Х.Магсаржавын «Монгол улсын шинэ гарсан түүх» зэрэгтүүхийн

судалгааны бүтээл нь хориод оны үеийн шинжлэх ухааны хөгжилд

гарсан том амжилт болов.

Судар бичгийн хүрээлэн хориод оны эхнээс ЗХУ-ын Шинжлэх Ухааны

Академитай ажил хэргийн нягт хэлхээ холбоо тогтоосон юм. ЗХУ-

ын Засгийн газар 1925 онд Монголын комиссыг байгуулж, археологи,

угсаатны зүй, хэл шинжлэл, газар зүй, хорс судлал, геологи,

геохимийн өргөн хэмжээний судалгааг Монголын нутаг дэвсэрт

явуулж эхэлжээ. ЗХУ-ын ШУА-ийн Монголын экспедицийн хүрээнд

олон тооны шинжилгээний анги ажиллаж, Монгол орны аагигт

малтмал, үнэт чулуулгийг тодорхойлох, шувууд, агнуурын хөхтөн амьтад,

ургамлын аймаг, рашаан усыг судлах ажил хийж, Монголын амьтны

аймгийн газар зүйн мужлалыг тогтоосон байна. П.К. Козловын

удирдсан шинжилгээний анги 1924-1926 онд археологи, ургамал,

амьтан, чулуулгийн арвин цуглуулга хийсэн бөгөод Ноён уулын хавьд

Хүннүгийн үеийн томоохон булшийг малтан шинжилж, Төв Азид хоёр

мянган жилийн өмне оршин суугчдын соёл иргэншлийг нотлох

археологийн чухал нээлт хийжээ.

1929оны Хсарын 5-нд БНМАУ-ын Судар бичгийн хүрээлэн,

ЗСБНХУ-ын Шинжлэх Ухааны Академийн хооронд Монгол орныг

судлах эрдэм шинжилгээний хамтын ажиллагааны таван жилийн

хугацаатай хэлэлцээр байгуулжээ. Уг хэлэлцээр ёсоор Монгол орны

нутаг дэвсгэрт шинжилгээний ангиудыг ажиллуулахаар тохиролцсон

байна.

1930 оны II сарын 5-нд Судар бичгийн хүрээлэнг Шинжлэх ухааны

хүрээлэн болгон өөрчилжээ. Шинжлэх ухааны хүрээлэн нь дуун

ухааны тасаг, түүх, газар зүйн тасаг, гэрэл зургийн лаборатори, номын

сан зэрэг зохион байгуулалтын нэгжүүдийг цаашид бэхжүүлэхийн

хамт газар тариалангийн тасаг, геологийн тасаг зэргийг байгуулжээ.


-340-

Эл хүрээлэн Монгол орны газарзүй, амьтан, ургамал, Монголын

түүх. хэл, уран зохиолын хөгжлийн асуудлыг судлах талаар гучаад

онд багагүй зүйл хийжээ. Монгол орны говь, хангай, тал нутагг физик газарзүйн

судалгааг голлон хийж, Монгол орны газрын зургийг хэвлэн гаргажээ. Монгол орны

ургамлын нэр төрлийг бүртгэх, ургамлын тархалтын анхны зураг зохиох, говийн

хөрсний шинжийг тодорхойлох, малын тэжээлийн ургамал, хүнсний ногоо тариалах

болон үр тарианы аж ахуй байгуулах боломжийг удлах, мал маллагааны шилдэг арга

туршлагыг дэлгэрүүлэх, бэлчээрийг зохистой ашиглах арга замын талаар

судалгааны ажил явуулж байлаа.

Гучаад оны үеийн Монголын шинжлэх ухааны хөгжилд хэл шинжлэл, түүхийн

судалгаа нэлээд дорнитой байр суурь эзэлж байв. Нэр томъёоны толь зохиох, аман

зохиолын хэрэглэгдэхүүн цуглуулах ажлыг үргэлжлүү-лэхийн хамт монгол хэлний

тайлбар толь зохиоход гол анхаарал хандуулан ажиллаж байв. 1937 онд С.Шагжийн

«Монгол үсгийн дүрмийн толь бичиг» хэмээх томоохон бүтээл нийтлэгдэв.

Шинжлэх ухааны хүрээлэн түүхийн ухааныг хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг

тодорхойлсон баримт бичиг боловсруулжээ. Үүний үр дүнд түүхийн салбар дахь

судалгааны ажлыг чиглэсэн зорилготойгоор зохион байгуулал болжээ. Монголын

түүхийн талаар гадаадын судлаачдын бичсэн томоохон зохиолыг монгол хэлээр

орчуулах ажил өргөжиж, манжаас монголыг эзэрхсэн үеийн хэрэглэгдэхүүний

тухай баримтын эмхтгэлийг боловсруулж нийтлүүлэв. Х.Чойбалсан, Д.Лосол,

Г.Дэмид нарын «Монго-лын үндэсний хувьсгалын анх үүсч байгуулагдсан товч

түүх», А.Амарын «Монголын товч түүх», Л.Дэндэвийн «Монголын товч түүх»

зохиолууд хэвлэгдэн гарав. 1937 онд Лувсанданзангийн «Алтан товч» хэмээх

сурвалжийг хэвлэн гаргасан нь түүх судлалын ажлын чухал ололт болсон юм.

Зөвлөлтийн академич В.А.Комаров, Б.Я.Владимирцов болон бусад

эрдэмтдийн удирдсан геологи, хөрс ургамал судлал, хэл шинжлэл, археологи, угсаатны

зүйн шинжилгээний ангиудын ажлын үр дүнд Монгол орны байгалийн баялаг,

түүх соёлыг судалсан олон тооны бүтээл туурвижээ. Энэ нь Монголын шинжлэх

ухааны хөгжилд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн байна.

Уран сайхны соёл. Хорь, гучаад оны уран сайхны соёлд утга зохиол тэргүүлэх

байр суурь эзэлж байв. 1929 оны эхээр байгуулагдсан уран зохиолчдын бүлгэм

уран бүтээлчдийн хүчийг нэгтгэх, тэдний ур чадварыг дээшлүүлэхэд ихээхэн түлхэц


үзүүлжээ. Шинэ бодит байдлыг гоо сайхны үүднээс танин мэдэж, уран сайхны

туршлагыг бий болгох үйлсийг Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн, С.Буяннэмэх нар

манлайлж, яруу найраг, хүүрнэл зохиол, жүжгийн зохиолын гурван үндсэн төрлийг

төлөвшихөд онцгой үүрэг гүйцэтгэжээ.1

Тухайн үеийн яруу найрагт улс төр, иргэний утга уянга зонхилж байв. Яруу

найргийн оргил болсон Д.Нацагдоржийн «Миний нутаг» болон бусад шүлгүүд,

Ц.Дамдинсүрэнгийн «Буурал ээжий минь», «Зугаацахаар мордсон нь» найраглал,

С.Буяннэмэхийн «Монгол интернационал», Г.Сэр-Одын «Дөмөн», Н.Наваан-

Юндэнгийн «Баян Монгол», «Үхэрчин хүү» зэрэг шүлгийн бүтээлийг онцлон

дурдах ёстой. Хүүрнэл зохиолд найруулал,

Монголын соёлын түүх. Гутгаар боть. Урлахуйн аймаг. УБ., 1999. тал 82.

өгүүллэг голлож, шинэ амьдрал, хувьсгалаар төрөгсдийг магтан дуулж

Д.Нацагдорж «Хуучин хүү», «Цагаан cap ба хар нулимс», «Ламбугайн

нулимс», «Шувуун саарал» болон бусад өгүүллэгээ туурвисан

Д.Цэвэгмидийн «Хоньчин Найдан», «Болд, Самбуу хоёр» зэрэг өгүүллэг.

гарчээ. Уран зохиолчид хүүрнэл зохиолын том хэлбэрийг эзэмших хийж

байв. Шинэ үеийн уран зохиолын «Гологдсон хүүхэн» нэртэй туужийг

Ц.Дамдинсүрэн зохиов. Жүжгийн зохиолын терөл зүйл шинээр хөгжиж

Д.Нацагдорж, С.Буяннэмэх, Ш.Аюуш, Д.Намдаг нарын зохиол' театрын урын

сан баяжиж байв.

Нийслэл Хүрээнд уран сайхны бүлгэм байгуулагдаж, С.Буяннэмэх:

«Ойрхи цагийн товч түүх» жүжгийг найруулан тоглосноор мэргэжл

театрын урлагийн эхлэл тавигджээ. 1929 оноос уран сайхны түр сургуулийг

А.Есрремовын удирдлагаар хичээллүүлж, мэргэжлийн жүжигчди1

бэлтгэсний үр дүнд Монголын театрын урлагт К.Станиславскийн систем

нэвтэрчээ. 1931 онд Ардын цэнгэлдэх хүрээлэнг Улсын төв театр бол

өргөтгөжээ. Төв театр 1933 онд С.Буяннэмэхийн «Харанхуй засаг» жужп

найруулан тавьж улмаар Москва хотод болсон театрын олон улсын тэмцээнд уг

жүжиг хоёрдугаар байранд шалгарчээ. Театрын урлагийн хөгжилд гарсан; том

ахиц бол Д .Нацагдоржийн «Учиртай гурван толгой» жүжгийг Д.

Намдагийн найруулгаар 1934 онд төв театрын тайзнаа тоглосон явдал байв. Төв

-341-


театрт Ши.Аюушийн «Яг арван найм», «Хатан Долгор, харц Дамдин»

Д.Намдагийн «Тэмцэл», «Шинэ зам», «Сүрэг чоно» зэрэг жүжгийг тоглох

болжээ. 1932онд Цэргийн төв клубийн дэргэд цэргийн театр, 1934онд

нарын соёлын ордны дэргэд залуучуудын театр байгуулагдаж, тэдгээр

драмын болон дуулалт жүжгийн бүтээлүүдийг тоглож байв.

Хөгжмийн урлагийн төрөл зүйлийн дотроос нийтийн дууны урлаг

голлох байр суурьтай хөгжив. Монголын шинэ үеийн хөгжмийн урлагийн

хөгжилд М.Дугаржав үнэтэй хувь нэмэр оруулжээ. Тэрээр «Жанхлант сүрэг»,:

«Идэр жинчин», «Баян Монгол», «Үхэрчин хүү», «Таван эрдэнэ» зэрэг дууны

бүтээлүүдээ туурвихдаа ардын аялга хэмнэл, эгшиглэгээс орчин цагт

нийцүүлэн шинэчлэл хийж, шинэ үеийн зохиолын дууны эхлэлийг тавьжээ.

М.Дугаржав монгол уртын дууны олон урсгалыг чадамгай эзэмшдэгбайсны

хувьд тэдгээрийг нэг цогц сонгомол дэг жаягт оруулсан юм'. Хуурч Ө.Лувсан

«Ардын цэргийн ариун жагсаал», «Агаараар нисдэг аэроплан», «Ангир шар»,

«Олон жил» зэрэг дууны бүтээлүүд туурвиж, үлгэр туульсийн ая, дуулан

хөгжимдөх дэг маягийг шинэчлэн боловсруулжээ.

Хөгжмийн урлагийн нэг төрөл дуулалт жүжиг, хөгжимт драм хөгжиж

эхлэв. Монгол ардын харилцаа дууны уламжлал нь хөгжмийн театрын бүтээл

шинээр үүсэж хөгжих суурь болсон билээ. С.Буяннэмэхийн «Харанхуй засаг»

жүжигт нэгэн аяар харилцан дуулдаг харилцаа дууны загварыг задалж ардын урт,

богино нэлээд дууны аялгууг ашиглан дүрүүдийн зан байдлы аялгууны

төрхөөр илэрхийлэх аргыг хэрэглэжээ. Д.Нацагдоржийн «Учиртай

Монголын соёлын түүх. Гутгаар боть. УБ., 1999. тал 220.

гурван толгой» жүжигт ардын 10 гаруй дууны аяыг ашиглан, үндэсний

хөгжмийн цөөхүүл хөгжимдөхөөр найруулан боловсруулж, дүрүүдийн

ялгарамжийг лавшруулжээ. Энэ нь Монголын хөгжмийн урлагт өрнөдийн

уран сайхны сэтгэлгээний нөлөө нэвтэрч эхэлснийг гэрчилж байв1.

Гучаад онд ардын хөгжмийн зэмсгээс гадна европ хөгжмийн зэмсгийг

шинээр эзэмшиж эхэлжээ. Цэргийн үлээвэр найрал хөгжим бий болжээ.

Дүрслэх урлагийн төрөл зүйлээс зураасан зураг голчлон хөгжсөний

дотор зурагт хуудас, сонин сэтгүүлийн чимэглэл зураг зонхилж байв.

Тэдгээрийн агуулга нь хувьсгалын ололтыг олон нийтэд таниулж, тэдний

-342-


-343-

бүтээлч идэвхийг өрнүүлэхэд чиглэгдэж байв. Дүрслэх урлагийн хөгжилд

Б.Шарав, Соёлтой нарын бүтээлүүд ихээхэн нөлөө үзүүлэв. Шинэ үеийн

уран зураг, уран баримлын анхны бүтээлүүд гучаад оны эцэст гарч эхэлжээ.

Театрын тайз чимэглэлийн урлаг шинээр үүсэж хөгжив. Уран зурагт тосон

будаг, зураасан зурагт усан будаг, барималд гөлтгөнө хэрэглэх зэрэг шинэ

арга барил нэвтэрч байв. Ардын уламжлалт rap урлал эрчимтэй хөгжиж, арьс

шир, мод төмөр, алт мөнгө, бөс даавуу, шавар чулуугаар төрөл бүрийн эдлэл

чимэглэл хийж, олон нийтийн хэрэгцээг хангаж байв.

1935 онд «Монгол кино» үйлдвэр байгуулагдсан нь киноны уран

бүтээлчдийг бий болгох, баримтат болон уран сайхны кино бүтээл туурвих

боломжийг нээж өгчээ. «Монгол кино» үйлдвэрийн анхны бүтээл нь 1936 онд

Улаанбаатар хотод Майн нэгний баярыг тэмдэглэсэн тухай баримтат кино

байв. 1936-1940 онд «Баяр наадмын ажиллагаа», «Оёдлын артель»,

«Зөвлөлтийн циркийн жүжигчдийн тоглолт» зэрэг цаг үеийн үйл явдлын

мэдээллийн шинжтэй баримтат кинонууд гарчээ. Үүний хамт ухуулга

нийтлэлийн «Өвс хадах морин станц», «Ноосыг хэрхэн ашиглах вэ?»,

«Ангийн үс» зэрэг хэд хэдэн кино бүтээл бий болсон бөгөөд тэдгээр нь үйл

хөдлөл, өгүүлэмжийг уран сайхны аргаар илэрхийлэхийг эрмэлзснээрээ

кино мэдээнээс урагш ахисан юм. Эдгээрээс найруулга, уран сайхны хувьд

сонирхолтой болсонбүтээл нь М.Болдын «Анхны хичээл» кинобайв. Манай

киноны уран бүтээлчид хамтран 1930-аад онд «Норжмаагийн зам», «Монгол

хүү» уран сайхны кино бүтээжээ.

Үндэсний болон дэлхийн соёлын өв: ололт, бэрхшээл. Судар

бичгийн хүрээлэнгийн үйл ажиллагааны гол нь судалгааны ажлыг

өрнүүлэхийн хамт Монгол түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сурвалжлан

цуглуулж, хадгалж хамгаалахад чиглэгдэж байжээ. Монголын түүх соёлд

холбогдох монгол, манж, түвэд, хятад болон бусад хэл дээрх ном, судар,

гар бичмэлүүд, тухайлбал, Данжуурын 226 боть, Ганжуурын 108 боть зэрэг

үнэ цэнэтэй хэрэглэгдэхүүнийг цуглуулсан байна. 1924 он болоход Судар

бичгийн хүрээлэнд монгол хэлний ном судар 600, түвэд ном 250, манж, хятад,

япон хэлний ном дэвтэр 1400 гаруйг цуглуулаад байжээ2. Үүний хамт гадаад

орнуудад байгаа Монголын түүх, соёлын дурсгалт зүйлсийг сурвалжлах,


судлах ажил хийж байв. Судар бичгийн хүрээлэнгийн ажилтнууд Монголын

Монголын соёлын түүх. Гутгаар боть. УБ., 1999. тал

220-221. Улсын Их хурлын сонин. УБ., 1924. тал 93.

түүх, соёлын тухай хятад, манж, түвэд, орос, англи, франц хэл дээр

хэвлэгдсэн ном дэвтрийг монгол хэлнээ орчуулах талаар нөр их ажил

хийж байлаа.

Судар бичгийн хүрээлэн 1924 онд Монгол улсын түүх, соёлын

дурсгалт зүйлийг хамгаалах тухай дүрмийг боловсруулан «Монгол

улсын хязгаар дотор буй бүх хуучин дурсгал болох зүйл цөм Монгол

улсын өөрийн хөрөнгө мон» гэж тунхаглажээ. 1927 онд Хүрээ сайд, Их

шавь болон Түшээт хан, Сэцэн хан, Сайн ноён хан зэрэг аймаг,

хошуудын данс харааг төвлөрсөн хадгалалтад татан авч улсын

архивын эх үүсвэрийг тавьжээ. Монгол ардын аман зохиол, хөгжмийн

бүтээлийг сурвалжлах, судлах ажил хийж байв.

Дэлхийн сонгодог болон Орос, Зевлөлтийн уран зохиол, урлагийн

бүтээлтэй ард олныг танилцуулах, эзэмшүүлэх талаар үр бүтээлтэй

ажил хийгдэж байв. Д.Дефогийн «Робинзон Крузо», Ж.Свифтийн

«Гулливерийн аялан явсан түүх», Ж.Верний «Арван таван наст

капитан», У.Жемсийн «Үүлэн бор», Э.Погийн «Алтаы цох», С.Томпсоны

«Чин зоригт баатарлаг биет адгуусан амьтны үлгэр» зэрэг зохиолыг

орчуулан нийтэлжээ.

Хорь, гучаад оны орчуулгын уран зохиолын дотор Орос,

Зөвлөлтийн зохиолчдын бүтээл гол байр эзэлж байв. А.С.Пушкин,

М.Лермонтов, А.Лебедев-Кумач, Л.Толстой, М.Горький, Д.Фурманов,

К.Чуковский, Л.Пантелеев, С.Злобин, Ш.Розенфельд нарын

бүтээлүүд уншигчдын хүртээл болсон юм.

Дэлхийн театрын урлагийн зарим сонгодогбүтээл тухайлбал,

К.Гольдо-ний «Хоёр эзний ганц зарц», Ж.Мольерийн «Скапений

дамшиглал» зэрэг жүжгийг Төв театрын тайзан дээр гучаад онд

тогложээ. Хорь, гучаад онд Монголын театр, кдубт гол төлөв

зөвлөлтийн кино гарч байв. «Хуягт хөлөг онгоц Потемкин», «Чапаев»,

-344-


-345-

«Эх», «Максимын тухай гурвал», «Балтийн депутат», «Бид

Кронштадаас» зэрэг зөвлөлтийн кино бүтээлүүдтэй монголын

үзэгчидтанилцсан юм. Энэбүхний үрээрөрнөдийн соёл, түүний дотор

орос, зөвлөлтийн соёлын нелөө Монгол оронд эрчимтэй нэвтэрч

эхэлжзэ.

Хориод оны эцэс, гучаад оны эхэн үед буюу Коминтернээс Монгол

оронд социализм байгуулах туршилт хийж байсан жилүүдэд улс төр,

нийгэм-эдийн засгийн амьдралд ноцтой завхрал гарсан төдийгүй

соёлын салбарт гажуудал гарсан билээ. Сүм хийдийн хурал номын

ажиллагааг хориглон, иргэдийн шүтэн бишрэх эрх чөлөөг хаан

боогдуулж, үндэсний соёлын өвийг феодалын соёл хэмээн үгүйсгэж,

хуучин сэхээтнийг бүхэлд нь феодалын зүтгэлтэн, баруун этгээд

хэмээн хавчин гадуурхаж байв. Сонин хэвлэлд «Хувьсгалын уран

зохиол нь баячуудын соёлыг эсэргүүцмой», «Хувьсгалт соёл бол

феодал лугаа тэмцэх зэвсэг» гэсэн үзэл санааг өргөн сурталчилж байв.

Хэт хувьсгалчирхах ийм байр суурийг 1932 онд хуралдсан МАХН-ын Төв

Хорооны бүгд хурал, Улсын Бага хурлаас буруушааж зогсоосон юм.

1934 онд хуралдсан МАХН-ын IX их хурлын шийдвэрийн дагуу шинэ

эргэлтийн жилүүдэд соёлыг хөгжүүлэх, түүнийг олон түмний хүртээл

болгох талаар томоохон алхам хийсэн билээ. Гэвч гучаад оны эцэст

Монголд болсон улс төрийн хэлмэгдүүлэлт нь монголын ард түмний

олон үеийн туршид бүтээсэн соёлын евийг эвдэн сүйтгэх төдийгүй

бүрэлдэн хегжиж байсан шинэ соёлын ололтыг бусниулахад хүргэжээ.

Шашинтай тэмцэх нэрээр олон мянган лам нарыг улс төрийн хилс хэргээр

хэлмэгдүүлж байв. Энэ бол шрксист түүхчдийн бичиж байсанчлан «сүм

хийд, лам нарын асуудлыг шийдвэрлэсэн» хэрэг бус байсан бөгөөд харин

уламжлалт соёлд тулгуурлаж, соёлын шинэчлэлт хийх зорилтоос ухарч

няцсаныг нотолсон зүйл болсон билээ.

«Ардын дайснуудын» ном бүтээлийг «шүүрдэн бүртгэж хураан авах .

цаашид хэрэглэгдэх улс төрийн ном дэвтэр зохиох» ажлыг хариуцсан төв

комиссыг 1937 оны эцсээр байгуулав1. Энэхүү төв комиссын шийдвэрээр

яам тусгай газар, нам, олон нийтийн байгууллагуудад салбар комиссууд


байгуулж хорь гучаад онд хэвлэгдсэн бүх ном, товхимол, сэтгүүлийн

бүртгэлийг нэг бүрчлэн гаргуулж хянах ажил хийжээ. Төв комиссын хурлаас

гаргасан шийдвэрийн дагуу «ардын дайсан» нэр авч, улс төрийн хилс

хэргээр баривчлагдаж шийтгэгдсэн удирдах ажилтан, цэргийн зүтгэлтэн,

эрдэмтэд, зохиолчдын бичсэн бүтээлийг шууд шатаан устгах, эмхэтгэл,

сэтгүүлийн дотроос хайчлан авах, хүчингүй болгосон ном, товхимол, сурах

бичиг, сэтгүүлийг номын сан, уншлагын газар, номын дэлгүүр, сургууль,

албан байгууллага, айл гэрээс хураан авч устгах зэрэг ажил хийжээ. Утга

зохиол, урлагийн бүтзэлийн агуулгыг хянаж, хэвллн нийтлэх, тайз дэлгэцнээ

гаргах эсэх асуудлыг Дотоод Явдлын Яам шийд-вэрлэх болсон байна.

Театр, хөгжим, кино урлагийн зарим бүтээлийг устгах буюу хориглох арга

хэмжээг бас авчээ. С.Буяннэмэх, М.Ядамсүрэн, Ши.Аюуш, С.Санжид нарын

жүжгийг театр, клубийн тайзнаа тоглохыг хориглож, хүчингүйд тооцжээ.

1935, 1936 онд хэвлэгдсэн ардын урт, богино дууны эмхтгэлийг хянах тусгай

комиссын шийдвэрийн дагуу феодалын ёст байдлыг хүсч мөрөөдсөн, магтаж

сайшаасан утгатай хэмээн зарим урт, богино дууны бадаг, үгийг засварлаж

хэрэглэхээр болжээ. ЗХУ-д манай уран бүтээлчдийн бичүүлж

үйлдвэрлүүлсэн пянзыг уг комисс хянаж үзээд «эсэргүү» нар оролцсон

пянзыг хэрэглэх, худалдаалахыг хориглож, тэдгээрийг хагачин устгажээ.

Олон баримтат киног «эсэргүү» нарын дүрс орсон хэмээн устгасан байна. 1940

оны эцсээр гаргасан актаас үзэхэд негатив, позитив нийлсэн бүгд 91.2

мянган метр кино зургийн хальсыг устгажээ.

Хүн амд соёлын ололтыг түгээн дэлгэрүүлсэн нь. Хүн амын боловсролын

төвшний дээшлэлт нь тэдний соёлын өсөлтийн үндсэн нөхцөл болж байв.

Соёл, гэгээрлийн болон хэвлэл мэдээллийн байгууллага олширч, ном

хэвлэлийн үйл ажиллагаа өргөжиж байсан нь ард олны ерөнхий соёлын

төвшний дээшлэлтэд нэм чухал нөлөе үзүүлсэн юм.

Олон түмнийг эрдэм соёлд боловсруулах газар цэнгэлдэх хүрээлэн буюу

клубыг хот, хөдөөд байгуулахад тухайн үед ихээхэн анхаарал тавьж байв.

1927 онд улсын хэмжээнд 100 орчим клуб улаан булан ажиллах болжээ.

Малчдын дунд соёлын ажил зохиох зорилгоор 1925 онд гэгээрлийн

1 НТА. ф-4,д~6,хн-8,тал 35-37.

-346-


-347-

гэрийг байгуулсан бөгөөд түүнийг удалгүй улаан гэр хэмээн нэрлэх болжээ,

Клуб, улаан булангууд нь олон түмэнд төр засгийн бодлого, шийдвэр, хууль,

дүрмийг сурталчлах, ард олныг бичиг үсэгт сургах, уран сайханчдын концерт

тоглолт хийхэд ажлынхаа голыг чиглүүлж байв1.

Улаанбаатар хотод 1929 онд монгол, орос ажилчны клубийг өргөтгөн

Лениний нэрэмжит клуб, 1932 онд Цэргийн төв клуб, 1934 онд

Амгаланбаатарын үлгэр жишээ клуб, 1936 онд Багш нарын соёлын ордон

байгуулжээ. Хөдөө орон нутаг дахь клуб, улаан булангийн тоо ч нэмэгдэж

байв. Клуб, улаан булан, улаан гэрүүд ард олныг хамарсан олон төрлийн

ажил зохиож байлаа. Зөвхөн 1937 онд аймгуудын клубээс эрхлэн ардын хурал

1000 удаа хийлгэж, 81 мянган хүнд нам, засгийн шийдвэр, хууль дүрэм

таниулж, 367 удаа жижиг үзэгдэл тоглож 49.6 мянган хүнийг хамарч байжээ2.

Төв, хөдөөгийн клуб, улаан булангийн дэргэд уншлагын газар байгуулж,

ард олонд ном хэвлэлээр үйлчлэх ажлыг хийж байв. Судар бичгийн

хүрээлэнгийн дэргэд номын сан байгуулж, улмаар улсын номын сан болгон

өргөтгөжээ. Улсын номын сангийн уншигчид 1931 онд 517 байсан бол 1941

онд 1932 болж өсжээ3. Түүх соёлын дурсгалт зүйл, үндэсний хувцас,

байгалийн баялгийн дээжээс бүрдсэн музейг нээжээ. Музей үзэгчид жил

тутам нэмэгдэж иржээ.

Өгүүлэн буй үед ном хэвлэлийн ажил өргөжжээ. Гучаад онд хэвлэх

үйлдвэрийн техник тоног төхөөрөмжийг шинэчилжээ. Хэвлэх үйлдвэр 1921

онд 1000 даралт хуудас хэвлэж байсан бол 1936 онд 12 сая болж өсжээ. Энэ

бүхний дүнд ном товхимол, сонин сэтгүүл, сурах бичиг, гарыи авлагыг

хэвлэн нийтэлж, уншигчдын эрэлт хэрэгцээг хангах талаар урагш том алхам

хийжээ. Гучаад оны эцэст 5 сонин, 7 сэтгүүл нийтдээ 90 мяиган хувь

хэвлэгдэж, арван хүн тутамд нэг хэвлэл оногдох болжээ4.

Мэдээллийн шинэ хэрэгсэл-радио бий болсон нь хүн амын соёлын

өсөлтөд ихээхэн нөлөө үзүүлэх болов. ЗХУ-ын тусламжаар 1931 онд

Улаанбаатар хотод бага хүчний радио зангилаа байгуулж, V сарын 1-нд

Ленин клуб зэрэг гурван газарт радио тавьж, радио нэвтрүүлэг явуулж

эхэлжээ. 1933 оны эцэст БНМАУ, ЗСБНХУ-ын Засгийн газрын хооронд

байгуулсан Монгол улсыг радиожуулах тухай гэрээний дагуу Улаанбаатар хот


болон 13 аймгийн төв, 20 орчим суурин газарт бага хүчний радио станц

байгуулж, 1934 оны 9 дүгээр сарын 1-нээс байнгын радио өргөн нэвтрүүлэг

явуулах болов. Монголын радио зөвхөн 1937 онд улс төр, шинжлэх ухааны

сэдвээр 727 удаа нэвтрүүлэг хийж, уран бүтээлчдийн 712 цагийн тоглолтыг

нэвтрүүлжээ. 1938 оны байдлаар Улаанбаатарт 1747, нийт аймгуудад 703,

нийтдээ 2450 радио цэг ажиллах болсон байна.

Хүн амын эрүүл мэндийг сайжруулахад чиглэгдсэн өргөн хүрээтэй ажил

зохиож байв. 1928 онд эмчлэн сувилах газрын барилгыг ашиглалтад оруулж,

улмаар төв эмнэлэг болгон өргөтгөжээ. 1940 оны байдлаар 20 мянган хүнд

-348-

1 БНМАУ-ын соёлын түүх. Тэргүүн боть. УБ., 1981. тал 136. : Мөн тэнд. тал 141. 3 "Шинжлэх ухаан" сэтгүүл. 1946. № 12-13. тал 8. 4 БНМАУ-ын соёлын түүх. Тэргүүн боть. УБ., 1981. тал 163.

нэг их эмч оногдох болжээ. Хориод оноос цэргийн ангиуд, ерөнхий

боловсролын сургуулиудад биеийн тамирын бүлгэм дугуйлан үүсэж

хөгжжээ. Биеийн тамирын үзүүлэх тоглолт, нийтийн уран хөдөлгеөнт

гимнастик, шатар, даам, буудлага, морин цэргийн сургууль зэрэг биеийн

тамир, спортын шинэ төрлүүд үүсчээ. Гар бөмбөг, цана, тэшүүр, дугуйн

спорт сонирхогчдын тоо ихээхэн өсжээ.

Монголчуудын ахуйн соёлд ихээхэн өрчлөлт гарч байв. Уламжлалт орон сууц

монгол гэрийн модыг будаж гоёх болсноос гадна хөшиг, модон шал, хаалга, дотуур

гадуур цагаан даавуу бүрээс хэрэглэх болов. Гэрт төмөр зуух, төмөр ор нэвтэрч

эхлэв. Хүмүүсийн хувцсан дахь зэрэг дэвийн ялгаа арилж, шинэчлэгдэв. Монгол

дээлийн маяг сайжирч, зах ханцуй, суга, ташаа нь нарийсаж, хотынхон болон

албаны хүмүүс олон эмжээртэй мухар ханцуйтай дээл голлон өмсөх болов.

Хүүхэн хүний ердийн дээлийг эмэгтэйчүүд нийтээр хэрэглэх болов.

Улаанбаатар хот болон аймгийн төвийн оршин суугчид ялангуяа гучаад онд

европ маягийн хувцас өмсөж эдлэх явдал элбэгшив. Хүмүүсийн хоол ундны

бүтэц, чанарт бас нэлээд өөрчлөлт гарав. Уламжлалт хоол болох мах, цагаан идээ,

гурил будаанаас гадна хүнсний ногоо хэрэглэх болов. Нийтийн хоолны газрууд

бий болж, дорно дахины болон европ хоолоор хүмүүсийг үйлчилж байсан нь


-349-

монголчуудын хоолны төрөл, хооллох горим журамд хувьсал гарахад нөлөөлжээ.

Худалдаа, тээврийн үйлчилгээ аажмаар сайжирч байв. Хүмүүсийн хоорондын

харилцааны соёлд ч өерчлөлт гарч эхэлжээ. Урьд монгол хүн гар барихыг

худалдаа наймааны үнэ хаялцах дохио, алга ташихыг хөөх, тонилгох, дуудах

дохио болгон ойлгож байсан бол шинэ үед rap барихыг мэндлэх, алга ташихыг

талархал илэрхийлэх дохионы утгаар хэрэглэх болжээ1 . Үүний хамт улс төр,

аж байдлын шинэ ёс заншил бүрэлдэн бий болж байв. Феодалын албан ёслол

халагдаж, үндэсний баяр наадам, Октябрийн болон Майн нэгний баяр, шинэ

жилийн баяр, Мартын найман зэрэг төр, олон нийтийн баяр ёслол бүрэлдэн

тогтжээ.

Дээр дурдсанаас үзэхэд, хорь, гучаад онд нийгмийн оюун санааны

амьдралд дэвшилттэй олон өөрчлөлт гарчээ. Улс төрийн давхаргын зүгээс

үндэсний ардчилсан үзэл санааг тууштай баримталж байсан үеүдэд соёлын

шинэчлэл нь уламжлалд баттай тулгуурлаж байсан бөгөөд энэ хирээр соёлын

хөгжил дэвшин дээшилж иржээ. Харин Монголд социализм байгуулах

Коминтерны оролдлого, шарын шашны эсрэг тэмцэл, улс төрийн хэлмэг-

дүүлэлт зэрэг нь нийгмийн оюун санааны амьдралын төлөвшилд асар их

сөрөг нөлөө үзүүлсэн байна. Гэвч хүн амын соёлын төвшин өрнөн дээшилж

байсан нь хорь, гучаад оны үеийн соёлын хөгжлийн гол ололт байлаа.

Дөч, тавиад он бол Монголын соёлын ирмүүн хөгжлийн үе байв.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеийн нөхцөл байдал нь улс орны эдийн засаг,

соёлын хөгжилд таагүй нөлөө үзүүлж байсан боловч дайны дараах үед

ялангуяа тавиад онд эдийн засагт ахиц гарахын хамт соёлын хөгжил ч өрнөн

дээшилжээ.

1 БНМАУ-ын соёлын түүх.Тэргүүн боть. УБ., 1981. тал 324.

Соёлын материал-техникийн баазын бэхжилт. Манай орны бүх сумд бага

сургуультай болсон авч ерөнхий боловсролын сургуулиудын материаллаг баазыг

бэхжүүлэх явдал чухал зорилт хэвээр байв. 1944 оны байдлаар манай оронд 304

сургууль ажиллаж байснаас 209 нь сургуулийн барилгатай, 95 нь гэрт хичээллэж

байв1. 1941 онд бүрэн дунд сургууль 2, бүрэн бус дунд сургууль 13 байсан бол

1948 онд бүрэн дунд сургууль 6, бүрэн бус дунд сургуулийн тоо 31 болж


-350-

нэмэгджээ. 1948-1952 оны хугацаанд бүх аймгийн төвд бүрэн дунд сургууль

байгуулжээ. Мөн энэ хугацаанд шинээр бага сургууль 67, бүрэн бус дунд сургууль

15-ыг байгуулжээ. Сургуулийн барилгыг шинээр барих, засварлах, үзүүлэн

таниулах зүйлээр хангах, сурах бичиг хэвлэхэд зориулсан улсын төсвийн хөрөнгө

нэмэгдсэний үрээр 1952-1957 оны хугацаанд бага сургууль 37, бүрэн бус дунд

сургууль 37, бүрэн дунд сургууль 15-ыг шинээр нэмж байгуулсан байна. 1957-1960

оны хугацаанд 109 сургуулийн барилга барьжээ.

Ерөнхий боловсролын сургуулиудын сурагчдын нийтийн байр барих талаар

ихээхэн ахиц гарчээ. 1944 онд бүх сурагчдын 15.1 хувь нийтийн байранд сууж

байсан бол 1948 онд 39 хувь болж өсчээ2. МАХН-ын Төв Хороо, БНМАУ-ын Сайд

нарын Зөвлөлөөс 1960 онд гаргасан «Ерөнхий боловсролын сургуулийн нийтийн

байранд суух хүүхдийн материаллаг хангамжийн тухай» тогтоол ёсоор нийтийн

байранд хүүхдээ суулгадаг нэгдлийн гишүүд, ажилчин, албан хаагчдыг

хүүхдийнхээ хоолонд зориулан мах, мөнгө нийлүүлдэг үүргээс бүрэн чөлөөлж,

нийтийн байранд суух сурагчдын бүх зардлыг улсаас хангаж байх болжээ3.

Дээд, тусгай мэргэжлийн дунд сургуулиудыг шинээр байгуулах,

материаллаг баазыг нь бэхжүүлэх талаар тодорхой амжилт олов.

Өгүүлэн буй үед эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын материаллаг баазыг

бэхжүүлэх талаар нэлээд арга хэмжээ авчээ. Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн

кабинет, лабораторийг бэхжүүлэв. Тавиад оны эцсээр Хүрэл тогоотод одон орны

станц байгуулав. Түүнчлэн Шаамар, Ховдын Булганд жимс, жимсгэнийн туршлага

станц, Халх голд үр тариа, техникийн ургамал тариалах туршлага станцыг

байгуулжээ. Энэ бүхэн нь судалгаа, шинжилгээний ажлыг гүнзгийрүүлэх

чухал нөхцөл болжээ.

Соёл гэгээрлийн байгууллагууд, ялангуяа клуб, улаан булан, кино цэгийн тоог

олшруулахад төрөөс онцгой анхаарал тавьжээ. Хэрэв 1941 онд 16 клуб ажиллаж

байсан бол 1960 онд 86 болж өсжээ4. 1945 оны дундуур МАХН-ын Төв Хорооны

Улс төрийн Товчооноос бүх сумдад улаан булан байгуулах шийдвэр гаргаж, «бүх

хөдөлмөрчдийн соёл боловсролын төв нь байх ёстой»5 гэж үзжээ. 1945 оны эцэс

болоход бүх сумдад улаан булан байгуулах зорилты гүндсэнд нь шийдвэрлэжээ.

Хэрэв 1941 онд тус оронд 140 улаан


1 МУҮТА. ф-6,т-2, хн-721,тал 306.

2 ^ Мон тэнд. ф-6, т-2, хн-865, тал 122. 3 "ч Соёл-гэгээрлийн байгууллагуудын ажлын талаар холбогдох зарлиг,

тогтоол, заавруудын

системчилсэн эмхтгэл. УБ., 1962. тал 88-91. 4 БН^ИАУ-ын ардын боловсрол, соёл, урлаг (Статистикийн эмхтгэл) УБ.,

1976. тал 97. 5 "Намын байгуулалт" сэтгүүл. 1945, №7. тал 64-65.

булан ажиллаж байсан бол 1945 онд 303, 1960 онд улаан булангийн тоо 545

болж өсжээ.

Улсын нийтийн номын сангийн шинэ барилга 1951 онд ашиглалтад

орсон нь хүн амд номын сангаар үйлчлэх ажлыг өргөтгөхөд чухал ач

холбогдолтой болжээ. Аймаг, хотод нийтийн номын сангийн тоо аажмаар

нэмэгдэж байв. Хэрэв 1941 онд тус улсад нийтдээ 18 номын сан ажиллаж

байсан бол 1960 онд 33 болж өсжээ1. Дурдсан хугацаанд нийт номын сангийн

номын фонд 3.1 дахин өсөж, 806.2 мянган боть номд хүрчээ. Үүний хамт их

дээд сургууль, техникумын дэргэдэх номын сангуудын материаллаг бааз

бэхжиж байв.

Өгүүлэн буй үед кино цэгийн тоог нэмэгдүүлэх талаар нэлээд ахиц олов.

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл 1947 онд «Нүүдлийн киноны тээвэрлэлтийг

сайжруулах тухай» тогтоол гаргажээ. Эдгээр тогтоолын заалтын дагуу

нүүдлийн кино цэгийг уналга тээврээр хангах, алсалсан холын сумдад кино

гаргах ажлыг өргөтгөх зэрэг арга хэмжээ авчээ.

Хэрэв 1950 онд тус оронд нүүдлийн кино цэг 44 ажиллаж байсан бол

1960 онд 329 болж өсжээ. Үүний үр дүнд сум бүрийг нүүдлийн кино цэгээр

хангаж, хөдөөгийн хүн ам, ялангуяа малчдыг кино урлагаар үйлчлэх явдлыг

үлэмж өргөтгөжээ.

Дөч, тавиад онд музейн хөгжилд чухал өөрчлөлт гарчээ. Дөчөөд оны

эцсээс аймаг бүрт орон нутаг судлах кабинет байгуулж эхэлжээ. 1946 онд

Д.Сүхбаатарын музей, 1953 онд Х.Чойбалсангийн музейг байгуулж, улмаар

-351-


тэдгээрийг нэгтгэн, Сүхбаатар Чойбалсангийн ордон музей болгожээ. 1956

онд Улсын төв музейг нээсэн нь музейн хегжилд гарсан чухал ололт болов.

Хүн амын дунд зохиох соёл хүмүүжлийн ажлыг өргөтгөхөд Монголын

радио их үүрэг гүйцэтгэж байв. 1948 онд хуралдсан МАХН-ын XI их хурал улс

орныг радиожуулах нъ «манай улсын дотор соёлыг хөгжүүлэх явдал дээр

авагдах маш чухал арга хэмжээний нэг мөн»2 гэж онцлон тэмдэглэжээ. 1948-

1952 оны хугацаанд ихэнх сумдыг радио хүлээн авагчтай болгожээ.

1960 оны IV сард ЗХУ-ын материал техникийн болон санхүүгийн

тусламжтайгаар их хүчний төв радио станцыг Улаанбаатар хотод байгуулсан

нь тус орны радиожуулалтад онцгой чухал үйл явдал болсон юм. Монголын

радио тавиад оны дунд үед хоногт 16 цагийн нэвтрүүлэг хийж байсан бол

1960 оноос 2 программаар бүгд 21 цагийн нэвтрүүлэг явуулах болжээ.

Улс орныг радиожуулах талаар авсан эдгээр арга хэмжээний үр дүнд

1960 оныг 1952 онтой харьцуулбал радио станцын тоо 2.7 дахин, радио

үзелийн тоо 2.1 дахин өсжээ. Хэрэв 1952 онд радио цэгийн тоо 9.1 мянга,

хүлээн авагчийн тоо 313 байсан бол 1960 онд радио цэг 33.7 мянга, хүлээн

авагч 19 мянга болж өсчээ.

Ном хэвлэлийн ажил өргөжсөн нь хүн амын ерөнхий боловсрол, соёлын

төвшний дээшлэдтэд нэн чухал ач холбогдол үзүүлж байв. Дөчөөд онд нийт

аймагт сонины хэвлэх үйлдвэрийг байгуулжээ. 1951-1952 онд Улсын хэвлэх

-352-

1 БНМАУ-ын ардын болопсрол, соёл, урлаг (Статистикийн эмхтгэл) УБ.,

1976. тал 97. 2 МАХН-ын түүхэнд холбогдох баримтбичгүүд. II дэвтэр. УБ., 1967. тал

207.

биелж эхлэн, ерөнхий боловсролын сургуулиуд хичээлийн тогтвортой

төлөвлөгөө, программтай болж, сурах бичиг, үзүүлэн таниулах зүйлээр

хангагдан, сургалтыг амьдрал, практиктай холбох талаар эхний чухал алхам

хийгдсэн байна.

Мэргэжлийн боловсролын түвшин. Улс орны нийгэм-эдийн засаг түргэн

хурдацтай хөгжих болсон нь мэргэжлийн боловсролыг эрчимтэй хөгжүүлэх

шаардлагыг хурцаар дэвшүүлэн тавьсан юм. Тус оронд дээд боловсролыг


-353-

хөгжүүлэхэд чиглэсэн анхны арга хэмжээ бол 1940 онд Улаанбаатар хотын

багшийн сургуулийн дэргэд дунд сургуулийн багш бэлтгэх хоёр жилийн

хугацаатай факультет байгуулсан ба 1941 онд нам, улсын төв сургуулийг

Намын шинэ хүчний дээд сургууль болгон өөрчлөн байгуулж, бүрэн бус дээд

боловсролтой мэргэжилтэн бэлтгэх болсон явдал байв. Намын шинэ хүчний

дээд сургууль нам, улс, олон нийтийн байгууллагын удирдах ажилтан болон

хуульч, сэтгүүлч нарыг бэлтгэж байсан юм. Энэ сургууль 1953 оноос эхлэн

төгсөгчдөдөө бүрэн дээд боловсролын диплом олгох болсон билээ,

1942 оны Хсарын 5-нд Монгол Улсын Их Сургуулийг зоо-мал эмнэлэг,

хүн эмнэлэг, багш нарын 3 салбар, 90 гаруй оюутантай нээж, 1946 онд анхны

төгсөлтөө хийжээ. МУИС богино хугацаанд зохион байгуулалт, материаллаг

баазын талаар бэхэжжээ. 1957 оны байдлаар МУИС-д түүх, эдийн засаг,

монгол хэл уран зохиол, гадаад хэлний салбар бүхий Нийгмийн ухааны

факультет, мал эмнэлэг, зоотехник, агройомийн салбар бүхий Хөдөө аж

ахуйн факультет, математик, физик, хими, биологи, газар зүйн салбар бүхий

Байгалийн ухааны факультет, нарийн төрөл бүрийн мэргэжлийн эмч бэлтгэх

Анагаах ухааны факультет, 39 тэнхим, 2500 гаруй оюутантай болсон байв.

МУИС улс ардын аж ахуй, соёлын салбарт шаардлагатай төрөл бүрийн

мэргэжилтэн бэлтгэх гол уурхай болж хувирчээ.

