norske malebøker

Einar Økland

Norske malebøkerLæremiddel, kunstformidling,tidtrøyte og lokkemiddel

Samlaget, Oslo

Norske malebøker_Materie_FINAL.indd 3 26.09.12 21.02

Innhald

Forord

BakgrunnKapittel 1: Kva er vel ei malebok?Kapittel 2: Kvar finn ein norske malebøker?Kapittel 3: Maleboka blir til

OpptaktarKapittel 4: Smått stell for dei små i NorgeKapittel 5: Maleboka – ulike formålKapittel 6: Eit praktverk i utlandet

Maleboka og makteneKapittel 7: Maleboka og dei tre makteneKapittel 8: 1921 – eit gløymt merkeårKapittel 9: Malebøker i 1930-åra

Krig og forandringKapittel 10: Dei tre store forlagaKapittel 11: Dei mange mindre malebøkeneKapittel 12: Dei nye malebokutgivarane

Nye tiderKapittel 13: Lærdal og etterkrigsåraKapittel 14: Etterkrigsåra og dei andre utgivaraneKapittel 15: Kvalitetsorientert barndomKapittel 16: Inn i 1950-åra

PostludiumKapittel 17: Endetider for maleboka

LitteraturPersonregister

7

111719

313443

474961

87103110

141155165169

175

189190


6


7

Forord

Den framstillinga av emnet «norske malebøker» som blir gitt her, tar i første omgang sikte på å sirkle inn og samle tilgjen-gelege fakta om denne bokgruppa. Dinest, når forekomsten er påvist, er siktemålet å sortere eigne og andre sine obser-vasjonar og å karakterisere materialet og aksentuere aktørar, utviklingstrekk og særdrag.

Det må understrekast at framstillinga for det aller meste vil måtte bli retrospektiv og styrt av eit observasjonsgrunn-lag med fleire store manglar. Det ville til dømes vore svært interessant å vite kor store opplag malebøkene blei trykte i, men slike kvantitative fakta kjenner vi berre unntaksvis. Like eins skulle vi gjerne visst meir om kva malebøkene har hatt å seie for det einskilde barnet. Men det personlege møtet med maleboka, omgangen med den, eventuelle inntrykk, minne o.l., er ein løyndom for dei utanforståande, kanskje også for det vaksne barnet. Det finst svært få samtidige røyster som har kommentert malebøkene i sine liv. Dette i motset-nad til mange andre typar bøker. I beste fall kommenterer ei malebok seg sjølv ved å innehalde ei bruksrettleiing eller ein instruksjon retta mot brukaren.

Kikkertscene frå maleboka Blidberg(1945) av Odd Harrong.

Det retrospektive perspektivet i denne framstillinga vil langt på veg vere eit einmannsperspektiv som kan vere van-skeleg å formidle og dele med andre, all den tid så få lesarar har høve til å gjere seg kjent med alle trykksakene innan dette spesielle materialfeltet, endå så folkeleg det er. Framstil-linga kan samanliknast med å sjå i eit mikroskop eller i ein kikkert og fortelje om det ein ser, utan at andre har høve til å kikke og sjå om det stemmer. Til ein viss grad vil illustra-sjonane i denne framstillinga kunne bøte på dette, men det er å vone at framtida vil by publikum særutstillingar som kan gi eit oversyn over den norske maleboka som eigen trykk-saktype. Eller syne maleboka som kulturelt innslag i barne-livet. Ei historisk utstilling med internasjonalt tilfang kunne dessutan vist korleis maleboka har kome inn i den moderne kulturen og utvikla seg der.

Stor takk til bibliotekfolka ved Nasjonalbiblioteket, Norsk barnebokinstitutt og Haugesund folkebibliotek for god og vennleg hjelp. Ei spesiell takk til Nutta Haraldsen og Arthur Moe for sjenerøs deling av viktige informasjonar. Ei kollektiv takk til venner og kjenningar i samlarmiljøa kring nor-ske postkort og norske barnebøker – og til dei uunnverlege kulturformidlarane i landets antikvariat og brukthandlar – for bidrag av dei merkelegaste slag gjennom fleire tiår.