Дээд боловсролын байгууллагын хөгжилд гарсан чухал ололт бол

төрөлжсөн дээд сургуулиуд байгуулагдсан явдал байв. 1951 онд

байгуулагдсан Улсын Багшийн Дээд сургуульд физик-математик, монгол хэл-

уран зохиол, түүх-газарзүй, хими-биологийн хос мэргэжил бүхий бүрэн бус

дээд боловсролтой мэргэжилтэн бэлтгэх болсон бөгөөд 1957 оноос тус

сургууль бүрэн дээд боловсролтой багш нар бэлтгэх болжээ. МУИС-ийн

Хөдөө аж ахуйн факультетийн үндсэн дээр мал эмнэлэг, зоотехник,

агрономийн гурван факультеттай, мэргэжлийн 10 тэнхимтэй Хөдөө Аж

Ахуйн Дээд сургуулийг 1958 онд байгуулжээ. Тавиад оны эцэст

байгуулагдсан Санхүү бүртгэлийн оройн дээд сургууль, Эдийн засгийн дээд

сургуулиар санхүү, эдийн засгийн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх болсон юм.

Ийнхүү дөч, тавиад онд дээд боловсролын тогтолцоо бүрэлдэн тогтжээ.

Өгүүлэн буй үед тусгай мэргэжлийн дунд сургуулиуд цаашид өргөжив.


-354-

Тусгай дунд боловсролтой багш нарыг Чойбалсан, Цэцэрлэг хотын багшийн

сургуулиуд, хуульчдыг Хууль цаазны дунд сургууль (1950), төмөр замын

техникчдийг Төмөр замын техникум (1952) үйлдвэр, барилга, тээвэр,

холбооны мэргэжилтнийг Политехникум (1958), Барилгын техникум (1960)

тус тус бэлтгэж байв. Тусгай мэргэжлийн дунд сургуулиуд тавиад оны эхнээс

бүрэн бус дунд боловсролтой хүмүүсийг элсүүлэн, тэдэнд бүрэн дунд

боловсрол, тусгай мэргэжил эзэмшүүлэх системд шилжсэн нь тусгай дунд

боловсролын агуулгад гарсан чанарын томоохон ахиц болсон юм.

Тавиад онд гадаад орнуудын дээд, тусгай мэргэжлийн сургуулиудад

хөвгүүд, охидыг илгээн суралцуулах явдал эрс өсжээ. Нийгэм, байгалийн

ухаан, санхүү, эдийн засгийн болон инженер-техникийн мэргэжилтнүүдийг

голлон бэлтгэж байв. 1941-1960 оны хооронд зөвхөн ЗХУ-ын дээд, тусгай

мэргэжлийн дунд сургуулиар 2.2 мянга гаруй мэргэжилтэн бэлтгэсэн байна'.

Ийнхүү дээд, тусгай мэргэжлийн сургуулиуд өргежсөнөөр улс ардын аж

ахуй, соёлын салбарыг шаардлагатай мэргэжилтнээр хангах талаар

шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэх болов. Дээд, тусгай мэргэжлийн сургуулийн

суралцагчдын тоо 1940 онд 1.5 мянга байсан бол 1960 онд 15.7 мянга болж

нэмэгджээ2. 1962 оны байдлаар манай оронд дээд боловсролтой хүмүүс 11.3

мянга, тусгай мэргэжлийн дунд боловсролтой хүмүүс 14.7 мянга болжээ3.

Сэхээтний үндсэн отрядууд тооны хувьд эрс өсөж, тэдгээрийн бүрэлдэхүүнд

чухал өөрчлөлт гарсан бөгөөд улс ардын аж ахуй, соёлын хөгжилд сэхээтний

гүйцэтгэх үүрэг өрнөн дээшилжээ.

Гэвч сэхээтний өсөлт, бүтээлч үйл ажиллагаанд багагүй саад бэрхшээл

тулгарч байв. Улс орны эдийн засгийг түргэн хурдацтай хөгжүүлж, хүн

амын аж байдлын төвшинг дээшлүүлэх, нийгмийн улс төрийн системд

шинэчлэл хийж, сонгуулийг ёс төдий явуулдаг практикийг зогсоох,төрийн

дээд удирдагчдыг нийт иргэдээр шууд сонгуулах, яам, албан газрын орон

тоог цомхотгох, соёлын евийг сэргээн хегжүүлэх, дэвшилт зан заншлыг

уламжлан бататгах, хүнд суртлыг арилгах, шударга ёс, ил тод байдлыг

хөгжүүлэх, ЗХУ, социалист бусад оронтой эрх тэгш харилцааг хөгжүүлэх,

хөрөнгөтөн орнуудтай худалдааны харилцаа тогтоох, түүхий эдийн гадаад

худалдааны үнийг нэмэгдүүлэх зэрэг олон чухал саналыг тухайн үед


сэхээтнүүдээс гаргаж байсан боловч «сэхээтний төөрөгдөл» хэмээн

удирдлагын хүрээний зүгээс үзэж, дээрх санал бодлыг «үндэсгүй бэртэгчин үг

яриа», «буруу ташаа санал», «үндэсний үзлийн дайралт», «намын

бодлогод харш» гэж дүгнэжээ. Энэ нь захиран тушаах хүнд суртлын

тогтолцоог бататгаж, сэхээтний урмыг хугалан тэдний бүтээлч идэвх

санаачилгыг сулруулахад хүргэжээ.

Шинжлэх ухаан. XX зууны дөч, тавиад он бол Монголын нийгмийн

шинжлэх ухаанд тодорхой амжилт гарсан он жилүүд байв. Хэл шинжлэлийн

эрдэмтэд нутгийн аялгуу, ардын ярианы хэл, монгол хэлний үгсийн сан,

хэл зүйн ухааны түүхийг судлахталаар нэлээд ажил хийв. Ш.Лувсанвандан

«Орчин цагийн монгол хэл», Б.Ринчен «Монгол хэлний бүрэн зүй» зэрэг

суурь бүтээлүүд туурвив. Ардын аман зохиолыг судлах ажил гүнзгийрэхийн

хамт уран зохиол судлалд том ахиц гарч Ц.Дамдинсүрэн «Монголын уран

зохиолын тойм», «Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс» бүтээл нийтлүүлжээ.

1 БНМАУ-ын соёлын түүх. Дэдботь. УБ., 1986.тал57. : БНМАУ-ын улс ардын ажахуй 1971 онд. УБ., 1971. тал 132. 5 БНМАУ-ын соёлын түүх. Дэдботь. УБ., 1986. тал 58.

Монгол-Зөвлөлтийн түүхчид Монгол орны нэн эртнээс XX зууны дунд

үе хүртэлх түүхэн хөгжлийг марксист түүх бичлэгийн үүднээс тоймлон

харуулсан «БНМАУ-ын түүх» зохиолыг 1954 онд туурвижээ. Энэхүү зохиол

Монголын түүх судлалыг гунзгийрүүлэхэд ихээхэн нөлөө үзүүлжээ.

Монголын түүхчид Богд хаант Монгол улс, Монгол, Оросын харилцаа,

ардын хөдөлгөөн, 1921 оны ардын хувьсгал, Монголын ажилчин ангийн

үүсэл, сэхээтний хөгжлийн түүхийн асуудлаар нарийвчилсан

судалгааны ажил хийж эхэлжээ.

Зөвлөлтийн эрдэмтэн С.В.Киселевийн удирдсан Зөвлөлт-

Монголын археологи, этнографийн экспедиц 1948-1949 онд Монгол

оронд ажиллаж, Монгол оронд эрт цагт хот үүсэж, хөгжиж байсныг

баталжээ. Археологич Х.Пэрлээ «Хятан нар тэдний монголчуудтай

холбогдсон нь», Ц.Доржсүрэн «Умард Хүннү» зэрэг дорвилог бүтээлүүд

туурвижээ.

-355-


-356-

Эдийн засгийн ухаанд салбарын эдийн засгийн шинжилгээний

ажил гол байр суурь эзлэх болж, хөдөө аж ахуйн нэгдлийн хөгжил,

түүний нийгмийн аж ахуйн таваарлаг чанарыг дээшлүүлэх асуудал, улс

ардын аж ахуйн төлөвлөлт, орчин үеийн тээвэр, худалдааны хөгжил,

социалист өмчийн үүсэл хөгжил, ардын аж ахуйтны байдал зэрэг

төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн онол, практикийн асуудлыг

судалсан бүтээлуүд гарчээ.

Ийнхүү 1950-иад оны эцэс болоход Монголын нийгмийн шинжлэх

ухаанд судалгааны марксист-ленинист арга зүй бүрэлдэн тогтсон

байна, Нийгмийн үзэгдэл, үйл явцыг социалист хувьсгалын түгээмэл зүй

тогтлын хүрээнд намч, ангич зарчмын үүднээс судлан шинжлэх албан

ёсны үзэл сур-тал, улс төрийн бодлогыг Монголын нийгэм судлагчид

баримтлах болжээ,

Дөч, тавиад оны Монголын шинжлэх ухааны хөгжлийн нэг онцлогнь

байгалийн ухааны судалгааны ажил өргөжсөнд оршиж байв. Шинжлэх

ухааны хүрээлэн ЗХУ-ын ШУА-тай хамтран хөдөө аж ахуй, геологи,

палеонтологи, археологийн экспедицийг Монголын нутагт

ажиллуулахаар хэлэлцэн тохирчээ.

Монголын хөдөө аж ахуйн цогцолбор экспедици 1947-1952 онд

усны хайгуул, ургамал-тэжээл, мал аж ахуй, эдийн засгийн хэмээх

дөрвөн үндсэн отрядаар ажилласан бөгөөд 1950-1951 ондургамал

судлалын отряд, 1950 онд ой судлалын отряд ажиллажээ. Монголын

хөдөө аж ахуйн цогцолбор экспе-дицийн үйл ажиллагаа нь Монголын

хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх, тухайлбал, малын ашиг шимийг нэмэгдүүлж,

таваарлаг чанарыг дээшлүүлэх, газар тариаланг хөгжүүлэх шинжлэх

ухааны үндэслэлийг боловсруулахад чухал нөлөө үзүүлжээ.

Монгол, Зөвлөлтийн судлаачид геологийн салбарт үр бүтээлтэй

хамтран ажиллаж, дөч, тавиад онд Монгол нутагт геологийн өргөн

судалгаа явуулжээ. Дорнотын геологи хайгуулын экспедици молибден,

вольфрам, цагаан тугалга, төмрийн хүдэр, хүрэн нүүрсний орд,

полиметаллын хүдэр, байгалийн давсны орд зэрэгтөрөл бүрийн ашигт

малтмалын орд олныг нээн илрүүлжээ. Эдгээр орд газрыгтүшиглэж


-357-

Монголын уул уурхайн үйлдвэрийн үндэс суурь тавигдсан билээ.

Дорнодын геологи хайгуулын экспедицийн үйл ажиллагааны үрээр Монгол орны

геологийн тухай мэдлэг улам урагшилжээ. Монголын геоло-гийн анхны зургийг 1957

онд зохиожээ. Палеонтологийн экспедици 1946-1949 онд ажиллаж, аварга гүрвэлийн

бүтэн араг ясыг илрүүлэн олжээ.

1957 онд Говь-Алтайд болсон газар хөдлөлтийг судлах Монгол,

Зөвлөлтийн хамтарсан экспедици 1958 онд байгуулагдаж, газар хөдлөлийн төвийн

нутаг дэвсгэрийн зургийг үйлдэж газар хөдлөлтийг тэмдэглэх станцыг

Улаанбаатар, Говь-Алтай аймагт байгуулж, Монгол орны газар хөдлөлтийн

мужлалын зургийг зохиожээ.

Тухайн үед мал аж ахуйн талаар явуулж байсан судалгааны ажлын гол нь

монгол малын биологийн онцлогийг судлах, үүлдэр угсааг сайжруулах, ашиг

шимийг нэмэгдүүлэх арга замыг тогтооход чиглэгдэж байв. Т.Аюурзанын

удирдлагын дор явуулсан туршилт судалгааны ажлын үр дүнд мах ноосны

чиглэлийн «Орхон» хонины шинэ үүлдрийг бий болгов. Мэргэжилтнүүд мал

хорогдлын шалтгааныг тогтоох, малын бруцеллез өвчин, ямааны уушигны

халдварт хатгалгааг анагаах арга замыг судлахын хамт малын элдэв төрлийн

халдвартай болон халдваргүй өвчнийг оношлох, тэдгээрээс урьдчилан сэргийлэх,

эмчлэх талаар нэлээд ажил хийжээ.

Малын тэжээлийн ургамал тариалах, бэлчээрийн өвс ургамлын найрлагыг

судлах, бэлчээрийг бордох, услах аргаар өвсний гарцыг дээшлүүлэхэд чиглэгдсэн

судалгааны ажил хийж байв.

Мэргэжилтнүүд хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ тарьж ургуулах, ургацыг

нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн судалгаа, туршилтын ажил явуулж байв.

Судлаачид биологийн нөөцийг улс ардын аж ахуйд ашиглахад чиглэгдсэн

эрдэм шинжилгээний ажил хийх болов. Тухайлбал, Буйр нуур болон бусад гол

мөрний загасны нөөцийгтодорхойлж, улмаар Буйртзагасны үйлдвэр байгуулжээ.

Газарзүйн талаарх судалгааны ажил өргөжиж, Монгол орны географийн атлас,

физик газарзүйн зураг, засаг захиргааны зургийг зохиожээ.

Судлаачид улс ардын аж ахуйд ашиглах зорилгоор зарим нуурын давс, хужрын

химийн найрлагыг тогтоох, шүдэнзний үйлдвэрийн технологийг судалж, гадаадаас

авдаг материалыг дотоодын материалаар орлуулах зэрэг ажил хийж байв.


-358-

Монголын эрдэмтэд 1956 оноос Дубна дахь цөмийн физикийн нэгдсэн

институтийн ажилд оролцох болов. Тавиад оны эцсээс одон орон судлах станцыг

Хүрэл тогоотод байгуулжээ.

Дээр дурдсанаас үзэхэд Монгол орны байгалийн баялаг, түүх, соёлыг судлах

ажилд ихээхэн ахиц гарчээ. Хэдийгээр улс орны эдийн засгийн боломж

хязгаарлагдмал байсан боловч эрдэм шинжилгээний байгууллага, боловсон хүчний

зохих чадавхи бий болж, шинжлэх ухааны тэргүүлэх гол салбарууд төлөвшиж

эхэлсэн байна.

Уран сайхны соёлын цаашдын хөгжилт. Орчин үеийн уран зохиолын

бүхий л төрөл зүйл төлөвшиж байсанд өгүүлэн буй үеийн уран зохиолын онцлог

шинж оршиж байв. Яруу найргийн бүтээлүүдэд улс төр-иргэний уянга

давамгайлах байр суурь эзэлж байснаас гадна утга уянгын яруу найраг амжилттай

хөгжжээ. Яруу найргийн бүтээлүүд нь эх орон, хүмүүс, бүтээн байгуулах

хөдөлмөрийг дүрслэн харуулахад голлон чиглэгдэж байв.

1940-50-иад онд үргэлжилсэн үгийн зохиолын хөгжилд ихээхэн ахиц гарав.

Өгүүлэл, найруулал тооны хувьд олширсон төдийгүй төрөл зүйлийн хувьд баяжиж,

агуулга чанар нь дээшилжээ.

Өгүүлэн буй үед туужийн төрөл сэдэв агуулгын хувьд баяжиж, бичлэ-гийн

арга барил сайжирчээ.

Л.Бадарч, Л.Ванган, Ц.Гайтав, Ц.Дамдинсүрэн, П.Хорлоо, С.Даш-дооров,

Ч.Лхамсүрэн, Ч.Лодойдамба, Б.Ринчен, Д.Сэнгээ, Д.Цэвэгмид, С.Удвал,

Ц.Уламбайр, Д.Тарваа, Ч.Чимид, С.Эрдэнэ нарын зохиолууд уншигч олны

талархлыг хүлээж байв.

Тавиад онд хэд хэдэн роман бий болсон нь уран зохиолын хөгжлийн том ололт

болсон юм. Б.Ринченгийн «Үүрийн туяа» хэмээх гурван дэвтэр романаар

Монголын шинэ үеийн романы бат бэх суурь тавигджээ Ч.Лодойдамбын

«Алтайд», Д.Намдагийн «Цагтөрийн үймээн», Л.Түдэвийн «Уулын үер» романууд

Монголын үгийн урлаг хөгжлийн өндөр төвшинд хүрснийг илтгэн харуулсан юм.

Романы олонх нь түүх-хувьсгалын сэдэвтэй байлаа. Тэдгээр романд монголын ард

түмний эрх чөлөөний төлөө тэмцэл, шинэ хуучны зөрчлийг гол төлөв харуулж

байв.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны жилүүдэд театрын тайзнаа түүхийн сэдэвтэй олон


-359-

бүтээл гарсан бол дөчөөд оны эцэс, ялангуяа тавиад онд орчин үеийн сэдэвтэй

бүтээлүүд театрын үзвэрт зонхилох байр суурь эзлэх болов. Монголын театрын

урлагт гарсан шинэ үзэгдэл бол Ч.Ойдовын зохиолоор найруулсан «Далан худалч»

жүжиг байв.

Жүжигчний урлагийн үндэсний дэг сургуулийг төлөвшүүлэхэд Ц.Цэг-мид,

Н.Цэгмид, Д.Ичинхорлоо, Хандсүрэн, Г.Гомбосүрэн, Ё.Шаравдоо, Д.Цэрэндулам,

Ч.Долгорсүрэн, А.Цэрэндэндэв, Ч.Цэвээн нар үнэтэй хувь нэмэр оруулжээ.

Хүүхдийн төв театр болон Хүүхэлдэйн театр байгуулагдсан анхныхаа жилүүдэд

өөрийн тайзнаа гол төлөв орчуулгын жүжиг тавьж байсан бол тавиад оны дунд

үеэс монголын жүжгийн зохиолчдын бүтээлийг тоглох болжээ. Аймгуудын

хөгжимт-драмын театрын урын сан ихэвчлэн Улсын төв театрт тоглож байсан

жүжгүүдээс бүрдэж байв.

Дөч, тавиад оны хөгжмийн урлагт дууны уран бүтээл чухал байртай хэвээр

байв.

Тавиад оноос цөөхүүл хөгжмийн уран бүтээл хөгжиж эхэлснийг

Б.Дамдинсүрэнгийн «Хэнтийн өндөр ууланд» хийлийн гоцлол, Ж.Чулууны «Монгол

ардын хоёр дууны сэдэвтхувилбар», С.Гончигсумлаа, Г.Цэрэндорж нарын төгөлдөр

хуурт зориулсан бүтээлүүд нотолсон юм. Үлээвэр найрал хөгжимд зориулсан

Г.Бирваа, Г.Цэрэндорж, Н.Цэрэнпил нарын сюит, маршийн бүтээлүүд бий болов.

1 Монголын соёлын түүх. Гутгаарботь. Урлахуйн аймаг. УБ., 1999.

тал

Б.Дамдинсүрэн, Б.Смирнов нарын «Учиртай гурван толгой» дууриас гараагаа

эхэлсэн дуурийн бүтээлийг монголын хөгжмийн зохиолчид туурвисан нь

хөгжмийн урлагт гарсан шинэ үзэгдэл болов. Б.Дамдинсүрэн 1952 онд «Жаргалын

зам», С.Гончигсумлаа 1956 онд «Үнэн» дуурийг, 1959 онд «Ганхуяг» бүжгийн

жүжгийн хөгжмийг туурвижээ.

Хөгжмийн урлагийн хөгжилд гарсан том ололт бол симфони хөгжмийн бүтээл

бий болсон явдал юм. Ц.Намсрайжав «Хувьсгалт баатарлаг марш» (1950),

С.Гончигсумлаа «Намын тухай удиртгал-найраглал» (1952), Л.Мөрдорж

«Октябрийн туяа» (1957) зэрэг симфони хөгжмийн багавтар бүтээлүүд туурвижээ.

Л.Мөрдорж 1955 онд монголын симфони хөгжмийн анхны бүтээл «Миний эх орон»


-360-

нэгдүгээр симфонио туурвив.

Улсын циркийн хөгжмийн хамтлаг 1940 онд байгуулагдсанаар эстрад

хөгжмийн урлаг хөгжиж эхлэв. Улсын эстрад концертын товчооны дэргэд 1948 онд

жаз хөгжим байгуулагджээ. Циркийн дагшаа, ший янзны болон «Элдэв-Очир» кино

театрын дагшаа хөгжмийн хамтлагууд орос болон өрнө дахины орчин үеийн жазын

уламжлалт бүтээлийг хөгжимдөж байснаас гадна монгол ардын дууны найруулга,

зохиолын жижиг аязаар урын сангаа баяжуулж байв.

Монголын киноны уран бүтээлчид зөвлөлтийн мэргэжил нэгтнүүдтэй хамтран

яөчөөд онд «Сүхбаатар», «Цогт тайж» уран сайхны томоохон кино бүтээв. Б.Ринчен,

Ю.Тарич нарын зохиолоорбүтээсэн «Цогт тайж» кино XX зууны Монголын кино

урлагийн шилдэг бүтээлийн нэг болсон юм.

Киноны уран бүтээлчид баримтат кино бүтээх талаар ихээхэн туршлага

хуримтлуулжээ. Үүний хамт тавиад оноос бие дааж уран сайхны кино туурвих болов.

Үүнд «Гэм нь урдаа», «Манай аялгуу», «Бидэнд юу саад болж байна», «Морьтой ч

болоосой», «Гурван найз» зэрэг бүтээлийг дурдаж болох бөгөөд ялангуяа

С.Гэндэнгийн найруулсан «Сэрэлт» (1957), Д.Жигжидийн найруулсан «Ардын

элч» (1959) кинонууд уран сайхны хувьд тодорхой амжилтад хүрсэн юм.

Дөч, тавиад оны үеийн дүрслэх урлагийн төрөл зүйлийн дотор уран

зураг, ялангуяа тосон будгийн зураг зонхилох байртай байв. Үүнд

О.Цэвэгжавын «Азарганы ноцолдоон», Г.Одонгийн «Ажлын дараа»,

Н.Цүлтэмийн «Талын айл», Л .Гаваагийн «Алтайн уулс», А.Сэнгэцохиогийн

«Төрийн тамга шилжив», Ү.Ядамсүрэнгийн «Өвгөн хуурч» зэрэг бүтээлийг

дурдаж болно. Уран баримал амжилттай хөгжиж эхэлсний тод жишээ нь

Д.Чоймболын бүтээсэн Д.Сүхбаатарын морь унасан сүрлэг хөшөө юм.

Үуний хамт Н.Жамбаа, А.Даваацэрэн, Д.Дандиймаа, С.Дамдинжав нар уран

баримлын бүтээл туурвиж байв. Театрын тайз чимэглэлийн урлагийн

салбарт Л.Гаваа, Ц.Доржпалам, Л.Намхайцэрэн нарын бүтээл голлох байр

суурьтай байв. Зурагт хуудас, шог зургийн бүтээл олшров. Зураач урчууд

сонгодог зохиомжийг эзэмшиж, бодит орон зайн алслал, гэрэл сүүдрийг

ашиглах явдал гүнзгийрчээ. Дүрслэх урлагийн бүтээлийн сэдэв баяжиж,

хөдөлмөрийн хүний дүрийг харуулсан бүтээл голлох болжээ.

Монголын циркийн нээлт 1941 оны зун болж, Монголын урлагийн нэг шинэ


-361-

төрөл үүсжээ. Улсын цирк 1941-1945 онд 18 иж бүрэн хөтелбөр, 174

шинэ үзүүлбэр бэлтгэж, 7 мянга гаруй удаа тоглолт хийжээ1. Тавиад

онд циркийн урлаг агаарын гимнастик, нисэлттэй болон тэмээн дээрх

акробат хүнд жингийн жонглёр, тулах тэнцвэр, илбэ, алиалал, уран

нугаралт: олон төрөл зүйлээр баяжив. Пантомим буюу циркчилсэн

жүжиг тавиад онд

бие даасан төрөл болжээ. ЗХУ-д дэлгэрсэн «зөрчилгүйн онол»

1940-өөд оны сүүлийн хап монголын утга зохиол, урлагт ихээхэн

сөрөг нөлөө үзүүлсэн юм. Нэлээд бүтээлийн баатрууд нь өөр

хоорондоо ижил төстэй , гагцхүү мэргэжлээрээ ялгагдахаар

болж, «зөрчилгүйн онолын» жороор бүтээгдсэн дүр нь хэзээ ч

алдаа гаргадаггүй, сайн сайхан зүс царайтай, уриа лоозон мэтээр

ярьдаг, идэж уух, хайрлах дурлах нь хүртэл «тусгай загварын» дагуу

явагддаг бөгөөд эсрэг талын баатрын байр суурийг голчлон баяны

дүр,эсвэл бүсээ доогуур татаж, энгэрээ ярсан панзчны дүр эзлэх

болжээ2.

Улс төрийн бэлэн лоозонг зохиолын маягтай болгох, бодит

байдлыг гоёж чимэн загварчилсан дүр бүтээх, уран бүтээлийн эрх чөлөөг

захиргаан аргаар чиглүүлэх явдал дөчөөд онд ихээхэн газар авч байв.

Хоосон магтаал гоё үгийн цуглуулга болсон бүтээл ихэд дэлгэрэв. Нэг

хүнийг тахин шүтэх явдал гүнзгийрснээр төр, засгийн нэр хүнд

удирдагчийн нэр хүндээ солигдож, улс орон, ард түмний ололт

амжилтыг зөвхөн нэг хүнтэй холбон дүгнэх болсон нь утга зохиолын

хөгжилд сөрөг нөлөөтэй байв. Нэг хүний шүтэж магтан дуулсан дуу

шүлэг олширчээ.

Утга зохиол, урлагийн гол зарчим, шалгуур нь социалист

реализмын арга хэмээн тунхаглаж байв. Марксизм-ленинизм,

социалист реализмын аргад харш гэсэн бүхэнд МАХН-ын Улс төрийн

Товчоо тогтоол rapraн няцаалт өгч, үндэсний үзэл, хөрөнгөтний

национализмын илрэл гэж үзэя байсныг өмнөх бүлэг, зүйлүүдэд

өгүүлсэн бөлгөө.

Хүн амын соёлын түвшний дээшлэлт. Клуб, улаан, номын сан, кино


цэгийн тоог олшруулсанаар тэдгээрийн үйл ажиллагааны үр нөлөө

ихээхэй дээшилжээ. Клуб, улаан булангууд нь сэхээтэн, идэвхтэн

нарынхаа хүчинд тулгуурлан лекц, яриа хийх, ханын сонин гаргах,

төрөл бүрийн бүлга ажиллуулах, үдэшлэг уулзалт зохиох, кино гаргах

зэрэг ажил зохиож байв. Сумын улаан булан, клуб нь тухайн нутаг

орны хүн амын соёл гэгээрлийн төв болж байлаа. Клуб, улаан

булангууд сайн дурын уран сайханчдын хүчээ концерт бэлтгэж тоглох,

жүжиг найруулан тоглох явдал өргөжиж байв.

Номын сангууд олширч, материаллаг бааз нь бэхжихийн хамт хүн

ам үзүүлэх үйлчилгээний цар хүрээ өргөжив. Шинэ номын булан,

сэдэвчилсэ үзэсгэлэн байгуулах, сонирхолтой номын тухай

тоймчилсон яриа хийх үйлдвэр, аж ахуй, албан газрын ажиллагсдыг

урьж ном уншуулах, уншигчдын бага хурал хийх, чанга уншлага зохиох,

уран зохиолын өдөрлөг, үдэшл: явуулах ажлыг номын сангууд зохион

байгуулж байсан бөгөөд нүүдлийн

-362-

1 БНМАУ-ынсоёлынтүүх. Дэдботь. УБ., 1986. тал 227. 2 Л.Түдэв. МАХН-аасутгазохиолынтухайдявуулсан бодлого. УБ., 1971.

тал 155-156

.

номын сан ажиллуулж, малчдыг номын сангийн үйлчилгээгээр хамрах

талаар ихээхэн ажил хийж байв.

Суурин болон нүүдлийн кино цэгийг олшруулснаар хүн амыг кино

флагаар үйлчлэх талаар ихээхэн ахиц гарчээ. Хэрэв 1950 онд нэг хүн жилд

дунджаар нэг кино үзэж байсан бол 1960 онд 5 удаа кино үзэх болжээ1.

Монгол орны кино театр, клуб, улаан буланд дөч, тавиад онд гарч байсан

бүх киноны ихэнх хувийг зөвлөлтийн кино эзэлж байв. Зөвхөн 1956 онд

Монгол оронд зөвлөлтийн 412 нэр төрлийн кино гарсныг давхардсан

тоогоор 2 сая шахам хүн үзэж сонирхжээ.

Хүн амын соёлын төвшний дээшлэлтэд радио, тогтмол хэвлэлийн гүй-

цэтгэх үүрэг өсөв. Радио нэвтрүүлгийн программын агуулга, бүтэц сайжирч,

радио хурал, дугуу ширээний яриа зэрэг хамт олны хүчээр бэлтгэсэн шинэ


хэлбэрийн нэвтрүүлэг олширчээ. Түүнчлэн хүүхэд залуучуудад зориулсан

нэвтрүүлэг болон эмчийн зөвлөгөө, эцэг эхчүүдэд өгөх сурган хүмүүжүүлэх

зөвлөмж, биеийн тамир, спорт зэрэг тусгай нэвтрүүлэг явуулах болов.

Мэдээллийн болон гэгээрэл, шинжлэх ухаан-техникийн сэдэвт нэвтрүүлэг

тогтмол явагдаж байв. Радио сонсогчид монгол ардын дуу хөгжим, монголын

хөгжмийн зохиолчдын бүтээлээс гадна гадаад орнуудын дуу хөгжим,

дэлхийн сонгодог хөгжмийн бүтээлтэй байнга танилцах болов.

1960 оны байдлаар тус оронд 30 сонин, 20 сэтгүүл гарах болж,

тэдгээрийн хэвлэгдэх хувь өсөж, гурван хүн тутамд 2 тогтмол хэвлэл ногдох

болов. Сонин, сэтгүүлийг захиалж уншиж ашиглах явдал өсжээ. Өгүүлэн

буй үед нийгэм-улс төр, байгалийн болон хөдөө аж ахуйн ухааныг

сурталчилсан номхэвлэл өргөжжээ. 1941-1960 оны хооронд хэвлэгдсэн ном

хэвлэлийн дотор сурах бичиг чухал байр эзэлж байв. Үүнээс гадна уран

зохиолын бүтээлийг хэвлэх ажил эрс өргөжсөн юм.

Хүн амын эрүүл мэндийг сайжруулах, тэдэнд эмнэлгийн тусламжийг

ойртуулах талаар ихээхэн амжилтад хүрэв. Тавиад онд аймаг бүрийг нэгдсэн

эмнэлэгтэй болгохын хамт Улаанбаатар хотод хүүхдийн, халдвартын,

сүрьеэгийн зэрэг тусгай эмнэлгүүдийг байгуулжээ. Тавиад оны эцэст нийт

сумын дөрвөний нэг нь их эмчийн салбартай болжээ. ЗХУ-ын эрүүлийг

хамгаалах байгууллагуудтай хамтран тавиад онд удаа дараа явуулсан

эмнэлгийн экспедицийн үйл ажиллагааны үр дүнд хүн амын дунд тархсан

нийгмийн халдварт өвчнийг устгасан юм. 1960оны байдлаар 10 мянган хүнд

оногдох эмнэлгийн ор 81, их эмч 9.7 болж өсчээ2. Эрүүлийг хамгаалахын

хөгжлийн үр дүнд хүн ам эрүүлжиж, 1940 оны байдлаар 1000 хүн тутамд

төрөлт 26.1, нас баралт 21.8, цэвэр өсөлт 4.3 байсан бол 1960 онд төрөлт

43.2, нас баралт 10.5, цэвэр өсөлт 32.7 болсон байна3.

Биеийн тамирын хөдөлгөөн хүн амын өргөн давхаргыг хамарч эхлэв.

«Хөдөлмөр, батлан хамгаалахад бэлхэн» тэмдгийн нормыг биелүүлэхийн

-363-

1 БНМАУ-ын ардын боловсрол, соёл, урлаг (Статистикийн эмхэтгэл). УБ.,

1976. тал 100. 2 БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй 1984 онд. УБ., 1985.


-364-

3 Эрүүлийг хамгаалах 40 жилд. УБ., 1965.тал41.

төлөө хөдөлгөөн өрнөж байв. Гар бөмбөг, хөл бөмбөг, хөнгөн атлетик,

гимнастик, дугуй, цана тэшүүр, хүндийг өргөлт, буудлага, шатар,

мотоциклын зэрэгспортын төрлүүд голлон хөгжиж, биеийн тамир,

спортын| төрөлжсөн секц, дугуйлангууд олширчээ.

Ахуйн соёлын төвшин дээшилж, хүн амын орон сууцны нөхцөл

сайжирч байв. Хэрэв 1945 онд орон сууц, нийтийн аж ахуйн

үйлчилгээний барилга байгуулалтад оруулсан хөрөнгө оруулалтын

хэмжээ 2.2 сая төгрөг байсан бол 1960 онд 99.6 сая төгрөг болж өсжээ'.

Анхдугаар таван жилд 30| мянган кв. метр орон сууц баригдаж байсан

бол зөвхөн 1958-1960 онд . мянган кв. метр ашигтай талбай бүхий

орон сууц, соёл ахуйн барилга ашиглалтад оруулжээ2.

Энэ үед монголчуудын уламжлалт сууц гэрийг үйлдвэрлэлийн

аргаар хийх явдал өргөжив. Хэрэв 1940 онд 135.9 мянган метр гэрийн

эсгийн үйлдвэрлэж байсан бол 1960 онд 387.1 мянган метр болж

нэмэгджээ. Гэрийн модны үйлдвэрлэлийн хэмжээ жил ирэх тутам өсжээ.

Гэрийг гадуур, дотуур бүрээстэй, хагас бүтэн шал, модон хаалгатайгаар

хэрэглэх болов. Гэрт төмөр зуух, яндан болон төмөр ор, оёдлын машин,

хүлээн авагч, цахилгаан хэрэгсэл нэвтэрчээ. Тавиад оны эцэс, жараад

оны эхэнд улс орон даяар явуулсан соёлын довтолгоон нь соёлч,

боловсон байдлыг хүмүүсийн аж төрөхүйд нэвтрүүлэхэд зохих нөлөө

үзүүлжээ.

Хүн амын хэрэгцээг аль болох дүүрэн хангах зорилгоор жижиглэн

худалдаалах барааны нэр төрөл, хэмжээг нэмэгдүүлж, гурил будаа,

ногоон цай, дүнсэн тамхи, ёотон, хөвөн даавуу, торго зэрэг давын өмнө

хэрэглэх бараагаар хангах явдал өсжээ. Хүнсний ногоо, гахай, шувууны

махыг хүнсэнд хэрэглэх явдал нэмэгдэв. Төв, суурин газарт оршин

суугчдын дунд европ хувцас өмсөж эдлэх явдал үлэмж дэлгэрчээ.

Хүн амын соёлын төвшин өрнөн дээшилж, соёлын ололтыг жирийн

хүртэгч төдийгүй түүнийг бүтээн байгуулагчид болон хувирч байв. Үүнийг

сайн дурын уран сайхны хөдөлгөөн гэрчлэн харуулж байв.


Сайн дурын уран сайхны хөдөлгөөний өрнөлтөд 1945, 1946, 1951,

1956 онд зохиогдсон улсын хэмжээний үзлэг чухал түлхэц үзүүлжээ.

Хэрэв 1946 онд болсон сайн дурын уран сайханчдын улсын үзлэгт 4.4

мянган уран сайханч оролцсон бол 1956 онд болсон улсын үзлэгт 10

мянга гаруй уран сайханчид оролцжээ3. Сайн дурын уран сайханчдын

эгнээг өргөтгөхөд 1947-1949 он, 1953-1954 онд аймаг, хотын хэмжээнд

болсон уран сайханчдын үзлэг, ардын дуучдын уралдаан (1947),

ерөөлч, магтаалч нарын улсын уралдаан (1948), Монголын залуучууд,

оюутны анхдугаар их наадам (1959) ихээхэн түлхэц үзүүлжээ. Сумдын

соёл, урлагийн 3 хоногийг аймгийн төвд, аймгийн соёл, урлагийн 7, 10

хоногийн ажлыг нийслэлд зохиож байсан нь аймаг, сумдын клуб, улаан

булангийн дэргэдэх уран сайханчдын бүлгэм, дугуйлангийн үйл

ажиллагааг тогтмолжуулахад тус болсон байна.

БНМАУ-ын хүн амын амьдралын түвшин. УБ., 1984.

тал 137. МАХН-ын XIV их хурал. УБ., 1961. тал 45.

БНМАУ-ынсоёлынтүүх. Дэдботь. УБ., 1986. тал

239

Энэ бүхнээс үзэхэд мэргэжил, боловсрол, нас нийгмийн байдал,

соелын төвшнөөрөө харилцан адилгүй хүмүүсийг нэгтэсэн сайн дурын

уран сайхны хөдөлгөөн улам бүр олон нийтийг хамарсан шинжтэй болж

иржээ.

Жараад оноос монголын соёл эрчимтэй хөгжлийн үедээ шилжин оржээ.

Энэ үеийн соёлын хөгжил нь социализмын материал-техникийн баазыг

байгуулж дуусгах, нийгмийн харилцааг боловсронгуй болгох,

хөдөлмөрчдийн коммунист хүмүүжлийг хүчтэй болгох талаар улс төрийн

удирдлагын хүрээнээс дэвшүүлсэн зорилтыг хэрэгжүүлэх үйл явцтай

салшгүй холбоотой байв. Хэдийгээр бэрхшээл, доголдол багагүй байсан авч

соёлын салбарт үсрэнгүй дэвшил гарч, ялангуяа хүн амын соёлын төвшин

эрсдээшилсэн юм.

§2. Социалист соёлын хөгжлийн явц, үр дүн

-365-


-366-

Соёлын материал-техникийн баазын бэхжилт. Сургуулийн насны

хүүхдийг нийтээр нь бүрэн бус дунд боловсролтой болгох зорилтыг

хэрэгжүүлэх зорилгоор сургуулиудын барилгыг барих, материаллаг баазыг

бэхжүүлэх арга хэмжээ авсны дүнд 1980 оныг 1960 онтой харьцуулахад нийт

сургуулийн тоо 1.4 дахин нэмэгдсэний дотор бүрэн бус дунд сургуулийн

тоо 5.4 дахин, бүрэн дунд сургуулийн тоо 2.6 дахин нэмэгджээ. Хэрэв 1960

онд ерөнхий боловсролын сургуулийн 25 хувийг бүрэн ба бүрэн бус дунд

сургууль эзэлж байсан бол 1980 онд тэр нь 80 хувь болж өсжээ. 1980 оны

байдлаар бүх сумдын 99 хувь нь бүрэн ба бүрэн бус дунд сургуулийн

барилгатай болсон байв. Сурагчдын дотуур байрыг барих ажлыг өргөтгөснөөр

1975 онд дотуур байранд суух шаардлагатай хүүхдийн 50 шахам хувь, 1980 онд

60 хувийг дотуур байраар хангажээ.

Дээд, тусгай дунд боловсролтой мэргэжилтэн, мэргэжилтэй ажиллах

хүчин бэлтгэх нь бас тухайн сургуулийн барилгыг шинээр барих, өргөтгөх

үйл явцтай шууд холбоотой байв. 1985 оны байдлаар техник мэргэжлийн 40

сургууль ажиллах болсны дотор 21 сургуулийн барилгыг ЗХУ-ын

тусламжтайгаар барьсан байна. Шинэ барилга барьж ашиглалтад оруулах

замаар МУИС-ийг өргөтгөж, Анагаах Ухааны Дээд сургуулийн шинэ

барилгыг барьжээ. Засгийн газрын шийдвэрээр 10 жилийн 2 дугаар дунд

сургуулийн барилгыг Орос хэлний дээд сургуульд, төрийн захиргааны төв

байгууллагууд байрлаж байсан байшинг Соёл урлагийн дээд сургуульд

шилжүүлэв. Их дээд сургуулиудад шинээр олон лаборатори, кабинет

байгуулав. Үүний хамт оюутны дотуур байр барих ажил өргөжжээ. Тусгай

дунд мэргэжлийн боловсон хүчин өргөнөөр бэлтгэх шаардлагатай

холбогдон техникумуудын хичээлийн байрыг олноор нь барьж

байгуулжээ.

Соёл урлагийн байгууллагуудыг өргөжүүлэх, тэдгээрийн материаллаг

баазыг бэхжүүлэх талаар ихээхэн ажил зохиов. Жараад оноос ихэнх аймгийн

соёлын ордныг хөгжимт-драмын театр буюу ардын дуу бүжгийн чуулга

болгон өргөтгөв. Хэрэв 1960 онд улсын хэмжээнд 9 театр байсан бол 1985

онд 21 болж нэмэгджээ1. 1971 онд Улсын циркийн шинэ барилгыг

барьж ашиглалтад оруулав. Концертын байгууллагууд өргөжиж, Улсын


-367-

филармони байгуулагдав.

Киноны байгууллагын материаллаг бааз ихээхэн бэхжив. 1978

онд «Монголкино» үйлдвэрийг өргөтгөж, шинэ техникээр

төхөөрөмжилсний үр дүнд үйлдвэрийн хүч чадал 1961 онтой

харьцуулахад 2.5 дахин нэмэгдэж, уран сайхны кино бүтээх, орчуулах

үйл ажиллагаа өргөжив. Жараад оны дунд үеэс өргөн дэлгэцийн кино

нэвтэрч, 1970 он болоход бүх аймгийн төвийн кино театрууд өргөн

дэлгэцийн кино гаргах техник хэрэгслээр хангагджээ. 1985 оныг 1960

онтой харьцуулбал кино театрын тоо 4.2 дахин өсжээ. Улаанбаатар хот

болон аймгуудын төвд өргөн дэлгэцт кино театрын тохилог барилга

барьж ашиглалтад оруулжээ. 1985 оны байдлаар манай оронд 27 кино

театр ажиллах болов. Нүүдлийн кино цэгийг олшруулснаар бүх сумын

төв 1 -2 кино цэгтэй болов. Аймгуудын кино зургийн фонд ихээхэн

өргөжсөн нь хүн амыг киногоор үйлчлэх ажлыг сайжруулах чухал

нөхцөл болсон байна.

1960-аад оны эхнээс номын сан, уншлагын газрыг олшруулах

талаар чухал арга хэмжээ авчээ. БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлөөс

1962 онд гаргасан «Номын сангийн ажлын байдал ба цаашид авах

арга хэмжээний тухай» тогтоолд тус орны хүн амын олонх нь номын

сангийн хүрээнээс гадна байгааг тэмдэглэж номын сан, уншлагын

газрыг олшруулж, түүний материаллаг баазыг бэхжүүлэх зорилт

дэвшүүлжээ. 1961 -1965 оны хугацаанд нийтдээ 546.3 мянган боть

номтой сум-нэгдлийн 268 номын сан, 62.3 мянган боть ном бүхий

сангийн аж ахуйн 24 номын санг шинээр байгуулжээ. Үүний үр дүнд 1960

онд 28 мянган хүнд 1 номын сан оногдож байсан бол 1965 онд 2.3

мянган хүнд 1 номын сан оногдох болсон байна.

Нийтийн номын сангийн тоог олшруулах, материаллаг баазыг

бэхжүүлэх арга хэмжээг цаашид авснаар хэд хэдэн аймгийн төвд 80-

100 мянган номын хадгаламж бүхий номын сангийн шинэ барилгыг

барьж ашиглалтад оруулахын хамт сумын төвд номын сангийн барилга

барих ажил өргөжжээ. Үүний үрээр 1985 онд нийтийн номын сангийн

тоо 933 болж өсжээ. 1965 онд нийт номын сан 2.4 сая боть номтой


байсан бол 1985 онд 13.4 сая болж нэмэгджээ2. Номын сангийн тоо

нэмэгдсэн нь номын сангийн үйлчилгээний нягтрал, хүртээмжийг

өргөтгөх, хүн амын соёлын үйлчилгээг сайжруулах чухал нөхцөл

болжээ.

Соёлын ордон, клуб, улаан булангийн тоог олшруулах, тэдгээрийн

материаллаг баазыг бэхжүүлэх талаар тодорхой амжилт олов. Жараад

оны эхээр аймгийн төвийн ба ажилчдын клубуудыг соёлын ордон

болгон өргөтгөжээ. 1961-1965 онд 260 сумын төвийн улаан буланг

клуб болгон өргөтгөх, шинээр клубын барилга барих, клуб бүрийг

техник, тоног төхөөрөмжөөр хангах арга хэмжээ авсны дүнд сум

бүрийг клубтэй болгох зорилтыг шийдвэрлэжээ. Үүний хамт улаан

булан барих ажил ихээхэн

БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй 65 жилд. УБ., 1986.

тал 167. Мон тэнд.

өргөжиж, зөвхөн 1961-1965 онд 783 улаан буланг шинээр барьснаар нэгдэл, сангийн аж

ахуйн бригад, тасгийн төвийг улаан булантай болгох зорилтыг ундсэнд нь

хэрэгжүүлжээ. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд 2.8 мянган хүнд нэг соёлын ордон

буюу клуб, 810 хүнд нэг улаан булан оногдох болов. Соёлын ордон, клуб, улаан

буланг цаашид олшруулах, материаллаг баазыг нь бэхжүүлэх арга хэмжээ авсны дүнд

1985 он болоход тус улсад 449 клуб, соёлын ордон, 1262 улаан булан ажиллах болжээ1.

Музейн шинэ барилга барих ажил өргөжив. 1971 онд Улаанбаатар хотод Монгол

ардын хувьсгалын музей хэмээх түүхийн томоохон музейг ашиглалтад

оруулжээ. Үүний хамт түүний салбар музейн барилгыг Алтанбулагт барьж

нээжээ. Хуучин барилгыг музейн зориулалттай болгон засварлах замаар Дүрслэх

урлагийн музейг 1966 онд, Улаанбаатар хотын түүх, шинэчлэн байгуулалтын музейг

1970 онд, Г.К.Жуковын музейг 1979 онд тус тус байгуулжээ. Мөн

Д.Нацагдоржийн ордон музей, Дархан хотод «Найрамдал» музей байгуулагджээ.

1983 онд Эрдэнэт хотын түүхийн музей, 1984 онд Дорнод аймгийн Сүмбэр суманд

Халхын голын ялалтын түүхийн музейг сүрлэг том хөшөө дурсгалын

цогцолборын хамт ашиглалтад оруулжээ. 1980 онд В.И.Лениний музейг тусгайлан

байгуулжээ. Энэ музей үзүүллэг зохион байгуулалт, уран сайхны болон гэрэл

-368-


чимэглэлийн хувьд орчин үеийн төвшинд баригдсан юм.

Орон нутгийн музей, кабинетыг олшруулах, түүний зохион байгуулалтыг

сайжруулахад 1965 онд МАХН-ын Төв Хорооноос гаргасан «Музей, кабинетын ажлын

байдал ба түүнийг сайжруулах арга хэмжээний тухай» тогтоол чухал ач холбогдолтой

болжээ. Жараад оны эцэс далаад оны эхээр шинэ барилга барьж, зохих тоног

төхөөрөмжөөр ханган, үзмэрийн зохион байгуулалтыг шинэчилсний үндсэн дээр

аймгуудын орон нутаг. Жараад оны эцсээр сум, нэгдэл, сангийн аж ахуйн төвд орон

нутаг судлах кабинет байгуулах ажил өрнөжээ.

Музейн тоо олширч, нийт үзмэрийн сан арвижиж, тэдгээрийг нийтэд дэлгэн

үзүүлэх ажил өргөжихийн хирээр музейн үзмэрийг хадгалж хамгаалах, сэлбэн

засварлах хэрэгцээ шаардлага өсжээ. Үүнтэй холбогдон 1988 онд Музейн үзмэр

сэргээн засварлах урланг байгуулжээ.

Ийнхүү түүхийн, байгалийн, шашны, урлагийн, цэргийн, түүхэн бие хүмүүсийн

зэрэг музейн бүх төрлийг багтаасан музейн бүхэл бүтэн тогтолцоо бий болж, олон

түмэнд шинжлэх ухааны мэдлэг дэлгэрүүлэх, гоо зүй, уран сайхны хүмүүжил

төлөвшүүлэхэд дөхөм үзүүлэх шинжлэх ухаан-соёлын чухал салбар болон хөгжжээ.

Өгүүлэн буй үед олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн хөгжилд томоохон

ахиц гарав. 1963 онд 8 өрхийн дунд нэг радио цэг оногдож байсан бол 1980 оны

байдлаар нийт өрхийн 90 гаруй хувь нь радио нэвтрүүлэг хүлээн авч сонсох болов.

1976-1985 онд Улаанбаатар-Алтай-Өлгий, Улаанбаатар-Чойбалсан хотын

чиглэлээр радио релейн шугам, олон хотод радио

БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй 65 жилд. УБ., 1986. тал 167.

нэвтрүүлэх их хүчний станцыг ЗХУ бэлэг болгон барьж байгуулсны үрээр манай

орны нийт нутаг дэвсгэрийг сайн чанарын радио сонсголоор хангах төвөгтэй

асуудлыг шийдвэрлэсэн юм.

ЗХУ-ын тусламжаар 1967 онд Улаанбаатарт телевизийн төвийг

ашиглалтад оруулж, телевизийн нэвтрүүлэг явуулах болсон нь манай орны соёлын

амьдралд гарсан том үйл явдал болсон юм. «Орбит» станц, «Экран-ЧМ» телевизийн

станцуудыг байгуулсны дүнд 1985 оны байдлаар хүн амын 60 орчим хувь нь

телевизийн нэвтрүүлэг үзэх болжээ. Хүмүүсийн тогтмол хэвлэл захиалах явдал

-369-


-370-

өсөж, 1960 онд 1 өрхөд 1-2 хэвлэл оногдож байсан бол 1985 онд 4-5 болжээ. Энэ

бүхний үр дүнд манай орны нэг хүн, нэг өрхөд ногдох хэвлэмэл материал,

нэвтрүүлэг, нийтлэлийн тоо хэмжээ харьцангуй хангалттай төвшинд хүрчээ.

Хэвлэл, радио, телевиз хөдөлмөрчин олон түмний өдөр тутмын хэрэгцээ, тэдний

соёлын төвшинг дээшлүүлэх үр нөлөөтэй хэрэгсэл болжээ.

Хэвлэлийн үйлдвэрийг нэмэгдүүлэх, өргөтгөх, шинэ техникээр хангах талаар

нэлээд ахиц гарав. 1985 оныг 1960 онтой харьцуулахад хэвлэлийн үйлдвэрийн

бүтээгдэхүүний хэмжээ 5.4 дахин өсжээ. Хэрэв 1960 онд тев, орон нутгийн

хэвлэлийн үйлдвэрүүд 115.2 сая хэвлэлийн даралт хуудас ном хэвлэл үйлдвэрлэж

байсан бол 1986 онд энэ үзүүлэлт453 саяд хүрчээ. Манай иргэд 1980 онд 69.3 сая

төгрөгийн ном товхимол худалдан авч байсан бол 1985 онд 99.8 сая төгрөгт хүрч

өсжээ1. Ийнхүү ном хэвлэл нь хүн амын бүх давхаргын оюуны хэрэгцээт зүйл

болжээ.

Хун амын боловсролын төвшний дээшлэлт. Сургуулийн насны хүүхдийг нийтээр

нь бүрэн бус дунд боловсролтой болгох зорилтыг хэрэгжуүлэхийн тулд бага ангийн

бүх төгсөгчдийг дунд ангид дэвшүүлэн сургах, улмаар тэднийг зохих хугацаанд нь

VIII анги төгсдөг болгоход гол анхаарал тавьжээ. 1971 оны байдлаар сургуулийн 8-16

насны бүх хүүхдийн 89.9 хувийг, 1976 онд 95.9 хувийг сургуульд хамруулан сургах

болов. Анх I ангид элссэн сурагчдын 80 орчим хувь нь зохих хугацаандаа VIII

анги төгсөх болов. Ийнхүү сургуулийн насны хүүхдийг нийтээр нь бүрэн бус дунд

боловсролтой болгох зорилт хэрэгжиж биелжээ.

Үүний хамт еренхий боловсролын сургуулийн сургалтын агуулгад

шинэчлэлт хийжээ. Энэ нь сургууль төгсөгчдийн нэлээд хэсэг улс ардын аж ахуйд

шууд шилжин ажиллах болсонтой холбогдон сургалтыг амьдрал, үйлдвэрлэлтэй

нягт холбох явдал чухал зорилт болсонтой холбоотой байв. «Сургууль амьдралын

холбоог бэхжүүлж, ардын боловсролын системийг цаашид бэхжүүлэх тухай»

(1963) хуулийн заалтын дагуу ерөнхий боловсролын сургуулийн бүтцэд

өөрчлөлт оруулж, бүрэн бус дунд боловсролыг 8 жилийн хугацаанд олгох

болов. Ингэснээр VIII анги төгсөгчид хөдөлмөрийн тодорхой дадлага эзэмшиж

улс ардын аж ахуйн янз бүрийн салбарын үйлдвэрлэлийн хөдөлмөрт шилжин

ажиллах явдал хялбар болжээ.

Сургалтын төлөвлөгөө ёсоор дунд сургуульд гар хөдөлмер, дархан,


-371-

1 БНМАУ-ын улсардын ажахуй 65 жилд. УБ., 1986.тал 196.

мужаан, гэр ахуи, хөдөө аж ахуйн үндэс, машин судлал, цахилгаан техник,

нийгмийн тустай хөдөлмөр зэрэг хичээлийг үзэх болжээ. Физик, хими,

биологи болон бусад хичээлийн лаборатори, практикийн хичээлийн

цагийн тоог нэмэгдүүлжээ. Туршлагын талбай, хөдөлмөр амралтын зуслан

байгуулах хөдөлгөөн сургуулиудад эрчимтэй өрнөж байв. Нийгмийн

ухааны хичээлийн агуулгыг сайжруулж, дунд сургуульд үзэх эртний ба

дундад зууны түүхийн хичээлийн цагийг хорогдуулж, шинэ, нэн шинэ

үеийн түүхийг судлах цагийн тоог нэмэгдүүлэн, бүрэн дунд сургуулийн

төгсөх ангид нийгэм судлалын хичээлийг шинээр нэмэн оруулжээ. Жараад

онд дунд сургуулийн ахлах ангид үйлдвэрлэл сургалтыг хэсэг хугацаанд

туршилтын журмаар явуулжээ.

1972-1976 онд ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын шинэ

системд шилжүүлэх зорилтыг хэрэгжүүлэв. Бага ангийн сургалтыг 3 жилд

багтаан явуулах болж, дунд боловсролын агуулгыг гүнзгийрүүлэв. Хэрэв урьд

өмнө боловсрол олгох зорилго нь гол төлөв хуримтлагдсан мэдлэгийг

сурагчдад эзэмшүүлэхэд чиглэгдэж байсан бол сургалтын шинэ системд

шилжсэнээр хүүхдийн бүтээлч сэтгэхүй, авъяас билгийг хөгжүүлэхэд

сургалт-хүмүүжлийн ажлын агуулга чиглэх болсон байна1.

Ахлах ангиудад сонгон суралцах хичээл оруулж, зарим сургуульд

гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангиуд болон өдөр өнжүүлэх бүлгийг бий

болгожээ. Хот, хөдөөгийн сургуулиудад хөдөлмөрийн өргөтгөсөн сургалт

явуулах болов.

Ийнхүү ерөнхий боловсролын сургуулиуд сургалтын шинэ системд

шилжсэн нь сургалт-хүмүүжлийн ажлын агуулгыг нийгмийн хөгжил,

шинжлэх ухаан-техникийн дэвшлийн шаардлагын дагуу боловсронгуй

болгох зорилтыг хэрэгжүүлэхэд чухал алхам болов.

|Ардын Их Хурлын шийдвэрийн дагуу 1983, 1984, 1985 онуудыг|

сурагчдын жил болгон зарласан бөгөөд энэ үеэр зохиосон ажил нь сурагчдын

сурлага-хүмүүжлийг цаашид сайжруулах нөхцлийг бүрэлдүүлэх, эдгээр

зорилтыг хэрэгжүүлэхэд сургууль, багш, эцэг эх, улс, олон нийтийн


байгууллага, үйлдвэр аж ахуйн газрын хамтын ажиллагааг нягтруулахад

чиглэгдсэн юм. МАХН-ын Төв Хороо «Сургуулийн системийг боловсронгуй

болгох тухай» сэдвийг 1986 онд баталсан бөгөөд түүний гол агуулга нь

ерөнхий боловсролын болон мэргэжлийн сургуулийн сургалтыг амьдрал

үйлдвэрлэлтэй нягт холбох, суралцагчдад шинжлэх ухаан, техникийн гүн бат

мэдлэг, ажил мэргэжлийн баримжаа олгох, хөдөлмөрийн болон үзэл санаа,

ёс суртахууны хүмүүжлийг дээшлүүлэх, хүүхэд залуучуудыг амьдрал,

хөдөлмөрт эртнээс чиглэсэн зорилготой бэлтгэхэд оршиж байв.

Насанд хүрэгчдийн ерөнхий боловсролыг дээшлүүлэхэд чиглэгдсэн

эрчимтэй арга хэмжээ авчээ. МАХН-ын Төв Хороо, БНМАУ-ын Сайд

нарын Зөвлөлөөс 1966 онд гаргасан «Хөдөлмөрчдийн боловсролыг

дээшлүүлэх арга хэмжээний тухай» тогтоолын дагуу насанд хүрэгчдийн

Ч.Дашдаваа. БНМАУ дахь соёлын хувьсгал: түүхэн туршлага, орчин

үеийн асуудал. УБ., 1989. тал 53.

БНМАУ-ын улсардын ажахуй 65 жилд. УБ., 1986. тал 161.

ерөнхий боловсролын сургуулийг бичгийн дугуйлан ба суурийн

сургууль, түр, улирал, оройн (ээлжийн) сургууль, эчнээ сургалт

зэрэгхэлбэрээр зохион байгуулах болжээ.

Хөдөөгийн насанд хүрсэн хүн ам, ялангуяа нэгдэлч-малчдад анхан

шатны боловсрол олгох түр сургууль, бүрэн бус дунд боловсрол

олгох улирлын сургуулийг цоо шинээр бий болгов. Түр сургууль бол 17

долоо хоног, улирлын сургууль нь 20 долоо хоног сум-нэгдэл, сангийн

аж ахуйн төвийн бага, дунд сургуулийг түшиглэн хичээллэхээр зохион

байгуулжээ. Насанд хүрсэн хүн амын ерөнхий боловсролыг

дээшлүүлэх хэрэгт оройн сургуулийн гүйцэтгэх үүрэг өсөв. Үүний хамт

ээлжийн сургууль шинээр байгуулагджээ. Эрхэлж буй ажлын онцлогоос

шалтгаалан оройн (ээлжит) болон улирлын сургуульд тогтмол

хичээллэх боломжгүй хүмүүст дунд боловсрол олгох эчнээ сургалтын

хэлбэрийг буй болгожээ.

Дээр дурдсанаас үзэхэд сургуулийн насны хүүхдийг нийтээр нь

-372-


-373-

бүрэн бус дунд боловсролтой болгох зорилтыг шийдвэрлэж, улмаар

бүрэн дунд боловсрол эзэмшүүлэх зорилтыг хэрэгжүүлж эхэлсэн,

түүнчлэн насанд хүрэгчдийн ерөнхий боловсролын сургуулийн

нэгдсэн систем бүрэлдэн хөгжсөний үр дүнд манай орны нийт хүн

амын ерөнхий боловсролын төвшин дээшлэв. Насанд хүрэгчдийг

нийтээр нь анхан шатны боловсролтой болгох зорилт хэрэгжиж, тэдэнд

бүрэн бус ба бүрэн дунд боловсрол олгох талаар ихээхэн ахиц гарчээ.

1963 оны байдлаар улс ардын аж ахуйн нийт ажиллагсдын дотор бүрэн

бус ба бүрэн дунд боловсролтой хүмүүс дөнгөж 8 хувь байсан бол 1985

онд 55 хувь болж өсжээ.

Мэргэжлийн боловсролын хөгжилт. Мэргэжилтэй ажилчид

бэлтгэхэд чиглэгдсэн техник мэргэжлийн боловсролын систем үүссэн

нь мэргэжлийн болсжсролын хөгжилд гарсан том үйл явдал болсон

билээ. 1964 онд Улаанбаатар хотод барилгын анхны техник

мэргэжлийн сургууль (ТМС) байгуулагджээ. 1966 онд 8 ТМС ажиллаж

байсан бол 1985 онд 40 болж өсжээ1. ТМС-ийн сургалт нь

үйлдвэрлэлийн дадлага, онол, ерөнхий боловсролын хичээлээс

бүрдэж байв. ТМС-д элсэгчдийн сууц, хоол, хувцас, хичээлийн ба ариун

цэврийн хэрэглэл, соёл-үйлчилгээ, үзвэрийн зардлыг суралцах бүх

хугацаанд нь улсаас хангаж, үйлдвэрлэлийн дадлагын үеэр хийсэн

аждын хөлсний зохих хувийг сурагчдад шагнал болгон олгох болжээ.

Техник мэргэжлийн сургуулиуд нь хөдөө аж ахуйн, аж үйлдвэрийн,

барилгын, худалдаа үйлчилгээний, тээврийн, холбооны зэрэг улс ардын

аж ахуйн гол гол салбараар төрөлжиж, 100 гаруй мэргэжлээр

мэргэшилтэй ажилчид бэлтгэх болов. ТМС-аар 1966-1986 оны

хугацаанд 160.0 мянга орчим мэргэжилтэй ажилчид бэлтгэжээ. Үүнээс

гадна 1964-1984 онд ЗХУ-ын ТМС-ийг 17 мянга гаруй монгол охид,

хөвгүүд төгсжээ.

Техник-мэргэжлийн боловсрол хөгжсөнөөр улс ардын аж ахуйн

нийт салбарт ажиллагсдын соёл-техникийн төвшин дээшлэв. 1984 оны

байдлаар улс ардын аж ахуйд ажиллаж байсан 16-34 насны ажилчдын

66.5 хувь нь техник-мэргэжлийн сургуулийг төгсөгчид болсон байв.


-374-

Үүний хамт ажилчдыг үйлдвэрлэлээс хөндийрүүлэхгүйгээр мэргэжлийг нь

дээшлүүлэхэд үйлдвэрийн газруудын дэргэдэх төрөл бүрийн курс,

цугуйлан ажилчдын мэргэжил дээшлүүлэх 3 жилийн сургууль чухал үүрэг

гүйцэтгэдэг байв.

Дээд, тусгай мэргэжлийн дунд сургуулийг олшруулах, тэдгээрийг

өргөтгөж томсгох талаар чухал арга хэмжээ авав. Хөдөө аж ахуйн дээд

сургууль, Улсын багшийн дээд сургуулийг бэхжүүлэхийн хамт МУИС-ийн

дэргэд 1969 онд Политехникийн дээд сургууль, 1979 онд Ховдын багшийн

дээд сургуулийг байгуулжээ. 1982 онд тэдгээрийг бие даасан дээд

сургуулиуд болгожээ. 1985 оныг 1960 онтой харьцуулбал тусгай

мэргэжлийн дунд сургуулийн тоо бараг 2 дахин нэмэгдэж, 1986 оны

байдлаар 28 тусгай мэргэжлийн дунд сургууль ажиллаж байв.

Дээд, тусгай мэргэжлийн дунд сургууль өргөжсөний үр дүнд оюутан,

сурагчдын тоо ихээхэн өсөв. Хэрэв 1960 онд тусгай мэргэжлийн дунд

сургуульд 8.8 мянган хүн суралцаж байсан бол 1985 онд 23.0 мянга болж

нэмэгджээ. Дээд сургуулиудад 1960 онд 6,9 мянган оюутан суралцаж

байсан бол 1985 онд 24.6 мянга болж 3.5 дахин өсжээ.

Дээд, тусгай мэргэжлийн дунд боловсрол эрчимтэй хөгжсөний үр дүнд

улс ардын аж ахуй, соёлын салбарт шаардлагатай мэргэжилтний 80 гаруй

хувийг эх орондоо бэлтгэх болов./1986 оны байдлаар улс ардын аж ахуй,

соёлын салбарт ажиллаж байгаУтаван хүн тутмын нэг нь дээд, тусгай

мэргэжлийн дунд боловсролтой болсон байв. Ийнхүү улс ардын аж ахуй,

соёлын салбарт шаардлагатай боловсон хүчний хэрэгцээг хангах

зорилтыг үндсэнд нь шийдвэрлэж чаджээ.

Дээд сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрийг ЗХУ-ын дээд сургуулиудтай

ижил төстэй болгон өөрчилсөн нь сургуулиудын сургалт-хүмүүжлийн ажлын

чанарыг дээшлүүлэхэд ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. 1976-1977 оны хичээлийн

жилээс эхлэн тусгай мэргэжлийн сургуулиуд сургалтын шинэ хөтөлбөрөөр

хичээллэх болов. Энэ хөтөлбөреөр ерөнхий ба мэргэжлийн боловсролын

харьцааг нарийвчлан тогтоожээ. Дээд, тусгай мэргэжлийн дунд боловс-

ролтой мэргэжилтнийг 3-5 жил тутам аттестатчилах журмыг 1976 оноос

мөрдөж эхэлжээ.


-375-

Их, дээд, тусгай мэргэжлийн дунд сургууль өргөжин бэхжиж, сургалт

хүмүүжлийн ажлын чанарыг дээшлүүлж ирсэн ньулс ардын аж ахуй, соёлын

салбарыг шаардлагатай мэргэжилтнээр хангах зорилтыг

хэрэгжүүлэхэд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлжээ.

Шинжлэх ухааны хөгжилт. Жараад оноос Монголын шинжлэх ухааны

хөгжлийн шинэ үе эхлэв. Шинжлэх ухаан, дээд боловсролын хүрээлэнгийн

суурь дээр 1961 онд Шинжлэх Ухааны Академи байгуулагдав. Шинжлэх

Ухааны Академийн харьяанд суурь судалгааны хүрээлэнгүүдийг байгуулж

бэхжүүлэв. Шинжлэх Ухааны Академи нийгэм, байгалийн ухааны үндсэн

асуудлаар явуулж байгаа суурь судалгааны ажлыг зохион байгуулан

удирдах шинжлэх ухааны гол төв болж хувирав. Төрийн яамд, тусгай

газруудын дэргэд салбарын эрдэм шинжилгээний буй болж хөгжсөн нь

шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн холбоог бэхжүүлж, шинжлэх ухаан, техникийн

дэвшлийн үр дүнг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх чухал нөхцөл болсон юм. Наяад оны

эцэст салбарын эрдэм шинжилгээний 30 гаруй байгууллагууд ажиллаж байв.

Үүний хамт их дээд сургуулиудад шинжлэх ухааны төрөл бүрийн салбараар

судалгаа шинжилгээний өргөн хүрээтэй ажил явуулах болов.

Шинжлэх ухаан, технологийн талаар төрөөс баримтлах бодлогыг

боловсруулж хэрэгжүүлэх, эрдэм шинжилгээний ажлын удирдлага,

зохицуулалтыг боловсронгуй болгох зорилгоор 1966 онд БНМАУ-ын Сайд нарын

Зөвлөлийн дэргэд Шинжлэх ухаан, техникийн хороог тусгайлан байгуулжэаЛ

Шинжлэх ухааны хөгжлийг эрчимжүүлэх, түүний өгөөжийг дээшл

үүлэхийн тулд эрдэм шинжилгээний боловсон хүчнийг бэлтгэх талаар төр засгаас

тодорхой арга хэмжээ авав. 1980 оныг 1965 онтой харьцуулбал ШУА-д

ажиллагсдын тоо 6 дахин нэмэгджээ. 1985 оныг 1970 онтой харьцуулбал

докторын зэрэгтэй мэргэжилтний тоо 17 дахин, дэд докторын тоо 3.6 дахин

нэмэгджээ1.

Энэ бүхнээс үзэхэд тус оронд суурь ба хавсарга судалгаа явуулах эрдэм

шинжилгээний гол байгууллагууд зохион байгуулалтын хувьд төлөвшиж,

тэдгээрийн эрдэм шинжилгээний боловсон хүчин бүрэлдэн тогтох үйл явц наяад оны

эхэн үе болоход үндсэндээ шувтарчээ. Үүний үр дүнд улс орны шинжлэх ухааны

чадавхи өсөж, онолын болон практикийн ач холбогдол-той асуудлыг боловсруулж


шийдвэрлэх талаар тодорхой амжилт олжээ.

Малын үүлдрийг сайжруулах, ашиг шимийг нь нэмэгдүүлэх, малын тэжээлийн

баазыг бэхжүүлэх, малын элдэв өвчинтэй тэмцэх зэрэг зангилаа асуудлыг

шийдвэрлэхэд чиглэсэн судалгааны ихээхэн ажил хийжээ. На-рийн ноост хонины

«Хангай» үүлдрийн хэсэг, ноолуурын чиглэлийн «Говь гурван сайхан» ямааны

үүлдэр, махны чиглэлийн «Сэлэнгэ» үүлдрийн үхэр, мах, ноосны чиглэлийн

нарийвтар ноост «Ерөө» үүлдрийн хонины хэсэг, мах-өөх-тосны чиглэлийн

«Торгууд» үүлдрийн хэсгийн ууцан сүүлт хонь зэрэг арвин ашиг шимтэй малын

шинэ үүлдрийг буй болгосон юм.

Адууны ям оношлох шинэ аргыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, бэлчээрийн ургацыг

нэмэгдүүлэх арга замыг боловсруулах, малын усалгааны горим, хэмжээг улирлын

байдлаар ялган тогтоох, хадлан бэлчээрийн зургийг зохиох зэрэг судалгааны өргөн

хүрээтэй ажил хийжээ. Малын шинэ үүлдэр буй болгох, малын ашиг шимийг

дээшлүүлэхэд чиглэсэн дээрх судалгааны ажил нь тус орны хөнгөн ба хүнсний

үйлдвэрийн зарим салбарыг чанар сайтай түүхий эдээр хангах асууддыг

шийдвэрлэх чухал нөхцөл болсон байна.

Хөдөө аж ахуйн таримлын ургацыг нэмэгдүүлэх, үр тариа, хүнсний ногооны

өндөр ургацтай, шинэ сортыг бий болгоход чиглэсэн судалгаа туршилтын ажил

эрчимтэй явагдаж байв. 1963 онд өндөр ургацтай, ганд тэсвэртэй «Орхон» үүлдрийн

улаан буудайг гаргаж авчээ. Судалгааны ажлын үр дүнд үр тарианы талбайн ихэнх

хувьд нутагшсан сортын үрээр тариалдаг

1 БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй 65 жилд. УБ., 1986. тал

54.

болов. Эрт ургапын томс, хүнсний ногооны сорт давуу ургац өгч

байгааг тогтоохын хамт хүнсний ногоо тариалах зарим шинэ

технологийг практикт нэвтрүүлэх ажил хийж байв. Монгол орны

хөрсний онцлог шинжийг тогтоож, хорсийг элэгдлээс хамгаалах,

тариалангийн хог ургамлын бнологийг судалж, тархцыг тогтоох,

ургамлын өвчин болон хортон шавьжийн хор хөнөөлтэй тэмцэх,

микроэлементийг газартариаланд ашиглах арга замыг боловсруулах

зэрэг судалгааны нэлээд ажил хийгджээ.

-376-


-377-

Олборлох, боловсруулах үйлдвэрийн салбарыг хөгжүүлэх

зорилттой холбогдон байгалийн баялаг, эрдэс түүхий эд, түлшний

нөоцийг илрүүлэхэд чиглэгдсэн судалгааны ажил гүнзгийрчээ.

Геологийн салбар дахьсудалгааны ажил нь тус орны газар нутгийн

геологийн зүй тогтоц, хегжлийн түүх, ашигт малтмалын байршилт зэрэг

онол практикийн чухал асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэгджээ.

Геологийн терөлжсөн судалгааны явцад зэс, фосфорит, нүүрсний

орд газрыг нарийвчлан судалж, төмөр вольфром, хром, марганц,

хөнгөн цагаан, гянт, хайлуур жонш, нүүрсний ордыголноор нээсэн

ньэрдэс түүхий эдийн нөөцийг ихээхэн нэмэгдүүлж, хүнд аж үйлдвэр,

түүний дотор түлш эрчим хүч, уул уурхай, металл боловсруулах

салбарыг үүсгэж хөгжүүлзх бололцоог бий болгожээ. Энэ бүхний үр дүнд

Дархан-Эрдэнэт, Улаанбаатар-Багануур, Дорнодын үйлдвэрлэлийн

зангилаа үүсэн хөгжиж, дэлхийн томоохон үйлдвэрийн нэгэнд

орох Эрдэнэтийн уулын баяжуулах комбинатыг барьж байгуулан

төслийн хүч чадлыг эзэмшжээ.

Монгол орны байгалийн баялгийг хайн олж ашиглах зорилтыг

хэрэгжүүлэхэд 1969 оноос эхлэн ажилласан Монгол-Зөвлөлтийн

биологийн хамтарсан иж бүрэн экспедици чухал үүрэг гүйцэтгэв.

Энэхүү экспедици нь Монгол орны амьтан, ургамлын баялгийг судлах,

улс ардын аж ахуйд ашиглах асуудлыг боловсруулахад гол

анхаарлаа чиглүүлж иржээ. Биологичид Хэнтий, Хангай, Алтайн

уулархаг мужийн амьтны аймгийн биоэкологи, зүйлийн бүрдэл,

нөоцийг судлах талаар өргөн ажил хийсний үрээр тэдгээрийг үр

өгөожтэй ашу^глах шинжлэх ухааны үндэслэлийг боловсруулжээ.

Үүний хамт Монгол орны oй нөөц, гол хэв шинж,

ангиллыг боловсруулж, байгалийн нөхөн сэргээх чадамжийг

шинжилжээ. Хөнгөн, хүнсний үйлдвэрийн эрчимтэй хөгжилтэй

холбогдон ургамлын гаралтай болон байгалийн эрдэс түүхий эдийг

судалж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэн ашиглахад судлаачид ихээхэн

анхаарал тавьжээ.

1970-1980-аад онд салбарын эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд


-378-

дэх техник-эдийн засгийн чиглэлтэй хавсрага судалгааны ажил нэлээд

өргежив. Тухайлбал, нүүрсний зарим ордын физик-техник, уул уурхай-

технологийн үзүүлэлтийы шинж чанарыг тодорхойлох, барилгын

материалын зарим төрлийг үйлдвэрлэх технологийг боловсруулах

зэрэг ажил хийжээ.

Геофизикчид газар хөдлөлийн муяатлын зураг зохиож, эдийн

засгийн гол бүсүүдийн газар хөдлөлтийн зургийг нарийвчлан гаргажээ.

Үүний xaмт Монгол орны хэвийн болон гаж сороызон орыы зургийг

зохиосои нь иргэний агаарын тээвэр болон геологи хайгуулын

ажилд ашиглагдах болжээ.


-379-


Нэгтгэн дүгнэсэн олон бүтээл нийтлэгджээ. Судлаачид Монголын

түүхийн бүхий л үеийг хамарсан <<БНМАУ-ын түүх>> гурван боть

зохиол, <<МАХН-ын товч түүх>> -ийг 1960-аад онд туурвисан нь

монголын нийгмийн шинжлэх ухааны хөгжилд гарсан томоохон

амжилт болсон юм.

Улс орныг аж үйлдвэржүүлэх, хөдөө-аж ахуйн хөгжлийг эрчимжүүлэх

зорилттой холбогдон, эдийн засгийн ухааны хөгжил түргэсэв.

Ялангуяа нийгмийн үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэх, улс

ардын аж ахуйн төлөвлөлтийг боловсронгуй болгох, хөдөлмөрийн

нөөцийг үр ашигтай ашиглах зэрэг асуудлыг судлахад онцгой

анхаарал тавьж иржээ.

Хэл зохиол судлаачид монгол хэлний зүй, үгсийн сан, нутгийн

аялгууг судлах талаар нэлээд ажил хийв. Үсгийн дүрмийн толь, монгол

хэлний товч тайлбар толь зэргийг нийтэлж, монгол ардын аман

зохиол, утга зохиолын түүхийг судлах талаар чухал алхаМ хийж,

«Монгол уран зохиолын тойм» гурван боть зохиол туурвижээ.

Түүнчлэн монгол-түвэд, монгол-энэтхэгийн уран зохиолын харилцаа

холбооны асуудлыг судалсан бүтээлүүд нийтлэгджээ.

Нэг намын үзэл суртал, улс төрийн бодлого ноёрхож, олон ургальч

үзэл хаалттай байсан нь нийгмийн ухааны хөгжилд ихээхэн сөрөг нөлөө

-380-


-381-

үзүүлжээ. Амьдралаар дэвшин гарч байгаа асуудалд нийгмийн

ухааны судалгааг чиглүүлж, эрдэм шинжилгээний ажлыг практиктай

холбох тухай их ярьж байсан боловч нийгмийн хөгжлийн тулгамдсан

гол зангилаа олон чухал асуудлыг нарийвчлан боловсруулах ажил

хойшлогдсоор иржээ.

Дээр дурдсанаас үзэхэд 1960 оноос 1990 он хүртэлх үеийн

Монголын шинжлэх ухааны хөгжил нь эрдэм шинжилгээний

байгууллагуудын өргөжилт, материал-техникийн баазын бэхжилт,

эрдэм шинжилгээний боловсон хүчний өсөлт болон улс орны

нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд чухал ач холбогдолтой суурь ба

хавсарга судалгааны ажлын хэмжээ ихээхэн өргөжиж, шинжлэх

ухааны ололтыг үйлдвэрлэлд зохистой ашиглах талаар ахиц гарснаар

тодорхойлогдож байв. Монголын шинжлэх ухаан нь улс орны нийгэм,

эдийн засаг, соёлын эрчимнэптэн дүгнэсэн олон бүтээл нийтлэгджээ.

Судлаачид Монголын түүхийн бүхий л үеийг хамарсан «БНМАУ-ын

түүх» гурван боть зохиол, «МАХН-ын товч түүх»-ийг 1960-аад онд

туурвисан нь монголын нийгмийн шинжлэх ухааны хөгжилд гарсан

томоохон амжилт болсон юм.

тэй хөгжлийн чухал хүчин зүйлийн нэг болж хувирчээ.

Уран сайхны соёлын хөгжилт. Урлаг, утга зохиол, шинэ шинэ

төрөл зүйлээр баяжин, уран бүтээлчдийн ур чадвар дээшилсэн нь

жараас ерээд он хүртэлх үед гарсан гол ололт байв. Яруу найраг,

хүүрнэлийн болон жүжгийн зохиолын хөгжилд том ахиц гарчээ.

П.Бадарч, Т.Галсан, О.Дашбалбар, С.Дашдооров, Б.Лхагвасүрэн,

Д.Нямаа, Д.Пүрэвдорж, Ш.Сүрэнжав, Д.Цоодол, М.Цэдэндорж,

Д.Урианхай, Р.Чойном, Б.Явуухулан нарын шүлэг найраглалын

бүтээлүүд ньбайгаль, нийгэм, хүний гоо сайхан, хүний сэтгэл оюуны

эрч далайцыг уран дүрслэлээр илэрхийлэх талаар том алхам

болсон юм. Ч.Лодойдамбын «Тунгалаг Тамир», С.Дашдооровын

«Говийн өндөр», Ж.Пүрэвийн «Аянга», С.Удвалын «Их хувьзаяа»,

Д.Маамын «Газар шороо», Ш.Нацагдоржийн «Мандухай цэцэн»


-382-

романууд болон Н.Банзрагч, Д.Батбаяр, Ж.Бямбаа, Д.Гармаа,

Г.Нямаа, Б.Догмид, Д.Норов, С.Пүрэв, Д.Төрбат, С.Эрдэнэ нарын

тууж, роман нь хүүрнэл зохиолын хөгжилд гарсан ололтыг

илэрхийлж байв. Хүүрнэл зохиолын гол хэлбэр туульсийн шинжтэй

болж яруу найрагт иргэний болон бодол эргэцүүллийн уянгалаг аяс

зонхилж, тайз дэлгэцийн зохиолд хүмүүсийн зан суртахууны

зангилаа асуудлыг дүрслэн харуулах болсон нь энэ үеийн утга

зохиолын гол онцлог байв1.

Ч.Лодойдамбын «Гарын таван хуруу», Д.Намдагийн «Шинэ байшинд»,

«Ээдрээ», Ч.Чимидийн «Арын албаныхан» зэрэгжүжгүүд театрын

урлагийи хөгжил өндөр төвшинд хүрснийг илэрхийлэн харуулж

байв. Театрын найруулга зүйн урлаг төлөвшиж, Б.Мөнхдорж,

Д.Доржсамбуу, И.Нямгаваа зэрэг урлах эрдмийн өвөрмөц дүр төрх

бүхий найруулагчид тодрон гарав. Монголын кино урлагт уран

сайхан, баримтат болон хүүхэлдэйн киноны төрөл зүйл жигдрэхийн

хамт телевизийн, түүнчлэн дүрс бичлэгийн бие даасан кино бүтээл

хөгжиж эхэлжээ. Монголын кино урлагийн хөгжилд Ж.Жигжид,

Ж.Бунтар, Б.Сумхүү, Г.Жигжидсүрэн, Р.Доржпалам, Х.Дамдин,

Б.Нагнайдорж, Н.Нямдаваа, Б.Жамсран, Ц.Наваан, О.Уртнасан,

Г.Цэрэн, Л.Шаравдорж, П.Цогзол зэрэг уран бүтээлчид томоохон

хувь нэмэр оруулсан юм. Кино найруулагч, зураглаач, зураач,

инженер, техникийн ажилтан зэрэг киноны нарийн мэргэжлийн

хүмүүсийг бэлтгэсний үр дүнд киноны уран сайхны төвшин, уран

бүтээлчдийн ур чадвар эрс дээшилсэн юм.

Хөгжмийн урлагт том ахиц гарч эхэлснийг Б.Дамдинсүрэнгийн

«Тэмцэл», «Амарсанаа» дуурь, «Шуурга», «Нуурын домог» бүжгийн

жүжиг, Л.Мөрдоржийн «Хоёрдугаар симфони», «Эх орон» магтуу,

С.Гончиг-сумлаагийн «Хошуу наадам» бүжгийн жүжиг,

Ц.Намсрайжавын «Говь гурван сайхан» яруу найраглал, «Баярын

жавхаа» удиртгал, Д.Лувсан-шаравын «Хан бүргэд», «Шивээ Хиагт»

дуурь, Э.Чойдогийн «Мөнхийн найраглал » бүжгийн жүжиг зэрэг

хөгжмийн том хэмжээний бүтээлүүд илтгэн харуулсан юм. Э.Чойдогийн


бүтээлүүд нь үндэсний хөгжмийн сэтгэлгээний уламжлалд

тулгуурласнаараа онцлог болсон юм. 1970-аад онд гарсан

С.Гончигсумлаагийн Хоёрдугаар симфони, Л.Мөрдоржийн

Гуравдугаар симфони, Ж.Чулууны «Уран Хас», бүжгийн жүжиг,

Ц.Намсрайжавын «Хувдай ишигний паян» яруу өгүүлэмж зэрэг нь

орчин үеийн хөгжмийн бичлэгийн арга барил монголын хөгжмийн

урлагт нэвтэрснийг харуулсан билээ. Г.Цэнддоо, Г.Бирваа,

Д.Мяасүрэн, Х.Доёддорж, С.Цоодол, Ч.Чимиддорж зэрэг

хөгжмийн олон зохиолч дан хөгжмийн болон нийтийн дууны бүтээл

туурвисан юм.

З.Хангал «Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл» бүтээлдээ үндэсний

хөгжмийн хэрэглүүрийг зохиолын дотоод эд эс болгож

чадсанаараа монголын хөгжмийн урлагт шинэ хандлагыг буй

болгожээ. XX зууны хөгжмийн шилдэг ололтыг эзэмших, үндэсний

хөгжмийн гүн ухаан, сэтгэлгээнд түшиглэх замаар өрнө, дорнын

хөгжмийн сэтгэлгээг нэг цогц болгоход чиглэгдсэн бүтээлүүд бий

болсон нь хөгжмийн урлагт гарсан шинэ үзэгдэл байв.

Н.Жанцанноров, Б.Шарав, Ц.Нацагдорж, Х.Билэгжаргал,

Г.Пүрэвдорж,

1* Монголын соёлын түүх. Гутгаар боть. Урлахуйн аймаг.

УБ.

1999. тал 89. 394

В.Боролдой, Ц.Чинзориг нарын хөгжмийн бүтээлүүд үүнийг

нотлон харуулсан юм. Эстрад хөгжмийн урлагийн хөгжилд «Баян

монгол» жаз хөгжмийн чуулга, «Соёл эрдэнэ» хамтлаг чухал хувь

нэмэр оруулжээ.

Дүрслэх урлагийн бүхий л төрөл зүйл хөгжиж уран зураг, зураасан

зураг, уранбаримал, гоёл чимэглэлийн урлагт том ахиц гарчээ.

Д.Амгалан, Г.Баяр, До.Болд, Б.Гомбосүрэн, А.Гүрсэд, П.Балдандорж,

-383-


-384-

Г.Дунбүрээ, М.Бүтэмж, С.Нацагдорж, О.Нямсүрэн, В.Одгийв,

Ё.Өлзийхутаг, Н.Санчир, Т.Соосой, А.Сэнгэцохио, М.Цэмбэлдорж,

Б.Чогсом, Ц.Энхжин, Я.Үржнээ нарын бүтээл үзэгчдийн талархлыг

хүлээсэн юм. Уран баримал шинэ төрөл зүйлээр баяжиж, Монгол

улсын баатрууд, улс төрийн зүтгэлтнүүдийн баримал хөшөө,

цэцэрлэгт хүрээлэнгийн чимэглэлийн баримал болон Халх голын

тулалдаан, монгол, зөвлөлтийн дайчдад зориулсан сүрлэг хөшөө

дурсгалын цогцолборыг бүтээжээ.

1971 онд Улсын циркийн шинэ барилга ашиглалтад орсон нь

циркийн урлагийн хөгжил, уран бүтээлчдийн ур чадварын өсөлтөд

онцгой нөлөө үзүүлсэн юм. Уламжлалт төрөл зүйлүүд цаашид

хөгжихийн хамт шинэ шинэ төрөл зүйлүүд бий болжээ.

О.Цэрэндуламын «Тулах тэнцвэр», Д.Ягаанцэцэг нарын «Үүрийн

цолмон» хэмээх агаарын нислэг зэрэг шилдэг олон бүтээл гарав.

Б.Норовсамбуу зэрэг гарамгай уран нугараачид олноор төрж, уран

нугаралт циркийн бие даасан урлаг болон хөгжиж дэлхийн циркийн

урлагт оруулсан том хувь нэмэр болжээ.

Энэ бүхнээс үзэхэд өгүүлэн буй үед утга зохиол, урлаг

мэргэжлийн төвшинд нэгэнт хүрч, тэдгээрийн үндсэн төрөл

зүйлүүд төлөвшжээ. Социалист реализм монголын уран бүтээлчдийн

бүтээл туурвилын гол арга болж, уран бүтээлчид намч ардач

зарчмыг үйл ажиллагаандаа мөрдлөг болгож байв.

Хүн амын улс төрийн хүмүүжил, соёлын дээшлэлт. Олон

түмний улс төрийн хүмүүжилд намын улс төрийн сургууль чухал үүрэг

гүйцэтгэж байв. МАХН-ын Төв Хорооноос 1974 онд гаргасан

«Хөдөлмөрчдийн эдийн засгийн боловсрол мэдлэгийн төвшинг

дээшлүүлэх арга хэмжээний тухай» тогтоолын заалтын дагуу эдийн

засгийн сургалтыг зохион байгуулах болсноор эдийн засгийн

сургалтад жил бүр 100 гаруй мянган хүн хамрагдах болжээ.

Төрийн дотоод, гадаад бодлого, үйл ажиллагаа, нийгмийн

хөгжлийн зангилаа асуудлыг олон түмэнд тайлбарлан таниулах,

шинжлэх ухаан, техник, соёлын ололтыг түгээн дэлгэрүүлэхэд


-385-

нам, олон нийтийн байгууллагууд, түүний дотор Эрдэм дэлгэрүүлэх

нийгэмлэгийн шугамаар зохиож байсан лекцийн суртал нэвтрүүлэг тус

дөхөм болж байв. Жил тутам хот, хөдөөд 5 мянга гаруй лектор 28

мянган удаа лекц уншиж давхардсан тоогоор 3.8 сая хүнийг хамарч

байв.

Нийгмийн хөгжлийн зангилаа асуудлыг сурталчлах, олон түмний

бүтээлч идэвхийг дээшлүүлэхэд ухуулгын ажил чухал үүрэг гүйцэтгэж

байв. Ухуулагчдын үйл ажиллагаа нь үйлдвэрлэлийн үр ашиг,

бүтээгдэхүүний чанарыгдээшлүүлэх, түүхий эд материалын нөөцийг

олж илрүүлэх, арвилан хэмнэх, машин тоног төхөөрөмжийг

оновчтой ашиглах, улс орны засаг, соёлын хөгжил, олон улсын

байдал, энх тайвны төлөех тэмцлийн асуудлыг олон түмэнд

тайлбарлан таниулахад чиглэгдэж байв. Ухуулгын хамтлаг болон

мэдээлэл сурталчилгааны төв байгуулах, ухуулга үйлчилгээний иж

бурэн бригад гаргах, байнгын ажиллагаатай ухуулах байр, yxyyлгын

нээлттэй талбай ажиллуулах зэрэг шинэ арга хэлбэр бий болсон

нь ухулга олон тумний ажлын ур өгөөжийг дээшлуүлэхэд тус

дөхөм үзүүлжээ.

Өгүүлэн буй үед улс төр-олон түмний ажил үр нөлөөтэй

олон хэлбэрээр баяжсан юм. Ард тумний хувьсгалт дайчин

алдрын өлгий нутгаар залуучуудын тойрон аялал хийх, чуулга

уулзалт зохион байгуулах зэрэг ажил тогтмол явагдаж байв.

Ардын хувьсгалын партизан, хувьсгалт тэмцлийн ахмад

зутгэлтэн, ахмад дайчид, хөдөлмөрийн алдартан болон

залуучууд, уулзалт зохиох ажил өргөн дэлгэрсэн юм. ЗХУ,

социалист бусад орны түмэнтэй бат найрамдалтай байх узэл

санаагаар хүн ардаа хүмүүжүүлэх тухайн үед онцгой анхаарч

байсан билээ.

Олон түмний хөдөлмөрийн хүмүүжлийг дээшлүүлэхэд

чиглэсэн олон төрлийн ажил зохиож байв. Хөдөлмөр соёлын

чуулга уулзалт хийх, ажил мэргэжлийн уралдаан зохиох, тэргүүн

туршлагын узүүлэх сургууль зохион байгуулах, хөдөлмөрийн


-386-

тэргүүний сайчуудын алдрыг тэмдэглэх ажил өргөжжээ.

Халамжлан хүмүүжүүлэх хөдөлгөөн 1970-аад оноос өрнөсөн нь

залуу ажилчид, малчдыг мэргэжилдээ дур сонирхолтой болгох,

ажил хөдөлмөрт бүтээлч хандах дадлага чадварыг

эзэмшуулэхэд ихээхэн тус болсон юм.

Нийгмийн гишүүдээс хөдөлмөрт хандах узэлд гарч байсан

өөрчлөлтийн төвлөрсөн илэрхийлэл нь социалист уралдаан байв.