Einar Økland


8

Tegnelek, ei stor, anonym aktivi-seringsbok som gav barn øving i å lage konturteikningar (som dei etterpå kunne fargeleggje). Utg. av Damm ca. 1940. Initialane JB øvst på blyanten tilhøyrer truleg teiknaren Johs. Berggren, som i 1940-åra teikna mange brettspel og framsider på småbarnsbøker for Damm.


Bakgrunn


Bakgrunn 11Kapittel 1: Kva er vel ei malebok?

og gjer barnet opptatt med noko praktisk for ei stund. Ein har difor kalla malebøker for «aktiviseringssbøker». Sidan slikt som barn likar å stelle med i ledige stunder, gjerne skil seg frå dei vaksne sitt arbeid ved å vere unyttig, men likevel tilfredsstillande og glederikt i seg sjølv, har dei vaksne gitt det namnet «leik». Og malebøker blir då ein type «leikebøker». Dei har likevel sitt alvor. I maleboka møter barnet ein verden som er uferdig og mangelfull. Det er opp til barnet om den skal få sine fargar og bli slik den skal. Eller sett frå ei strengare side, her møter barnet ein verden som er ferdig forma, vis-seleg av vaksne, og alt barnet kan gjere med dette, er å fylle forma eller formene med fargar. Og då må barnet, så godt det formår, kopiere dei fargane forbilda viser, slik at det som kjem frå barnets hand, er likt det dei vaksne har halde fram som rett. Heldigvis likar mange barn å fargeleggje og oppfattar situasjonen nærast som eit frislepp: Nå skal eg få lov å gjere som dei vaksne, nå skal eg få leggje på fargane, det som er så moro!

Ser vi nærare i det vi måtte finne av gamle malebøker, ser vi at prestasjonane barna har levert, er svært varierande. Somme barn har greidd å kopiere nær på perfekt dei farga versjonane dei hadde som forbilde. Andre har vore uheldige og sølt akvarellfargane utover, atter andre har skravert tørt og hardt og ujamt med fargeblyantar og ikkje alltid halde seg innanfor dei avgrensa flatene. Atter andre har tydelegvis prøvd seg, men gått lei, for så å bli irriterte eller sinte, slik at dei har freista utslette det dei har gjort. Det ser ein på den stygge rablinga over det som dei først har freista gjere fint. Men mest av alt legg vi merke til gamle malebøker som har blitt tatt vare på mellom andre barnebøker i heimen, men utan at nokon barn nokon gong har freista fargeleggje dei.Vi veit ikkje kva som ligg bak dette siste, men det er neppe heilt feil å anta at ein del barn rett og slett ikkje har hatt glede av å fargeleggje. Dei kan ha prøvd seg på dette og ha vore så misnøgde med sin eigen prestasjon – eller med seg sjølv – at dei har halde seg borte frå dette med maling og fargelegging etterpå. Dei veit dei ikkje får det til, og avslår invitasjonar til nye nederlag. Leik er også ei alvorleg sak for somme barn. Det dreiar seg om prestasjon og sjølvkjensler. Alle kan dagleg sjå døme på dette om dei legg merke til korleis barn vurderer og vel kva slag leikar og spel dei vil aktivisere seg i, og kva dei avviser eller dreg seg unna.

Ikkje noko av dette er nødvendigvis ugreitt.Vi må berre ikkje tru det er noko eintydig korleis ulike

barn til ulike tider har møtt, brukt, oppfatta malebøkene dei kom i kontakt med. Som gåve kan ei malebok ha vore ei gledeleg overrasking, men også eit vonbrot, ja, jamvel ei fornærming, i fall barnet som mottakar hadde tenkt seg noko anna og gildare, enn seie noko som ikkje var så støytande barnsleg. Somme barn har kanskje hatt fleire malebøker enn dei brydde seg om, medan det kanskje var andre som ønskte seg malebøker utan nokon gong å få det. Som innslag i eit samvær kan maleboka ha vore ein effektiv utløysar av varm

Kapittel 1: Kva er vel ei malebok?