Төлөвлөгөөт зорилтыг бүрэн биелуулэх, хугацаанаас нь өмнө

биелүүлэхийн төлөе социалист уралдаанд 1970 оноос эхлэн улс

ардын аж ахуй, соёлын салбарт ажиллагсдын 90 гаруй хувь

хамрагдах болжээ. Тэргүүн туршлага эзэмших, үйлдвэрлэлийн үр

ашгийг дээшлүүлэх, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах,

шинийг санаачлах хөдөлгөөн нийт хөдөлмөрчдийг хамарсан

юм.

Олон түмний дунд зохиож байгаа узэл санаа-улс төрийн

хүмүүжлийн ажлын үр дүн нь тэдний нийгэм-улс төрийн

идэвхжилтийн дээшлэлт нийгэм-төрийн үйл хэрэгт оролцож

байгаа байдлаар тодорхойлогдож байв. Ардын депутатуудын

хурлын бүх шатны депутатаар 16 мянга шахам xүн сонгогдон

ажиллаж байснаас гадна түүний байнгын комиссуудад 22 мянга

гаруй хун ажиллаж байжээ. Үунээс гадна олон түмний сайн

дурын уүсгэл санаачлагын байгууллагад 65.3 мянган хүн

сонгогдон ажиллаж байв. Төрийн хууль, улс ардын аж ахуйг

хөгжүүлэх төлөвлөгөөний төсөл, улсын хэмжээний болон орон

нутгийн чанартай асуудлыг бүх нийтээр хэлэлцэх үндсэн дээр

төрийг удирдах хэрэгт олон түмэн оролцож байв.

Олон түмнээс төрийг удирдах хэрэгт оролцож байсан өөр нэг

хэлбэр нь ардын хяналт шалгалт байв. Ардын хянан шалгах 4000

орчим хороо, групп постод ажилчин, малчин, албан хаагч 40

шахам мянган хүн сонгууль хүлээн ажиллаж байв. Хамтын

гэрээ, ажилчдын хурал үйлдвэрлэлийн байнгын зөвлөгөөн,


-387-

тэргүүний сайчуудын улсын зөвлөгөөн зэрэг нь нийгмийн

үйлдвэрлэлийг удирдахад хөдөлмөрчин олон түмний оролцож

байгаа үр дүнтэй хэлбэр болохоо харуулсан билээ.

Соёлын ололтыг нийгмийн гишүүдийн хүртээл болгох үйл

явцыг төгөлдөржүүлэхэд уран сайхан-үзвэрийн ба соёлын

байгууллагуудын гүйцэтгэх үүрэг дээшлэв. Улсын дуурь

бүжгийн академик театр, Улсын драмын академик театр, Улсын

ардын дуу бүжгийн чуулга, Улсын цирк зэрэг мэргэжлийн урлагийн

байгууллагуудын тоглолт өргөн олон түмнийг хамрах болов.

Төвийн болон орон нутгийн мэргэжлийн урлагийн

байгууллагуудын бүтээлийг хөдөөгийн хүн амын бүтээл болгож

байсан гол хэлбэр нь урлагийн бригадын үйлчилгээ байв.

Цөөхүүл хамтлаг нь малчны суурь, отрын бэлчээр, тариа

ногооны талбай, барилгын талбай, үйлдвэрийн хаана ч

тоглоход хамгийн тохиромжтой, урлагийн шуурхай

үйлчилгээний хэлбэр болсон юм. Орон нутагт урлагийн бригадын

үйлчилгээг журамтай болгохын тулд орон нутагт ажиллах

урлагийн бригадыг 1969 оноос эхлэн нэгдсэн төлөвлөгөөний

дагуу ажиллуулах болсон нь мэргэжлийн урлагийн

байгууллагууд нэг аймаг, сумдад давхарддаг байдлыг арилгах,

мэргэжлийн урлагийн үйлчилгээгээр хүн амын өргөн давхаргыг

хамрах бололцоог нэмэгдүүлэхэд ихээхэн тус дөхөм үзүүлжээ.

Хүн амын соёл, гоо сайхны эрэлт хэрэгцээг хангахад кино

урлагийн гүйцэтгэх үүрэг дээшлэв. Кино наадам болон 3, 7,10

хоногийн ажил зохиох, киноны уран бүтээлчид жүжигчид,

үзэгчдийн уулзалт хийх зэрэг ажил ихэд өргөжжээ. Нүүдлийн

киноны байгууллагууд бригад, суурийн өрх бүрээр нүүдэллэн

киногоор үйлчлэх ажлыг гүйцэтгэж байв. Энэ бүхний үр дүнд

кино үзэгчдийн тоо ихээхэн өсжээ. 1985 оныг 1960 онтой

харьцуулбал манай орны хүн амьн тоо 2 дахин өссөн боловч энэ

хугацааанд кино узэгчдийн тоо 4 дахин нэмэгджээ. 1960 онд

нийтдээ 4.7 сая хүн кино үзсэн бол 1985 онд 19.7 сая болж


өсжээ1.

Хүн амын оюун санааны амьдралд музейн гүйцэтгэх үүрэг

дээшлэв. Музей үзэгчдийн тоо жилээс жилд нэмэгджээ. Түүхт

ой, тэмдэглэлт үйл явдлыг тохиолдуулан сэдэвчилсэн үзэсгэлэн

байгуулах, уран бүтээлчдийн тайлан, үзэсгэлэн гаргах явдал

уламжлал болов.

Хүн амын соёлын төвшний дээшлэлтэд клубын гүйцэтгэх үүрэг

өсөв. Хүн амын гоо зүйн хэрэгцээг хангах талаарх сумын клубын

үйл ажиллагаа нь клубт кино гаргах, урлагийн байгууллагын

тоглолт хийх, сумын сайн дурын уран сайханчдын концерт

бэлтгэж тоглох, үдэшлэг, нийтийн бүжиг зохион байгуулахад

үндсэндээ чиглэж байв.

Соёлын ололтыг олон түмний хүртээл болгох талаарх соёл,

урлагийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа эрчимжсэний үрээр

үзвэр үзэгчдийн тоо ихээхэн өсжээ. Хэрэв 1960 онд 5.4 сая хүн

ямар нэг үзвэр үзсэн бол 1985 онд 28.6 сая болж үзвэр

үзэгчдийн тоо 5.3 дахин нэмэгджээ2. Үүний үр дүнд

-388-

1* БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй 65

жилд. УБ., 1986. тал 169.

2* Мон тэнд. тал 169.


ажиллуулах, гэрээр ном олгох зэргээр үйлчилгээний хүрээг

-389-


-390-

өргөтгөсний үр дүнд уншигчдын бүрэлдэхүүний талаас илүү хувь нь

ажилчин, малчин, албан хаагчид болсон байна.

Өгүүлэн буй үед радио, телевиз олон түмний өдөр тутмын

хэрэгцээ, тэдний соёлын төвшинг дээшлүүлэх, үр нөлөөтэй

хэрэгсэл болж хувирсан юм. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл

нь соёлын үнэт зүйлийг «дамжуул х» төдийгүй өөрийн өнгө аяс а

бүхий соёлын үнэт зүйлийг үйлдвэрлэн бүтээж, түгээн

дэлгэрүүлдэг нийгэм соёлын институт болж хувирчээ.

Ардын уран бүтээлийн хөгжилт. Клуб, улаан булангийн

материаллаг бааз үлэмж бэ жсэн нь сайн дурын уран сайхны х

хөдөлгөөн эрчимтэй өрнөх чухал нөхцөл болжээ. 1966 оны

байдлаар уран сайхны төрөл бүрийн дугуйланд 30 гаруй мянган

хүн тогтмол хичээллэж бай ээ. Ул анбаатарт аймгуудын соёл ж а

урлагийн арав хоногийг, суурь, фермийн соёлын өдрийг

бригадын төвд, бригадын төвийн урлагийн үзлэгийг сумын

төвд, сум нэгдлийн соёл урлагийн 3 хоногийг аймгийн төвд гэх

мэтээр шат дараалан зохиох болсон нь сайн дурын уран сайхан

эрчимтэй хөгжиж байсны нотолгоо байв. Жараад оны эхнээс

ардын сайн дурын чуулга театр байгуулах хөдөлгөөн эрчимтэй

өрнөв.

Монгол ардын хувьсгалын 50 жилийн ойд зориулан 1971 онд

зохион байгуулсан бүх ард түмний урлагийн үзлэгт 160 гаруй

мянган авьяастан хамрагдсан бөгөөд хүүхэлдэй, цирк зэрэг

урлагийн олон төрөл зүйл амжилттай хөгжиж байгааг харуулжээ.

1974 онд уран сайханчдын үзлэгийг урлагийн цөөхүүл төрлөөр,

1975, 1977 онд уртын дуу дуулаачдын уралдаан, 1983 онд ардын

язгуур урлагийн анхдугаар үзлэгийг зохиожээ. 1986 онд ард түмний

урлагийн их наадмыг гурван шаттайгаар зохион байгуулжээ.

Сайн дурын уран сайхны дээд хэлбэр ардын театр, чуулга

олширч, 1985 оны байдлаар «ардын» драмын театр 21, чуулга 17,

цирк 2 ажиллах болжээ. Цол мандатаа авсан бөгөөд зохих

байртай, байнгын ажиллагаатай ардын театр, чуулга, циркийг


орон тооны найруулагчтай болгож, орлогоос нь цалинжуулах

болсноос гадна сайн дурын уран сайхны ажилд олон жил идэвх

зүтгэлтэй оролцож, уран бүтээлийн өндөр амжилт гаргас н уран а

сайханчдыг «Тэргүүний уран сайханч» цол тэмдгээр шагнах

болов.

Ардын уран бүтээлийн салшгүй хэсэг ардын гар урлалын хөгжил

хоцрогдонгуй байсныг анхаарч, 1968 онд айд нарын Зөвлөлөөс С

гаргасан «Ардын гар урлалыг хөгжүүлэх зарим арга хэмжээний

туха » тогтоолын дагуу г р урлалын уламжлалт төрлий хөгжүүлэх, й а г

rap урлалын зарим төрлөөр уралдаан явуулж авъяастныг

тодруулах арга хэмжээ авчээ. 1971 оны бүх ард түмний урлагийн

үзлэгийн үеэр байгуулагдсан ардын гар урлалын үзэсгэлэнд 300

гаруй сайн дурын у чуудын 720 гаруй бүтээл тавигдсан бай Сайн р в.

дурын урчуудын бүтээлийгтөрөл бүрийн үзэсгэлэнд тавьж

сурталчлах, шалгаруулан дүгнэх ажил өргөжив.

Олон түмний соёлын төвшний өрнөлтийн нэгэн илрэл бол

утга зохиолын бүтээл туурвих хөдөлгөөн байв. 1968 оноос залуу

зохиолчдын бүтээлийг «Яргуй» нэртэйгээр хэвлэх болов.

Жараад оны эцсийн байдлаар утга зохиолын нийт дугуйланд 600

шахам залуу авьяастан хамрагдсан байв. Залуу зохиолчдын эгнээг

өргөтгөх, ур чадварыг нь дээшлүүлэхэд залуу уран бүтээлчдийн улсын

зөвлөгөөн чухал нөлөө үзүүлж байлаа.

Ийнхүү ардын уран бүтээл нь бүх нийтийг хамарсан эрч далайцтай

хөдөлгөөн болж хувирчээ. Манай орны найман хүн тутмаас нэг нь

сайн дурын уран сайхны хөдөлгөөнд оролцох болов.

Ардын уран бүтээлийн өрнөлт нь мэргэжлийн урлагийн нэг эх

сурвалж болж байв. Урлагийн үзлэг тэмцээнээс шалгарсан олон

арван уран сайханчид хот, хөдөөгийн мэргэжлийн байгууллагад

шилжин ажиллаж байжээ. Үүнээс гадна сайн дурын уран сайхан нь

мэргэжлийн урлаг дутмаг хүрч байгаа хөдөө орон нутгийн хүн амд соёлын

ололтыг түгээхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан юм. Ардын уран бүтээл

-391-


-392-

нь бие хүний үйл ажил гаан чадамж йг дээшлүүлэх, бүтээлч ла ы и

хөдөлмөрчдөд ёс суртахуун, гоо сайхны өндөр соёлыг

төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байлаа.

Өгүүлэн буй үеийн нийгэм-соёлын хөгжлийн гол зорилго нь хүн амд

соёлын ололтыг хүртээн эзэмшүүлэхэд төдийгүй тэдний бүт элч э

идэвхийг өрнүүлэх, оюуны үнэт зүйлийг бүтээ туурвих үйл н

ажиллагаанд олон түмнийг шууд оролцуулахад оршиж байжээ.

Монголын соёл нь хоорондоо харилцан нягт холбоо бүхий язгуурын,

уламжлалт, олдмол, үүсмэл зэрэг үндсэн махбодоос бүрдсэн олон

гишүүнт нэгдмэл тогтолцоо болон хөгжиж иржээ. Олдмол, уламжлалт

болон үүсмэл соёл нь монголчуудын язгуур соёлыг баяжуулж, амьдрах

чадварыг нь дээшлүүлж, олон өнгө аяс, хэлбэр төрхтэй болгожээ.

Соёлын эрчимтэй хөгжлийн үр дүнд хүн амын соёлын төвшин

өрнөн дээшилсэн нь монголын нийгмийн хөгжилд гарсан том ололт

байв Монголчуудын боловсрол, соёл, аж төрөхүйн төвшин олон улсын

дундаж хэмжээнд хүрсний ачаар Монгол орон дэлхийн соёл иргэншилт

улсуудын тоонд баттай багтан орсон байна.

VIII бүлэг

МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН ШИНЭ СОНГОЛТЫН ОН ЖИЛҮҮД (1990-2000)

§1. 1990-ээд он лс төрийн шинэ ы ардчилсан үйл явц, утогтолцооны төлөвшил

Монгол дахь ардчилсан хөдөлгөөний үүсэл. XX зууны 80-аад

оны сүүлч 90- эд оны эхээр дэлхийн улс төрийн байдалд огцом э

өөрчлөлт гарч, социалист систем, социализм богино хугацаанд


-393-

задран унасан явдал нь Монгол орныг хүссэн хүсээгүй хүн төрөлхтний

нийтлэг голдиролд нэгдэн нийлэх эхлэлийг тавьжээ. Аливаа жижиг улс

орны хөгжлийн хэтийн төлөвд дотоод хүчин зүйлэ сээ гадаа хүчин э д

зүйл илүү нөлөөтэй тусдагийг 1990-ээд оны Монголд болсон

ардчилсан үйл явц харуулсан юм.

Социалист системийн орнуудын гол тулгуур болж байсан ЗХУ-д

1980-аад оны дунд үеэс нийгэм, эдийн засаг, оюуны хүрээг хамарсан

өөрчлөлт инэчлэл эхэлсэн нь сад социалист орн дад, тэр дундаа ш т бу уу

Монголд хүчтэй нөлөөлж, энэхүү гадаад орчноос гүн

хамааралтайгаар Монгол орон ардчилсан хөдөлгеөнд татагдан

орсон юм. ЗХУ болон бусад социалист орнуудын эдийн засгийн

хөгжлийн хурдац, цэрэг зэвсгийн хүчин чадлыг барууны орнууд

үнэлсээр байсан энэ үед өөрчлөлт шинэчлэлт эхэлсэн нь дотоод

гүнзгий шалтгаантай байв.

ЗХУ социализмын үндсэн зарчмаасаа ухарч, Коминтерн, сталинизмаас

үр хөврөлтэй нийгмийн тогтолцооны талаарх хэт зүүний онол, улс

төрийн бодлогыг бусдад тулган хүлээлгэж байсан нь социалист орнууд

төдийгүй, ХУ-ын өөрийнх нь ийгэм-эдийн засгийн үрээнд сөргөөр З н х

нөлөөлж, дотоод зөрчлийг бий болгосон юм. Социализм нь

капитализмтай эсрэг тэсрэг эвлэршгүй зөрчилтэй хэмээх үзлийг

хүний оюун санаанд баттай суулгаснаар капиталист орнуудыг гүйцэж

түрүүлэхийн тулд нийгэм-эдийн засгийн бүхий л салбарын үзүүлэлт

болох тооны хойноос болон зэвсэглэлээр улайран хөөцөлдөж байсан нь

наанаа үнэлгээ авах боломжийг олгож байсан хэдий ч цаанаа хямрал

улам бүр газар авах нөхцөл болж байв. Зэвсэглэлээр улайран

хөөцөлдсөнөөс капиталист орнуудыг цэрэг зэвсгээрээ гүйцэх, эн

зэрэгцэх гадаад таатай нөхцлийг хангаж байсан хэдий ч ард түмний

аж байдлыг дээшлүүлэх, хүний оюун санааны анхны хэрэгцээг

хангах тал дээр ахиц гаргах боломжийг үлэмж алдагдуулж байв.

Нөгөө талаар улс төрийн үзэл суртлын хатуу чанд баримтлал нь

хүний оюун у ааны эрх чөлөегүй болгож, аливаа үйлдэлд х г


-394-

болгоомжлол бий болгосноор шинэ шинэлэг, дорвилог,

зоригтой санаачилгууд гарахаа больж, улмаар улс ардын аж ахуйг

хөгжүүлэх гол түлхэц техник технологи нь хоцрогдолд орж

эхэлснээр бараа таваарын хомсдол газар авсан нь ЗХУ-ын дотоод

амьдралд сөрөг үр дагаврыг бий болгож байлаа. Хүнийг нийгмийн

гадна тавьж, хүний оюун ухааны эрх чөлөөг хүчээр хааж боогдуулж

эхлэхээр түүхийн хүрдийг эргүүлэгч, түү эн үйл явцыг залуурдагч х

хүний шинж алдаг аж, хүний оюун ухаан саатахад нийгэм д

зогсонги байдалд ордог нь зүй жам юм. Дээрхи олон

шалтгаанаас гадна их гүрний дээрэнгүй үзэл газар авсан нь ЗХУ-

ын дотоод хямралын бас нэг эх сурвалж нь болж байв. Дэлхий

дээрхи хамгийн олон үндэстэн ястныг хамарч байдаг улс бол ЗХУ

мөн боловч энэ онцлогоо дэндүү гаргуунд нь хаясан нь дотоодод

төдийгүй бусад ах дүү гэгдэж айсан социалист орнуудын дунд б

нэр хүндээ алдахад хүрг ж байв. Ийм ноцтой гүн хямрал э

эхэлсэн байтал ЗХУ-ын удирдлага, өөрчлөн байгуулалтыг

санаачлагч нэг М.С.Горбачев « члөн байгуула шинэ дын Өөр лт,

сэтгэлгээ» номондоо: «Бид социализмыг улам

гүнзгийрүүлэхийг хүсэж байгаа бөгөөд иймээс ч ардчиллыг

улам өргөтгөхийг зорьж байна. Социалист нийгэмд зогсонги

байдал үүсэж, хуримтлагдаж түүгээр үл барам нийгэм улс төрийн

ноцтой хямрал гарч олохюм гэдгийг т үхэн туршлага харуулав... б ү

Социализм төрөлх чанараараа эрч хүчтэй нийгэм болохоор

хувьсгалт өөрчлөлт хийх чадвартай байдаг нь хамгийн чухал зүйл

юм»1 хэмээн дүгнэсэн байдаг.

Монгол улс болон дэлхийн социалист хамтын нөхөрлөлийн

орнууд социализм, коммунизмын хэт зүүний онол, үзэл суртал, улс

төрийн бодлогыг удирдлага болгон хөгжүүлж байсан нийгмийн

тогтолцоог өөрчлөх, боловсронгуй болгох оролдлогыг хийж

байсан бөгөөд ялангуяа XX зууны дунд үеэс социализмын онол

практикт нэг гүрний, нэг хүний нөлөө хүчээ авч эхэлсэн, үеэс

социалист орнуудын дотор хагарал зөрчил бодитой нүүрлэх болсон


юм. Тухайлбал 1956 онд Унгарт, 1968 онд Чехословакт, 1970-аад

онд Польшид өрнөсөн нийгмээ өөрчлөн шинэчлэх гэсэн тэдний

чин эрмэлзлэл ЗХУ хөн өнг с оролцо зарим оронд цэргийн д дл өө н,

хүчирхийлэл хийсэн нь дорнод Европын орнуудад

коммунистдиктатурыг эсэргүүцэн зогсох сэтгэл зүйн орчинг бий

болгосон байна.

ЗХУ өөрчлөн байгуулалтыг өөрөө эхлэн санаачилж тавьсан

явдал бусад социалист орнуудад хүсэн хүлээж байсан таатай

гадаад нөхцлийг бүрдүүлж өгөв. 1989 онд Польшид коммунист

нам ялагдал хүлээж, мөн онд Унгарт коммунист нам засгийн

эрхэн дэх байр сууриа алдаж, Румынд ар түмэн, засгийн газрын д

хооронд зэвсэгт мөргөлдөөн болж, Болгар, Чехословакт

коммунист нам засгийн эрхээ алдаж, 1990 оны X сард эвлэршгүй

гэгдэж байсан хоёр Герман нэгдэж, 1991 он гэхэд ЗХУ-ын

хуучин байр суурь үндсэндээ алдагдав. Ийнхүү XX зууны сүүлчээр

ца хугацаа өөрөө социалист, г

1 . Өөрчлөн байгуулалт, шинэ сэтгэлгээ. УБ., Горбачёв М.С

1988. тал 39.

капиталист эсрэг тэсрэг системийн ялагч, ялагдагчийг тодруулан өгч

социализмаас капитализмд хувьсгалт аргаар бус харин хувьслын

замаар шилжин орох шинэ эрин үе эхэлсэн юм. Социалист систем

ийнхүү богино хугацаанд задран унасан нь олон жилийн тэртээгээс

улбаатай, гүн гүнзгий үндэстэй байсан хийгээд дотоод шалтгаан нь

гадаад шалтгаанаасаа илүү жин дааж байлаа.

1980-аад оны эхээр Монгол орны эдийн засаг, нийгмийн хүрээнд ЗХУ

болон социалист орнуудын нэгэн адил гүнзгий хямрал үүссэн байв.

Монгол улс дэлхийн хөгжлийн нийтлэг хандлагаас улам бүр хоцорч,

Зөвлөлт гүрний улс төр, эдийн засгийн стратегийн хүчтэй нөлөөнд

ороод байв. Гадаад орчинд хэдийгээр жижиг буурай Монгол Улс асар их

амжилт олж, зуу гаруй оронтой дипломат харилцаа тогтоосон байсан

-395-


-396-

боловч их гүрний эрхшээлийн улмаас дэлхий нийт Монгол орныг

Оросын Монгол гэх хандлага бодитой болсон байлаа. Социалист

орнуудтай харилцах болон ер нь гадаад улс төрийн бодлого дээр БНМАУ-

ын удирдлага өрөөсгөл байр суурь баримталж байсан нь тус улсын бие

даасан байдал болон үндэсний эрх ашигт сөрөг нөлөө үзүүлж байсан

юм. Нэн ялангуяа, далаад оноос ЗХУ-тай «бүх т лаар ойртон нягтрах» а

шугамыг хэрэгжүүлэх явцад тус орны үндэсний чадавхийг

дайчлахын оронд бүх зүйл дээр «Ахын царай харах» бэлэнчлэх

сэтгэлгээ, тэжээлгэх хандлага газар авч1, өнгөрсөн зууны наяад оны

сүүлч гэхэд Зөвлөлтөөс гадаадад ажиллаж байсан бүх мэргэжилтэн,

ажилчдын дөрөвний нэгтэй тэнцэх тооны хүмүүс Монголд гэрээгээр

ажиллаж байв2.

1995 онд «Ардын эрх» сонинд 46 орныг эдийн засгийн гол

үзүүлэлтүүдээр байр эзлүүлэн хүснэгт гаргаснаас үзэхэд нэг хүнд

оногдох үндэсний нийт бүтээгдэхүүн, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний

нөөц, алтнаас бусад бэлтгэл нөөц, нэг жилийн экспортын хэмжээ

зэргээр Монгол улс хамгийн сүүлчийн байранд орсон байдаг. Гэтэл

Монгол улсын нам, төрийн албан ёсны баримт бичгүүдэд улс орны

эдийн засгийн хөгжлийн үзүүлэлт жилээс жилд өсөн нэмэгдсэн тоо

байхаас буурсан үзүүлэлт байдаггүй байв. Тэр үеийн албан ёсны

статистик мэдээгээр нийгмийн нийт бүтээгдэхүүн 1965 онд 1.2; 1975

онд 2.3; 1980 онд 3.0; үндэсний орлого 1965 онд 1.1; 1975 онд 1.8; 1980

онд 2.4 дахин өссөн байна3. Эдийн засгийн хөгжлийн хурдац өссөөр

байсан энэ тоон үзүүлэлтийг санаанаасаа зохиосон зүйл гэж хараахан

үзэж болохгүй, байдал үнэхээр л ийм байсан. Харин цаадах учир

шалтгааныг нарийвчлан үзвэл ЗХУ-аас манай орны хувьд явуулж

байсан эдийн засгийн бодлоготой холбоотой байв. Эдийн засгийн

салбар хоорондын тайлан балансыг 1967, 1979, 1990 оноор

харьцуулан үзэхэд л Монголын ард түмний амьдралын түвшин бүхэлдээ

унаж байсан гэдэг дүгнэлт гарч байгаа юм. Уг шалтгаан нь зардал

жилээс жилд өсөж байхад орлого буурсаар байсантай холбоотой. Энэ

үед ЗХУ-аас манай орны авч ашигласан зээл 1990 оны 1 сарын 1-ний


байдлаар 10 тэрбум шахам рубль болсон гэж тооцдог. Нийт

-397-

1 Б.Лхамсүрэн. Монголын гадаадорчин, торийнтусгаартогтнол. УБ.,

1995. тал 110.

2 Мөн тэнд.

3 БНМАУ-ын улс ардын аж ахуй 60 жилд. Статистикийн эмхэтгэл.

УБ., 1981, тал 54.

зээлд 1975 оноос хойш авсан зээл 80 гаруй хувийг эзэлж, түүний 1/3

орчим хувь ь гадаад худалдааны бараа гүйлгээнд ориулагдаж байв. н з

Хөрөнгө оруулалтын зээл нь аж үйлдвэрийн бүтцийг сайжруулах,

тухайлбал, нэгэнт төлөвлөгдөж байсан хар ба өнгөт металлург,

химийн үйлдвэрийн суурийг тавих зэрэг зориулагдс нгүй. БНМАУ-ын т а

улс ардын аж ахуйн салбарын болон нутаг дэвсгэрийн оновчтой

бүтцийг бүрдүүлэх, дотоод нөөц боломжийг дайчлах зорилт

орхигдсоны улмаас тус улс өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэлийг үндэсний

чадавхиар вуулах боломж алдагдаж, эдийн засгийн хараат байдал нь я

гүнзгийрсэн байна. Үүнээс үүдэн 1980-аад оны үед бий болсон хэт

төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн хуурамч таваарын аж ахуйн

тооцооны уг чанар болох улс ардын аж ахуйн бүтцийн болон түүнээс

урган гарсан мөнгө, санхүү, зээлийн тэнцвэрт бус харьцаа, өртэйгөөр

хөгжих үзэл баримтлал, буруу хэрэгжүүлсэн хувилбар, ганц орноос хэт

хамааралт байдалд хүргэсэн бодлого зэрэг нь Монгол улсын эдийн

засгийг гүн хямралд оруулсан байна. Нөгөө талаар ЗХУ-ын нэгэн

адилаар тооны хойноос хөөцөлдөх болсон нь нийгмийг хөгжүүлэх

чухал нөхцөл болсон чанарын асуудлыг анхаарлын төвөөс гаргасан

байлаа. МАХН-ын XVIII их хурлын тайланд «БНМАУ эдийн засаг

соёлынхоо өсөлти н нэлээд үзүүлэлтээр, тухайл ал нэг хүн ам тутамд й б

ногдох мах, улаан буудай, цахидгаан эрчим хү , ...арван мянган хүн ч

тутамд ногдож буй сурагч, оюутан, их эмч болон бусад

мэргэжилтний тоогоор Ази төдийгүй бусад тивийн олон орноос

түрүүлж»1 байгааг цохон тэмдэглэсэн байхад бодит амьдрал дээр


монголын ард түмэн мах, хүнсний бүтээгдэхүүнээр дутагдаж, тооны

олноороо бахархагдсан эмч нар нь мэргэжлийн чанарын төвшинд

хүрч чадахгүй байсан нь нийгэмд бухимдлыг бий болгож байв. Нам,

төрийн бодлого нь хувь хүнд бус нийгэм, хамт олонд өрөөсгөлөөр

чиглэгдэж, хүний оюуны чадавхийг шавхаж ажиллуулдаг эдийн

засгийн хөшүүрэг болсон хувийн өмчийг үгүйсгэж байснаар ард

түмний аж амьдрал улам доройтсоор байв. Нийгэм хүнээ авч явдаг

гэсэн (хүнээ хоёрдугаарт тавьсан) үзэл баримтлал, бүх хүнийг нэг

төвшинд аваачих гэсэн, зүй жамт ёсноос гажсан бодлого нь Монгол

оронд ардчилал шинэчлэл хийхээс аргагүй байдалд хүргэжээ.

Ийнхүү 1980-аад оны сүүлч, 1990-ээд оны эхээр Монгол улсын

баримталж байсан онол мухардалд орсон нь нийгэм-улс төр, эдийн

засгийн хямралд хүргэж, Монгол оронд ардчилсан хөдөлгөөн гарах

дотоод нөхцөл бүрэлдсэн юм. 1989 оны эцсээр гудамж талбайд тухайн

үеийн засаг төрийн бодлоготой үл нийцэх үзэл санаа бүхий ухуулах

хуудас мэр сэр наах болж монголчууд бид улс төр, оюун санааны

олон зуун жилийн хулээсээс ангижирч, эрх чөлөө сайн сайхан

амьдрал, шударга ёсны төлөө тэмгцэлд шулуудах цаг болсныг

сануулан уриалж байв. Үйл ажиллагаагаа далд хэлбэрээр явуулдаг

улс төрийн бүлэглэлүүд бий болохын зэрэгцээ үйл ажиллагаагаа ил

тодоор явуулдаг («Цагийн толь» сонин гаргаж байсан УБДС-ийн

оюутнууд, МҮЭ-ийн Соёлын Төв Ордны улс төр сонирхогчдьн

«Орчлон» клуб, улс төрийн «Шинэ үе» бүлгийнхэн, «Ертөнц» маргааны

клуб

1 ралд тавьсан НТХ-нытайлан, ойрын жилуүдийн МАХН-н XVIII их ху

зорилт. УБ., 1981. тал

<<Залуу эдийн засагчдын клуб», «Дэвшилтэт залуучуудын эвсэл» гэх

мэт) бүлгүүд олноор байгуулагдаж, олон түмний дунд ялангуяа

залуучуудын дотор идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж байв. Эдгээр клуб,

бүлэглэлүүд нь хожмын улс төрийн намуудын эх үндэс болсон юм.

-398-

Монгол оронд бий болоод байсан энэхүү нөхцөл байдлын үед


-399-

МАХН->ш Төв Хорооны V бүгд хурал (1988) хуралдаж, нийгмийн

амьдралын бүх урээг хамарсан өөрчлөлт хийх шийдвэр гаргасан

боловч алгуурлаж байсан нь улс төрийн ухамсар идэвхи нь өсөж ЗХУ,

бусад социалист оронд болж буй үйл явцыг алхам бүрд уншиж

сонсож, улмаар Монгол оронд нийгэм-эдийн засаг, оюун санааны

хүрээнд өөрчлөн байгуулалтыг түргэвчлэхий хүсэмжилж байсан г

олонхид аалагдсангүй. Энэ байдал нь нийгмийн ухимдлыг т б

дэвэргэж, ялангуяа, залуучуудын дунд нэгдэх, эвсэл байгуулах

хөдөлгеөн б эхлэх суурь нь олж байв.

1989 оны эцсээр МХЗЭ-ийн санаачилгаар залуу уран

бүтээлчдийн улсын II зөвлөлгөөн болсон нь чухамдаа Монголын

ардчилсан холбоо үүсэн бий болох нөхцлийг бүрдүүлсэн юм. Уг

зөвлөлгөөнд оролцогчид нэгэнт эхлээд байгаа өөрчлөн байгуулалтыг

үргэлжлүүлэх, түргэтгэх зорилготойгоор залуу уран бүтээлчдийн эвсэл

байгуулах санаачилга гаргасан байна. Зөвлөлгөөний дараахан буюу

1989 оны XII сарын 7-ны өдөр Ховдын багшийн дээд сургуулийн хэсэг

оюутны цуглаан болж, XII сарын 10-ны өдөр МоАХ-ноос олон улсын

хүний эрхийн өдөр анхныхаа цуглааныг Улаанбаатар хотноо хийсэн

нь Монгол дахь ардчилсан хөдөлгөөний эхлэл болсон юм. Ийнхүү МоАХ

байгуулагдсаны дараагаар Ардчилсан социалист хөдөлгөөн (1990),

Шинэ дэвшилтэт холбоо (1990) зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан

нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцлийг

бүрэлдүүлж өгөв.

1990 оны ардчилса хөдөлгөөний эдгээр эвсэл холбоодод Монгол н

орноо хөгжүүлэх тодорхой гүйцэд боловсруулсан мөрийн

хөтөлбөр, онолын цэгцтэй баримтлал байгаагүй бөгөөд энэхүү

хөдөлгөөнд оролцсон мянга мянган хүмүүс бухимдал, сэтгэлийн

хөөрөлдөө автагдах явдал зонхилж байв. МоАХ-ноос АИХ-ын XI дэх

удаагийн сонгуулийн VII чуулган МАХН-ын Төв Хорооны VII бүгд ,

хуралд өргөн барьсан бичигт МАХН-аас д вшүүлсэн өөрчлөн э

байгуулалтын чиг шугамыг бүрэн дүүрэн дэмжиж байгаагаа


-400-

илэрхийлээд, олон намын системийг тогтоох, хүний эрхийг

дээдлэх, БНМАУ-ын АИХ ыг жинхэнэ арла ент болгон өөрчлөх, - п м

сонгуулийн системийг шинэчилж, бүх нийтийн сонгуулийг

хугацаанаас нь өмнө 1990 оны эхний хагаст багтаан явуулах,

Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал болон тэдний үйл ажиллагааг дэвэргэн

гааруулагсдыг ард түмнээр шүүн хэлэлцүүлэх, мөн социалист зах

зээлийн концепцийг боловсруулан бүх нийтээр хэлэлцүүлэх зэрэг

шаардлагуудыг тавьж бай . Энэхүү өргөн барих бичгээ үзвэл, эрх в с

баригч МАХН- н үйл а иллагаа, улс өрийн тогтолцоог ы ж т

шүүмжилснээр асуудлыг хязгаарласнаас биш социализм,

коммунизмыг шүүмжилж, хүчээр тулгасан нийгмийн харилцааг халах

зорилт тавигдаагүй байдаг юм. Гэхдээ энэхүү шаардлага нь

амьдралаас урган гарсан, ард үмний дунд олон жил нууцаар т

яригдаж, шүумжлэгдэж бугшиж байсныхаа хувьд олон тумний

дэмжлэгийг тэр даруйдаа хүлээн 1990 оны II сарын 8-нд анхдугаар их

хурлаа хийж, МоАН-ыг жинхэнэ ёсоор байгуулж, мөрийн хөтөлбөрөө

баталсан юм. Ийнхүү МоАН бай уулагдсан нь ардчиллыг жинхэнэ г

ёсоор хэрэгжүүлэх олон намын тогтолцооны эх үүсвэрийг бий

болгож, улмаар Монгол Улсын хөгжлийн шинэ сонголтын эхлэлийг

тавьсан түүхэн ач холбогдол бүхий үйл явдал байв. МоАХ-ны мөрийн

хөтөлбөрт Монгол орноо хөгжүүлэх, эдийн засаг, нийгэм, оюун санаа,

соёлын салбарт оршин буй дутагдлыг арилгах, ардчиллыг бодит

амьдрал дээр хэрэгжүүлэх зэрэг зорилтуудыг дэвшүүлсэн байдаг. Уг

хөтөлбөрт социализмыг ул м боловсронгуй болгох, жинхэнэ а

социализмыг улс орондоо байгуулах зорилтыг дэвшүүлэхдээ

«Жинхэнэ социализм бол хөгжингүй капитализмыг бодвол хүн

төрөлхтний соёл иргэншил, дэвшил хөгжлийн илүү өндөр үе шат

мөн гэсэн онолын үндэслэлийг МоАХ баримталж байв. Жинхэнэ

социализмд хүрэхийн тулд монголын ард түмэн түүхэн хөгжлийн

бүхэл бү н зурвас үеийг уулах учиртай м»1 гэсэн нь онсерватив тэ т ю к

үзэлтэй м нголчуудын сэ зүйн нөлөөллийг харгалзсан о тгэл

томъёолол байв. Үнэхээр ч капитализмд шууд орно гэсэн


томъёоллыг хэрэглэсэн бол тухайн үедээ ард иргэдийн санал

дэмжлэгийг алдах аюултай байсныг тооцоолсон хэрэг байв.

МоАХ өөрчлөн байгуулалтыг түргэтгэхийн тулд засаг, төрийг өөрчлөх

нь зүйтэй хэмээн үзэж уг хурлаасаа БНМАУ-ын АИХ, МАХН-ын

Төв Хороонд өргөн барих бичиг үйлдэв. Уг бичигт: Эрх баригч

Намын Төв Хорооноос шууд томилогдсон ард түмний итгэл

найдварыг биелүүлж чадахгүйгээ нэгэнт харуулсан Сайд нарын

Зөвлөлийг огцруулж, Ардын, Их Хурлыг тараах, засаг төрийн бүх

эрхийг гартаа вч, ард т мний эрх ашигт харш бодлогоо муйхраар а ү

үргэлжлүүлэн өөрчлөн байгуулалтыг хазаарлан барьж байгаа

өнөөгийн Намын Төв Хороог огцруулж, түүний хэмжээгүй эрх

мэдлийг халахыг шаардсан нь Монгол оронд ардчилал шинэчлэлийг

түргэтгэх зоригтой алхам байв. Үүний дараахан Монголын Социал-

Демократ Нам (1990 оны III сарын 2), Монголын Ногоон Нам (1990 оны

I I I сарын 9) байгуулагдсан бөгөөд цаашдаа ч олон шинэ намууд

буй болох үйл явц үргэлжилж, Монголын Шашинтны Ардчилсан

Нам, Монгол Ардын Нам, Монголын Хөрөнгөтний Нам, Монголын

Малчин Тариаланчны Нам, Монголын Хувийн Өмчтөний Нэгдсэн

Нам, Монголын Тусгаар Тогтнолын Нам, Монголын Сэргэн Мандлын

Нам зэрэг намууд ий болж, улс өрийн ү л ажиллагаа вуулах б т й я

болсноор Монгол Улсад олон намын тогтолцооны үндсэн

бүрэлдэхүүн хэсэг болох улс төрийн субъектүүд бий болов. Ийнхүү

Монгол оронд манангийн дараахи мөөг лугаа адил олон нам богино

хугацаанд бий болсон нь хуучин тогтолцооноос залхсан, үзэл бодлоо

чөлөөтэй илэрхийлэх гэсэн монголчуудын чин эрмэлзлэлийн нэгэн

илрэл байв.

Moнгoл оронд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн улам өргөн

далайцтай болох тусам тэмцлийн хэлбэр улам нарийсаж, Монгол

Улсын 70 жилийн түухэнд анх удаа төрийн ордны өмнө ардчилсан

хүчнүүдээс улс төрийн

1 морийн хөтөлбор. Цохимол МоАХ-ны

-401-


эх. тал 3.

Ардчилсан хөдөлгөөн, 1990 он

тэмцлийн хурц хэлбэр болох улс төрийн өлсгөлөнг зарлав.

1990оны I I I сард МАХН, төрийн төлөөлөгчид ардчилсан

хүчнийхний хооронд хэлэлцээр болж, Монголын ард түмний

сонорт хүргэх улс төрийн тунхаглал гаргав. Уг тунхаглалын дагуу

МАХН-ын VIII бүгд хурал хуралдаж (1990он), Улс төрийн Товчоо

бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн

тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. Энэ

утгаараа ч МАХН-ын VIII бүгд хурал Монгол оронд ардчиллыг

түргэтгэхэд чухал алхам хийв. 1990 оны V сард АИХ-ын IX чуулган

болж, төрийн эрх барих дээд байгууллагын бүтцийг өөрчлөн

шинэчлэх асуудал хэлэлцэж, бүх нийтийн ардчи сан сонгууль л

явуулах, Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгох, «Улс

төрийн намуудын тухай» хууль баталж, намуудыг бүртгэхийг ааж з

үйл ажиллагаагаа чөлөөтэй явуулах эрх зүйн орчныг бий

-402-


болгожээ.

Монгол дахь ардчилсан өөрчлөлт шинэчлэлтийг зориглон

удирдсан улс төрийн шинэ хүчнүүд өөрчлөлт шинэчлэлийн үйл

явцыг эргэлт буцалтгүй түргэтгэж, олон түмний улс төрийн

идэвхийг өрнүүлж, ардчиллын төлөө тэмцлийнхээ хэлбэрийг

тайван замаар сонгож, энэхүү зорилтоо бодит амьдрал

дээр

хэрэгжүүлж

чадсан явдал нь шинэ хүчнүүдийн улс төрд оруулсан

анхны том хувь нэмэр байв. 1990 онд Монгол гарсан ардчилсан д

хөдөлгөөнд жижиг буурай орнуудын хувьд давтагдах жамтай

түүхэн зүй тогтол бүхий гадаад орчны нөлөөлөл хүчтэй байсан юм.

Учир нь Монгол Улс бүрэлдэхүүнд нь оршин байсан социалист

систем задран унаж, социалист орнууд өөр өөрсдийн өвөрмөц

хувилбараар хүн төрөлхтний хөгжлийн нийтлэг ханд-

Дэлхий дээр саяхан бодитойгоор тэмцэлдэж байсан капиталист

хоёр системийн аль нь хүн төрөлхтний хөгжилд даацтай үүрэг

-403-


гүйцэтгэснийг цаг хуга аа өөрөө шүүж өгсөн юм. Хоёр системийн ц

эцэс төгсгөлгүй мэт санагдаж байсан үзэл суртлын тэмцэлд

социализм сөхрөн унаснаар нэг гэр, нэг үзэл суртал гэсэн шинэ

зууны шинэ уур амьсгал ноёрхох болж, эдийн засгийн хөшгүүргийг

гол болгос н хөрөнгөлөг хандлагад урган рох үйл явц социалист о о

орнуудын хувьд ардчилсан шинэтгэл шинэчлэлтийн замаар

хэрэгжсэн юм.

Монгол орныг дэвшил хөгжлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан

шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөн байгуулалтыг эргэлт буцалтгүй

болгож, Монгол орноо зогсонги байдлаас гаргаж, ардчилсан нийгэмд

урган орох явцыг түргэтгэсэн ялгуусан том алхам байсан бөгөөд XX

зууны Монголын туүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-

1912 он, 1921 оны үйл явцын шууд ургэлжлэл нь байв.

Улс төрийн тогголцоо, төрийн башууллын бутцийн өөрчлөлт, төлөвшил. Монгол улсад хэрэгжиж буй ардчилсан өөрчлөлтийн нэг чухал

бурэлдэхуун хэсэг бол улс төрийн тогтолцоо, төрийн байгууллын

шинэчлэл, ардчилсан үйл явцын өрнөл, хөгжил мөн.

Тус улсад олон намын тогтолцоо бурэлдэж эхэлсэн нь улс

төрийн

системийн гол онцлог болж байв. 1990 оны V cap гэхэд Монгол

улсад хууль ёсоо бүртгэгдсэн улс төрийн 6 нам үйл ажиллагаа р

явуулж байлаа. Энэ бол чухамдаа Монголд олон намын

тогтолцоо анхныхаа шатанд боловч үүсэн бүрэлдсэний

илэрхийлэл байв. Цаашдаа нийгмийн улс төрийн ардчилсан

тогтолцоог сонгож байгуулах, түүнд сонгогчдын тодорхой хэсгийн

итгэл

1* Монгол улсын түүх. УБ. 1999 Л.Бат-Очир, С.Отгонжаргал “XX

зууны Монгол дахь улс төрийн түүхэн үйл явц” УБ., 1996:

XX зууны Монгол УБ 1995: Д.Ганбат “Ардчилалын тухай

ойлголт” “Шинэ толь” 1998 №21 “Улс төр” сонин 2000 XI сар №07

-404-


-405-

хүлээж ажиллах явцад улс төрийн шинэ намууд, олон намын

тогто цоо бүрэлдэн төлөвших үйл явц гүнзгийрэн1. л

Улс төрийн тогтолцоог үндсээр ь шинэчлэх ажил Үндсэн н

хуулийг шинэчлэн боловсруулах, шинэ Үндсэн хуулийг бүх

нийтээр дагаж мөрдөх явдалтай шууд холбоотой байлаа. Монгол

улсын шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулах ажил үндсэндээ 1990

онд эхэлсэн бөгөөд түүнийг боловсруулж батлах үйл явц 1992 оны

I сарын 13-ныг хүртэл 2 жил үргэлжилсэн юм,

Нийгмийн амьдралд гарч буй энэхүү бодит өөрчлөлтийг

харгалзан 1990 оны V сард хуралдсан АИХ-ын 11 дэх удаагийн IX

чуулганаар БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хуулийг

баталсан нь Монгол улсад 70 шахам жил оршин тогтносон

захиран тушаах, хүнд сурталт дэглэмийг халж, ардчилсан улс

төрийн тогтолцооны анхны үндэс суурийг тавих эрх зүйн нөхцөл

болсон билээ.

Улс төрийн тогтолцооны энэ бүтцээр төрийн эрх барих

төлөөлөгчдийн дээд байгууллага нь АИХ байв. Ардын Их Хурал нь

БНМАУ-ын иргэдээс 5 жилээр сонгогдсон депутатуудаас бүрдэж

байсан бөгөөд улсын Үндсэн хууль батлах, түүнд нэмэлт өөрчлөлт

оруулах, Ерөнхийлөгч, Дэд ерөнхийлөгчийг сонгох, чөлөөлөх,

Улсын Бага Хурлыг сонгох, бүрэлдэхүүнд нь өөрчлөлт оруулах,

Үндсэн хуулийн хяналтын Зөвлөлийг байгуулах, бүрэлдэхүүнд нь

өөрчлөлт оруулах, Ерөнхийлөгчийн санал болгосноор Ерөнхий

сайд, улсын Ерөнхий прокурорыг томилох, чөлөөлөх, Улсын

Дээд шүүхийн даргыг сонгох, чөлөөлөх, улсын нийгэм, эдийн

засгийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг тодорхойлох зэрэг онц бүрэн

эрхийг ө ртөө хадгалан ши двэрлэх эрхтэй байснаас гадна ө й

төрийн дотоод, гадаад бодлогын ямар ч асуудлыг

санаачилгаараа хэлэлцэн шийдвэрлэх, хууль, тогтоол гаргах

эрхтэй байв. АИХ-ын зохион байгуу алт үйл ажиллагааны л


үндсэн хэлбэр нь түүний хуралдаан байлаа. 1990-1992 оны

хоорондох 2 жили н хугацаанд хоёр удаа хуралдсан бөгөөд эхний й

хуралдаанаараа Улсын Бага Хурлыг байгуулж, БНМАУ-ын

Ерөнхийлөгчийг сонгож, Ерөнхий сайд, Ерөнхий прокурорыг

томилж, Улсын ээд шүүхийн даргыг онгосон билээ. Харин энэ Д с

удаад Үндсэн хуулийн хяналтын зөвлөлийг байгуулаагүй

үлдээсэн байна. Хоёрдугаар хуралдаанаараа Монгол Улсын

шинэ Үндсэн хууль, Үндсэн хуулийн хавсралтын тухай хуулийг

баталсан нь манай улсын төр ёсны түүхэнд онцгой үйл явдал

болж үлдсэн юм.

Шилжилтийн зурвас үе дэх Монгол Улсын төрийн эрх барих

дээд байгууллагын бүтцэд БНМАУ-ын Бага Хурал онцгой байр

эзэлж байв УБХ нь дарга, орлогч дарга, нарийн бичгийн дарга, 50 .

гишүүнээс бүрдэх бөгөөд тэдний дөрөвний гурав нь АИХ-ын

депутатуудын дотроос сонгогдож байлаа. УБХ-ын дарга нь

БНМАУ-ын Дэд ерөнхийлөгч нэгэн зэрэг байхаар тогтоожээ.

УБХ нь мөн чанар, үйл ажиллагааныхаа шинжээр хуультогтоох,

хянан шалгах, зохион байгуулах бүрэн эрх бүхий терийн

эрх барих

-406-

1 Д.Болд-Эрдэнэ. Монгол дахь улс торийн нам, намын систем. УБ., 2000.

тал 73, 109. : Монгол Улсын Үндсэн хуулиуд, тэдгээрт орсон нэмэлт

өөрмлөлтүүд (1924-1992). УБ., 1998, тал 68.


аппаратын бүтэц, ажил үүргийн хуваарийг шинэчилж, Тэргүүлэгчдийн

даргын албан тушаалыг намын байгууллагын нарийн бичгийн даргад

-407-


-408-

хавсруулахгүй болгосон нь нам, төрийн байгууллагын үүргийг зааглахад

ач холбогдолтой болов. Сум, хорооны Ардын Хурлын Тэргүүлэгчдийн

даргын албан тушаал бий болгож, түүнд Гүйцэтгэх захиргааны даргын

үүргийг хавсруулахаар шийдвэрлэжээ. Гүйцэтгэх захиргааны удирдлагыг

ХААН-ийн болон аж ахуйн байгууллагын эрх баригчид хавсарч байсныг

өөрчилж, орон нутаг дахь төр, аж ахуйн ажлыг заагласан байна.

1990-1992 онд ажилласан шилжилтийн шинжтэй төрийн

байгууллагын тогтолцоо нь1 Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль болон

бусад олон хууль тогтоомжийг баталж, ардчилсан өөрчлөлтийн эрх

зүйн үндсийг тавив. Нийгэм, эдийн засгийн хувьд төрийн өмчийг задалж

хувьчлах, ХААН-ийг тарааж, гишүүдийг нь ардын аж ахуйтан болгох,

худалдаа, үйлчилгээний нэгжүүдээс эхлээд үйлдвэр, аж ахуйн

газруудыг хувийн болон хувьцаат хэлбэрээр хувьд шилжүүлэх зэргээр

өмчийн олон хэлбэрт суурилсан зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоог

төлөвшүүлэх ажлыг эхлүүлэв. Гадаад бодлогын хувьд ЗХУ (хуучин

нэрээр)-ыг түшиглэсэн ганц тулгуурт чиглэлийг халж, өрнөдийн

хөгжилтэй орнууд, ОУВС, Азийн Хөгжлийн банк зэргийг багтаасан олон

тулгуурт бодлогод шилжих эхлэлийг тавив. Үүгээрээ нийгмийн

ардчилсан өөрчлөлтийг эргэлтгүй гүнзгийрүүлэх хэрэгт багагүй үүрэг

гүйцэтгэв.

Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулах ажилд

УБХ онцгой анхаарч байсан юм.(.БНМАУ-ын Ерөнхийлөгч

П.Очирбатаар ахлуулсан Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах ажлыг

удирдан зохион байгуулах комиссын удирдлагаар төсөл

боловсруулах ажлын хэсгийн боловсруулсан ба эрдэмтэн

судлаачдын санал болгосон хувилбарууд, дэлхийн ардчилсан улс

орнуудын Үндсэн хуулийн жишиг, гадаад, дотоодын зөвлөх,

мэргэжилтнүүдийн санал дүгнэлт зэргийг харьцуулан нягталсны үндсэн

дээр боловсруулсан төслийг УБХ ард түмнээр хэлэлцүүлэх шийдвэр

гаргасан байна. Үндсэн хуулийн төслийг 7 мянга гаруй байгууллага, хамт

олон хэлэлцэж, түүнд 900 мянга гаруй хүн оролцож, 200 мянга гаруй

санал гарчээ. Төслийг УБХ 2 удаа хэлэлцэж, АИХ-д оруулжээ. АИХ-ын


12 дахь удаагийн сонгуулийн II хуралдаан нийт 76 хоног хуралдаж, 1992

оны I сарын 13-нд баталсан байна. Шинэ Үндсэн хуульд урьд нь үйлчилж

байсан Үндсэн хуулийн нэмэлтийн хуульд тусгалаа олсон улс

төрийн ардчилсан тогтолцооны тулгуур зарчмуудыг уламжлахын

зэрэгцээ олон шинэ үндэслэлүүдээр түүнийг баяжуулж, Монгол Улсад

нэг шаттай парламент, Ерөнхийлөгчийн институт бүхий бүгд

найрамдах засаглалын ардчилсан хэлбэрийг хуульчлан

баталгаажуулсан юм. Үндсэн хуульд төрийи эрх барих дээд

байгууллага-УИХ, засаглалын харилцааны бие даасан өвөрмөц

институт-Ерөнхийлөгчийн болон төрийн эрх мэдлийн бусад салаа

мөчир, тухайлбал, гүйцэтгэх болон шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудын

бүтэц зохион

-409-

1 Г.Чулуунбаатар. «XX, XXI зууны зааг үеийн Монгол дахь иргэний

нийгмийн төлөвшил, хөгжил, УБ., 1999, тал 166.


-410-


П.Очирбат, Н.Багабанди

-411-


-412-


-413-


байгууллага, цэргийн албан хаагчдын хурал дангаараа буюу хамтран АИХ-ын

депутатад нэр дэвшүүлэх эрхтэйн дээр хувь хүн өөрийнхөө нэрийг

дэвшүүлэх эрхээр хангагджээ.

1990 оны анхны ардчилсан сонгууль улс төрийн намуудын нэрээр санал

хураалт явуулж, саналын дүнг үндэслэн УБХ-ын суудлын тоог хуваарилж,

манай сонгуулийн практикт анх удаа сонгуулийн хувь тэнцүүлэх тогтолцоог

хэрэглэсэн юм. Энэ сонгууль нь Монгол Улсад сонгуулийн ардчиллыг

жинхэнэ утгаар хөгжүүлэх анхны томоохон алхам болж, манай улс төрийн

сонгуулийн практикт олон зүйл дээр цоо шинэ жишиг тогтоож өгсний

зэрэгцээ сургамж авч цаашид залруулууштай зарим зүйлийг ч бас тодруулж

өгсөн юм. Тухайлбал, нэр дэвшүүлэх субъект хэтэрхий олон байснаас нэг

тойрогт хэт олон нэр дэвшигч өрсөлдөж сонгогчдыг болон сонгуулийн ажлыг

хүндрүүлж байсан, сонгуулийн тойргийг засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн

нэгжээр байгуулснаас "жалгадов"-ын гэж нэрлэгдэх депутатууд сонгогдсон

тал байсан билээ.

1992 оны УИХ-ын сонгууль Монгол улсад сонгуулийн ардчилал

хөгжихөд нөлөө үзүүлсэн улс төрийн томоохон үйл явдал болсон билээ. Энэ

сонгуулийг явуулахаар УИХ-аас батлан гаргасан сонгуулийн хууль нь

сонгуулийн олонхийг төлөөлөх буюу можаритар тогтолцоог үндэс болгож

боловсруулагдсан юм. Энэ хуулиар Монгол Улсын сонгогчдыг засаг

захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарьт харгалзуулан томсгосон 26 тойрогт

хувааж, тойрог тус бүрд УИХ-ын гишүүний 2-4 мандат хуваарилжээ. УИХ-ын

гишүүнд хуулийн дагуу улсын бүртгэлд бүртгүүлэн Монгол Улсын нутаг

дэвсгэрийн хэмжээнд албан ёсоор үйл ажиллагаагаа явуулж буй улс төрийн

намууд дангаараа болон эвсэлд нэгдэж нэр дэвшүүлэх эрхтэй байсны

зэрэгцээ хуульд заасны дагуу 801-ээс дээш сонгогчийн дэмжлэгийг албан

ёсоор хүлээсэн Монгол Улсын иргэн бие даан нэрээ дэвшүүлэх боломжтой

байв. Энэ сонгуульд улс төрийн нам, эвслийн нийт 10 субъектээс нэр

дэвшүүлэн оролцсон байна.

1992 оны сонгуулиар сонгогчдын 56,9 хувь нь МАХН-аас нэр

дэвшигчдийг дэмжиж, 40 орчим хувь нь улс төрийн бусад хүчнээс нэр

-414-


дэвшигчдийг дэмжсэн дүн гарсан байна. Сонгуулийн хууль, журмын дагуу

УИХ-ын 76 суудлыг нэр дэвшүүлж сонгуульд оролцсон субъектүүдэд

хуваарилахад МАХН 71 суудал, улстөрийн бусадхучнүүд4суудал, бие даасан

нэр дэвшигч 1 суудал тус тус авсан билээ. Сонгуулийн ийм үр дүнгээс болж

сонгогчдын санал УИХ-ын суудалд бодит төлөөллөө олоогүй тухай нэг хэсэг

маргаан өрнөсөн боловч удалгүй намдсан юм. Сонгуулийг дотоод гадаадын

ажиглагчид хуулийн дагуу шударга явагдсан гэж дүгнэсэн бөгөөд энэ

сонгуулийн явц, үр дүнгээр сонгогчид ч, сонгуульд оролцсон улс төрийн

хүчнүүд ч сонгуулийн ардчилалд суралцаж туршлагажсан билээ.

1996 онд Улсын Их Хурлын тухай сонгуулийн хуулийг УИХ батлан гаргав.

УИХ-ын гишүүд, улс төрчид янз бүрийн хувилбар дэвшүүлж нухацтай

хэлэлцсэний эцэст сонгуулийг мөн л 76 тойрог бүхий нэг мандаттай

можаритар буюу олонхийн хувилбараар явуулах үзэл баримтлал бухий хууль

батлав. Гэхдээ сонгогчдын тодорхой хэмжээний төлөөллийг хангах

шаардлагыг үндэслэн сонгогдогч нь тухайн тойргийн сонгогчдын 25 хувийн

санал авахаар босго тавьсан байна. Үуний зэрэгцээ ардчилсан сонгуулийн

нийтлэг болон тусгай зарчмуудыг олон улсын жишиг, сонгуулийн

ардчиллын шаардлагад нийцуүлэн томъёолжээ.

1996 оны УИХ-ын сонгуульд хуулийн дагуу зохих болзол хангасан улс

төрийн нам эвслийн 7 субъект (МҮАН, МСДН-ын ардчилсан холбоо эвсэл,

МАСМН, МАНН-ын ардчилсан төр эвсэл, МАХН, МУН(к)Н, МХХН, МҮЭНН,

МАжН) 35 бие даасан нэр дэвшигчид оролцож, сонгуулийн 76 тойрогт

ерсөлдев. Сонгуулийн 76 тойрогт нийт 302 хүн нэр дэвшсэний 267 нь улс

төрийн 7 нам эвслээс, бусад нь бие даасан нэр дэвшигч байв. «Ардчилсан

холбоо» эвсэл болон МАХН бух тойрогт нэр дэвшүулсэн бол МАСМН, МАНН-

ын «Ардчилсан төр» эвслээс 42, МҮЭНН-аас 35, МХН-аас 24, МУН(к)Н-аас

17, МАжН-аас нэр дэвшуулжээ.

Сонгууль хуулийн дагуу явагдаж, түүнд манай нийт сонгогчдын 92,15 буюу

984675 сонгогч санал өгч оролцсон нь ардчилсан сонгуулийн үеийн хангалттай

үзүүлэлт байв. Манай иргэд сонгуульд ийм өндөр идэвхжилтэй оролцож

байгаа явдал бол нэг талаас, сонгогчдын улс төрийн идэвх, ардчиллын

-415-


соёл муугүй байгааг, нөгөө талаас, нутгийн удирдлагын байгууллагууд

иргэдийн өдөр тутмын амьдралд ойр байж, тэдний эрх ашгийг шууд хөндсөн

олон асуудлыг шийдвэрлэж байдгийн илэрхийлэл мөн. Сонгогчдын саналын

үр дунгээр УИХ-ын 76 суудлын 50-ийг нь «Ардчилсан холбоо» эвсэл, 25-ийг нь

МАХН, 1 суудлыг МУНН авсан байна. УИХ-д сонгогдсон гишуүдийн 48 нь

буюу 63.1 хувь нь сонгогчдын 50-иас дээш хувийн санал авсан байна.

Сонгогдсон гишуүдийг улс төрийн намын харьяаллаар нь авч үзвэл МҮАН 35,

МАХН 25, МСДН 15, МУНН I суудал авчээ. Монгол Улсын Их хурлын

сонгуулийг дотоод, гадаадын олон арван ажиглагчид бүх шатанд нь

ажиглаж тэдгээрийн дийлэнх олонхи нь сонгуулийг шударга, ардчилсан

зарчмын үндсэн дээр хуулийн дагуу явагдаж, Монгол дахь сонгуулийн

ардчилсан хөгжлийг бодитой харуулж өглөө гэж дүгнэсэн юм.

Ийнхүү УИХ-ын 3 удаагийн сонгууль нь Монгол улсад сонгуулийн

ардчилал хөгжих чухал сургууль, сонгуулийн ардчилал хөгжиж байгаагийн

бодит илрэл болсон юм. Үүний зэрэгцээ 1992, 1996, 2000 оны орон нутгийн

сонгууль, 1993, 1997, 2001 оны Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулиуд

болон УИХ-ын хэд хэдэн тойрогт явагдсан нөхөн сонгуулиуд нь сонгуулийн

ардчиллын хөгжлийг бататгах чиглэлээр түүний хөгжилд чухал нөлөө

үзүүлснийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Ялангуяа аймаг, нийслэл, сум, дуүргийн ИТХ-

ын сонгууль нь Монгол Улсад нутгийн өөрөө удирдах ёсыг хөгжүүлэх, түүнийг

төрийн төвлөрсөн удирдлагатай холбоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд энэ

утгаараа сонгуулийн ардчиллын хөгжилд ч багагүй нөлөө үзүүлсэн гэж үзэж

болно.

2000 оны УИХ-ын сонгууль сонгуулийн хуулинд өөрчлелт оруулалгүй-гээр

хуучин хуулийн дагуу явагдав. Сонгуульд оролцсон 16 субъектээс МАХН-

72, МҮАН-1, Иргэний зориг нам-1, МАШСН-1, бие даасан нэр дэвшигч 1

суудал авав. Сонгуулийн үр дүнг улс төрийн хүчнүүд, эрдэмтэд янз бүрээр

тайлбарлаж байлаа. УИХ-ын сонгуулийн дараа 2000 оны намар нутгийн өөрөө

удирдах ёсны байгууллагын сонгууль болж эрх баригч нам ялалт байгуулав.

Ийнхүү 1990-ээд оноос хойш манай оронд явагдсан хэд хэдэн удаагийн

ардчилсан сонгуулийн явцад сонгуулийн ардчилал хөгжиж, сонгогчид төр,

-416-


засгийн төв болон орон нутгийн аль ч сонгуульд ардчилсан зарчим, хууль ёсыг

чанд баримтлан оролцох туршлагад суралцсан байна.

Монгол Улсад өрнөсөн ардчилсан өерчлөлтийн хамгийн томоохон

ололтын нэг бол хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлеө өргөжин хөгжих нөхцлийг

бүрдүүлж, түүнийг зохих төвшинд хуульчлан баталгаажуулж чадсан явдал мөн.

1990 оны ардчилсан өөрчлөлтөөс өмнө Монгол Улсад нэг намын улс

төрийн бодлого, үзэл суртлыг дагнан сурталчилдаг төр, засгийн мэдлийн

радио, телевиз, намын «Үнэн», «Залуучуудын үнэн», «Хөдөлмөр», «Улаан-Од»

зэрэг тоотой хэдэн сонин, «Намын амьдрал», «Залуу үе», «Монголын

эмэгтэйчүүд» зэрэг цөөн тооны сэтгүүл, олон нийтийн болон мэргэжлийн

байгууллагуудын зарим сонин сэтгүүлүүдийг багтаасан олон нийтийн

мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт бус тогтолцоо ноёрхож байсан билээ.

Тэдгээрийн мэдээлэл нь гол төлөв нам, засгийн бодлого шийдвэрийг үнэн

зөв, үр дүнтэй байгаа мэтээр нийтэд ойлгуулах, марксизм-ленинизм,

МАХН-ын үзэл суртлыг олон түмэнд түгээн дэлгэрүүлэх үндсэн агуулгатай

байсан учраас иргэдэд мэдээллээр үйлчлэх гол үүргээ шаардлагын төвшинд

хэрэгжүүлж чадахгүй байсан юм. Иргэдийн мэдээлэл олж авах, ашиглах,

дамжуулах эрх чөлөө үзэл суртлын тодорхой хэмжүүрээр хязгаарлагдаж

байлаа. Ийм учраас 1990-ээд онд бий болсон улс төрийн шинэ хүчнүүдийн улс

төрийн тэмцлүүдийн нэг гол шаардлага нь үг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх, хэвлэн

нийтлэх зэрэг хүний эрхийн түгээмэл зарчмуудыг хэрэгжүүлэх үндсэн дээр

хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хангахад чиглэсэн

шаардлага байв. Үүнийг тухайн үеийн эрх баригч улс төрийн нам, төр засгийн

байгууллагуудаас шууд дэмжин хүлээж аваагүй боловч эсэргүүцэн няцаах

боломжгүй болсон билээ.

1990 оны ардчилсан үйл явцын өрнөлтөөр «Ардчилал», «Үг», «XX зуун»

зэрэг анхны төр засгийн харьяалалын биш сонин, «Шинэ толь» зэрэг зарим

сэтгүүлүүд нийтлэгдэн гарч, олон түмэнд төр засгийн бодлогыг дагнан

сурталчлах биш, харин амьдралын үнэн бодитой мэдээллийг хүргэж эхэлсэн

билээ.

Эдгээр сонин хэвлэлүүд анхандаа албан ёсны зөвшөөрөлгүйгээр гарч байсан

-417-


боловч цаашдаа тэдгээрийг улсын бүртгэлд албан ёсоор бүртгэж, олон

нийтэд мэдээллээр үйлчлэх эрхийг нь хууль ёсоор баталгаажуулж өгснөөр

чөлөөт хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл олноор үүсэн байгуулагдаж идэвхтэй

үйл ажиллагаа явуулах болов. Тэдний олон түмэнд түгээсэн мэдээллийн үр

дүнгээр нийгэмд болж буй үзэгдэл үйл явцын талаар хүмүүс үнэн бодитой

ойлголттой болж хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө хэрэгжүүлэх боломжоор

хангагдсан билээ.

1992 оны Үндсэн хуульд иргэдийн хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг хуульчлан

баталгаажуулсан боловч түүнийг бодитойгоор хэрэгжүүлэхийн тулд

хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай асуудлыг тойрсон олон талын харилцааг

зохицуулсан бие даасан хууль зайлшгүй шаардлагатай болсон юм.

Олон жил маргаж мэтгэлцэн хэлэлцэх явцад хэд хэдэн хувилбартайгаар

боловсрогдсон хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний хууль дөнгөж 1999 онд

батлагдсан билээ. Гэвч энэхүү хууль нь тунхаглалын шинжтэй буюу хэвлэл,

мэдээллийн эрх чөлөөний үндсэн зарчмыг тусгасан цөөн заалт бүхий

товчхон хууль гарсан учраас нийгмийн оюуны амьдралд үлэмж хүчтэй нөлөө

үзүүлж байгаа олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагааны

хүрээний нарийн төвөгтэй харилцааг нийтэд нь хамран зохицуулж чадахгүй

байв. Түүнчлэн энэ хуулийг хэрэгжүүлэх талаар гарах ёстой шийдвэрүүд

удааширч, гарсан зарим нь бодит амьдрал дээр оновчтой хэлбэрээр эцэслэн

шийдэгдэхгүй сунжирсаар байгаагаас хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрх

чөлөөний эрх зүйн орчин гүйцэд бүрэлдэн бий болж чадаагүй хэвээр байна.

1990 оноос өмнө манай нийгмийн улс төрийн системийн хүрээнд

хэлбэрийн хувьд бол Монголын Үйлдвэрчний Эвлэл, Монголын Хувьсгалт

Залуучуудын Эвлэл, Монголын Улаан Загалмайн Нийгэмлэг зэрэг олон

нийтийн байгууллагууд ажиллаж байв. Гэхдээ эдгээр нь хэрэг дээрээ эрх

баригч намын улс төрийн бодлого, үзэл суртлыг хамгаалан, тэдний удирдамж

чиглэл, нөлөөллийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулдаг байсан учраас сонгодог

утгаар бол төрийн бус байгууллага байж чадаагүй билээ. Нэг нам төвтэй улс

төрийн тогтолцоо задарч, нийгэмд ардчилсан өөрчлөлт хэрэгжих явцаддээр

дурдсан байгууллагууд бие даасан байдлаар үйл ажиллагаа явуулах

-418-


боломжоор хангагдсаны зэрэгцээ цоо шинээр төрийн бус байгууллагууд

үүсэн хөгжив.

1992 оны шинэ Үндсэн хуульд иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрхийг «иргэд

нийгмийн болон хувийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс сайн дураараа

эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй» хэмээн баталгаажуулж өгсөн нь Монгол Улсад

төрийн бус байгууллагууд үүсэн байгуулагдаж, олон талын үйл ажиллагаа

явуулах эрх зүйн ерөнхий үндэс болсон юм. Нийгмийн амьдралд идэвхтэй

оролцох үндсэн дээр үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж хувийн эрх ашиг,

хэрэгцээ сонирхол, итгэл үнэмшлээ дагаж чөлөөтэй үйл ажиллагаа явуулан

идэвхтэй амьдрах боломжийг нь хязгаарлаж байсан улс төр, үзэл суртлын

болон эрх зүйн хаалт хязгаарлалтууд суларч улмаар бараг үйлчлэхээ больсон

нь нийгэмд төрийн бус байгууллагууд олноор бий болох улс төр оюун

санааны таатай нөхцөлийг бүрдүүлж өгөв. 1992 он гэхэд Хууль зүйн яаманд

албан ёсоор бүртгүүлэн үйл ажиллагаа явуулах эрх бүхий төрийн бус

байгууллага байгуулагдан ажиллах болов. Үүнээс хойш ардчилсан

өөрчлөлтийн эрчимтэй өрнөлтийг дагалдаж иргэдийн идэвхтэй, бүтээлч

амьдрах сонирхол дээшилж, бололцоо нөхцөл өргөжсөнөөр төрийн бус

байгууллагууд үүсэн байгуулагдах үйл явц эрчимтэй өрнөсөн юм. 1997 оны I

сард «Төрийн бус байгууллагын тухай» Монгол Улсын хуулийг УИХ батлан

гаргав. Хууль батлахын өмнөхөн буюу 1996 оны эцсээр улсын хэмжээгээр

явуулсан тоо бүртгэлээс үзэхэд манай улсад 770 төрийн бус байгууллага

байгуулагдаад байв. Энэ хуулийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд төрийн бус

байгууллагуудыг шинэчлэн бүртгэх ажил зохион байгуулагдсан бөгөөд энэ ажил

1998 оны II сарын дундуур дуусгавар болсон юм. Гэтэл энэ бүртгэлийн дүнгээс

үзэхэд дээр дурдсан 870 гаруй төрийн бус байгууллагаас 280 нь буюу дөнгөж

32.8 хувь нь шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдаж үлдсэн бОО шахам байгууллагын

«хуучинбүртгэл»-ийгХуульзүйн яамнаас хүчингүй болгосон шийдвэр гарчээ.

Үүнээс хойших хугацаанд төрийн бус байгууллагууд дахин байгуулагдаж

бүртгэх ажил үргэлжилж, 2001 оны I сарын 1-ний байдлаар 1770 гаруй төрийн

бус байгууллага албан ёсны улсын бүртгэлтэй, үйл ажиллагаа явуулах эрх

эдэлж байгаа мэдээ гарсан1 байна.

-419-


Өнөөдөр Монгол Улсад төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагаанд

хуулиар болон бусад арга хэлбэрээр төрийн зүгээс хянаж хязгаарласан зүйл

үндсэндээ байхгүй юм. Гагцхүү өөрсдийн дүрэм журмынхаа дагуу тогтоосон

зорилго, үйл ажиллагааныхаа чиглэлийн хүрээнд ашгийн төлөө бус зарчмаар

ажиллах эрх зүйн зохицуулалтын механизм л үйлчилж байна.

Монгол оронд ажиллаж байгаа төрийн бус байгууллагуудын нэг онцлог бол

тэд ерөнхийдөө хүний эрхийг хамгаалан бэхжүүлэх, ядуурал, ажилгүйдэл зэрэг

нийгмийн сөрөг үзэгдлийг арилгах, хүмүүнлиг энэрэнгүй үйлсийг

нийгэмддэлгэрүүлэх зэрэг зорилготой байгаа явдал мөн. Одоогийн байдлаар

йанай оронд ажиллаж буй төрийн бус байгууллагуудыг бүхэлд нь авч үзвэл:

» Хүмүүнлиг энэрэнгүй үйлсийг дэлгэрүүлэх, буяны үйл ажиллагаа

явуулах зорилго бүхий байгууллагууд;

* Хүний эрх, нийгмийн шударга ёсыг хамгаалан хөгжүүлэх, нийгмийн

янз бүрийн бүлэг давхрааны өвөрмөц ашиг сонирхлыг төрийн

бодлогод тусган хэрэгжүүлэх зорилго бүхий байгууллагууд;

* Эмэгтэйчүүд, хүүхэд, залуучууд зэрэг хүн амын янз бүрийн бүлгийн

өвөрмөц хэрэгцээ сонирхол, үзэл бодлыг хамгаалан хөгжүүлэх

зорилго бүхий байгууллагууд;

* Нутаг усаа хөгжүүлэх, нэг нутгийн хүмүүсийг тодорхой зорилготой

хамтын үйл ажиллагаанд татан оролцуулах зорилго бүхий нутгийн

зөвлөлүүд;

* Нийгмийн амьдралын янз бүрийн хүрээнд ажиллагсдын мэргэжил,

сонирхлыг харгалзан тэдэнд үйлчлэх зорилго бүхий мэргэжлийн

холбоод;

* Боловсрол, соёл урлаг, шинжлэх ухаан техник, мэдээлэл технологи

зэрэгорчин үеийн нийгмийн үйлчилгээголонтүмэнд хүргэх зорилго

бүхий төрөлжсөн байгууллагууд;

* Ардчилал, шударга ёс, эрх чөлөө, энэрэнгүй үзэл зэрэг нийгэм

хүмүүнлэгийн үнэт зүйлсийг өргөн олон түмэнд түгээн дэлгэрүүлэх

-420-


XXI зууны босгон дээрх Монгол Улсын шинэчлэл, цаашдын хегжлийн

хандлагууд, УБ., 2000, тал 32.

зорилго бүхий байгууллагууд гэх мэтээр ангилан үзэж болохоор байна.

Янз бүрийн зорилго чиглэлээр олон талтай үйл ажиллагаа эрхэлж буй

төрийн бус байгууллагууд нь ажил төрлөө уялдуулан зохицуулж, нэг нь

нөгөөгөө дэмжих чиглэлээр идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж чадвал

нийгмийн ардчилсан үйл явцыг эрчимтэй өрнүүлэхэд ихээхэн үнэтэй хувь

нэмэр оруулах нь тодорхой юм.

Ийнхүү Монгол Улсад улс төрийн тогтолцоо, төрийн байгууллыв! төлөвшил, хөгжил шинэ зууны босгон дээр орчин үеийн ардчилсан нийгмийн шинж төрийг нэгэнт олж, цаашид цэгцрэн төлөвших баттай үндэс суурь тавигдав.

§2. Монгол улс зах зээлийн харилцаанд шилжсэн нь

Эдийн засгийн амьдралын өөрчлөлт, зах зээлийн харилцааны бүрдэл, төлөвшил. Монгол Улсад хэрэгжсэн ардчилсан өөрчлөлтийн явцад

олон жилээр төлөвшин тогтсон төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийг халж,

зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжих нь монголын ард тумний нэн

хариуцлагатай сонголт байлаа. Сонголтын агуулга нь зах зээлийн эдийн

засгийн тогтолцоонд огцом бөгөөд шууд шилжих, эсвэл аажим бөгөөд үе

шаттайгаар шилжих гэсэн хоёр хувилбарын аль нэгийг шийдэхэд оршиж баив.

Шилжилтийн эхэн үеийн төрийн бодлого, засгийн газрын хөтөлбөрийн

зах зээлд шилжих зарчим, зорилт, арга хэмжээний ерөнхий үндэс нь «Зах

зээлийн эдийн засагт шилжихтэй холбогдсон зарим асуудлаар МАХН-ын

баримтлах байр суурь» хэмээх баримт бичиг болсон бөгөөд харин өмч

хувьчлах арга замын талаар баримтлах бодлогын гол үндэс нь Монголын

Үндэсний Дэвшлийн Намын үзэл баримтлал болсон гэж үзэж болно. Үүний

зэрэгцээ зах зээлийн эдийн засагт шилжих цогцолбор үйл явцыг

-421-


хэрэгжүүлэхэд тэр үеийн улс төрийн намуудын үзэл баримтлал, дотоод,

гадаадын эрдэмтэн мэргэжилтнүүдийн судалгаа, дүгнэлт чухал ач

холбогдолтой байсныг үгүйсгэж болохгүй.

Монгол улс зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжихэд Олон

улсын валютын сан, Дэлхийн болон Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн

худалдааны байгууллага зэрэг олон улсын санхүү, эдийн засаг, худалдааны

байгууллагууд, Монголыг дэмжин туслагч болон хандивлагч орнуудын

зөвлөмж, туслалцаа дэмжлэг их үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Ийнхүү Монгол Улс зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоонд шилжих

бодлого, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхдээ улс орныхоо хөгжлийн өвөрмөц

онцлог, тухайн цаг үеийн түүхэн тодорхой нөхцөл байдлаас үндэслэн дээр

дурдсан хоёр арга замын хосолмол буюу дундын хувилбарыг сонгосон юм.

1990-ээд оноос хойш манай орны эдийн засагт бүтцийн гүнзгий өөрчлөлт

гарч, олон хэв шинжит хосолмол эдийн засгийн харилцаа зах зээлийн

нийтлэг жишгийн дагуу бүрэлдэн төлөвшиж байна. Төвлөрсөн, төлөвлөгөөт

эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих шилжилт өөр хоорондоо нягт

уялдаа бүхий хэд хэдэн багц өөрчлөлтийг шаардсан юм. Монгол Улс бага биш

хүндрэл бэрхшээлийг давж шилжилтийн үеийн энэ үндсэн зорилтыг

хэрэгжүүлж эхэлсэн билээ. Үүнд:

Үнэ, валютын ханшийг чөлөөлөх, төрийн мөнгөний бодлогыг өөрчлөх зэрэг

эдийн засгийн тулгуур харилцааг зах зээлийн чөлөөт системд шилжүүлэх,

үйлдвэр, аж ахуйн газруудын бие даасан үйл ажиллагааг хангах, эдийн засаг

дахь төрийн оролцоо, зохицуулалтыг багасгах зэрэг зорилт шилжилтийн үед

шийдвэрлэх үндсэн асуудал болж байв.

Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн харилцааг халж, зах зээлийн эдийн

засагт шилжих анхны томоохон зорилт нь үнэ, валютын ханшийг чөлөөлөх

замаар эдийн засгийг төреөс хатуу журамлан зохицуулахыг багасгах явдал байв.

Энэ арга хэмжээг шууд, огцом хэрэгжүүлэх нь эдийн засагт цочирдол бий

болгож, хүн амын хэрэглээнд хүндрэл учруулж болох байлаа. Энэ байдлыг

харгалзан засгийн газраас үнэ, ханш чөлөөлөх арга хэмжээг тодорхой үе

шаттайгаар анхаарал болгоомжтой хэрэгжүүлсэн юм. Монгол Улсын Засгийн

-422-


газар 1991 оны I сард «Эдийн засгийг зах зээлийн зохицуулалтад

шилжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай» 20-р тогтоолыг гаргаж, мөнгөний

масштабыг өөрчилж, цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмж, тэтгэлэг болон хүн амд

улсаас үзүүлдэг бусад төрлийн мөнгөн орлогыг 2 дахин нэмэгдүүлж, бүх нэр

төрлийн барааны жижиглэн худалдаалах үнэ, үйлчилгээний тарифыг мөн 2

дахин өсгөхөөр шийдвэрлэсэн нь зах зээлийн харилцаанд шилжих анхны

томоохон алхам байлаа. Хүн амын нэлээд хэсэг нь эдийн засгийн ийм

өөрчлөлтөд сэтгэл зүй, бизнесийн арга ухааны хувьд төдийлөн бэлэн биш

байсны зэрэгцээ уг өөрчлөлтийн эдийн засгийн утга учрыг гүйцэд ойлгож

чадахгүй байсан учраас нэлээд цочирдож, эхэн үедээ янз бүрийн хэлбэрээр

эсэргүүцэж байв.

Зах зээлийн харилцаанд шилжих эхэн үед гарч болох хүндрэл, бэрхшээл,

улс орны эдийн засгийн амьдралын тухайн үеийн нөхцөл байдлыг харгалзан

түүхий эд, бүтээгдэхүүний бөөний үнэ, тарифын дээд хязгаарыг тогтоож, мөн

улсаас үнэ тарифыг нь тогтоож байх импортын болон эх орны

үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл, түүхий эд, хүнсний ба аж үнлдвэрийн бараа,

үйлчилгээний жагсаалтыг гаргаж баталсан байна. Үүгээр нийтдээ 70 гаруй нэр

төрлийн бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний бөөний ба жижиглэнгийн үнийг

улсаас тогтоож, 50 орчим нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний

үнэ, тарифын өөрчлөлтийн дээд хязгаарыг зааж өгөв. Ингэснээр бусад

бараа, бүтээгдэхүүн, ажил, үйлчилгээний үнэ тариф төрийн оролцоогүйгээр,

зах зээлийн зарчмын дагуу эрэлт, нийлүүлэлтээс хамаарч чөлөөтэй хэлбэлзэж

байх болов. Ийнхүү 1990-ээд оноос үнэ ханш чөлөөлөх, аж ахуйн нэгж,

бизнесийн байгууллагын бие даасан чөлөөт үйл ажиллагааг дэмжин

баталгаажуулахад чиглэсэн өөрчлөлтийг ялгавартай зарчим баримтлан

шат дараалан хийсний үр дүнд худалдаа, үйлчилгээний салбар дахь төрийн

оролцоо, зохицуулалт үлэмж багасав.

Эдгээр арга хэмжээ нь нэг хэсэгтээ шилжилтийн эхэн үеийн бодит

байдлыг тусгаж, ард иргэд зах зээлийн эдийн засагт суралцахад тус дэм болж

байсан хэдий ч үнэ, тарифыг нь төрөөс хязгаарлан барьж байсан бараа,

бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний хомсдлыг улам ихэсгэж, картын систем

-423-


хэрэглэхээс аргагүй байдалд хүргэн зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны

цаашдын төлөвшилд сөрөг нөлөө үзүүлэх болсон билээ. Эндээс үнэ,

ханшийг чөлөөлөх үйл явцыг цаашид үргэлжлүүлэх бодит шаардлага урган

гарч байв. 1993 оны намраас П.Жасрайн тэргүүлсэн Засгийн газар хүнсний

барааны картын системийг халж, жижиглэн худалдааны хүрээнд чөлөөт

үнийн тогтолцоо өргөжин хөгжсөн билээ. Мөн 1993 оны V сард валютын

ханшийг чөлөөлөх тухай Засгийн газрын шийдвэр гарч, мөнгөний зах зээл

дээрх эрэлт, нийлүүлэлтийн харыдаа валютын бодит ханшийгтодорхойлох

болов.

Засгийн газрын энэхүү харилцан уялдаатай хоёр арга хэмжээ нь зах

зээлийн харилцааг гүнзгийрүүлэх, нийгмийн үйлдвэрлэл, худалдаа арилжааг

идэвхжүүлэхэд үнэ, валютын үзүүлэх нөлөөллийг хүчтэй болгох ач

холбогдолтой байсан юм.

Энэ өөрчлөлтийн дараа цахилгаан, дулааны эрчим хүч, нефть

бүтээгдэхүүний үнэ буюу бусад бүх бараа, үйлчилгээний үнэд нөлөөлдгөөрөө

суурь үнэ гэж нэршсэн үнэ төрийн хяналтад хэвээр үлдсэн билээ. Суурь үнийг

төрийн хяналтад удаан хугацаагаар барьснаас түлш эрчим хүчний

үйлдвэрлэл, нефть бүтээгдэхүүний худалдааны салбарын үр ашиг буурч,

улсаас татаас, дэмжлэг авах нь нэмэгдэж ирэв. Ийм учир 1996 оны IX сараас

М.Энхсайханы толгойлсон Засгийн газар суурь үнэ чөлөөлөх шийдвэр

гаргасан бөгөөд ингэснээр манай улсын үнийн тогтолцоо үндсэндээ

чөлөөтэй болсон билээ.

Энэ бүхний үр дүнд үнэ, валютын ханш чөлөөлөгдөж, цаашид харьцангуй

тогтворжих төлөвтэй байгаа нь зах зээлийн харилцааг гүнзгийрүүлэх

нөхцлийг бүрдүүлж байна.

Үйлдвэрлэлийн гол хэрэгсэл, үндсэн хөрөнгө бүхэлдээ төрийн буюу

төржсөн хоршооллын байгууллагын өмчид байгаа нөхцөлд хувийн өмчийн

эрхийг хамгаалан баталгаажуулах, төрийн өмчийг шаардлагатай хэмжээгээр

хувьчлах явдал зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжих үндсэн

зорилтын нэг байв.

1991 оны V сард БНМАУ-ын өмч хувьчлах хуулийг УБХ-аас батлан гаргасан нь

-424-


энэ ажлыг бодитой зохион байгуулж хэрэгжүүлэх эрх зүйн үндэс болов. Өмч

хувьчлалын хуулийн дагуу төрийн өмчид байсан нийт хөрөнгийн 44 хувь буюу

1990 оны үнэлгээгээр 22 тэрбум төгрөгийн өмч хөрөнгийг манай улсын харъяат

хүн бүрт олгосон эрхийн бичгээр хувьчлах ажил 1991 оны II хагаст эхэлсэн

билээ. Хувьчлалын анхны шат 1994 оны сүүлчээр үндсэндээ дуусч, анхны

үнэлгээгээр 20 тэрбум гаруй төгрөгийн хөрөнгөтэй 4500 гаруй аж ахуйн нэгжийг

хувьчиллаа. Бага хувьчлалд 5 тэрбум төгрөгийн өмч хамрагдан 3300 гаруй аж

ахуйн нэгжийг хувийн хэвшилд шилжүүлсэн байна. Малын 90 илүү хувь нь

малчдад шилжжээ. Их хувьчлалаар хөдөө аж ахуйн нэгдлүүдийг оролцуулан

14 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө бүхий 1200 орчим томоохон үйлдвэр аж ахуйн

газруудыг хувьчилсан байна.

Өмч хувьчлалын эхний шатны зорилтыг хэрэгжүүлэхэд 1992 оны

эхээр байгуулагдсан Монголын хөрөнгийн бирж онцгой үүрэг

гүйцэтгэсэн юм. Хөрөнгийн биржээр дамжин үнэт цаасны анхдагч зах

зээл үйлчилж, 241 улсын үйлдвэрийн газрыг бүрэн хувьчилсан ба 234

улсын үйлдвэрийн газрын хувьцааны зарим хэсгийг хувьчлан

арилжаалжээ.

Хувьчлалын анхны шатанд хөдөөд малын болон хотод үйлдвэрлэл,

үйлчилгээний жижиг нэгжүүдийн хувьчлалыг хэрэгжүүлсэн нь бодит үр

дүнгээ өгсөн юм. Харин өмчийн бөөгнөрөл, төвлөрөл, түүний удирдлагад

төрийн зүгээс нөлөөлөх зохистой хэлбэрийг гүйцэд олоогүйгээс

шалтгаалан томоохон аж ахуйн нэгжүүдийн, ялангуяа, боловсруулах аж

үйлдвэр, газар тариалангийн хувьчлал бодитой үр дүн өгсөнгүй. Энэ

явцад алдаа эндэгдэл, хүндрэл бэрхшээл учирч байсан хэдий ч өмч

хувьчлалыг үргэлжлүүлэн дараагийн шатанд шилжих, шинэ үзэл,

хөтөлбөрийн дагуу хэрэгжүүлэх бодит боломж бүрдсэн билээ.

1996 оны V сард «Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай» хууль

батлагдсанаар өмч хувьчлалын шинэ үе шат эхэлсэн гэж үзэж болох юм.

1996 оны зун эмхлэн байгуулагдсан Монгол Улсын шинэ Засгийн

газар хувийн хэвшил давамгайлсан эдийн засгийн тогтолцоо бүрдүүлэх

явдлыг өөрийн эрхэм зорилго болгон зарлаж, 1997 оны зун «Төрийн

-425-


өмчийг 1997-2000 онд хувьчлах хөтөлбөр»-ийг баталсан юм.

Уг хөтөлбөрт 600 орчим улсын жижиг үйлдвэрийн газар, төрийн

өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдийг дуудлага худалдаагаар 250 гаруй

томоохон аж ахуйн нэгжийг битүүмжилсэн дуудлага худалдаагаар

хувьчлахаар заасан юм. Хувьчлалын шинэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх

ажлыг 1996 оны VII сард байгуулагдсан Төрийн өмчийн хороо удирдан

явуулж байна.

1996 оны намар «Орон сууц хувьчлах тухай хууль» УИХ-аар

батлагдаж, 1999 оны эцсийн байдлаар нийтсууцны 80 гаруй хувь нь

хувьчлагдаад байна.

Өмч хувьчлалын дараагийн шат бол үнэ цэнэтэй буюу томоохоч аж

ахуйн нэгжүүдийг хувьчлах явдал юм. Энэ талаар төрнйн бодлогын

хэмжээнд шийдвэрлэх асуудал бий. «Эрдэнэт» (УҮГ),

«Монголросцветмет» ХК, «МИАТ» (УҮГ), Худалдаа хөгжлийн банк,

«Говь» (ХК), «НИК» (ХК), «Монголын цахилгаан холбоо» (ХК), Хар

төмөрлөгийн үйлдвэрлэл (УҮГ), томоохон цахилгаан станц, нүүрсний

уурхай гэх мэт төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн

нэгжүүдийг хувьчлах асуудал тавигдаж байна. 1999 оны X сард УИХ

«Төрийн өмчөөс хувьчилж үл болох эд хөрөнгийн жагсаалт»-ыг

баталсан бөгөөд түүнд дээр дурдсан томоохон аж ахуйн нэгжүүд орсон

байна. Эрчим хүчний салбар дахь хувьчлалын талаар Монгол Улсын

Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс 1999 оны VII сард зөвлөмж

гаргасан билээ. Түүнд цахилгаан станцуудын зарим хэсэг болон

цахилгаан хуваарилах шугамыг хуулийн дагуу хувьчлах, харин цахилгаан

дамжуулах шугамыг төрийн өмчид үлдээх тухай заажээ.

Цаашид нийгмийн салбарт хувьчлал явуулах асуудал тавигдаж байгаа

Монгол Улс XXI зуунд. Эдийн засаг, нийгмийн шинэ бодлого, УБ., 1997, тал

34-54.

-426-


бөгөөд зарим эмнэлэг, сургуулийг туршилтын журмаар хувьчлах ажил

эхэлжээ.