Dei fleste vaksne kjenner svaret og seier ikkje det er ei bok om korleis ein malar huset utanpå eller inni, eller om korleis ein kan lære seg til å bli kunstmalar. Dei veit det er ei bok med få sider, laga av vaksne for barn. Ei bok med strekteik-ningar i svart, sepiabrunt eller grått, gjerne heilsides, som bar-net blir oppmoda om å fargeleggje. Oppmodinga står gjerne å lese framme i boka, og viss barnet ikkje kan lese teksten sjølv, må nokon vaksen forklare. I boka er det som oftast trykt farga versjonar av strekteikningane, slik at barnet har noko å sjå etter. Dagens vaksne minnest kanskje korleis dei som barn streva eller kosa seg med ei malebok. Eller dei kan for-telje om ungar dei har sett som verka så ivrige og oppslukte når dei fekk leggje fargar på slike strekteikningar.

Det er likevel mykje som skil ei malebok frå andre bøker. Maleboka brukar vere temmeleg tynn – 24 sider, 18 sider, 12 sider, ja, heilt ned til berre 8 sider kan ei malebok vere. Stundom har maleboka omslag av kartong som er litt stivare enn det grove papiret inni. Det hender likevel at maleboka manglar omslag og berre har tittel og anna omslagsutstyr trykt på framme på første bladet og bak på siste. Det hadde vore like rimeleg å kalle maleboka for «malehefte». Sjølv om det hender at ei malebok har stive permar og flat rygg, er det vanlegaste at maleboka berre er hefta og ryggstifta. Den største skilnaden er likevel at ei vanleg bok er laga for å bli lesen fleire gonger, av eigaren eller av andre. Med maleboka er det annleis. Den er laga for éin brukar, ikkje for fleire. Det er berre eitt barn som skal fargeleggje boka, og når alle illustrasjonane er fargelagde, er boka utbrukt. Det seier seg sjølv at eingongsbøker ikkje har nokon plass i eit vanleg utlånsbibliotek. Malebøker er nærast eit slag «sjølvdestru-erande» bøker. Eller dei er heilt personlege bøker, ikkje bøker som kan brukast av andre enn den første eigaren. Slike bøker kjøper ein ikkje inn til biblioteka. Heller ikkje i barnehagen har slike bøker ein sjølvsagt plass. Ein måtte i så fall kjøpe inn ei malebok til kvart barn. Malebøkene har difor helst vore noko ein sysla med i heimen. Til liks med andre barnebøker i heimen – bildebøker, versebøker, songbøker, eventyrbøker, forteljingsbøker, faktabøker – har også malebøkene kome til barnet som gåver, innkjøpte av vaksne personar i fami-lien og nærmiljøet. Barnet sjølv har ikkje kjøpt dei. I høgda har barnet ønskt seg dei. Sidan barnet skal gjere noko med boka, noko som går ut over dette å sjå i den, på bokstavar eller bilde, kunne vi med eit meir moderne uttrykk sagt at maleboka var «interaktiv». Boka skal ikkje berre gi impulsar og inntrykk til brukaren (lesaren), men sistnemnde skal sjølv gjere noko med boka. Brukaren skal forandre boka. Vi kunne også sagt at malebøker er «halvfabrikata», sidan dei må gjerast ferdig av brukaren. Eit uttrykk som tidlegare har slått rot, botnar i dette at maleboka set barnet i gang med ei oppgåve


Bakgrunn Kapittel 1: Kva er vel ei malebok? 12

Denne sida: To oppslag i typiske malebøker. Øvst frå ei anonym malebok basert på ein velkjent småbarnsong. Boka er ei av dei mange som manglar årstal og namn på forlag og teiknar, men stilen tyder på at teiknaren kan vere den dyktige og produktive Albert Jærn. Under eit oppslag frå Elbjørg Øien Moums Vi skal male. I malebøkene er alltid sjangeren, motivkrinsen eller billeduniverset viktigare enn namnet til den eller dei som har laga boka.