Хувьчлал ийнхүү янз бүрийн салбарт өргөн хүрээтэй явагдаж байгаа

боловч олон нийтийн зүгээс хувьчлалын зарим төрлийг шүүмжлэх, тэрч

байтугай эсэргүүцэх явдал нэг бус удаа гарч байв. Цаашид хувьчлалыг олон

түмний хяналтын дор, шударга өрсөлдөөний үндсэн дээр нээлттэй, ил тод,

хуулийн дагуу явуулах, зөвхөн хувьчлахын тулд хувьчлах биш, харин

хувьчилсны дараа үр ашиг, чанар дээшлэх нөхцлийг хангахыг чухалчлах

шаардлагатай болж байна. : Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийн банк, санхүү, төсвийн

тогтолцооны бүтэц, үйл ажиллагаанд эрс шинэчлэл хийх нь Монгол Улс зах

зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжихэд зайлшгүй хэрэгжүүлэх

томоохон багц өөрчлөлтийн нэг болж байв.

Зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжих анхны бодит алхмуудыг

хэрэгжүүлэхэд төвлөрсөн төлөвлөлтийн үеийн ганц улсын банкны

тогтолцоогоор дамжуулан мөнгөний бодлого, зээл, төлбөр тооцоо, гадаад

гүйлгээг хэрэгжүүлэх ямар ч бололцоогүй болсон юм. Амьдралын энэ бодит

шаардлагаас үндэслэн 1990 онд Улсын банкнаас Ардын, Хөрөнгө оруулалт,

Технологи шинэчлэлийн, Худалдаа хөгжлийн зэрэг арилжааны банкнууд

тасран гарч бие даан ажиллаж эхэлснээр манайд банкны хоёр шатлалт шинэ

тогтолцоо бий болох эхлэл тавигдав.

Ардчилсан өөрчлөлтийн жилүүдэд банкны талаар хууль тогтоомж хоёр ч

удаа шинэчлэгдсэн бөгөөд үүгээр баримжаалан зах зээлийн харилцаанд

шилжих үеийн банкны хөгжлийг хоёр жижиг үед хуваан үзэж болно.

1991 оны IV сард батлагдсан БНМАУ-ын банкны хуульд тус улсыч

банкны-тосщлцоо нь Төв банк, арилжааны банкнаас бүрдэкэ гэж зааснаар

хоёр шатлалт банктш тогтолцооны хөгжлийг хуулиндаа баталгаажуулсан

билээ, Уг хуулиар төв ба арилжааны банкны эрх, үүргийг зааглаж арилжааны

банк нь өмчлөлийн хувьд төрийн болон хувийн, бий болох хэлбэрээрээ хувь

нийлүүлсэн, хязгаарлагдмал хариуцлагатай, гадаад эсвэл гадаадын

хөрөнгийн оролцоотой байж болохыг тодорхойлов. Хууль эрх зүйн болон

-427-


эдийн засаг, санхүүгийн орчин бүрэлдэхийн хэрээр арилжааны банкууд

дараалан байгуулагдаж, 1992 оны эцэст 11, 1996 он гэхэд 13 банк ажиллаж

байв. Гэвч шинэ тутам бүрэлдэж байсан банкны тогтолцоонд хэт хүндрэл бий

болсон. Зээлийг барьцаа, тооцоо, хяналт муутай олгож байснаас зээл

төлөлт саатах болж, зарим банкны төлбөрийн чадвар доройтов. Ийм

шаллтгаанаар Сэлэнгэ, Хоршоо банкуудыг нийлүүлж, «Төв Ази» банкыг

дампууруулах арга хэмжээ авав.

1996 оны VIII сард Төв банкны тухай болон Банкны хуулийг тус тус баталж

банкны шинэчлэлийг гүнзгийрүүлэх ажлыг эрчимжүүлэв. Эдгээр хуулиин үзэл

санааны дагуу арилжааны банкуудын өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ, төтбөр

түргэн гүйцэтгэх чадвар, зээлийн төвлөрлийн эрсдэл, гадаад валютын

эрсдэл зэрэг гол шалгуур үзүүлэлтүүдийг Төв банкнаас мөрдүүлэх талаар

онцгой анхаарах боллоо. Банкны тухай шинэ хуулиуд батлагдсаны дараахан

Засгийн газар, УИХ-ын оролцоотойгоор Ард, Даатгал банкуудыг татан буулгаж,

оронд нь төрийн өмчийн Сэргээн босголтын ба Хадгаламжийн банкуудыг

байгуулав. Ийнхүү төлбөрийн чадваргүй болсон хоёр банкийг татан

буулгахын зэрэгцээ шинээр хоёр банк, Банкны өр барагдуулах алба

байгуулахад Засгийн газраас нийтдээ 37 тэрбум төгрөгийн зээллэг гаргажээ.

Үүний зэрэгцээ бусад банкуудыг эрүүлжүүлэх, шилжиж ирсэн ба

захиргаадалтын гэгдэх зээлийг нөхөх зэрэг зардлуудыг нэмбэл банкны

бүтцийн өөрчлөлхийн нийт өртөг зардал зөвхөн нэг жилд 64.4 тэрбум төгрөгт

хүрсэн байна.

УИХ-аас Сэргээн босголтын банкййг эргүүлэн байгуулж, үйл ажиллаагаа

нь тогтворжуулж сайжруулах шийдвэр гаргасан боловч биелсэнгүй. Тус банкны

төлбөрийн чадвар жилийн дотор эрс мууджээ. Түүнчлэн ХОТШ банк, Хөдөө

аж ахуйн банкууд ч дампуурахад хүрэв.

Манай улсын санхүүгийн тогтолцоонд улсын төсөв гол байр эзэлдэг

бөгөөд шинэчлэлийн жилүүдэд түүний орлого, зарлагын бүтэц ихээхэн

өөрчлөгдөж ирлээ. Энэ нь, юуны өмнө татварын тогтолцоонд хийгдсэн

өөрчлөлтүүдтэй холбоотой байлаа.

1992-1993 онд УИХ татварын багц хуулийг баталсан нь татварын

-428-


шинэчлэлийн эхлэл болсон юм. Уг багцад Татварын ерөнхий хууль,

Худалдааны албан татварын хууль, Хүн амын орлогын албан татварын хууль,

Аж ахуйн нэгж, байгууллагын орлогын албан татварын хууль, Авто тээврийн

болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татварын хууль, орлогыг нь тухай бүр

тодорхойлох боломжгүй ажил, үйлчилгээ, хувиараа эрхлэгч иргэний орлогын

албан татварын хууль, Бууны албан татварын тухай хууль орсон юм.

Улс орны эдийн засгийн нөхцөл байдал болон бодлого зохицуулалттай

холбоотойгоор дээрх хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт оруулах, шинээр хууль

батлах зэргээр татварын багц хууль өөрчлөгдсөөр байна. Тухайлбал, 1995

онд Автобензин, дизелийн түлшний албан татварын хууль, 1996, 1998 онд

зарим бараанд экспортын гаалийн татварын хэмжээ тогтоох тухай зэрэг

хуулиуд шинээр батлагдав.

Эдүгээ манай улсын татварын тогтолцоо нь албан татвар, хураамж,

төлбөр гэсэн гурван үндсэн хэсгээс бүрдэх болов.

Одоогийн байдлаар манай улсын төсвийн татварын орлогын хэсэг нь арав

орчим нэр төрлийн татвар, долоон төлбөр, хураамжаас бүрдэж байна.

Тэгэхдээ төсвийн орлого нь татварын орлогоос гадна татварын бус орлого,

хөрөнгийн орлого, тусламжийн орлогоос бас бүрддэг билээ. Татварын бус

орлого төрийн өмчийн хувьцааны ногдол ашиг, хүү, түрээсийн болон төсөвт

байгууллагын өөрийн үйл ажиллагааны орлого зэргээс бүрддэг. Хөрөнгийн

ррлогын гол нь төрийн өмчийг хувьчилснаас орох орлогоос орж байна.

Төсвийн урсгал орлогын 77.8 хувийг татварын орлого эзлэх болов. Урсгал

орлогод татварын орлогын эзлэх хувь өөрчлөгдөөгүй ч татварын төрлийн

эзлэх хувь хэмжээнд ихээхэн өөрчлөлт гарчээ. Бараа, үйлчилгээний татвар,

нийгмийн даатгалын шимтгэл зэрэг татварын төрлүүдийн эзлэх хувь хэмжээ

өсөж, орлогын албан татварын хувь буурчээ. Бараа, үйлчилгээний татварт

нэмэгдсэн өртгийн татвар онцгой албан татвар зонхилж байна.

Өмч хувьчлал эрчимжсэний дүнд хөрөнгийн орлого ихээхэн нэмэгдэв.

Гэвч энэ нь байнга орж байх орлого биш юм. Цаашдаа үнэ цэнэтэй

объектуудыг хувьчилбал түүний дүнд хөрөнгийн орлого нэмэгдэх боловч энэ

эх сурвалж хязгаарлагдах болно.

-429-


2000 оны УИХ-ын сонгуулиар байгуулагдсан Засгийн газрын хөтөлбөрт

төсвийн орлогын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлж, хүн амын нийгмийн хамгааллыг

сайжруулах зорилтыг дэвшүүлэн хэрэгжүүлэх ажил эхлээд байна.

Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүн нь бодит эдийн засгийн секторын

өөрчлөлт, хөгжлийн байдлаар илэрдэг билээ. Манай орны хувьд аж үйлдвэр,

хөдөө аж ахуйн салбар бодит секторт голлох байр суурь эзэлдэг. 1990 оноос

эдүгээ хүртэл жил бүр инфляци их, бага хэмжээгээр өсөлттэй байсан учир аж

үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний хэмжээг оны үнээр илэрхийлэн үзүүлэх нь бодит

өсөлт юм уу, бууралтыг харуулж чадахгүй юм. Ийм нөхцөлд аж

үйлдвэрийн зарим гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний биет өөрчлөлт гол

үзүүлэлт болдог.

Өөрчлөлтийн жилүүдэд дулааны эрчим хүч, зэс, молибдений баяжмал,

самнасан ноолуур, архи, дарс зэрэг цөөн нэр төрлийн бүтээгдэхүүний

үйлдвзрлэл 1989 оноос хойш харыдангуй тогтвортой байсан буюу зарим нь

өсөж ирсэн байна. Харин барилгын материал, хөдөө аж ахуйн т\үхий эд

боловсруулах, оёдол, хэвлэл, хүнсний зэрэг манай улсын аж үйлдвэрийн

чухал салбаруудад үйлдвэрлэл олон дахин буурч, уналтад оржээ. Нэхмэл,

оёдол, арьс шир, гутад., хэвлэл, хүнсний салбаруудын аж үйлдвэрийн нийт

бүтээгдэхүүнд зэлэх хувь үлэмж буурч, харин металлын хүдэр олборлолтын

эзлэх хувь өссөн байна.

Манай улсад үйлдвэрлэлийн аргаар хонь, ямааны арьс, үхэр адууны ширийг

дотооддоо бүрэн боловсруулах хүчин чадал бий. Гэвч одоогийн байдлаар

суурилагдсан хүчин чадлын дөнгөж 10 орчим хувийг л ашиглаж байна. Энэ

бүхнээс үзэхэд, манай улсын боловсруулах аж үйлдвэрийн үйлдвэрлэлийг

шинэ техник, технологи, менежмент, төрийн зохицуулалт чөлөөт

өрсөлдөөний үндсэн дээр сэргээн хөгжүүлэх бодит шаардлага тулгарч байна.

Амьдралын энэ бодит хэрэгцээг төрийн бодлогод тусгаж шийдвэрлэх

асуудал 2000 оны сонгуулиар бий болсон төр, засгийн анхаарлын төвд байна.

Боловсруулах аж үйлдвэрийг сэргээх нь эдийн засгийн өсөлтийг түргэтгэх

чухал хүчин зүйл мөн билээ. Хөдөө аж ахуйн салбараас мал аж ахуй

харыцангуй тогтвортой, тооны хувьд өсөлттэй байгаа боловч түүний үр ашиг,

-430-


чанар, найдвартай байдал хангалтгүй, зарим талаар буурах ч

хандлагатай болов.

Малын тоо толгой өссөн нь нийт малын 95 гаруй хувь нь хувьд шилжсэн, малыг

экспортод олноор гаргахаа больсон, цаг агаар сүүлийн жилүүдэд харьцангуй

гайгүй байгаа зэрэг шалтгаантай холбоотой. Малыг малчдад шилжүүлснээр

энэ салбарыг зах зээлийн харилцаанд шилжүүлэх бодит алхам хийгдэв. Үүний

үр дүнд малын тоо, толгой өсөж, малчдын нэлээд хэсгийнх нь амьдрал

сайжирсан боловч малчдын нийгмийн асуудал багагүй хуримтлагдав. Эдүгээ

нийт малчин өрхийн 80 орчим хувийг 200 хүрэхгүй малтай, уүний дотор 100

хүртэл малтай өрх 67 хувийг эзэлж байна.

Газар тариалангийн салбарын өөрчлөлт хүндрэл бэрхшээлтэй хэдий ч

тодорхой ахицтайгаар өрнөж байна. Ялангуяа 1998 онд «Ногоон хувьсгал»

үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш төмс, хүнсний ногооны

ургап нэмэгдэж байна.

1990-ээд оны эхнээс нийт эдийн засгийн хямрал гүнзгийрсэнтэй

холбоотойгоор газар тариалангийн аж ахуйнууд санхүүгийн хүндрэлд оров.

Үуний улмаас ургац нэмэгдүүлэх эрчимжсэн технологийн аргуудыг хэрэглэх нь

багасав. Уриншийн боловсруулалт хийх, гербицид хэрэглэх, бордох зэрэг үйл

ажиллагаа санхүү, түлш, шатахууны хомсдлоос болж үлэмж саарсан, техник

хуучирч хоцрогджээ. Газар тариалангийн аж ахуйнуудын одоогийн хэрэглэж буй

машин техникийн 90 гаруй хувийг 1990 оноос өмнө авсан байна. Энэ салбарын

техник, тоног төхөөрөмжийг шинэчлэх ажилд хөрөнгө, санхүүгийн хүндрэлээс

болж бэрхшээл учирсаар байна.

Газар тариалангийн техникийг шинэчилж, хөрс хамгаалах орчин үеийк

технологи нэвтрүүлэх, эрчимжсэн технологийн аргуудыг бүрэн хэрэглэх,

менежментийг сайжруулах, мэргэжлийн хүмүүсийг бэлтгэх, дотоодын

үйлдвэрлэлийг хамгаалах зэрэг олон талт арга хэмжээг төрийн нэгдсэн

бодлогоор авч хэрэгжүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

Эдийн засгийн бодит секторт гарсан өөрчлөлт улс орны ДНБ-ий

өсөлтөд шууд нөлөөлдөг билээ. 1998 оны байдлаар 1 хүнд ногдох ДНБ-ийг ам.

долларт шилжүүлбэл 433 ам. доллар болж байна. 1990 оныхоос энэ үзүүлэлт

-431-


20 хувиар буурсан байна. Эдийн засгийн салбаруудаас мал аж ахуй, уул уурхай,

худалдаа, үйлчилгээний салбар харьцангуй тогтвортой хөгжиж байгаа бөгөөд

тэдгээрийн өсөлтөөр сүүлийн жилд ДНБ-ий өсөлтийг хангаж байна. 1997

оноос дэлхийн зах зээл дээр манай улсын экспортын гол бүтээгдэхүүн болох

зэс, алт, ямааны ноолуурын үнэ унасаар байгаа нь манай эдийн засагт хүнд

бэрхшээл учруулсан билээ. Сүүлийн 5-6 жилийн байдлаас үзэхэд нэг хүнд

ногдох ДНБ-ний жилийн дундаж өсөлт ердөө 2 хувь байжээ. Дээр хэлсэнчлэн

1989 оноос хойш 1998онхүртэл нэгхүнд ногдох ДНБ 20-22 хувь буурсан1 .

Хэрэв нэг хүнд ногдох ДНБ-ий жилийн дундаж өсөлт 2.0 хувьтай байх юм бол

манай улс 2010 онд 1989 оныхоо төвшинд эргэж очих юм. Иймд 2000 оноос

эхлэн ДНБ-ий өсөлтийг 5-аас доошгүй, 2005 оноос 7 хувьд хүргэх зорилтыг

тавьж, эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Шинэ

засгийн газрын хөтөлбөр үйл ажиллагааны үндсэн чиглэлд энэ асуудал

тодорхой байдлаар тусгагджээ2.

Зах зээлийн эдийн засгийн гол үндэс, хөдөлгөгч хүч нь хувийн өмч ба

чөлөөт өрсөлдөөн билээ. Иймд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах

зээлийнхарилцаанд шилжих шилжилтийн нэггол зорилго ньулсынөмчийн

дангаар ноёрхлыг халж, хувийн өмчийгдэлгэрүүлэх, энэ үндсэн дээр өмчийн

1 Монгол Улсын статистикийн эмхтгэл. 1988, УБ., 1999, тал 54-56. 2 Монгол Улсынэдийн засаг, нийгмийг2001 онд хогжүүлэх Үндсэн

чиглэлийнтухайд. УБ., 2000,

тал 4-7.

янз бурийн хэлбэрт тулгуурласан эдийн засгийг бүрдүүлэх явдал байв.

1991-2000 он хүртэлх хугацаанд явагдсан өмч хувьчлалын үр дүнд мал аж

ахуй, газар тариалан, хөнгөн бахунсний үйлдвэрлэл, худалдаа, үйлчилгээ,

барилга, барилгын материалын үйлдвэрлэл, авто тээвэр, аялал жуулчлалын

салбаруудад үндсэндээ хувийн хэвшилд шилжээд байна.

Эдгээрийн зэрэгцээ банк, нефть бүтээгдэхүүний хангамж, уул уурхай

-432-


(алт нүүрс олборлолт), агаарын тээвэр зэрэг хөрөнгө их шаардагдах

салбаруудад ч хувийн хэвшил нэвтэрч, өргөжсөөр байна. ;

Сүүлийн жил үүдэд уул уурхайн салбарт алт олборлолт үлэмж нэмэгдсэн

тухай дээр өгүүлсэн. Эдүгээ улсын хэмжээнд 140 гаруй аж ахуйн нэгж, алт

олборлох лиценз авснаар 90 гаруй аж ахуйн нэгж алт олборлож байна.

Тэдгээрийн 90 гаруй хувь нь хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүд юм.

Хувийн хэвшил нийгмийн хүрээний салбаруудад ч өргөжих хандлагатай

байна. 1999 оны байдлаар манай улсад эрүүл мэндийн байгууллага 2430

орчим байснаас 480 орчим нь хувийн хэвшлийнх байв. 1998 онд мэргэжлийн

сургууль 142 ажиллаж байсны 75 нь буюу 53 хувь нь хувийнх байсан бегөөд

тэдгээрт нийт оюутны 24.5 хувь суралцаж байв.

Эдүгээ манай улсад хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани, хувьцаат

компани, нөхөрлөл, хоршоо, хувиараа эрхлэх аж ахуй, малчдын өрхийн мал

аж ахуй, иргэдийн хувийн жижиг үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, худалдаа, арилжаа

(аж ахуйн нэгжийн ямар нэг бүртгэлгүй) гэсэн хувийн хэвшлийн үндсэн

хэлбэрүүд үйл ажиллагаа явуулж байна.

Хувийн аж ахуйн эдгээр хэлбэрүүдийн үйл ажиллагаа нь «Компанийн

тухай», «Хоршооны тухай» зэрэг хуулиудаар зохицуулагдаж байгаа билээ.

Монгол улс 1990 оноос нээлттэй эдийн засгийн бодлого явуулж ирсний

дүнд гадаад эдийн засгийн харилцаанд их өөрчлөлт гарлаа. Хэрэв 1990 онд

манай улсын гадаад худалдааны 90 гаруй хувь нь хуучин ЗХУ болон

социалист гэж нэрлэгдэж байсан орнуудад ногдож байсан бол 1997 оны

үнийн дүнгээр манай улсын экспортод БНХАУ 30.0, Швейцар 21.4, ОХУ 12.1,

БНСУ 9.7, АНУ 8.0, Англи, Япон тус бур 3.8 хувийг тус тус эзэлжээ. Импортод

ОХУ 30.6, БНХАУ 13.3, Япон 11.7, БНСУ 7.5, АНУ 6.9, ХБНГУ 5.0 хувийг эзлэх

болов1.

1990 он хүртэл ЗХУ, ЭЗХТЗ-ийн орнуудаас зээл, тусламж авч байсан бол

1990-ээд оны эхээр манай улс ОУВС, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкинд

гишүүнээр элсэж, тэдгээрээс болон Япон, ХБНГУ, АНУ зэрэг өндөр

хөгжилтэй улс орнуудаас хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламж авах болов.

1990 оноос 1999 он хүртэлх хугацаанд 60 гаруй орны 1200 орчим хамтарсан

-433-


буюу дагнасан компани Монголд бүртгүулэн үйл ажиллагаа явуулж, дүрмийн

сандаа нийт 260 сая ам. долларын хөрөнгө оруулаад байна.

Манай улс дахь гадаадын хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээ нь 1999 онд

ҮНБ-ий 6 хувьтай тэнцүү байна. Гэтэл энэ үзүүлэлт БНХАУ-д 30, Киргизд 80,

Азид дунджаар 15 хувь байдаг ажээ. Манай улс ОУВС, Дэлхийн банк,

1 XXI зууны босгон дээрх Монгол Улсын шинэчлэл, цаашдын хөгжлийн

хандлагууд. УБ., 2000, тал 65.

Дэлхийн худалдааны байгууллага зэрэг олон улсын худалдаа санхүүгийн

байгууллагын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож байна. Тадаадын хөрөнгө

оруулалтыг татах нөхцлийг бүрдүүлэхийн тулд 1999 оны IX сард Монгол Улсын

Засгийн Газар «нэг цэгийн үйлчилгээ» бий болгохоор шийдвэрлэлээ. Одоо шинэ

нөхцөл, байдалтай уялдуулан гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулийг

шинэчлэх асуудал ч тавигдаж байна.

Ийнхүү Монгол улсад сүүлийн жилд хэрэгжүүлсэн эдийн засгийн

шинэтгэлийн бодлогын үр дүнд өнөөдөр тус улс зах зээлийн эдийн засгийн

харилцааны нийтлэг жишиг, хандлагаар хөгжих бодит боломж бүрдээд байна.

Нийгэм, оюун санааны өөрчлөлт, шинэ иргэншлийн бүрдэл, төлөвшил. Сүүлийн 10 жил Монгол улсын нийгэм, оюун санааны амьдралд гарсан олон

талт өөрчлөлт нь улс төр, эдийн засгийн өөрчлөлтүүдтэй нягт уялдаж,

Монголд шинэ иргэншлийн өөрийн гэсэн өнгө төлөвийг бий болгосон юм.

Нийгмийн шударга ёсыг улс орны хөгжлийн үндсэн зарчим болгож нийгэм,

оюун санааны өөрчлөлтийг хэрэгжүүлсэн нь чухамдаа иргэдийг нийгмийн

анги, бүлгүүдээр ялгаварлан хувааж, өөр өөр бодлого явуулж байсан хуучин

тогтолцоог халж Монгол улсын иргэн бүрд нийгмийн адил тэгш орчин, улс төр,

сэтгэл зүйн уур амьсгал бүрдүүлж өгөх замаар хүн амын нийгмийн хөгжлийг

хангах нь ардчилсан ёсны хөгжлийн тулгуур үзэл санаа байв.

Энэ хугацаанд улс орны эдийн засгийн бүтэц, суурь харилцаанд гарсан

өөрчлөлттэй уялдан нийгэмд ялгарлын үйл явц эрчимжиж, нийгмийн бүтцэд

-434-


үндсэн өөрчлөлт гарав. Нийгмийн бүлгүүдийн харилцан шилжих хөдөлгөөн ч

ихээхэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бүхний бодит үр дүн болж манай нийгмийн иргэд

эд баялаг, орлогын хэмжээ, эрх мэдэл, нэр хүнд, танил түншийн хүрээ зэрэг

урьд нь түгээмэл байгаагүй үзүүлэлтүүдээр өөр хоорондоо ялгаа бүхий

нийгмийн бүлэг давхраа үүсэж байна.. Нийгмийн ялгарлын явцаар төрөн гарч

буй төрийн болон улс төрийн дэөд удирдлагын хэсэг, төрийн удирдлагын

аппаратын шаталсан давхраа, ажахуй бизнесийн байгууллага, үйлдвэр,

худалдааны эзэд, үйлдвэр аж ахуйн газрын албан хаагч мэргэжилтнүүд,

өмчийн бүх хэвшлийн ажилчин, малчин, жижиг үйлдвэрлэгчид, хувиараа

хөдөлмөр эрхлэгчид, наймаачид, ченжүүд, тэтгэлэг, тэтгэвэр авагчид,

ажилгүйчүүд зэргийг нийгмийн давхраажилтын жам ёсны бүрдэл хэсэг гэж үзэж

болсон.

Нийгмийн эрс өөрчлөлтийн үед үүүнийг дагаж «идэвхждэг> сүүдэртэй

үзэгдлүүд ямар ч улс оронд тохиолддог билээ. Монгол улсад хэрэгжсэн

ардчилсан өөрчлөлтийн үйл явц ч үүнээс ангид байсангүй. Тийм зүйл болох

нийгмийн зохион байгуулалтын тодорхой бүтэц, харьяалалгүй архаг архичид,

тэнүүлчид, биеэ үнэлэгчид, гэмт хэрэг, заль луйврын аргаар амьдрагсдын

хэсэг ч манай нийгэмд цөөн биш бий болсон юм. Эрүүл мэндийн даатгалын

тогтолцоог бий болгож, түүнийг бүрдүүлэхэд төр, хувь хүн, улмаар хөлслөн

ажиллуулагч аж ахуйн нэгж, байгууллага хуулийн дагуу зохих үүрэгтэй

оролцох болов. Эрүүл мэндийн салбарыг зах зээлийн нөхцөлд нийцүүлэн

шинэчлэх зарим ажил хийгдсэнээр хувийн хэвшлийн оролцоо нэмэгдэж, энэ

салбарт хувьчлалыг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх боломж нээгдлээ. Өрхийн

эмчийн үйлчилгээ, төв сууринд төлөвшиж байна Монголын уламжлалт

анагаах ухаан, рашаан сувиллын чиглэлээр хийгдэх, судалгаа, шинжилгээний

ажил идэвхжиж, олны талархал хүлээсэн бөгөөд, түүний ололтыг эмнэлэг

үйлчилгээнд нэвтрүүлэх санаачилга өрнөж байнй Гэвч эрүүл мэндийн

салбарын эмчилгээ оношилгооны стандарт, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт

удаан, хөдөөгийн хүн амд үзүүлэх эмнэлгийн ерөнхий болон нарийн

мэргэжлийн тусламж хангалтгүй, малчдын бага насны хүүхдийг урьдчилан

сэргийлэх тарилгад тогтмол хамруулж чадахгүй байгаа зэрэг олон асуудал

-435-


шийдвэрээ хүлээсээр байна.

Нийгмийн оюуны амьдралын хүрээнд хийгдсэн өөрчлөлтийн үндсэн

агуулга нь олон эшт үзлийг хуульчлан бататгаж, нийгмийн оюуны амьдрал,

иргэдийн сэтгэн туурвих эрх чөлөөг улс төр, үзэл суртлын цагдалт хяналтаас

хараат бус болгосон нь боловсрол, шинжлэх ухааны салбарт эргэлт хийж, зах

зээлийн үеийн нийгмийн эрэлт шаардлагад нийцүүлэн шинэчлэх суурь

боломжийг нээсэн явдал байв. Сүүлийн жилүүдэд боловсролын салбарт

тэргүүлэх ач холбогдол өгч, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологийг

эрчимтэй хөгжүүлэх төрийн бодлогын баримт бичгүүд, тулгуур хуулиуд

батлагдсаны үрээр өнөөдөр эдгээр салбарт дорвитой өөрчлөлт хэрэгжүүлэх

улс төр, эрх зүйн үндэс тавигдав.

Монгол Улсын 15-аас дээш насны хүн амын 96.5 хувь нь бичиг үсэп

тайлагдсан байгаа нь хэдийгээр «Даян дэлхийн тогтвортой хөгжлийн

хөтөлбөрт» дэвшүүлсэн зорилтоос өндөр байгаа боловч энэ нь ганцаараа

хүний оюуны хөгжлийн үзүүлэлт болж чадахгүй юм. НҮБ-ын Хөгжлийн

хетөлбөрийн газраас Хүний хөгжлийн индексээр тооцоход 175 орноос

Монгол улс 101 дүгээрт орж байна'.

Монгол Улсын иргэд хоорондын болон хүн ба төр, нийгмийн хооронд

оюуны соёлыг бүтээж хэрэглэх явцад үүсдэг олон талт харилцааны эрх чөлөө,

чөлөөт байдлыг хуульчлан бататгаснаар тэрхүү харилцааны биежиж зохион

байгуулагдсан хэлбэр болох шинжлэх ухаан, соёл урлаг, шашны болон

ухамсрын бусад хүрээнд эрс шинэчлэл хийх хууль зүйн үндэс бүрэлдсэн

Монголын ард түмний түүх соёлын дурсгалт зүйл, шинжлэх ухаан, оюуны

өв сан төрийн хамгаалалтад хөгжих тухай Үндсэн хуулийн үзэл санааг удирдлага

болгон шинэчлэлийн жилүүдэд авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний үр дүнд

үндэсний уламжлал, зан заншил, түүх, соёлын болон уламжлалт шинжлэх

ухааны өв сан сэргэжтүүнийг өсвөр залуу үед өвлүүлэх зорилгоор бүх шатны

сургалтын агуулгад тусгах, судалгаа шинжилгээний ажлыг нь төслийн болон

бусад хэлбэрээр урамшуулах, сонгодог ба язгуур, ардын ба үндэсний урлагийг

зохистой хослон хөгжүүлэх зэрэг оюуны соёлын амьд сонирхолтой, бүтээлч

хөгжлийн эхлэл тавигдан гүнзгийрч байна.

-436-


Шинжлэх ухаан, технологийг эрчимтэй хөгжүүлэх төрийн бодлогын хүрээнд

хүний хүчин зүйл, оюуны бүтээгдэхүүний үнэ цэнийг бодитойгоор унэлэх

нийгмийн үнэлэмж сэргэх хандлагатай болж ирэв.

Өөрчлөлтийн жилүүдэд хэрэгжсэн бодит үйл явцыг нийгэм, оюуны

амьдралын үндсэн салбар бүрээр тодруулж үзвэл шинэ зууны босгон дээр

Монгол Улсад төлөвшиж буй иргэншлийн дүр төрх нэлээд тодорхой болно.

Боловсролын салбар бол нийгмийн оюуны амьдрал, улс үндэсний

иргэншлийн гол үзүүлэлт, нийгмийн хөгжлийн шийдвэрлэгч хүчин зүйл болж

байдаг. Манай орны хувьд энэ салбарын өөрчлөлт хамгийн эрчимтэй бөгөөд

үлэмж нарийн төвөгтэй өрнөв.

Боловсролын салбарыг нийгмийн салбаруудын дотроос хамгийн хурдан

өөрчлөн шинэчлэх, юуны өмнө нэг намын тогтолцооны үеэс уламжилсан үзэл

сурталжсан, багш төвтэй сургалтыг дэлхий нийтийн хандлагад нийцсэн,

чөлөөтэй, суралцагч төвтэй болгох шаардлагатай гэдэгт шинэчлэлийн эхэн

үеийн бүх улс төрийн хүчнүүд, тер засгийн бодлогын хэмжээнд санал нэгтэй

байв. Тиймээс үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөтэй болсон багш,

сурган хүмүүжүүлэгчид болон бусад сэхээтнүүд боловсролыг шинэчлэх

санаачилга, туршилтууд хийж эхэлсэн ньтэдгээр нэгдсэн, зорилгот бодлогод

чиглүүлэх шаардлагыг бий болгов. Үүний тулд юуны өмнө боловсролын эрх

зүйн орчныг шинэчлэх хэрэгтэй байлаа. Боловсролын салбарын

шинэчилсэн эрхзүйн эхийг 1991 онд батлагдсан «БНМАУ-ын Боловсролын

хууль» тавьсан юм. Энэ хуулиар төрийн боловсролын бодлогын зарчмуудыг:

+ боловсрол нь төрийн ивээл, хяналтад байх;

+ иргэдийг сурч боловсроход ялгаварлан гадуурхахгүй байх,

+ иргэдэд суурь боловсрол заавал эзэмшүүлэх;

+ төрийн сургуулиар анхан шатны болон суурь, дунд боловсролыг

төлбөргүй олгох;

+ боловсрол эзэмшүүлэх арга, хэлбэр, зохион байгуулалт олон

хэлбэртэй, чөлеөтэй, нээлттэй байх;

+ иргэд эх хэлээрээ сурч боловсрох нөхцлийг хангах явдал болно гэж

тодорхойлсон билээ.

-437-


Өөрчлөлтийн жилүүдэд боловсролын салбарт бий болсон нэг шинэ үзэгдэл

бол мэргэжлийн хувийн сургуулиуд байгуулагдаж эхэлсэн явдал бөгөөд 1992

онд анхны 9 хувийн сургууль улсын бүртгэл авсан бол 1994 он гэхэд 3.5 дахин

өсөж, 31 болсон байлаа. Иймээс хувийн сургуулиудад мэргэжлийн үйл

ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл олгох, сургалтын агуулгад нь төрийн хяналт

тавих хэрэгцээ бий болов. Энэ бүхэн нь боловсролын эрх зүйн актуудыг

шинэчлэх шаардлагатай болгосон тул УИХ 1995 онд «Төрөөс боловсролын

талаар баримтлах бодлого»-ыг батлан гаргаж, «Боловсролын хууль»-ийн

шинэчилсэн найруулгыг дагалдах хуулиудын хамт баталжээ Үндсэн хуулийн

үзэл санаа болон ардчилсан өөрчлөлтийн жилүүдэд боловсролын салбарт

гарсан шинэ үзэгдлүүдийг тусган 1998 онд УИХ-аас Боловсролын тухай багц

хуулийг батлан гаргаж мөрдүүлсэн нь энэ салбарын өөрчлөлтийголон улсын

нийтлэг жишиг, хөгжилтэй орнуудын боловсролын стандарт, шаардлагад

нийцүүлэн гүнзгийрүүлэх боломжийг улам бүр өргөтгөж өгөв.

Монголын засгийн газраас боловсролын талаар тавьсан зорилтоо

хэрэгжүүлэхэд хандивлагч олон улсын байгууллага, улс орнууд гүн туслалцаа

үзүүлж байгаа юм. Эдгээрээс нэлээд дорвитой нь Монгол улсын Засгийн

газар, Азийн хөгжлийн банк (АХБ) хоёрын хооронд 1997-2002 ощ

хэрэгжүүлэхээр тохиролцоонд хүрсэн «Боловсролын хөгжлийн хөтөлбөр» юм.

Энэ хөнгөлөлттэй зээлийн үндсэн зорилго нь боловсролын салбарыг

төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн харилцааны эрэлт

хэрэгцээнд нийцүүлэн шинэчлэн өөрчлөхөд орших бөгеөд болонсролын

салбарын бүтэц, зохион байгуулалт, ажиллагчдын орон тоо, төсөв, зардлын

зарцуулалтыг оновчтой болгох, боловсролын байгууллагын хувьчлал,

боловсролын хувийн секторыг дэмжих, ерөнхий боловсролын болон

мэргэжлийн анхан, дээд шатны боловсролын сургалтын чанарыг

дээшлүүлж, хоорондынх нь уялдаа холбоог сайжруулах, боловсролын төв,

орон нутгийн байгууллагын удирдлагын чадавхийг бэхжүүлэх арга

хэмжээнүүд тусгагдан хэрэгжиж байна.

Бүх шатны сургуулийн сургалтын агуулгад нэгдсэн стандарт бий болгох ажил

сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хийгдэж байна.

-438-


Олон хэвшлийн сургуулиуд бий болж, зах зээлийн нийтлэг жишиг,

зарчмын дагуу өрсөлдөх боломж бүрдсэн боловч сургалтын чанар, үр ашгийг

жигд сайн байлгах шаардлагын улмаас.боловсролын хяналтыг сайжруулах

уүднээс боловсролын хяналтын алба бий болгон ажиллуулав. Их сургууль,

коллежуудыг магадлан итгэмжлэлд оруулж, сургалт явуулах шаардлага

хангаж буй эсэхэд хөндлөнгийн экспертийн дүгнэлт гаргуулж байгаа нь ур

дунсээ өгч байна.

Их сургуулиудад шинэ хуулийн дагуу бакалавр, магистр, докторын

шаталсан сургалт явуулдаг болов.

Сургууль завсардсан хүүхдэдболовсрол олгох зорилгоор зайны сургал-тын

төслийг олон улсын байгууллагын дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлж байнаГ

Нийгмийн оюуны амьдралын өөрчлөлтийн хүрээнд шинжлэх ухаан,

технологийн салбар онцгой байр эзэлж ирэв; Шинжлэх ухаан бол нийгмийн

салбарууд дотроо хамгийн консерватив төрхтэй учраас өөрчлөлт, шинэчлэл нь

ер нь нэлээд удаан явагддаг^Үүний учир нь жинхэнэ шинжлэх ухаан өөрөө

алив үзэгдэлд баримт сэлтэд тулгуурласан олон ургалч үзлээс ханддаг дотоод

ардчиллаар нь тайлбарлагдана. Тиймээс ч манайд шинжлэх ухааны салбарыи

шинэчлэл, өөрчлөлтийг эхлэхдээ шинжлэх ухаан, шинжлэн судлаачдыг

үзэл суртлын хүлээснээс гаргах, судалгаандаа болон олон улсын харьцаандаа

бүрэн чөлөөтэй болгоход голлонанхаарч, бүтцийн өөрчлөлтийг харзнах чиглэл

барьсан гэж үзэж болох юм.

Груплийн 10 жилд Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлэх

стратегийн чиглэл, төрийн бодлогын ундэс, эрх зүйн суурь зарчмууд нэгэнт

тодорхойлогдов. Энэ хугацаанд «Шинжлэх ухаан, технологийн талаар

төрөөс баримтлах бодлого», «Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хууль»,

«Технологи дамжуулах тухай хууль» «ШУА-ийн эрх зүйн байдлын тухай хууль»,

«Патентын тухай хууль», «Зохиогчийн эрхийн тухай хууль, «Оюуны өмчийн

тухай хууль» зэрэг зах зээлийн нөхцөлд шинжлэх ухааны байгууллага,

шинжилгээ судалгааны үйл ажиллагааг зохицуулах эрх зүйн үндэс бий болов.

Шинжлэх ухаан, технологийн салбарын үйл ажиллагааны

менежментийг боловсронгуй болгох чиглэлийн судалгаа, сургалт туршилтын

-439-


ажлуудыг манай эрдэм шинжилгээний байгууллагууд дангаараа болон гадаад

орнууд, олон улсын байгууллагатай хамтран хэрэгжүүлж байна.

Шинжлэх ухаан, технологийн хуульд шинжлэх ухаан, технологийн

салбарын санхүүжилтэд зориулан батлагдсан улсын төсвийн хөрөнгө нь

дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1.5 хувиас багагүй байхаар хуульчлан

баталгаажуулж өгөв. Гэвч улс орны эдийн засаг, нийгмийн байдал,

шилжилтийн үеийн санхүүгийн бодит бэрхшээлээс шалтгаалж одоогийн

байдлаар энэ хувь хэмжээнээс ихээхэн доогуур байгаа юм. Санхүүгийн ийм

хүндрэл нь биднийг өөрийн үйл ажиллагааны орлогоор болон гадаадын

хөрөнгө оруулалт, хамтарсан тбсөл хэрэгжүүлэх зэргээр хөрөнгийн эх үүсвэр

бүрдүүлэх чиглэлд идэвхтэй ажиллахыг шаардаж байна.

Шинжлэх ухаан, технологийн тэргүүлэх чиглэлүүдийг тодорхойлж, улс

орны эдийн засаг нийгмийн хөгжилд нэн шаардлагатай чиглэлээр улсын

захиалгатай төсөл хэрэгжүүлэх, төрийн болон төрийн бус, аж ахуйн ба

бизнесийн байгууллагатай гэрээ, захиалгын үндсэн дээртөсөл хэрэгжүүлэх

явдал манай шинжлэх ухааны байгууллагуудын үйл ажиллагааны үндсэн

зарчим болон хэвшиж байна.

рШинжлэх ухааны салбарын бүтцийн дорвитой өөрчлөлтийн эхлэлийг

1997 онд ШУА-ийн болон салбарын 100 гаруй эрдэм шинжилгээний

хүрээлэн, төвүүдийг 22 хүрээлэн, 8 судалгаа-туршилт-үйлдвэрлэл-

бизнесийн корпорациуд болгон нэгтгэж зохион байгуулсан явдадмөн1.

Бүтцийн энэ өөрчлөлт нь шинэ нөхцөлд ажиллах ШУА-ийн бүтцийн

үндэс болсон хэдий ч цаашид нийгмийн бодит захиалгаар зарим хүрээлэн

нэмж байгуулах шаардлага гарсан юм. Одоо ШУА-ийн 30 гаруй хүрээлэн,

корпорацид 2000 эрдэм шинжилгээний ажилтан судалгаа, шинжилгээ,

туршилт, зохион бүтээх ажил хийж байна.

Хүн амын эрүүл мэндийн салбар бол манайд хамгийн боломжийн

хөгжсөн материаллаг бааз, боловсон хүчний нөөцтэйгээр зах зээлийн

харилцаатай золгосон юм. Ийм учраас уг салбарын өөрчлөлт нь ажил

үйлчилгээний зарчим, зохион байгуулалтын хүрээнд голлож эхэлсэн гэж

үзэж болноо

-440-


Эрүүл мэндийн салбарын өөрчлөлтийн үндсэн зарчим нь 1993 онд

УИХ-аас баталсан «Иргэний эрүүл мэндийн даатгалын тухай Монгол улсын

хууль»-д тусгалаа олсон юм. Энэ хуулийн зарчмын үзэл санаа нь эрүүл

мэндийн даатгалын шинэ тогтолцооны үндсийг тавьсан явдал байв. |Эрүүл

мэндийн даатгалд хүн амаа аль болох бүрэн хамруулах үүднээс тэгшитгэх

1 Шинжлэх ухааны талаар авах зарим арга хэмжээний тухай Монгол Улсын

Засгийн газрын тогтоол. Дугаар 31, 1997 он.

зарчимд үндэслэсэн албан журмын хэлбэртэйгээр, ажиллагч болон олгогч

хураамжийг тэгш хуваан хариуцах, хүүхэд өндөр настан зэрэг нийгмийн эмзэг

давхрааны даатгалын хураамжийг төр хариуцахаар боловсруулсан нь уг

даатгалыг нэвтрүүлж эхэлсэн 1994 ондоо хүн амынхаа 92.45%-ыгдаатгалд

хамруулах бололцоо олгожээ.

Эрүүл мэндийн үйлчилгээг дан ганц төр нуруундаа үүрч байсан хуучин

тогтолцоо өөрчлөгдөж, Энэ салбарт хувийн хэвшлийн оролцоо эрс нэмэгдсэн нь

шилжилтийн нэн чухал ололт байв.

Шинэ Үндсэн хууль, Иргэний эрүүл мэндийн даатгалын хуулиар баталгаажсан

эрүүл мэндийн үйлчилгээний санхүүжилтийн олон хэв шин-жит механизм нь

эрүул мэндийн үйлчилгээнд зах зээлийн орчинд зохицсон бодлого, бүтцийн

өөрчлөлт хийх үндсийг тавьсан бөгөөд улсын эрүүл мэндийн үйлчилгээнд

нийгмийн эрүүл мэндийн чиглэлийг түлхүү оруулав. у£)нгөрсөн 10 жилд гарсан

хүн амын эрүүл мэндэд чухал ач холбогдолтой нэгэн эерэг өөрчлөлт бол нехөн

үржихүйн эрүүл мэндийн талаарх хүн амын мэдлэгийн төвшин эрс сайжирсан

явдал болно.

Хүн амын эрүүл мэндийгхамгаалан бэхжүүлэх талаар авч хэрэгжүүлсэн арга

хэмжээний үр дүнд манай улсын эрүүл мэндийн үзүүлэлтүуд өөрчлөлтийн

жилүүдэд үндсэндээ сайжирсан байна.

Сүүлийн 10 жилд Монгол Улсын нийгмийн амьдралд гарсан цоо шинэ

үзэгдлийн нэг бол нийгмийн хамгааллын шинэ маягийн тогтолцоо бүрэлдэн бий

болсон явдал мөн.