Neste side:Malebøkene byrja tidleg å vise fram barn som kunstmalarar. Dette dømet er frå ei «kjempemalebok» frå 1940-talet.



våga gjere noko med den i frykt for å skade eller skjemme ut teikningane. Og så er det dette med utstyret. Fargane kan vere prima, og dei kan vere elendige. Fargeblyantar kan vere harde og gnidrete og vanskelege å spisse. Akvarellfargar kan vere tørre og kornete. Og somme penslar gir berre søl. Dessutan er det jo dette med sjølve innhaldet i boka, det intellektuelle: For nokon er det moro å sjå og lære og utføre. For andre kan det signalisere påbod og stengsel: Dette skal du vite, dette skal du sjå! Du kan ikkje teikne sjølv. Det er dei vaksne som kan teikne. Dei strekane som er teikna her, skal du halde deg innanfor.

Ei mengd malebøker har blitt laga, selde, gitt bort, mottatt, fargelagde – men korkje memoarlitteraturen eller litteratur-sosiologien kan fortelje oss kva brukarane – eller rettare: forbrukarane – opplevde. Å studere malebøker historisk kan jamførast med å studere brukt tyggegummi historisk. Smaken er borte. Brukssituasjonane er borte.

Det er likevel først når vi jamsteller malebøkene med andre trykte bøker og ser på dei som ein boktype, ein sjanger, ei undergruppe i bibliografisk, bibliotekmessig eller i litteraturhistorisk samanheng, at vi møter problem. Møtet med desse problema er ikkje berre ein bakgrunn for denne framstillinga, men har også vore drivkrafta til at den har kome i stand.

Problema er av to slag, konkrete og abstrakte. Fysisk har malebøker hatt den lagnad at dei ikkje har blitt tatt vare på og samla i heimen på linje med andre barnebøker. Dei har blitt rabla i av brukaren eller hans mindre søsken, dei har tolt mindre enn vanlege bøker, dei har blitt fillete – med resultat at dei i langt høgare grad har blitt vekksorterte og kasserte som oppbrukte, uaktuelle eller uinteressante. Vidare har dei ikkje på same vis som andre bøker blitt samla av vaksne med bibliofile samlarinteresser. Heller ikkje har dei store nasjo-nale biblioteka lagt seg etter å ta inn desse bøkene. I nokon mon har den lovpålagde norske avleveringsplikta ført med seg at vårt nasjonalbibliotek (NBO) har mottatt ein del av dei malebøkene som er produserte. Men langt ifrå alle, slik avleveringsplikta skulle tilseie. Dette såg ein tydeleg då Norsk barnebokinstitutt (NBI) blei skipa i 1987. Takka vere fleire større og mindre private bokgåver bygde NBI opp eit eige barnebokbibliotek som tok sikte på å omfatte alle slag norsk barnelitteratur. I tillegg kjøpte NBI sjølv inn manglande barnebøker frå antikvariat og bruktbutikkar. I dette materia-let viste det seg snart at ein fann fleire eldre malebøker som ikkje fanst i Nasjonalbiblioteket. Dette siste kan lett kontrol-lerast ved å jamføre med innførslene i nasjonalbibliografien vår, Norsk bokfortegnelse.

Det er ikkje så lett å studere eit materiale som ikkje er tilgjengeleg reint fysisk, og som ein (difor) heller ikkje kjen-ner omfanget av. Ein veit i beste fall kva som er registrert, men ikkje kva som ennå er uregistrert. Reint systematisk har Norsk bokfortegnelse vakla mellom å ha ei eiga gruppe for malebøker i si inndeling etter sjangrar og boktypar og

omsorg, høgtlesing og spennande forklaring frå nokon nær person. Men like gjerne kan maleboka ha vore eit signal om at nå vil dei vaksne ha fred, nå må barnet greie seg sjølv: Her har du ei malebok å stelle med, og ikkje forstyrr meg eller oss andre på ei stund. I alle høve er ei malebok laga for éin bru-kar og ikkje fleire, jamvel om dei er til stades i det same rom-met. Å fargeleggje er ein åleine om. Ein gjer det ikkje som eit samspel med nokon leikekamerat. Maleboka kan derimot utløyse misunning frå andre, t.d. søsken, slik at dei raskar boka til seg, rablar i den eller skaper misstemning. Så kva veit vi, som kjem lenge etterpå og berre ser ei trykksak nokon har reist ifrå –? Ei gammal malebok fortel meir om avsendaren enn om mottakaren. Vi ser kva den vaksne avsendaren har tenkt om seg sjølv og om barnet. Kva barnet kan ha tenkt eller opplevd, må vi sjølve prøve å tenkje oss.