-441-


Нийгмийн даатгалын шинэ тогтолцооны үндсийг Улсын Бага Хурлаар

баталсан БНМАУ-ын тэтгэврийн хууль, тэтгэмжийн хууль, нийгмийн

даатгалын шимтгэлийн тухай хуулиуд тавьж өгсөн юм. Эдгээр хуулийн дагуу

хэрэгжүүлсэн өөрчлөлтийн туршлага бусад олон талын тооцоо судалгааны

үндсэн дээр 1995 онд нийгмийн даатгалын багц хуулиудыг УИХ батлан

гаргав. Энэ хуулийн дагуу нийгмийн хамгаалал нь иргэн болон төр, аж ахуйн

нэгж, байгууллагаас зохих журмын дагуу төлсөн тусгай шимтгэлээр

нийгмийн даатгалын сан бүрдүүлж, даатгуулагч өндөр наслах, хөдөлмерийн

чадвараа алдах, өвчлөх, ажилгүй болоход өөрт нь, тэрчлэн даатгуулагч нас

барахад түүний асрамжид байсан хүмүүст хууль тогтоомжид заасан тэтгэпэр,

тэтгэмж, төлбөр өгөх агуулга бүхий нийгэм-эдийн засгийн арга хэмжээ гэж

тодорхойлогдох болж, тэтгэврийн, тэтгэмжийн, эрүүл мэндийн, үйлдвэр-

лэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний, ажилгүйдлийн гэсэн 5

төрлийн даатгалаас бүрдэх болов

1991 оны тэтгэврийн хуулиар тусгай нөхцлөөр эрт тэтгэвэрт гарсан хүмүүс

1994 оны хуулиар тэтгэвэргүй болсон. 1995 оноос өмнө тэтгэвэр

тогтоолгосон иргэдийн тэтгэврийн хэмжээ нь 1995 оноос хойш тэтгэвэр

тогтоолгосон ижил ажил, албан тушаалын хүмүүсийнхээс олон дахин бага

байсан тул тэтгэврийн насанд хүрээгүй хүмүүст нөхөн олговор олгох, 1995

оны I сарын 1-нээс өмнө тогтоогдсон тэтгэврийг амьжиргааны өртгийн

өөрчлөлт, шинээр өндөр насны тэтгэвэрт гарах хүмүүсийн тэтгэврийн

хэмжээтэй уялдуулан нэмэгдүүлэх арга хэмжээг Төсвийн хуульд жил бүр

тусгах замаар 1997 онд багтаан хэрэгжүүлэхээр УИХ-аас тогтоосон юм. Энэ

мэтээр нийгмийн даатгалын шинэ хуулиудыг амьдралд хэрэгжүүлэх явцад

шийдвэрлэх шаардлагатай олон шинэ асуудлууд гарч ирж байгаа тул удаа

дараа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсаар байна. Нөхөн олговор авч байгаа иргэдийн

нөхөн олговрын хэмжээг тэтгэвэрт гарталх хугацаанд нь амьжиргааны доод

төвшингийн хэмжээ, тэдний бодит орлого, нийгмийн даатгалын болон

халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн өөрчлөлттэй уялдуулан жил бүр шинэчлэн

тогтоож байх, 1995 оноос өмнө тэтгэвэр тогтоолгосон хүмүүсийн тэтгэврийы

зөрөөг бүрэн арилгах арга хэмжээнүүд 1999 ок хүрч байж л шийдэгдэв.

-442-


Тэтгэврийн даатгалын онөегийн тогтолцоог хагас хуримтлалын тогтолцоонд

аажмаар шилжүүлэх зорилготой 2021 он хүртлэх хугацаанд хэрэгжүүлэх

үндсэн чиглэлийг 1999 онд УИХ баталлаа.

Энэ үндсэн чиглэлийг хэрэгжүүлэх эхний алхам болгон «Тэтгэврийн

даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай Монгол Улсын хууль»-ийг

баталсан бөгөед нэрийн дансыг нийгмийн даатгалын тухай хууль

тогтоомжид заасан нөхцөл, журмын дагуу тэтгэврийн даатгалд хамрагдсан,

1960 оны I сарын 1-ний өдөр ба түүнээс хойш төрсөн Монгол Улсын иргэн, тус

улсад байнга оршин суугаа гадаадын иргэн болон харьяалалгүй хүнд нээхээр

тогтоов.

Энэ бүхний үр дүнд Монгол Улсад өөрийн орны өвөрмөц нөхцөл

байдал, орчин үеийн олон улсын жишиг хандлагад нийцсэн нийгмийн

даатгалын тогтолцоо бүрэлдэн бий болов.

Ардчилсан өөрчлөлт хэрэгжсэн сүүлийн 10 жилд Монголын нийгмийн

амьдралд бий болсон эмзэг асуудлын нэг бол ажилгүйдэл, ядуурал хэмээх

нийгмийн үзэгдэл байв.

Төвлөрсөн төлөвлөлтийн үеийн эдийн засгийн тогтолцоо, хөдөлмөрийн

харилцаа огцом задарч, нийгмийн халамж, хамгааллын тогтолцоо

өөрчлөгдсөн, өмч хувьчлалыг огцом бегөөд урьдчилсан тооцоо судалгаа

багатайгаар тер, олон нийтийн хяналт султай хийсэн, хүн амын дийлэнхи нь

зах зээлд огцом шилжихэд бэлтгэгдээгүй байсан зэргийн улмаас

шилжилтийн зурвас үед ажилгүйдэл нэмэгдэж, ядуурал ихэссэн юм.

1994 он гэхэд манай улсын нийт хүн амын 26% буюу 587 000 хүн тухайн үед

Засгийн газраас тогтоосон амьжиргааны баталгаажих доод төвшнөөс доогуур

амьдарч байсан тул Засгийн газраас «Ядуурлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр»

(Я БҮХ)-ийг батлан гаргаж, хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Хетөлберт хөдөлмөр

эрхлэлтийгдэмжих, нийгмийн ядуу иргэдийн нийгмийн халамж, асрамжийн

үйлчилгээний сүлжээ буй болгон бэхжүүлэх зорилтыг гол болгосон байна.

Энэ зорилтыг хэрэгжүүлэх чиглэлээр 1996 онд «Монгол Улсын төреөс хүн

амын талаар баримтлах бодлого», 1998 онд хүн амын амьжиргааны доод

төвшин, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний тухай хууль, 1999 онд

-443-


хөдөлмөрийн тухай Монгол Улсын хуулиудыг батлан мөрдүүлэв.

Монголд ардчилсан өөрчлөлт хэрэгжсэн сүүлийн 10 жилийн томоохон ололтын

нэг бол иргэдийн оюуны эрх чөлөө бүх талаар баталгаажин чөлөөтэй

сэтгэн бодож, туурвин бүтээх боломж бүрдсэн явдал мөн.

Мэдээлэл авах бололцоо ч асар их өргөжив. Эрх баригч хүчний хатуу

хяналтын дор гардаг байсан цөөхөн сонин сэтгүүлийн оронд хэдэн зуугаар

тоологдох чөлөөт сонин, сэтгүүлтэй боллоо. Радио, телевизийн чөлөөт

сувгууд бий болж, тэдгээрээс олж авах мэдээлэл асар нэмэгдсэний зэрэгцээ

сүүлийн 5-6 жилд интернет өргөн нэвтэрч дэлхийн аль ч өнцөг булантай

чөлөөтэй харьцах боллоо.

Соёл, урлагийн салбарыг зах зээлийн харилцаанд шилжүүлэх үйл явц

нэлээд хүндрэл бэрхшээлтэй учирсан боловч манай нийгмийн харилцааны

ерөнхий чиг хандлагын дагуу хэрэгжиж байна.

Соёлын талаар төрөөс баримтлах бодлого, соёлын тухай Монгол Улсын

хуулиуд батлагдан гарч соёл урлагийн салбар зах зээлийн нөхцелд хөгжих

эрх зүйн үндэс бүрдэв.

Шилжилтийн эхэн үед үзэл суртлын хүчтэй нөлөөнд, төрийн хараа

хяналтад байсан соёл урлагийн салбарынханд сэтгэлгээ, уран бүтээлийн эрх

чөлөө нээгдсэн нь анхньг том ололт байлаа.

Мэргэжлийн урлаг, соёлын байгууллагууд бүтээлч эрэл хайгуул хийж, үйл

ажиллагаагаа зах зээлийн шинэ нөхцөлд нийцүүлэн өөрчлөх талаар

тодорхой алхмууд хийгдэж байна. Төрийн бус байгууллагын хэлбэрээр урлаг,

соёлын олон арван байгууллагууд бий болж үндэсний болон олон улсын

хэмжээнд идэвхтэй ажиллах болов.

Соёл, урлагийн салбарыг олон чиглэлээр мэргэжилтэй боловсон хүчин

бэлтгэх бие даасан төв болсон Соёл Урлагийн Их Сургууль байгуулагдаж 10

жилийн турш урлаг, соёлын олон зуун мэргэжилтнийг бэлтгэн гаргав. Энэ

салбарын менежментийн хувьчлалын анхны туршилтыг Монголын хүүхэд,

залуучуудын театрт хэрэгжүүлж байна. Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг

хадгалах, хамгаалах, сэргээх, сурталчлах талаар төрөөс онцгой анхаарч, энэ

чиглэлээр бие даасан хуультай боллоо. Энэ мэтчилэнгээр соёл, урлагийн

-444-


салбарт багагүй өөрчлөлт хийгдсэн боловч энэ салбарт анхаарал татсан

цөөнгүй асуудал хуримтлагдаад байна.

Соёл, урлагийн салбарын санхүүжилт, ялангуяа, сонгодог болон

мэргэжлийн урлагийн байгууллагын үйл ажиллагааны санхүүжилтийн

механизмыг зохистой хэлбэрээр боловсронгуй болгох шаардлага гарч

байна.

Урлаг, соёлын салбарт ажиллагсдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх

явдал хурцаар тавигдах болов. Нийт хүн ам, ялангуяа хөдөөгийн хөдөл-

мөрчдийн урлаг, соёлын үйлчилгээ үлэмжхэн хоцрогдох боллоо. Энэ

салбарын хувьчлалын асуудал анхаарал татаж байна. Эдгээр асуудалд төр,

засгийн цэгцтэй бодлого, зохион байгуулалт, санхүүгийн бодит дэмжлэг

шаардлагатай боллоо.

Дэлхийн олон иргэншлийн сулжээн дэх Монгол улсын оролцоо, гадаад харилцааны хөгжил. 1990-ээд оноос нийгэмд өрнөсөн эрчимтэй өөрчлөлт нь

Монгол Улсын гадаад улс төрийн бодлого, гадаад харилцааны үзэл

баримтлал, үйл ажиллагааны шинж чанарт үндсэн эргэлт гарав. Дэлхий

дахины ард түмэн, улс гурнүүдийг ЗХУ тэргүүтэй дэлхийн социалист

систем, АНУ тэргүүтэй империалист гүрнүүд, хөгжиж байгаа болон социалист

чиг баримжаа бүхий улсууд гэсэн улс төрийн ангилалд хувааж, улс төр, үзэл

суртлын хатуу шалгуураар ялгавартай бсдлого явуулж байсан гадаад

бодлогын номлол үндсээрээ өөрчлөгдөж, дэлхийн улс орнуудтай харилцан

ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх олон тулгуурт идэвхтэй гадаад

бодлогын үзэл баримтлалын үндэс тэрлэж эхлэв. Монгол улс зөвхөн

социалист систеМд нээлттэй байж, дэлхийн хамтын нийгэм-лэгийн бусад улс

түмний хувьд үндсэндээ хаалттай байсан гадаад харилцааны түгжигдмэл

байдлаас алхам алхмаар ангижрах болов.

Монгол Улсын гадаад харилцааны улс төрийн орон зай эрс өөрчлөгдөв.

Дэлхий дахины улс орнууд нийгмийн байгууллаасаа үл хамааран ардчилсан

өөрчлөлтийн гурав дахь их давалгааны хүрээнд татагдан орлоо.

Ардчилсан өөрчлөлтийн үеийн Монгол төрийн гадаад бодлогын үндсэн

тулгуур үзэл санаа, гол зарчмуудыг «Монгол Улсын Үндсэн хуулъ», «Гадаад

-445-


бодлогын үзэл баримтлал», «Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал»

зэрэг төрийн бодлогын тулгуур баримт бичгүүдэд эрх зүйн хувьд тодорхойлон

бататгав.

Монгол Улс дэлхийн олон иргэншлийн шинэ сүлжээнд татагдан орж, олон

улсын харилцааны идэвхтэй субъект болов.

Гадаад бодлогын салбарт тодорхой ололт, ахиц гарч байна. Одоо манай

орон дэлхийн 139 улстай дипломат харилцаатай байна. Манайд өрнөсөн

ардчилсан өөрчлөлтийг дэмжин тусалж байгаа Монголыг дэмжигч

хандивлагч орнууд, олон улсын байгууллагын бүлэг бий боллоо. 1997 онд

Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүнээр элсэв. Жил бүр болдог

АСЕАН-ы бүсийн чуулгад (АРФ-д) Монгол Улс 1998 оноос оролцдог болов.

Шилжилтийн үед нээлттэй, олон тулгуурт гадаад бодлого хэрэгжүүлс-нээр

хандивлагчдын анхаарал, тусламжийг Монголд хандуулах, улмаар

төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжих үйл явц

эрчимжих гадаад таатай нөхцөл бүрдэв. Мөн хоёр хөрштэйгээ тэнцвэртэй

харилцах зарчим баримталсан нь емнөд хөрштэй харилцаагаа бүрэн хэвийн

болгох, улмаар өргөжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой байлаа. АНУ, Япон,

Герман өндөр хөгжилтэй улс оронтой харилцаагаа өргөжүүлснээр Монголд

ардчилал бэхжих, эдийн засгийн шинэтгэл урагшлах бололцоо өргөжиж,

Монгол Улсын олон улсын нэр хүнд өсөв.

Өнөө үед аль ч улсын гадаад бодлого, олон улсын харилцааны асуудал

дэлхий ертөнцөд глобальчлалын үйл явц хүчтэй ернөж харилцан хамаарал

улам улмаар нэмэгдэж буйтай холбоотой болов. Дотоод бодлогод гадаад буюу

олон улсын харилцааны хүчин зүйлийн, үүнээс улбаалан дотоодод үүссэн

бэрхшээлийг шийдвэрлэхэд гадаад бодлогын үзүүлэх нөлөө улам бүр

нэмэгдлээ1.

Монгол Улс ОХУ-тай олон жилийн түүхэн уламжлал бүхий хамтын

1 XXI зууны босгон дээрх Монгол Улсын шинэчлэл, цаашдын хөгжлийн

хандлагууд. УБ., 2000, тал 104.

-446-


ажиллагаагаа өргөжүүлэхэд их анхаарч, 1993 онд байгуулагдсан Монгол Улс,

ОХУ-ын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээгээр хоёр орны

шинэ үеийн харилцааны эрх зүйн үндсийг тавьсан билээ. Хамтын

ажиллагааны бүх чиглэлд холбогдох асуудлаар хоёр улсын удирдлага өндөр

дээд хэмжээнд тогтмол яриа хэлэлцээ явуулж ирэв. 1999 оны хувьд хоёр

орны Ерөнхийлөгч нар ажлын уулзалт хийж, Гадаад харилцааны сайд нар

харилцан айлчлав. Засгийн газрын хоорондын эдийн засаг, шинжлэх ухаан

техникийн хамтарсан комиссын ээлжит уулзалт Москва хотноо болж хамтын

ажиллагааны олон чухал асуудлыг шийдвэрлэв. Манай хоёр орны аж ахуйн

өргөн цар хүрээтэй харилцаа, хамтын ажиллагаа өнгөрсөн хугацаащ

эрчимтэй хөгжиж хоёр талын яам, газрын хамтын ажиллагаа өргөжин

Засгийн газар болон яам, тусгай газруудын хооронд 100 атхам хэлэлцээр,

протокол, төлөвлегөө байгуулагдан хэрэгжиж байна.

Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын харилцааны өнөөгийн хүрсэн

төвшинг улам бататгаж, XXJ зуунд ургэлжлүүлэх эрх зүйн шинэ үндэс болсон

«Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ» нь Монгол, Оросын

харилцаа, хамтын ажиллагааны үндсэн зарчим, чиглэлүүдийг тодорхойлсон

чухал ач холбогдолтой баримт бичиг болов.

ОХУ, ялангуяа, хил залгаа муж хязгаартай хүмүүнлэгийн болон соёл,

шинжлэх ухаан, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлж,

худалдааны чөлөөт бүс байгуулан ажиллах, ОХУ-д төлөх өрийн асуудлыг

шийдвэрлэх, байгалийн хий, нефть дамжуулах хоолой, цахилгаан дамжуулах

шугам тавих зэрэг хоёр хөрштэй болон бусад улсуудтай хамтран явуулах

эдийн засгийн томоохон төслүүдэд идэвхтэй оролцох зэрэг зорилтыг ойрын

жилүүдэд хэрэгжүүлэх боломж бүрдэв.

Ардчилсан өөрчлөлтийг хэрэгжүүлсэн сүүлийн 10 жилд Монгол

Хятадын харилцаа үлэмж өргөжив. 1998 онд Монгол улсын Ерөнхийлөгч

БНХАУ-д 1999онд БНХАУ-ындарга Монгол улсад айлчилсан ньхоёрорны дээд

удирдлагын уулзалт, яриа хэлэлцээний давтамжийгхадгалах харилцан

ойлголцол, итгэлцлийгбэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болов. 1989оноос

хойш хоёр талын хамтын хүчин чармайлтын үрээр харилцаа бүрэн хэвийн

-447-


болж, эдүгээ харилцан, хамтын ажиллагаа улс төр, худалдаа, эдийн засаг,

соёл, шинжлэх ухаан, техник боловсрол, хүмуүнлэгийн зэрэг салбарыг

хамарч амжилттай хөгжиж байна.

Монгол Улс, БНХАУ-ын Найрсагхарилцаа, хамтын ажиллагааны тухай

Гэрээг 1994 онд шинэчлэн байгуулсан бөгөөд туүнд шинэ нөхцөлд Монгол,

Хятадын харилцааны зарчим, эрх зүйн үндсийг тодорхойлж, харилцаа,

хамтын ажиллагааны үндсэн чиглэлүүдийг улс төр, эрх зүйн хувьд

баталгаажуулав.

Хоёр улсын төрийн эрх барих дээд байгууллагын харилцаа сүүлийн 10 жилд

улам өргөжив. Парламент, Засгийн газрын байгууллагуудын хооронд

төлөөлөгчид, мэдээлэл солилцох замаар бие биеийн ажил төрөлтэй

танилцаж, харилцан туршлага судлах зэргээр идэвхтэй хамтран ажилласан нь

улс орноо хөгжүүлэх чиг шугамыг тодорхойлох, түүнийг хэрэгжүүлэхэд тус

дөхөм үзүүлэв.

Хоёр орны улс төрийн харилцааны хүрсэн өндөр төвшинг худалдаа, эдийн

засгийн хамтын ажиллагаагаар улам баталгаажуулж ирэв.

Монгол Улсын гадаад харилцааны хоёр дахь тэргүүлэх чиглэл бол АНУ,

Япон зэрэг тэргүүний хөгжилтэй орнуудтай бүх талын эрх тэгш хамтын

ажиллагааг хөгжүүлэх явдал мөн. АНУ-тай 1987 онд дипломат харилцаа

тогтоосноос хойш хоёр талын харилцаа идэвхтэй хөгжиж ирсэн бөгөөд манай

ардчилал, шинэчлэлийн үйл явц батжин гүнзгийрэхийн хэрээр Монгол Улсыг

дэмжсэн АНУ-ын байр суурь мөн батжин идэвхжиж, хоёр орны харилцаа

түргэн өргөжин тэлж, улс төрийн яриа хэлэлцээний төвшин өндөр шатанд

хүрлээ.

Хоёр талын төр, засгийн өндөр хэмжээний харилцан айлчталын явцад

талууд хэд хэдэн чухал гэрээ хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан нь Монгол,

Америкийн харилцааны эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж бэхжүүлэхэд чухал алхам

болсон билээ. Өнөөгийн байдлаар Монгол, АНУ-ын хооронд соёл, бо-

ловсрол, шинжлэх ухаан техник, консул, худалдаа зэрэг салбарыг хамарсан

18 суурь гэрээ, хэлэлцээр байгуулагдаж хүчин төгөлдөр болоод байна.

Өнгөрсөн хугацаанд Монгол, АНУ-ын төрийн эрх барих дээд

-448-


байгууллагууд хоёр орны харилцааны талаар чухал баримт бичгүүд батлан

гаргасан нь харилцааг улам батжуулсан улс төрийн агуулга, ач холбогдолтой

чухал хүчин зүйл болж байна.

1991 оноос эхлэн АНУ-ын Конгресс Монголын ардчилал, чөлөөт

сонгууль, зах зээлийн шилжилтийг дэмжсэн тогтоолыг удаа дараа гаргасан нь

АНУ Монгол улсыг дэмжиж байгааг олон нийтэд хийгээд дэлхий дахинд

нотолсон чухал ач холбогдолтой шийдвэрүүд байлаа. Тухайлбал, анх манай

ардчилсан өөрчлөлтөд баяр хүргэж, тусламж дэмжлэг үзүүлэхийг засгийн

газартаа уриалсан тогтоолыг АНУ-ын Конгрессын Төлөөлөгчдийн танхим 1991

оны I I I сард, Сенатмөноны VII сард тус тус баталж, улмаар «...Монгол улс,

түүний ард түмэнд эдийн засаг, техникийн бүхий л шаардлагатай тусламж

үзүүлэхийг» Засгийн газартаа уриалсан нэмэлтийг оруулж, хоёр танхимын

хамтарсан тогтоол болгож 1991 оны X сард эцэслэн батлан гаргаж байв.

Хамгийн сүүлд 1998 оны IV сарын 3-нд АНУ-ын Сенат, Төлөөлөгчдийн танхимын

хамтарсан тогтоол батлагдаж, засгийн газартаа хандаж Монголд хоёр болон

олон талын хүрээнд тусламж дэмжлэг цаашид ч үзүүлэх, америкийн

хөрөнгө оруулагчдаас Монголд хөрөнгө оруулж хамтран ажиллахыг тус тус

уриалсан байна.

Монгол Улсын Их Хурлаас АНУ-тай харилцаа хөгжүүлэх талаар 1998 оны

VII сарын 31-ндтогтоол баталж, хоёр орны хооронд «Найрсагхарилцаа, хамтын

ажиллагааны цаашдын хөгжлийгхангахад бүх талын хүчин чармайлт гаргаж

ажиллах»-ыг Засгийн газарт даалгасан байна.

АНУ-ын Эрх чөлөөг дэмжих сан, Олон улсын цэргийн сургалтын сан (МЗТ)

зэрэг шинээр үүссэн ардчилсан улсуудад үзүүлэх тусламжийн

хөтөлбөрүүддээ Монгол улсыг хамруулсаар ирлээ.

Дэлхийн улс төрийн бодлого, эдийн засгийн хөгжилд тэргүүлэх үүрэг бүхий

АНУ-тай манай орны хамтын ажиллагаа өргөжиж байгаа нь Америп тив

төдийгүй дэлхийн иргэншлийн шинэ сүлжээнд Монгол улс идэвхтэй

оролцох нөхцлийг бүрдүүлж байгаагаараа чухал ач холбогдолтой.

Япон Улстай иж бүрэн түншлэлийн хэмжээнд харилцаагаа хөгжүүлэх

тухай Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлалын үндсэн зорилтыг

-449-


хэрэгжүүлэхэд Монгол улсын гадаад бодлого чиглэж ирэв.

Япон улсын засгийн газар Дэлхийн банктай хамтран Монголд

хандивлагч орнуудын уулзалтыгТокиохотноо 6 удаа, Улаанбаатарт 1

Парист 1 удаа зохион байгуулав. Манай улсын гадаадын нийт зээл

тусламжийн гуравны хоёр хувийг Я пон Улсын Засгийн газраас олгож байгаа

бөгөөд манай гол хандивлагч орон юм. Үүний зэрэгцээ Япон,

Монголын хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд төрийн ба төрийн бус

байгууллагын шугамаар эдийн засаг, соёл, шинжлэх ухааны бүх салбарт

идэвхтэй хөгжиж байна. Ийнхүү Япон Улс Монгол Ази тивийн бүс

нутгийн иргэншлийн сүлжээщ идэвхтэй оролцуулах гол түнш болов.

ХБНГУ дэлхийн улс төрийн бодлого, эдийн засгийн хөгжилд тодорхой

хэмжээнд нөлөө үзүүлэх томоохон орны хувьд Монголд өрнөсөн ардчилсан

өөрчлөлтийг хоёр талын харилцаанд төдийгүй олон улсын төвшинд

эхнээс нь тууштай дэмжиж манайд бүх талын дэмжлэг үзүүлж ирэв.

Үүний нэг илрэл нь хоёр талын харилцан хийсэн айлчлалууд болно. 1990

оноос хойш ХБНГУ-ын Засгийн газраас зүгээс манайд үзүүлсэн зээл,

тусламжийн хэмжээ 270 сая дойч марк хүрээд байна. ХБНГУ манай улсыг

зөвхөн хоёр талын хүрээнд төдийгүй олон талын харилцаанд,

тухайлбал, Европын Холбоо, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Олон улсын

валют, санхүүгийн байгууллага болон Монголд хандивлагч орнууд, «Их

долоо»-ийн хүрээнд дэмжиж, тэднээс хэрэгжүүлж буй төслүүдэд идэвхтэй

оролцох чиг барьж байна.

1995 онд Ерөнхийлөгч П.Очирбатын ХБНГУ-д хийсэн айлчлалын үеэр

Монгол, Германы харилцааны үндсийн тухай Тунхаглалд хоёр тал гарын

үсэг зурсан нь хоёр орны харилцааг бүх салбарт урт хугацаанд,

тогтвортой хөгжүүлэх суурь болсон юм.

ХБНГУ нь манай оны Европын бүс нутгийн иргэншлийн сүлжээнд

идэвхтэй оролцоход чухал дэмжлэг үзүүлж буй гол түнш, орон болоод

байгаа билээ. Азийн бүс нутагт эрчимтэй хөгжсөн Солонгос улстай

манай улсын найрамдал, хамтын ажиллагаа сүүлийн 10 жилд үлэмж

өргөжиж, Монгол Улсын хөгжилд чухал нөлөө үзүүлэх болов.Хоёр орны

-450-


худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа өргөжиж, худалдааны нийт

эргэлт жил бүр өсөн нэмэгдэж, 1998 онд 66.3 сая ам. долларт хүрч, Өмнөд

Солонгосын 20 сая ам. долларын хөрөнгө оруулалттай 120 аж ахуйн

нэгж Монголд үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа билээ. Монголын иргэд

Солонгос улсад гэрээгээр ажил эрхлэх явдал хоёр талын тохиролцооны

үндсэн дээр зохион байгуулагдаж байна. Ийнхүү Азид Японы зэрэгцээ 2

дахь томоохон түнштэй болсон нь энэ бүс нутагт Монгол Улсын

байр суурийг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой.

Монгол улсын гадаад бодлогын гуравдахь чиглэл бол Азийн бүс нутагт

байр сууриа бататгаж, энэ бүс нутгийн улс төр, эдийн засгийн

интеграцид оновчтой оролцох явдал мөн. Энэ зорилтын хүрээнд Ази,

Номхон далайн чиглэл, түүний дотор ЗХА, Төв Азийн чиглэлд түлхүү

анхаарч байна. Ази-Номхон далайн бүс нутаг нь Монгол Улсын гадаад

бодлогод шинэ бөгөөд чухал чиглэл боллоо.

НҮБ болон түүний системийн байгууллагуудтай харилцах явдал

манай гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн нэг юм.

Монгол Улсын НҮБ, олон улсын бусад байгууллагын үйл ажиллагаанд

идэвхтэй оролцох чиг шугам баримталж байгаа бөгөөд улс орныхоо

тусгаар тогтнол бүрэн эрхт байдлыг найдвартай хангах, үндэсний

аюулгүй байдал, олон улсын байр суурийг улс төрийн аргаар бэхжүүлэх,

тогтвортой хөгжлийг хангах гадаад таатай нөхилийг бүрдүүлэх зорилтын

хүрээнд НҮБ-ын улс төр, эдийн засаг, нийгэм, санхүү, шинжлэх ухаан,

технологи, эрх зүй, мэдээлэл зэрэг салбарын боломжийг аль болох үр

нөлөөтэй ашиглах, хамтын ажиллагаа ергөжүүлэн бэхжүүлэхийг зорьж

байна. НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 53 дугаар чуулганд «Монгол Улсын

олон улсын аюулгүй байдал, цөмийн зэвсэггүй статус»-ын тухай

тогтоолыг санаачлан оруулж батлуулсан нь манай улсын аюулгүй

байдлын баталгааг бэхжүүлэхэд чиглэсэн нэг чухал арга хэмжээ болов.

Байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр НҮБ-аас явуулж буй үйл ажил-

лагаанд Монгол Улс идэвхтэй оролцож байна. 1999 оны байдлаар

манай улс эл салбарт олон улсын байгууллага, хандивлагч орнуудын

-451-


тусламж, дэмжлэгтэйгээр нийт 10 гаруй төсөл, үндэсний хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлж байна. Эдгээрийн тоонд Монгол Улсын XXI зууны тогтвортой

хөгжлийн хөтөлбөр, Төрөөс экологийн талаар баримтлах бодлого, Бүх

нийтэд экологийн боловсрол олгох үндэсний хөтөлбөр, Биологийн төрөл

зүйлийг хамгаалах үйл ажиллагааны үндэсний хөтөлбөр, Тусгай

хамгаалалттай газар нутгийн үндэсний хөтөлбөр, Монгол улсын

цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр, Байгаль орчны удирдлагын

чадавхийгбэхжүүлэх төсөл, Байгалийн гамшгийн аюулыг бууруулах

үндэсний хөтөлбөр зэрэг байгаль орчны талаарх бодлогыг шинэчлэн

хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн томоохон хөтөлбер, төслүүд орж байгаа юм.

Ийм чиглэлээр Монгол улс нь НҮБ-ын Хүрээлэн байгаа орчны

хөтөлбөр, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Дэлхийн цаг уурын

байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагуудтай идэвхтэй хамтран

ажиллаж байна. Ялангуяа 1992 онд Бразилийн Рио де Жанейро хотноо

болсон НҮБ-ын «Байгаль орчин ба хөгжил» бага хурлаас хойш байгаль

орчны салбар дахь олон улсын хамтын ажиллагаагаа идэвхтэй

ергөжүүлж эхэлсэн юм. Манай улс байгаль орчныг хамгаалах

асуудлаарх олон улсын хэд хэдэн гэрээ, конвенцид, тухайлбал

Биологийн төрөл зүйлийн хамгаалах тухай Конвенц, уур амьсгалын

өөрчлөлтийн тухай Конвенц, Зэрлэг ан амьтан ба ургамлын аймгийн

ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай Конвенц,

Ган цөлжилтөд хүчтэй нэрвэгдэж байгаа орнуудын, ялангуяа

Африкийн цөлжилттэй тэмцэх тухай Конвенц, Озоны давхаргыг хамгаалах

тухай Венийн Конвенц, Озоны уе давхаргын залдаг бодисын тухай

Монреалын Протокол (1995), аюултай хог хаягдлыг хил дамжуулан

тээвэрлэх, зайлуулахад хяналт тавих тухай Базелийн Конвенц (1996), Олон

улсын ач холбогдол бухий ус, намгархаг газар, ялангуяа усны шувууд олноор

амьдардаг орчны тухай Конвенцид нэгдэн орсон байна. НҮБ-аас баталж

гаргасан олон улсын гол чухал гэрээ конвенцид нэгдэж орсноор манай улс

тэдгээрийгхэрэгжүүлэх олон улсын болон бус нутгийн хамтын ажиллагаанд

оролцохоос гадна тухайн гэрээ конвенцийн хүрээнд тусламж авах

-452-


боломжтой болов. Үүний зэрэгцээ НҮБ-ын системийн бусад байгууллагатай

манай улс идэвхтэй хамтран ажиллаж, тодорхой төслүудийг хэрэгжуүлж

байна. Монгол Улсад нийгмийн нэг тогтолцоо нөгөөгөөр солигдох уйл явц

өрнөсөн сүүлийн 10 жилд олон тулгуурт, нээлттэй, идэвхтэй гадаад бодлого

явуулсны үрээр манай орон олон улсын хамтын нийгэмлэгт байр сууриа

бодитой эзэлж, дэлхийн болон бүс нутгийн иргэншлийн сүлжээнд идэвхтэй

оролцдог бие даасан субъект болж чадав.

Нэн чухал он цагийн хэлхээс

1900 он — Эрдэнэ Шанзудба Бадамдорж, зайсан Цэрэн-Очир

нар Хаант Оросоос тусламж гуйхаар одов.

— Түшээт хан, Сэцэн хан хоёр аймгийн

нутагт "Монголор" хэмээх их гүрнүүдийн хувь

нийлүүлсэн нийгэмлэг байгуулагджээ.

— Ар Монголд алтны уурхай нээж, ашиглахыг

Монголын эрх баригч лам, ноёд эсэргүүцжээ.

— Улиастайд Манжийн эсрэг Монгол цэргийн

бослого гарсан.

— Бээжинд найман улсын цэрэг түрэмгийлж оров.

— Байгаль нуурын хөвөөгөөр төмөр зам тавигдав.

— В .В .Бартольдын "Монголын довтолгооны

үеийн

Туркестан" хэмээх зохиол хэвлэгдэв.

— Манжийн эзэн хаан шинэчлэл хийхийн чухлыг

зааж, энэ талаар айлтгал, бодрол бичиг өргөхийг

түшмэл, албат нартаа уриалжээ.

1901 он — Манжийн "Шинэ засгийн бодлого" гэгч

шинэчлэлийг эхэлжээ.

1902 он — Одоогийн Говь-Алтай аймгийн нутагт 10 баллын

хүчтэй газар хөдлөлт болов.

-453-


1904 он — Манж улс Ар Монголд гаалийн хороо байгуулав.

—Өвөр Монголын Зостын чуулганы Түмэд хошуунд

ардын бослого гарчээ.

—XIII Далай лам Буриадын хамба лам Агвааны

дэмжлэгтэйгээр Их Хүрээнээ хүрэлцэн иржээ.

1905 он - Их Зуугийн Зүүнгарын хошуунд бослого дэгдэв.

—Засагт хан аймагт ард Аюушийн бослого гарав.

—Ховдод Оросын консул албан ёсоор байгуулагдав.

—Орос-Японы дайн болов.

—Билгүүн номч эрдэмтэн Б.Ренчин мэндэлсэн.

—Одоогийн Увс аймгийн Ханхөхүйд II баллын

газар хөдлөлт болов.

—Оросын эрдэмтэн А.Д.Рудневийн «Монгол хэлний

зүй» зохиол хэвлэгдэв.

1906 он — Жирэмийн чуулганы Горлос хошуунд Тогтох

тайжийн удирдлагаар ардын бослого гарчээ

—Их хүрээнд Хятадын худалдаачдыг

эсэргүүцсэн

хөдөлгөөн гарав.

—Хятад иргэдийг Монгол руу нүүлгэхажил эрхлэхТовчоо

Бээжинд байгуулжээ.

II cap — Монголын шинэ үеийн уран зохиолыг үндэслэп

Д.Нацагдорж мэндэлжээ.

1907 он - ЧинулсынСангийнбанкХүрээнд байгуулагдаж,салбар

нь Улиастайд нээгдэв.

—Манж нар Ховдын хязгаарыг Алтай, Ховдын хязгаар

болгон хоёр хуваажээ.

—Өвөр Монголын харчин хошууны гүн Хайсан, Алмас

Очир нар Их Хүрээнд сэм хүрэлцэн ирэв.

-454-


VII cap — Петербургт Монголын асуудлаарОрос-Японы хооронд

улс төрийн нууц хэлэлцээр байгуулагдсан.

1908 он — Харбин хотноо «Монголын сонин бичиг» сонин хэв

лэгдэж эхлэв.

—Их Хүрээнд зүүн хоёраймаг, Их шавиас40 хүүхэдбүхий

сурган тэжээх сургууль байгуулав.

1909 он — Их Хүрээнд Орос эмнэлэг, эмийн сан байгуулагдав.

1910 он — Их хүрээнд Гандан хийдийн лам нарба ард олны үймээн

гарчээ.

—Их хүрээнд түвэд Ганжуур хэвлэгдэж дуусав.

—Улиастайд 40 хүүхэдтэй манж, хятад бичгийн сургууль

байгуулагджээ.

1911 он. VI cap — Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга, жанжин

тэргүүтэй ноёд лам нар Богдод бат оршил өргөхөөр Их

Хүрээнд цугларч, Эрдэнэ шанзудбагийн яаманд нууц

зөвлөгөөн..хийжээ.

VII cap — Халхын 4 хан тэргүүтэй Монголын зарим ноёд, лам нар

Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөгөөн хийжээ. ,

XI cap — Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, гүн

Хайсан нар Петербургт очив.

XI сарын 30 — Халхын Хүрээний Бүх Хэргийг Түр Ерөнхийлөн

Шийтгэх Газар хэмээх түр засгийн газар байгуулав.

XII сарын эх — Хүрээний манжсайд Саньдо-г Монголоос хөөн гаргав.

XII сарын 29 — Монгол улсыг сэргээн тунхаглаж, оны цолыг Олноо

өргөгдсөн хэмээн нэрлэж, Богд Жибзундамбыг хаанд

өргемжлөн Монгол орон Манжийн эрхшээлээс гарав.

XII cap — Шинжааны Монголчууд Манж-Хятадын дарлалыг

эсэргүүцэн босчээ.

1912 он. II cap — Улиастай хотыг чөлөөлөв.

III cap — Гадаад явдлын яамны дэргэд анхны бага сургууль бай-

-455-


гуулагдав.

VI cap — Петербургт Монголын тухай Орос-Японы нууц гэрээ

хийгдэв.

VIII cap — Ховдыг чөлөөлсөн.

— Т.Намнансүрэнг Ерөнхий сайдаар тохоон томилов.

— Гаалийн яамыг нэмж байгуулав.

Хсарын 21 — Хүрээнд Орос-Монголын хооронд гэрээ байгуулав.

Xl-XII cap — Гадаад яамны сайд М.Ханддорж, Ц.Ширнэндамдин нар

хаант Орост айлчлав.

— Монголын засгийн газар ба Монголорын хооронд гэрээ


—Баруун хоёр аймаг, Алтай урианхай, Тагнын Сальжик,

Тож зэрэг хошууд Монгол улсад захирагдахаа албан

ёсоор мэдэгдэв.

—Өвөр Монгол, Алшаа, Цайдам, Хөхнуурын монголчууд

Монгол улсад нэгдэхээ болон хувьсгалыг дэмжиж

буйгаа илэрхийлэн өргөх бичиг ирүүлэв.

—Нийслэл хүрээний ойролцоо Хужирбулангийн цэргийн

сургуулийг нээжээ.

1913 он. II сарын 4 - Монгол-Түвэдийн хооронд найрамдлын гэрээ

байгуулжээ

II cap — «Шинэ толь» сэтгүүл хэвлэгдэж эхлэв .

— Хаант Оросын дэмжлэгтэйгээр Хужирбулангийн

цэргийн сургууль байгуулагджээ.

XI сарын 5 - Ар Монголыг өөртөө засах эрхтэй болгох тухай Орос-

Хятадын тунхаглалд Бээжинд гарын үсэг зурсан.

1913оныэцэс 1914 - Монгол улсын Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй

оны эхээр төлөөлөгчид хаант Орост айлчлав.

1914 он. II сap — Улсын Дээд, Доод хурал байгуулагдав.

-456-


IV cap — Цэргийн. яамны тэргүүн сайд Гомбосүрэн нас барав.

— Богд гэгээний ордонд "Сүүдэр ший " хэмээх киног

гаргав.

XI cap — Дотоод яамны тэр гүүн сайд Цэрэнчимэд баруун

хязгаарт томилогдон явах зуураа нас барав.

— Барон Унгерн Штренбург Монгол нутгаар аялж байжээ.

1915 он. II cap — Гадаад яамны тэргүүн сайд М.Ханддорж учир битүүлгээр

нас баржээ.

V cap — Хятад, Орос, Монгол гурван улсын Хиагтын гэрээгээр

Гадаад Монголыг Хятадын эзэн эрхийн дор орших

автономит улс гэдгийг тулган хүлээлгэжээ.

— Сангийн яамны тэргүүн сайд Чагдаржав нас барав.

— Оросын хөрөнгөтнүүд болон Богдын засгийн газрын

эрмэлзэл нэгдэн нийлснээр Нийслэл хүрээнд «Мон -

голын үндэсний банк» байгуулагдан үйл ажиллагаагаа

эхлэв.

XI сарын 1 — «Монголынсонинбичиг» Нийслэл Хүрээнд гарч эхлэв.

1916 он - Америкийн зарим хөрөнгөтнүүд Чуулалт хаалга хотод

«Монголын худалдааны компани»-г байгуулав.

—Барон Виттегээр ахлуулсан Монгол орныг судлах

хээрийн шинжилгээний анги Монгол нутагт ажиллаа

1917 он — Улаангомд Орос бага сургуулийг байгуулав.

—Баргын Цэнд гүн Монголын нууц товчоог уйгаржин Я

монгол үсэгт хөрвүүлэв.

XI сарын 7 — Орос оронд хаант засгийг эсэргүүцсэн их эргэлт гарч,

Зөвлөлт засаг тоггов.

—Түшмэл Цэдэвсүрэн лам Чагдаржав тэргүүтэй Нийслэл

Хүрээний 18 худалдаачид хувь хөрөнгө нийлүулж

-457-


«Монголын харилцан туслалцах хоршоо»-г байгуулжээ.

1918 он — Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн

бичиг хэмээх 65 дэвтэр хуулийг зохион дуусгажээ.

—Богд хааны зарлигаар бичигдсэн Зарлигаар тогтоосон

Монгол улсын шастир хэмээх он дарааллын

бичиг зохиогдов.

—Зөвлөлт Оросын засгийн газраас Монголын ардтүмэн

эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо олох эрхтэйг Гадаад

Монголын засгийн газар, ард түмэнд тунхагланхүрээнд

сууж байсан хаант Оросын консулыг огцруулж, Зөвлөлт

оросын консулыг байгуулсан тухай мэдэгдэв.

1918 оны эцэс — Бодоогоор удирдуулсан нууц бүлгэм Консулындэнжид j

1919 оны эхээр байгуулагдав. !

—Данзангаар удирдуулсан нууц бүлгэм Зүун хүрээнд


1919 он - Монгол улсын ерөнхий сайд Сайн ноён хан

Т.Намнансүрэн нас барав.

II cap — Чита хотод Нармай Мбнгол улс (Их Монгол) байгуулах

бага хурал хурал болов.

—Даурын өртөөнд «Их Монгол» хэмээх Японы тоглоомын

засгийн газар байгуулав.

XI сарын 10 — Монголын "автономитыг" устгах явдлыг улсын Дээд,

Доод хурлаар хэлэлцүүлэхээр оруулсанд зөвшөөрсөнгүй.

XI сарын 17 — ДИУ-аас Гадаад Монголын автономитийг "сайн

дураар" устгах бичгийг баталж, нэр бүхий 16 гишүүн

гарын үсэг зуран Чен-И-д гардуулан өгчээ.

XI сарын 22 — Монголын автономитийг устгах тухай Хятадын Ерөн-

хийлөгчийн зарлиг гарчээ.

1920 он. VI сарын 25 — Консулын болон Хүрээний нууц бүлэг «Монгол Ардын

Нам» хэмээх улс төрийн байгууллагад нэгдэв.

-458-


—ЗОУ-аас тусламж гуйх төлөөлөгчид умар зүг хөдлөв.

X сарын 2 — Монголын зүүн хязгаараар Барон Унгерны толгойлсон

цагаан цэрэг цөмрөн орж ирэв.

XI cap - «Монголын үнэн» сонин хэвлэгдэн гарав.

—Чита хотод «Шинэ байдал» сонин хэвлэгдэн гарч эхлэв.

1921 он. II сарын 4 — Унгернчүүд Нийслэл Хүрээг эзэлжээ.

2 сарын 11 — Унгерн Монгол улсын өөртөө засан тохинох эрхийг

дахин сэргээн Богдыг хаан ширээнд суулгаж, 5 яамьг

байгуулав.

III сарын 1-3 — Хиагтад МАН-ын зөвлөлгөөн болж, намыг жинхэн;

ёсоор байгуулж удирдах байгууллага сонгов.

III сарын 6 — Хиагтыг чөлөөлөх шийдвэр гарч, цэргийн штабаас

байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулав.

III сарын 13 — Намын Төв Хорооны гишүүд, МАН-ын төлөөлөгчид

хуралдаж, Ардын Түр Засгийн газрыг 7 хүний

бүрэлдэхүүнтэй байгуулав.

III сарын 18 — Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлж, үндэсний

ардчилсан хувьсгалын анхны ялалтыг авчирчээ.

VI сарын 28 — Хүрээг чөлөөлөх шийдвэр гарчээ.

VII сарын 10 — «Бароны сэргээсэн засгийн газар» гэгчийгтатан буулгаж,

яамдын тамга, хэргийг Ардын засгийн газраа

шилжүүлжээ.

VII сарын 11 — VIII Богд Жибзундамба хутагтыг төрийн шар ордноо

залж, Монгол улсын хэмжээт эрхт хаанд өргөмжлөн

Ардын эрхтэй хэмжээт цаазат засгийг тунхаглан зарлав.

VII сарын 19 —Ардын засгийн газрын төв хэвлэл «Уриа» сонин

хэвлэгдэн гарав.

VIII сарын 25 — Бошгыг халах залуучуудын эвлэл буюу МХЗЭ-ийг 17

гишүүнтэйгээр байгуулжээ.

XI сарын 1 — АЗГ-ын тогтоолоор «Тангаргийн гэрээ» хэмээх дүрмийг

баталж, Богд хаан, Засгийн газрын эрх хэмжээ, тэдний

-459-


хоорондын харилцааны зарчмыг тодорхойлжээ.

XI сарын 2 — Хүрээнд анхны бага сургууль байгуулагдав.

Х1сарын 14 — Монгол улсын Засгийн газрын ерөнхий сайд Д.Бодоогийн

нэрээр дэлхийн олон улсад хандаж тунхаглал

нийтлэн илгээжээ.

Ксарын 20 — Улсын түр цагийн хурлын дүрмийг баталжээ.

XI сарын 5 — Монгол, Зөвлөлт хоёр улс харилцан бие биеэ зөвшөөрөн

хүлээх гэрээнд гарын үсэг зуржээ.

XI сарын 19 — Судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдав.

—Хатанбаатар Магсаржав Улиастайг цагаантнаас

чөлөелөв.

—Ц.Хасбаатар Толбо нуурын тулалдаанд амь үрэгдэв.

— Монголын Харилцан туслалцах хоршоог байгуулав.,

1922 он. I сарын 25 — Хамжлагат ёсыг халах түүхт шийдвэрийг гаргав.

II сарын 10 — Гадаадын худалдааны пүүсүүдэд татвар ногдуулах тухай

дүрэм баталсан.

Усарын5 — Засаг ноёд , тайж нарын хамжлага захирах эрхийг

цуцалжээ.

VII cap — Улсын дотоодыг хамгаалах газрыг байгуулжээ.

VIII сарын 31 — Ерөнхий сайд Бодоо , Чагдаржав нарын 14 хүнийг

«хувьсгалын эсэргүү» хэмээн буруутгаж, буудан

хороожээ.

XII cap — Багш нарыг бэлтгэх түр сургууль байгуулагдав.

—«Монгол ардын нам», «Манай зам» зэрэгсэтгүүл

хэвлэгдэж эхлэв.

1923 он II сарын 20 - Д.Сүхбаатар нас барав.

I I I сарын 22 — «Монгол улсын олон засаг ба засаг бус ван гүнгүүдийн

эрх хэмжээний дүрэм»-ийг баталсан ба энэ нь Монгол

улсын бүх иргэдийг хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх

нөхцлийг бүрдүүлэх анхны алхам болов.

-460-


I I I сарын 23 — Монгол улсын нутгийн захиргааны дүрмийг баталжээ.

VII сарын 18 — Монгол Ардын Намын II их хурал хуралдав.

VII сарын 24 — Засгийн газрын хуралдаанаар «Эдийн засгийн ундсэн

бодлого» хэмээх баримт бичгийг баталжээ.

—Ардын засгийн үеийн анхны дунд сургууль нээгдэв.

—«Буриад Монголын үнэн» сонин хэвлэгдэж эхлэв.

—Архангай, Төв, Завхан, Хэнтий аймгууд байгуулагдав,

—Отгонтэнгэр уулын орчимд 9 орчим баллын газар

хөдлөв.

—Жалханз хутагт Дамдинбазар нас барав.

1923-1924 — Орон нутгийн засаг захиргааг ардчилсан үндсэн дээр

өөрчлөн байгуулав.

1924 он. II cap — Орон нутагсудлах музей байгуулагдав.

Vcapын 20 — VIII богд Жибзундамба нас барав.

V сарын 31 — ЗХУ, Хятад улсын хооронд "Асуудал зохицуулах тухай

ерөнхий хэлэлцээр" байгуулагджээ.

VI сарын 7 — Намын Төв Хорооны III бүгд хурлаас тус улсад «Бүгд

«Найрамдах» засаг тогтоох шийдвэр гаргажээ.

VIII cap - МАХН-ын I I I их хурал хуралдав.

VIII сарын 30 — Солийн Данзанг хувьсгалын эсэргүү хэмээн буудан

хороожээ.

X сарын 24 — Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комиссыг Ерөнхий

сайд Цэрэндоржоор ахлуулан шинэчлэн байгуулав.

XI сарын 8 — Улсын анхдугаар хурал нээгдэв.

XI сарын 26 — БНМАУ-ыгтунхаглан, улсын анхдугаар Үндсэн хуулийг

батлан гаргав.

—Нийслэл Хүрээг Улаанбаатар хот хэмээн нэрлэжээ.

—«Ардын эрх» сонин хэвлэгдэн гарчээ.

1925 он. IV сарын 23 — «Үнэн сонин» гарч эхлэв.

V cap — Монголын пионерийн байгууллага байгуулагдав.

-461-


V сарын 25 — Монголын нисэх хүчний суурь тавигдав.

IX cap — МАХН-ын IV их хурал хуралдаж, намын II программыг

батлав.

XII cap — Монголын шинэ мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гарч эхлэв.

—Дандаа шинсан «Юань Ши» хэмээх 210 дэвтэр зохиолыг

хятад хэлнээс орчуулжээ.

—Улаанбаатарт анхны больниц байгуулагджээ.

1926 он. IX сарын 26 - МАХН-ын V их хурал хуралдав.

—Шашин, төрийг тусгаарлах тухай хууль гарав.

—Пионерийн «Залгамжлагч» сэтгүүл гарч эхлэв.

—Нэрттуульч Парчин нас барав.

—Аливаа хэргийг байцаан шийтгэх хуулийг батлан мөр-

дуулжээ.

1927 он. IX cap - МАХН-ын VI их хурал хуралдав.

—Орон нутгийн сонгууль явагдав.

—Хатанбаатар Магсаржав нас барав.

—Улсын дээд шүүх байгуулагдав.

—МҮЭ-ийн анхдугаар их хурал хуралдав.

X cap — Тоосгоны завод, модны үйлдвэр ашиглалтад орсон.

1928 он. Х-ХII cap — МАХН-ын VII их хурал хуралдав.

—Улаан-Үдэд Монгол рабфак сургууль нээгдэв.

—Ерөнхий сайд Б.Цэрэндорж нас барав.

—Магсар хурцын зохиосон «Монгол улсын шинэ гарсан

түүх» хэвлэгдэн гарав.

—Төмрийн завод ашиглалтад оров.

1929 он. I сарын 9 — Уран зохиолын бүлгэм байгуулагдав.

IX cap — Феодал хэмээх нэрийн дор олныг хамарсан хөрөнгө

хураах ажил эхлэв.

XII cap — Зөвлөлт, Монголын хувь нийлүүлсэн «Монголтранс»

-462-



1930 он. II cap - МАХН-ын VIII их хурал хуралдав.

Ill cap — Чандмань уулын аймгийн Төгсбуянт, Улаангомын

хүрээнд бослого гарав.

XII cap —Гадаад худалдаанд онц эрхийг тогтоов.

—Санхүүгийн сургууль нээгдэв.

—Егүзэр хутагт Галсандаш, Л.Гомбо-Идшин гүн нар

хэлмэгдэн цаазлагдав.

1931 он. II сарын 6 — Монгол улсадзасагзахиргааны шинэчлэл хийж, хошууг

устган 13 аймаг, 311 сумыг байгуулжээ.

VIII cap — Улаанбаатардахь Ажүйлдвэрийн комбинат, Хатгал дахь

ноос угаах фабрикийн барилга байгуулагдаж эхлэв.

1932 он. IV cap —Архангай, Завхан, Хөвсгөл, Өвөрхангай

аймгийн нутгийг хамарсан зэвсэгт бослого дэгдэж,

хүч хэрэглэн даржээ.

V сарын 29 - Коминтерний гуйцэтгэх хороо ба ЗХУК(б)Н-ын Төв

Хорооноос Монголын тухай хамтарсан тогтоол гаргав.

VI cap — МАХН-ын Төв Хороо, Төв Хянан Байцаах Комиссын

хамтарсан онц III бүгд хурал болов.

VII cap — БНМАУ-ын онц XVII бага хурал хуралдаж, намын

эевэргүү бодлого баримталж, өршөөлийн тухай тогтоол

гаргажээ.

—Энгийн ардын бага хурал хуралдав.

VIII cap — Бүх аймгийн II бага хурал хуралдав.

—«Жасаас хураах албан татвар», «Жасын мал хариулах

тухай» хуулийг Улсын Бага хурлаас шинэчлэн баталжээ.

1933он.I сарын 20 — Монгол Улсын хил хязгаарын хамгаалалтын зарим

хэсгийг Дотоодыг хамгаалах Газарт шилжүүлэв.

II cap — Монгол, Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн бөөнөөр худал-

-463-


даалах газар байгуулав.

III сарын 12 — МАХЦ-т анх удаа морьт корпусууд байгуулав.

Шсарын 17 — БНМАУ-ын багийн захиргааны дүрэм батлагдав.

VII cap — БНМАУ-ын XVII Бага хурлын тогтоолоор Цэргийн

Яамыг сэргээн байгуулав.

X сарын 14 - Нисэх онгоцны отрядыг нисэх бригад болгон өргөтгөв.

X cap - Хилийнхаруулын цагдаагтатан буулгаж, Улсынхилийн

отряд комендатурыг байгуулав.

XII сарын 1 — Улсыг хамгаалах Зөвлөлийг өөрчлен СнЗ-ийн дэргэдэх

Улсыг хамгаалах комисс байгуулав.

XII cap — Хатгалын ноос угаах үйлдвэр ашиглалтад оров.

1934 он — Х.Чойбалсан, Д.Лосол, Г.Дэмид нарын зохиосон

«Монгол ардын үндэсний хувьсгалын анх үүсэж

байгуулагдсан товч түүх» хэмээх 2 боть зохиол

хэвлэгджээ.

Ill cap - БНМАУ-ын XVIII бага хурал хуралдав.

III сарын 26 — Төв цахилгаан станц ашиглалтад оров.

—БНМАУ-ын сайд Нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Бүх

Цэргийн Зөвлөлийгтатан буулгав.

IV cap —Аж үйлдвэрийн Комбинат ашиглалтад оров.

Усарын 12 —Цэрэг ардыг сурган боловсруулах газрыг «Улаан

цэргийн улс төрийн ба сурган боловсруулах газар»

гэж нэрлэв.

VII cap — Монголын радио байгуулагдав.

VII cap — Улсын худалдааны газар байгуулав.

IX cap — МАХН-ын IX их хурал хуралдав.

X cap — Улсын уран сайхны хүрээлэн «Урлагийн хэрэг эрхлэх

хороо» байгуулагдав.

XI cap — ЗСБНХУ ба БНМАУ-ын хооронд харилцан туслалцах

аман хэлэлцээр байгуулав.

XI cap — Томоохон хүрээ хийдүүдийн дэргэд Засгийн газрын

-464-


төлөөлөгч суулгах болов.

XII cap — БНМАУ-ын XIX бага хурал хуралдав.

XII cap — Шашин төрийг тусгаарлах хуулийг шинэчлэн батлав.

XII cap — БНМАУ-ын VII их хурал хуралдав.

1935 он. I cap - Цэргийн насны лам нараас татвар хураах хууль

батлагдав.

I сap — Улаанбаатар Налайхын хооронд нарийн темөр зам

тавьж..эхлэв.

VII cap — Коминтерний VII их хуралд МАХН-ын телөөлөгч

оролцов.

1936 он. II cap — БНМАУ-ын Бага хурлын тогтоолоор БНМАУ-ын

маршал цолыгбий болгов.

II сарын21 — Бүх Цэргийн Яамны сайд Г.Дэмид Ерөнхий сайдын

1-р орлогч Х.Чойбалсан нарт БНМАУ-ын маршал өрлөг

жанжин цол хүртээв.

II сарын 26 — Дотоодын хамгаалах Газрыг өргөтгөж, Дотоодыг

Хамгаалах Яам болгов.

II cap - Япон улс БНМАУ -д довтолбол ЗСБНХУ туслан

хамгаалах болно гэж И.В. Сталин мэдэгдэв.

III сарын 12 — БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хооронд харилцан туслалцах

тухай протокол байгуулав.

Ill cap - А.Амарыг БНМАУ-ын Засгийн газрын Еренхий

сайдаар томилов.

Ill cap — Д.Догсомыг БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн

даргаар сонгов.

VII сарын 15 —БНМАУ-ын XXI бага хурал нээгдэв.

X сарын 15 —БНМАУ-ын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль

батлагдав.

—«Монгол хүү» кино дэлгэцнээ гарав.

1937 он. V cap — Улсын номын худалдааны газар байгуулагдав.

VIII сарын 24 — ЗСБНХУ-ын ДХАК-ын орлогч Фриновский Монголд

-465-


ирэв.

IX сарын 2 — Х.Чойбалсанг Цэргийн Яамны сайд, Бүх цэргийн

жанжнаар томилов.

IХсарын10 — Нийтээр хомроголон баривчилж эхлэв.

X сарын 2 —Сайд нарын Зөвлөл, МАХН-ын төв Хорооны хамтарсан

хурлын тогтоолоор «Онц бүрэн эрхт комисс» байгуулав.

—Улаанбаатар, Налайхын хооронд байгуулсан төмөр

зам ашиглалтад оров.

1938 он. VI cap — МАХН-ын Төв хороо СнЗ үндэсний цөөнхийн тухай

шийдвэр гаргав.

1939 он. VII cap - МАХН-ын IY бүгд хурал хуралдав.

V-IX cap —Японы тал БНМАУ-ын хилд халдан довтолж, Халх

голын дайн болсон.

XI cap — Ерөнхий сайд А.Амарыг баривчлав.

1940 он. I l l cap — МАХН -ын X их хурал хуралдаж , намын шинэ I I I

программыг батлав.

VI cap — Улсын VIII их хурал хуралдаж, Монгол улсын шинэ

Үндсэн хуулийг батлав.

VII cap —Зөвлөлт-Монгол ба Япон-Манжгогийн хэлэлцээр

дуусаж, Монголын дотоод хилийг 1936 оныхоор

тогтоожээ.

1941 он. I сap — БНМАУ-ын бага хурлын Тэргүүлэгчид ардын аж

ахуйтнаас улсад ноос заавал нийлүүлэх хууль гарсан.

III cap — МАХН-ын Төв Хороо ба СнЗ-өөс кирилл бичигтшил-

жих тухай тогтоол гаргав.

VII сарын 10 —Ерөнхий сайд А.Амарыг ЗХУ-д буудан хороожээ.

IX cap —Намын шинэ хүчний дээд сургууль байгуулагдав.

VII-Хсар —Зөвлөлтийн армид зориулан «Бүхнийг фронтод,

бүхнийг ялалтад» уриан дор хөрөнгө хуримтлуулах

ардын хөдөлгөөн өрнөжээ.

-466-


XI-XII cap — Улсын сайн малчдын анхдугаар зөвлөгөөн болов.

1942 он. X cap —Монгол Улсын Их Сургууль байгуулагдав.

XI cap — Хүнсний үйлдвэрийн яам байгуулагдав.

1943 он. I cap — «Хувьсгалт Монгол танкийн цувааг Зөвлөлтийн улаан

армид шилжүүлэн өгчээ.

III cap — Улсын XVII бага хурал хуралдаж, улаан армид туслах

талаар гүйцэтгэсэн ажлыг сайшаагаад «Монгол ард»

хэмээх нисэх онгоцны эскадриль байгуулах шийдвэр

гаргажээ.

IV cap — Улсын сангийн аж ахуйг удирдах газрыг байгуулжээ.

V cap — Улсын үйлдвэр, тээврийн газрын гавшгайчдын

(ударникуудын) анхдугаар зөвлөгөөн болов.

XI cap — Улсын сайн малчдын II зөвлөгөөн болсон.

XI cap — МАХН-ын Төв Хорооны бүгд хурлаар мал аж ахуйг

хөгжүүлэх тухай авч хэлэлцжээ.

1944 он. II cap — УБХ-ын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор «БНМАУ-ын

ардын аж ахуйтнууд улсдаа малыг заавал нийлүүлэн

тушааж байх тухай» хууль гаргажээ.

V cap — Үйлдвэр, барилгын яамыг Аж үйлдвэрийн яам болгон


IX cap — «Бүх нийтээр цэргийн алба хаах» тухай хууль батлагдав.

1945 он. II сарын 14- Крымын Ялта хотод хуралдсан хурлаас БНМАУ-ын

статус-кво-г хүлээн зөвшөөрчээ.

II сарын 27 — БНМАУ ба ЗСБНХУ-ын хооронд найрамдал, хамтран

туслалцах гэрээ, эдийн засаг соёлын талаар хамтран

ажиллах хэлэлцээр байгуулав.

Усарын 9 — Фашизмийг ялсан өдрийг Монголын бүх ард түмний

их баярын өдөр болгон тэмдэглэжээ.

VIII сарын 10 — Монгол улс Японд дайн зарлав.

IX сарын 2 — Япон үг дуугүй бууж өгөх гэрээнд гарын үсэг зурсан.

-467-


X сарын 20 — БНМАУ-ынтусгаартогтнолынтухай Монголын бүх ард

түмний санал хураалт явагдав.

1946он.I сарын1 —Бүх хэвлэл баулсын албан хэргийг шинэ үсгээр

явуулах болжээ.

I сарын 5 —Хятадын Гоминданы засгийн газар Монголын

тусгаар тогтнолыг зөвшөөрөн хүлээжээ.

II cap — Max комбинат ашиглалтад оров.

II сарын 13 —БНМАУ, Хятад хоёрын хооронд дипломат

харилцаа тогтоожээ.

II сарын 27 — Монгол, Зөвлөлтийн хооронд найрамдал ба

харилцан туслалцах 10 жилийн хугацааГай гэрээ


У1сарын21 — БНМАУ НҮБ-д элсэх өргөдөл гаргав.

IX cap — МАХН-ын УТТ I таван жилийн төлөвлөгөөний удир-

дамжийг боловсруулах тогтоол гаргасан.

1947 он. II cap —Улс нийгмийн ба хоршооллын өмч хамгаалах

тухай тогтоол гаргав.

XII cap —МАХН-ын XI хурал хуралдаж, УААА, соёлыгхөгжүүлэх

анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөг баталжээ.

1948 он —Монголын иргэдийг Зөвлөлтийн дээд

сургуулиудад суралцуулах хэлэлцээр байгуулжээ.

—Улсын сайн малчдын I I I зөвлөгөөн болов.

1949 он. II cap —Улсын IX их хурал хуралдаж, Засгийн газрын

ажлын тухай, сонгуулийн системийн ардчиллыг

гүнзгийрүүлэх тухай илтгэл хэлэлцжээ.

Vcap — БНМАУ-БНААУ-тай дипломатхарилцаа тогтоов.

VII сарын 26 —Ардын аж ахуйтныг морин өртөөний албанаас

чөлөөлөх зарлиг гарчээ.

XI cap — Наушки-Улаанбаатарын төмөр зам ашиглалтад

оржээ.

-468-


—«Ардын унших бичгийн тухай», «БНМАУ-ын сургуу-

лиудад түүх, утга зохиол зааж байгаа тухай» зэрэг

хэт үзэл сурталжсан тогтоолууд гарчээ.

1950 он. IV-V cap -БНМАУ нь БНАГУ , БНПАУ ,БНБАУ , БНЧСУ ,

БНУАУ, БНРАУ-уудтай дипломат харилцаа

тогтоов.

X cap — Варшав хотод хуралдсан Дэлхийн Энх тайвны II

их хуралд Монголын төлөөлөгчид оролцов.

1951 он. II сарын 27 — Энх тайвныгтогтоох хууль гаргасан.

VI сарын 10 — БНМАУ-ын Их Хурлын сонгуулийг сонгуулийн шинэ

системээр явуулсан.

VII cap - Улсын Багшийн Дээд сургууль байгуулагдав.

1952он. Iсарын26—БНМАУ-ын ерөнхий сайд , маршал Х.Чойбалсан

Москвад нас нөгчив.

II сарын 22 — Богд хан уулыг Х.Чойбалсангийн нэрэмжит

болгох АИХ-ын тэргүүлэгчдийн зарлиг гарчээ.

Vcap — Ю.Цэдэнбалыг БНМАУ-ын

ерөнхий сайдад томилжээ.

—БНМАУ-ын тэргүүний багш нарын анхдугаар

зөвлөлгөөн Улаанбаатарт нээгджээ.

- «Орчин үеийн Монгол» хэмээх анхны өнгөт баримтат

киног бүтээжээ.

—БНМАУ, БНХАУ-ын хооронд эдийн засаг, соёлын

талаар хамтран ажиллах хэлэлцээр байгуулжээ.

1953 он. I l l cap — МАХН-ынТөвХорооныбүгд хурал хуралдаж, анхдугаар

таван жилийн төлөвлөгөөний дүнг гаргажээ.

—Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсангийн ордон музейг байгуул-

жээ.

—МАХН-ын Улс Төрийн Товчоо хуралдаж, «хамтын

-469-


удирдлагын зарчмыг бэхжүүлэх тухай» тогтоол гаргав

1954 — «БНМАУ-ын түүх» нэгэн боть зохиол нийтлэгджээ.

IV cap — Улсын МАА-г хөгжүүлэх цаашдын арга хэмжээний

тухай МАХН-ын тогтоол гарсан.

VII cap — Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын бунханг нээв.

VII cap — БНХАУ-ын төрийн захиргааны Зөвлөлийн Ерөнхий

сайд Чжоу Энь-Лай Монгол улсад айлчлав.

X сарын 28 — Улаанбаатар, Сайншандыгхолбосонтөмөрзамыннээлт

болов.

XI сарын 19-24 - МАХН-ын XII их хурал хуралдаж, II таван жилийн

төлөвлөгөөний удирдамжийг баталжээ.

XI сарын 26 — В.И.Лениний хөшөөг Улаанбаатарт нээв.

1955 он. VII сарын 9 — Сургуулийн насны хүүхдийг заавал анхан

шатны боловсролтой болгох тухай МАХН-ын Төв

Хороо, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоол

гарав.

—БНАВУ-ын ерөнхийлөгч Хо Ши Мин тэргүүтэй

БНАВУ-ын нам, засгийн төлөөлөгчид айлчлав.

—Монголын урчуудын эвлэлийн анхдугаар их хурал

хуралдав.

—МАХН-ын Төв Хорооны дэргэд Намын түүхийн инс-

титут байгуулагдав.

—Улсын театрын тайзнаа анх удаа В.Шекспирийн

«Отелло» жүжгийгтавив.

—БН Энэтхэг улстай дипломат харилцаа тогтоов.

Vсарын 18 — МАХН-ын улс төрийн товчооны хурлаар «Порт-

Артурын хэрэг»~т холбогдсон хүмүүсийг цагаатгаж

суллах арга хэмжээ авчээ.

ХIIсарын31 — Улаанбаатар-Замын-Үүдийн төмөр зам ашиглалтад

оров.

1956 он — БНМАУ-ын Түүхчдийн үндэсний холбоо байгуулж,

-470-


дүрмийг батлав.

VIcap — МАХН-ын Төв Хорооны IV бүгд хурал болжээ.

VI сарын 8 — Монгол улсын уулчид Алтай таван Богдын 4653 м өндөр

Хүйтний оргилд гарч, БНМАУ-ын төрийн далбааг

мандуулж, «Найрамдлын оргил» гэж нэрлэв.

VIII cap - МАХН-ын Төв хороо, СнЗ-ийн тогтоолоор хөдөө аж

ахуйд туслах зорилгоор мал аж ахуйн машинт станцуу-

дыг байгуулжээ.

X сарын 10 - Б.Ренчин "Монгол хэлний түухэн зүй" сэдвээр БНУАУ-

ын ШУА-д докторын зэргийг анх удаа хамгаалжээ .

XI cap — Намын Төв хорооны УТТ -ны гишүүд болон бусад

удирдах ажилтан оролцсон хэсгүүд Намын түүхийн

институт , Намын дээд сургууль , МУИС , БДС , Улсын

төлөвлөгөөний комисс , ШУ-ны хүрээлэн , Үнэн сонин

зэрэг газруудад сэхээтнүүдтэй уулзалтярилцлага зохион


XII cap — МАХН -ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчоо «Манай

намын бодлогод харш үзэл санаа, үг өгүүлэл гарч байгаа

тухай» тогтоол гаргажээ.

XII сарын 31 — «БНМАУ -ын хөдөлмөрийн баатар цолыг бий болгох

тухай» Их Хурлын тэргүүлэгчдийн зарлиг гарчээ .

1957 он - СССР-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн дарга

К.Е.Ворошилов манай оронд айлчлав.

III cap — МАХН-ын Төв Хорооны бүгд хурал хуралдаж, УТТ-

ноос гаргасан «Сэхээтний төөрөгдөл» гэгчийг улам

гүнзгийрүүлсэн шийдвэр гаргав.

VII сарын31 —Японы нийслэл Токио хотод болох зэвсэглэл, атом

устөрөгчийн бөмбөгийгэсэргүүцэх олон улсын I I I бага

хуралд Монголын төлөөлөгчид оролцов.

IX сарын 8 — Францын оюутны Үндэсний холбооны 50 жилийн ойг

-471-


тохиолдуулан Дангаасүрэн тэргүүтэй монголын оюутны

төлөөлөгчид зочлов.

X cap — БНМАУ-ын цахилгаан мэдээний газар «МОНЦАМЭ»

хороог байгуулав.

— МУИС-ын 15 жилийн ойг тохиолдуулан БНМАУ-ын

Их Хурлын тэргүүлэгчдийн зарлигаар "Хөдөлмөрийн

гавъяаны улаан тугийн одон"-гоор шагнажээ.

— Баян-Өлгий аймгийн төвд Толбо нуурын тулалдаанд

амь үрэгдсэн Зөвлөлт-Монголын дайчдын дурсгалд

зориулсан хөшөөний суурь тавигдав.

XII сарын 4 - Монгол улсад хүчтэй газар хөдлөж, газар хөдлөлтийн

хүчний хэмжээ 11 баллд хүрсэн ба хүн, малын ихээхэн

хохирол учирчээ.

XII сарын 9-18 - Москва хотод «БНМАУ-ын түүх» 3 боть зохиолыг

зохиох ерөнхий редакцийн зөвлөлгөөн болж, профессор

Б.Ширэндэв тэргүүтэй монголын түүхчид оролцов.

— БНМАУ, Египет улсын хооронд худалдаа-эдийн

засгийн гэрээ байгуулав.

XII сарын 24 - Налайхын уурхайн бэхлэгч Д.Даваажавт БНМАУ- ын

Хөдөлмөрийн баатар цол олгох тухай БНМАУ-ын Их

хурлын Тэргуүлэгчдийн зар4ВД гарав.

1958 он.I сарын15 – Налайхын нүүрсний ил уурхайн I ээлж ашиглалтад

оров.

— БНМАУ, БНХАУ-ын иргэний агаарын харилцааны

талаар хамтран ажиллах хэлэлцээрт гарын үсэг зурав.

111 сарын 22 - МАХН-ынXII иххурал хуралдаж, 1958-1960 онд УААА,

соёлыг хөгжүүлэх 3 жилийн төлөвлөгөөний удирдам-

жийг батлав.

X cap — Улаанбаатар хотод пионерийн ордон нээгдэв.

XII cap — Улаанбаатарын Сүүний заводыг ашиглалтад оруулав.

-472-


1959 он. I сарын 26 — Монгол-Энэтхэгийн соёлын нийгэмлэг байгуулагдав.

I I I cap — Аж үйлдвэр, зам тээвэр,холбоо харилцааны тэргүүний

сайчуудын улсын II зөвлөгөөн болсон.

III сар — НамынТөвХорооны I I I бүгд хурал болж, Д.ДамбыгУлс

Төрийн Товчооны бүрэлдэхүүнээс гаргаж, НТХ-ны II

нарийн бичгийн даргаас халжээ.

- МАХН-ын ТХ-ны I I I бүгд хурлаас атар газар эзэмших

зорилт дэвшүүлэн тавьжээ.

I I I сарын 30 — МАХН-ын I I I бүгд хурал улс ардын аж ахуйн салбар

бүхэнд социалист үйлдвэрлэлийн харилцаа бүрэн ялсан

гэж дүгнэжээ.

VI сарын 25 — ХАА-н нэгдлийн II иххурал болж, ХААН-н үлгэрчилсэн

дүрмийг шинэчлэн батлав.

VII cap — МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчоо «Доктор

Б.Ринченгийн сүүлийн үеийн зохиолууд дахь зарим

харш үзэл санааны тухай» тоггоол гаргажээ.

- В.И.Лениний зохиолын түүврээс эхний 4 ботийг

Монгол хэлэнд орчуулан хэвлэлд шилжүүлэв.

IX cap — Олон улсын Монголч эрдэмтдийн анхдугаар их хурал

Улаанбаатар хотноо хуралдав.

1960 он. I cap — БН МАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл «Хөдөө аж ахуйн нэгд-

лүүдэд олгох банкны зээл»-ийн тухай тогтоол гаргав.

I cap — Цагаан сарыг «Нэгдэлчдийн баяр» хэмээн нэрлэхээр

тогтоол гаргав.

VII сарын 6 — БНМАУ-ын Үндсэн хуулийг баталжээ.

X cap — Монголын залуучуудын ордон нээгдэв.

1961 он. V cap - Шинжлэх ухааны академи байгуулагдав.

X cap — Дархан хотын бүтээн байгуулалтын ажил эхлэв.

X сарын 27 - БНМАУ Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн

болов.

-473-


1962 он. I cap — МАХН-ын XIV их хурал хуралджээ.

V сарын 31 — Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойг тэмдэглэв.

VII сарын 7 — БНМАУ ЭЗХТЗ-д гишүүнээр элсэв.

—МАХН-ын ТХ-ны I I I бүгд хурал Д. Төмөр-Очироос

намын эсрэг үйлдсэн ажил явуулгын тухай хэлэлцэж

тогтоол гаргасан.

1963 он. I cap — БНМАУ ба Их Британи Умард Ирландын Нэгдсэн Вант

Улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоов.

I сap — Намын үзэл суртлын ажилтны улсын зөвлөгөөн болж, үндсэрхэх, үгүйсгэх үзэл, хөрөнгөтний үзлийн эсрэг

шийдвэртэй тэмцэх заалт өгчээ.

XII cap - МАХН-ынТөвХорооны Убүгдхурал «Л. Цэндийн намч

биш ажил явуулгын тухай» хэлэлцэж буруутгажээ.

1964 он. XI cap — МАХН-ын Төв хорооны VI бүгд хурал хуралдаж, «Нам

олон нийтийн хяналт шалгалтыг сайжруулах арга

хэмжээний тухай» хэлэлцэв.

XII cap — МАХН-ын VI бүгд хурал «Ц.Лоохууз, Б.Нямбуу,

Б.Сурмаажав нараас намын эсрэг бүлэглэсэн явуулга

хийсэн тухай» асуудлыг хэлэлцэж буруушаажээ.

1965 он. IV cap — Монгол, Зөвлөлт хоёр улс 1966-1970 онуудад эдийн

засаг, соёлын талаар хамтран ажиллах гэрээ

байгуулав.

—БНМАУ Бүгд найрамдах Франц улстай дипломат

харилцаа тогтоосон.

1966он. I сap — ЗХУКН-ын I нарийн бичгийн дарга Л.И.Брежнев

тэргүүтэй ЗХУ-ын нам, засгийн төлөөлөгчид манай

улсад албан ёсны айлчлал хийв.

VI сарын 7-11 — МАХН-ын XV их хурлаас намын IV программыг ба-

талжээ.

1967 он — МАХН-ын Төв Хорооны бүгд хурлаар ХАА-н нэгдлийн

-474-


хөдөлмөр зохион байгуулалт, эрхзүйн үндсийг боловс-

ронгуй болгох асуудлыг хэлэлцжээ.

—Иргэний байцаан шийтгэх хуулийг батлав.

—ЗХУ-ын тусламжтайгаар Улаанбаатарт телевизийн

төвийг ашиглалтад оруулжээ.

1968 он — БНМАУ-ын СнЗ-өөс Ардын гар урлалыг хөгжүулэх

зарим арга хэмжээний тухай тогтоол гарсан.

1969 он — МУИС-ийн дэргэд Политехникийн дээд сургуулийг


—Урчуудын Эвлэлийн Хорооны ажлын тухай тогтоол

гаргав.

—Монгол, Зөвлөлтийн түүх соёлын хамтарсан экспедиц

судалгаа явуулж эхлэв.

1970 он — ХААН, САА-н малчдыг төл бойжуулалт, малын тарга

хүч, ноос ноолуур, сүү сааль авалтын үзүүлэлтээр жил

бүр шалгаруулан, тэдэнд сум, аймаг, улсын аварга

малчин цол олгох болжээ.

—МАХН-ынТөвХорооны Улстөрийнтовчоо Ц.Дамдин-

сүрэнгийн «Орос-Монгол толь»-ийн хавсралтын тухай

хэлэлцэж, үндсэрхэг үзэл нэвт шингэсэн хэмээн

хүчингүй болгов.

1971 он -МАХН-ын XVI их хурал хуралдав. Газар

эдэлбэрийн тухай хууль батлагдав. Ан агнуурын тухай

хууль батлагджээ.

1972 он. II сарын 24 — Монгол, Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоов

1973 он — Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийг барьж эхэлжээ.

—МАХН-ын ТХ-ны бүгд хурлаар «Хөдөөгийн барилгын

ажлыг сайжруулах» тухай авч хэлэлцжээ.

1974 он. XI cap - ЗХУКН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн

-475-


дарга, ЗСБНХУ-ын Дээд Зөвлөлийн тэргүүлэгчдийн

даргаЛ.И.Брежневтэргүүтэй төлөөлөгчид манайоронд

БН МАУ-ыг тунхагласны 50 жилийн ойг тохиолдуулан

төрийн айлчлал хийв.

1975 он — «Эдийн засаг» сонинг хэвлүүлэх болжээ.

—МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчоо «Говь-

Алтай аймгийн намын байгууллагаас ХЗЭ-ийн

байгууллагыг удирдах арга барилыг сайжруулах тухай»

тогтоол гаргажээ.

—МАХН-ын Төв Хорооны X бүгд хурал намын ажлын

арга барилыг сайжруулах, сахилга, хариуцлагыг

дээшлүүлэх шийдвэр гаргасан.

1976 он — Монголд олон улсын геологийн экспедиц ажиллах

болжээ (ЗСБНХУ, БНСЧСУ г.м).

—Намын Төв Хороо «Залуучуудын үнэн», «Улаанбаата-

рын мэдээ» сонинд нийтэлсэн, радиогоор нэвтрүүлсэн

«Харш үзэл бүхий найруулал»-ын тухай хэлэлцэж, 20-

иод сэтгүүлчийг Зөвлөлтийн эсрэг үзэлтэн болгож арга

хэмжээ авчээ.

—МАХН-ын XVII их хурлаар «Социалист нийгмийг

цаашид хөгжүүлэх нэг гол тулгуур асуудал бол социалист

аж төрөх ёсыг туйлын өргөн хүрээнд хэвшүүлэн тогтоох

явдал мөн» гэж заажээ.

—БНЭУ-ын ГЯЯ-ны сайд Я.Б.Чаван БНМАУ-д төрийн

айлчлал хийв.

1977 он — БНМАУ-БНПАУ-тай найрамдал, хамтын ажиллагааны

тухай хэлэлцээр байгуулжээ.

—БНМАУ-ын Засгийн газар, ЗСБНХУ-ын засгийн газар

хоорондын агаар мандлын дээд давхаргыг судлахад

ШУТ-ийн талаар хамтран ажиллах тухай хэлэлцээр

-476-



1978 он — МАХН-ын Төв Хороо «Монголын биеийн тамир спор-

тын эвлэлийн төв зөвлөлийн намч бус хариуцлагагүй

ажиллагааны тухай» тогтоол гаргав.

—АИХ-ын ес дэх удаагийн I I I чуулган болж, МҮЭ,

МХЗЭ-д хууль санаачлах эрх эдлүүлэх болжээ.

1979 он — Ховдын Багшийн дээд сургуулийг байгуулжээ.

1980 он — МАХН-ынТөвхороо«Илгээлтийн эзэн, малчин залуу- чуудын мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх хөдөлмөрлөх

нөхцлийг сайжруулах талаар авах зарим арга хэмжээний

тухай» тогтоол гаргажээ.

—«БНМАУ-ын түүхийн дээж бичиг», «БНМАУ-ын

түүхийн сурах бичиг»-ийг зохиосон эрдэмтэн Г.Сүх-

баатар, Л.Жамсран нарыг буруутган арга хэмжээ авчээ.

II сap - МАХН-ын Улс төрийн Товчоо «Монгол, Зөвлөлтийн

бүх талын хамтын ажиллагааг цаашид өргөжүүлэн

гүнзгийрүүлэх үндсэн чиглэлийг хэрэгжүүлэх ажлыг

эрчимжүүлэх тухай» асуудлыг авч хэлэлцжээ.

—МАХН-ын XVIII их хурал хуралдав.

1981 он — МАХН-ын Төв хорооны дэргэдэх Намын Түүхийн

Институтийг Нийгмийн Ухааны Институт болгон


III сарын22 — БНМАУ-ын иргэн, ЗСБНХУ-тай хамтарсан сансрын

нислэгхийв.

—Япон улсын тусламжаар ямааны ноолуур, тэмээний

ноос боловсруулах «Говь» комбинат ашиглалтад оров.

1983 он — МАХН-ын Төв хороо «Хүн амын орон сууцны хангамж,

нөхцлийг сайжруулах зорилтот программ дэвшүүлэх

тухай» тогтоол гаргасан.

-477-


1984 он. II cap — НТХ «Намын дайчин чадварын үзлэг явуулах тухай»

шийдвэр явуулжээ.

IV capын 28 - БНМАУ-аас БНСВУ-д 1982-1985 онд эдийн засгийн

буцалтгүй тусламж үзүүлэх хэлэлцээр байгуулав.

VIII cap — МАХН-ын Төв Хорооны VIII бүгд хурал, Ардын Их

хурлын ээлжит бус чуулганаар Ю.Цэдэнбалыг албан

тушаалаас нь чөлөөлж, Ж.Батмөнхийг сонгожээ.

1985 он. IVcapын 26 — ЭЗХТЗ-ийн чуулганы 40-р хуралдаанд СнЗ-ийн

дарга Д.Содном оролцов.

1986 он — МАХН-ын XIX их хурал хуралджээ.

1987 он — БНМАУ, АНУ-ынхооронддипломатхарилцаатогтоов. 1988 он — МАХН-ын Төв Хорооны V бүгд хурал хуралдав.

—Үнэн сонин, бусад хэвлэлд ардчилал, өөрчлөлт

шинэчлэлийн тухай өгүүллүүд хэвлэгдэх болов.

1989 он. XII cap — МХЗЭ-ийн санаачилгаар залуу уран бүтээлчдийн II

зөвлөлгөөн болов.

XII сарын 10 — Монголын Ардчилсан Холбоо байгуулагдав.

1990 он. II сарын 18 — МоАХ анхдугаар их хурлаа хийж, МоАН-ыг байгуулан

мөрийн хөтөлбөрөө баталжээ.

III сарын2 — Монголын Социал Демократ нам байгуулагдав.

III сарын7 — Монголынардчилсан хүчнийхэн улстөрийн шаардлага

тавьж Сүхбаатарын талбайд өлсгөлөн зарлав.

I I I сарын 12-14 — МАХН-ын VIII бүгдхурал хуралдаж, УлстөрийнТовчоо

бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох шийдвэр гаргав.

III сарын 11 — Монголын Үндэсний Дэвшлийн нам байгуулагдав.

I I I сарын 21-23 — АИХ-ын 8-р чуулган хуралдаж, улс төрийн намуудын

тухай хуулийг батлан П.Очирбат АИХТ-ийн даргаар

сонгогдов.

V cap — АИХ-ын 11 дэх удаагийн IX чуулганаар БНМАУ-ын

Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хуулийг баталжээ.

-478-


IХсарын4 — АНУ-ынтөрийн нарийн бичгийн даргаЖ.Бейкерманай

улсад айлчлав.

IX cap — Монгол улсын анхны Ерөнхийлөгчөөр П.Очирбат

сонгогдов.

1991 он.I сарын 16— «Эдийн засгийгзах зээлийн зохицуулалтад шилжүүлэх

зарим арга хэмжээний тухай» 20-р тогтоолыг гаргажээ.

V cap — БНМАУ-ын өмч хувьчлах хуулийг УБХ-аар баталжээ.

XI сарын 30 — Монголын Сэргэн Мандлын нам байгуулагдав.

1992 он. I сарын 13 — Монгол улсын шинэ Үндсэн хуулийг баталжээ.

VI сарын 28 — Улсын Их хурлын сонгуулиар МАХН 71, улс төрийн

бусад хүчнүүд 4, бие даан нэр дэвшигч 1 суудал тус тус

авчээ.

Хсарын25 - МоАН, МҮДН, МСМН, МНН нэгдэн, МҮАН-ыг

байгуулж, анхдугаар их хурлаа хийв.

1993 он. I cap — Монгол улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбат Оросын хол-

бооны улсад айлчилж, хоёр улсын Ерөнхийлөгч хам-

тарсан мэдэгдэл гаргав. — Монгол улс ОХУ-ын найрсаг

харилцаа, хамтын ажил-

лагааны тухай гэрээнд гарын үсэг зуржээ.

VI сарын 6 — Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль болж,

П.Очирбат улиран сонгогдов.

V cap - Валютын ханш чөлөөлөх тухай Засгийн газрын шийдвэр

гарчээ.

1994 он. IV capын 29 — Улаанбаатар хотноо Монгол улс, БНХАУ-ын

хоорондын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны

гэрээ байгуулжээ.

1995 он — Монгол улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбат ХБНГУ-д


1996 он. II сарын 16- МҮАН, МСДН-ууд УИХ-ын сонгуульд эвсэл болж

орохоор гэрээ байгуулав.

-479-


Vcap — Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль

батлагдсанаар өмч хувьчлалын шинэ үе шат эхэлжээ.

VI сарын 30 — Улсын Их хурлын сонгуулиар «Ардчилсан холбоо эвсэл»

50, МАХН 25, МУНН 1 суудал тус тус авчээ.

VIII cap — Төв болон арилжааны банкуудын хуулийг шинээр

батлав.

1997 он. I сap — Төрийн бус байгууллагын тухай хуулийн УИХ-аар

батлав.

— Монгол улсын ерөнхийлөгчөөр Н.Багабанди сонгогдов.

— Монгол улс Дэлхийн худалдааны байгууллагад гишүү-

нээр элсэв.

1998 он - Монгол улс АСЕАН-ий гишүүн болов.

III сарын 12-18 — Монгол улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди БНКазУ,

Кувейт, БНТуркулсынтөрийнтэргүүн нарын урилгаар

албан ёсны айлчлал хийв.

Vсарын2 — АНУ-ын төрийн нарийн бичгийн дарга Маделин

Олбрайт манай улсад албан ёсны айлчлал хийв.

Vсарын 11-15 — Монгол улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди Япон улсад

албан ёсоор айлчлав.

IХсарын 19-22 — ХБНГУ-ын холбооны ерөнхийлөгч Роман Херцог

манай оронд албан ёсны айлчлал хийв.

— Монгол улсын Ерөнхийлөгч Н. Багабанди БНХАУ-д


— "Ногоон хувьсгал" үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж

эхэлжээ.

— Хүн амын амьжиргааны доод түвшин, хөдөлмөрийн

хөлсний доод хэмжээний тухай хуулийг батлав.

1999 он — Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хууль батлагджээ.

II сарын 22-24 — ОХУ-ын Гадаад хэргийн сайд И.С.Иванов албан ёсны


Vсарын 30-аас — БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Ким дэ Жун төрийн айлчлал

-480-


VI сарын 1 хийв.

VII сарын 10-11 — Японулсын Ерөнхий сайд КэйзоОбучитөрийнайлчлал

хийв.

VII сарын 15-17 — БНХАУ-ын дарга Зян Зэмин Монгол улсад айлчлав.

IX сарын 24 — Монгол улсын Ерөнхий сайд Р.Амаржаргал НҮБ-ын

Ерөнхий Ассамблейн 54-р чуулганд оролцов.

XI сарын 22-23 — БНКазУ-ын Ерөнхийлөгч Н.Назарбаев манай оронд

айлчлав.

XII сарын 4 — Монгол улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди Киргиз,

Нидерланд, БНЧУ, БНПУ, ОХУ-д төрийн айлчлал

хийв.

2000он.VII сарын 4 — Монгол улсын Их хурлын сонгууль болж, сонгуульд

оролцсон 16 субъектээс МАХН - 72, МҮАН - 1, ИЗН

— 1, МАШСН — 1, бие даасан нэр дэвшигч 1 суудал

авчээ.

XI сарын 14 — ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин Монгол улсад төрийн


2001 он. I cap — НҮБ-ын тусгай төлөөлөгч, Япон, Хятад зэрэг орны

сурвалжлагч, Монгол улсын Их хурлын гишүүн

Ш.Отгонбилэгболон бусадалбаны хүмүүсУвсаймгийн

Малчин суманд Ми-8 онгоцтой осолдож амь үрэгдэв.

— Монгол улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди тэргүүтэй

төлөөлөгчид Арабын нэгдсэн Эмират улсад айлчлав.

VI cap — Чөлөөт болон сонгомол бөхийн Ази тивийн аварга

шалгаруулах тэмцээн Улаанбаатарт болж, Монголын

багтамирчид багаараа II дугаар байр эзлэв.

-481-


Нэрийн хэлхээс

Хүний нэр A

АвирмэдС. 292 Базарсад Ч. 119,120

Агваанжамъян 204 Байкалов К.Н. 131,132

Алиса Кэмпи 37,38 Бакич 131,132

Алтангэрэл 105,110 Баламсуу Ц. 110,116

Альберт Эйнштейн 7 Балган С. 296

Амагаев М. 156,160 Балдаев Р.Л. 35

АмарА. 25,153,155,157,166,167, БалдандоржД. 32

188, 189, 204, 205, 209,211,212, Балдандорж П. 350, 394

217 Балданхачин 100

Амархүү 0. 31 Балжир Г. 92

АмгаланД. 394 Балжиргармаа Б. 18

Аннекев 111 Балжинням (бэйс) 113 ,114 ,130

Ассанов 101 Балсанов 110

i АюурзанаБ. 183 Балхаажав Ц. 23 ,30 ,31 ,32 ,75

АюушЛ. 252 Бальдир (ухаа) 92

Аюуш Ш. 364 Бальдир 120

Аюуш Ши. 364,367 Банчинбогд 149,181

Аюушжав 290 Банзрагч Н. 393

-482-


„ Барамсай Ж. 350

БарановА.В. 34

БаасандоржД. 32 Баркманн В. 39

Баасанжав Б. 294 Батбаяр Б. 32

БаасанжавД. 301 БатбаярД. 393

Баасанжав 3. 16 Батбаяр Ц. 30

БавууЖ. 105,233 Батмөнх Ж. 19

Бавуужав 66, 84 Бат-Очир (шадар) 79

БавринЕ.П. 35 Бат-ОчирЛ. 23 ,24 ,25 ,28 ,31 ,32

Багаа Г. 288 Бат-ОчирЛу. 23 ,30

Бадам (малчин) 231, 257 Бат-Очир Ш. 290, 292, 300

Бадамдорж 43, 52, 53, 55, 86 Батсайхан О. 16, 30, 33

БадарчЛ. 378 БатсүрэнД. 26

Бадарч П. 393 Батсүх 153

БадарчинД. 117 Батсүх (ажилчин) 241

Бадрах Г. 26 Баттогтох С. 30

БадрахӨ. 153,155,160,162,163, Баттөмөр Б. 16

167,169,175,177,178,184 Баттөмөр Ц. 208

Базарон 167 Баттөр Ж. 31

-483-


-484-

mongol ulsiin tvvh v 2003

Documents