Som utfordrande prosjekt kan ei malebok ha fleire ulike verdiladingar for eit barn, alt etter som. Bilda kan vere este-tisk fråstøytande. Bilda kan også vere estetisk forlokkande. Liksom bilda for somme kan vere motivmessig uforståelege. Sjølve fargelegginga kan vere utfordrande, direkte vanskeleg for eit barn med dårleg finmotorikk. Då blir boka ein invitt til nederlag. Men for andre kan oppgåva vere lett og gi ei god kjensle av å vere flink, vellykka og ein som meistrar noko. Stundom når vi støyter på ei gammal malebok som ingen har lagt fargar i, får vi ei aning om at boka har blitt oppfatta som så fin at eit sjenert barn rett og slett ikkje har



som en egen art plante. Svampene sidder langs klipperne i Mid-delhavet og Det røde hav. De bedste findes i havet omkring øen Kreta. Her i det græske archipel samler aarlig mange tusind dyk-kere sjøsvampene og bringer dem til denne vares hovedoplagssted, Smyrna, hvorfra vore kjøbmænd faaar dem hjem. Men de fineste vaskesvmape, som ikke findes her paa skolen, samles langs Amerikas kyster. Svampene er ikke saa billig en vare som kridtet. Det er møi-sommeligt at samle og rense dem; og at industrien endnu ikke har magtet at finde paa et kunstigt erstatningsmiddel for dette kostbare naturprodukt, beviser, hvor vanskeligt det er at efterligne svampenes lette og dog seige masse, der let suger vandet til sig og hurtig tørrer.

Om vægtavlen er der ikke stort at sige; den er af træ og malet sort; men I har jo alle smaatavler af skifer. Skiferet sprænges ud af skiferklipper. Det spalter sig let i tynde skiver, der saa skjæres regel-mæssig til og skures saa glatte som mulig ved hjælp af vaad sand. Saa sættes der en træramme om skiferpladen, og saa er tavlen færdig.

Griffelen laves ogsaa af skifer. Der gives en art af skiferklipper, hvis masse ved et slag falder sammen i bare søileformede smaa-stykker. Disse bruger man til grifler. De spaltes i smaa stifter, glattes og rundes, og de bemales ofte med oljefarver, eller man klistrer broget papir udenpaa dem, saa de foruden at være nyttige ogsaa blir vakre at se paa.

Stålpennen blev opfunden i England i aaret 1834. Den varer meget længer end fjærpennen og behøver ikke at skjæres til. Der gives alleslags staalpenne, korte og lange, brede og smale, bløde og haarde, tegnepenne, hurtigskriverpenne, nodepenne, kort alle de arter, man bare kan ønske sig. Staalpennene veksler baade i form og farver; bare blandt dem, som ligger her, finder jeg staalblaa, graa, olivengrønne, kobberbrune og forgyldte penne, af den for-skjelligste form.

Staalpennene kommer hovedsagelig fra Birmingham. I Eng-land var alt i aaret 1846 over 1000 mennesker beskjæftigede med fabrikationen af penne. De engelske staalpenfabriker forbrugte i dette aar over 3000 centner staal og forarbeidede deraf over 400 millioner penne.

Vore blækhuse er meget simple og maa ikke maale sig med alle de sirlige arter af blækhuse som I kan finde paa damernes skrive-borde. Men deres indhold fortjener nok, at I lægger merke til det. Er det faldt nogen af jer ind, at I, hver gang i dypper pennen i blækhuset, benytter fire verdensdeles frembringelser? Til blækket faar vi gallæblet fra Lilleasien, mimosegummiet fra Afrika, blaatræet fra Amerika og vandet og jernvitriolet fra Europa. Menneskeheden brugte mange, lange tider, før den opfandt denne nødvendige væske. Romerne skrev – som kineserne endnu – med gummi-vand, der var rørt sammen med sod. I vort blæk er den væsentlige bestanddel den garvesure jernoksyd, som gummi afsætter i vand.

Papiret kan I tro er finere nu, end da jeg var gut. Mit skrivepapir havde bestandig flossede, ubeskaarne kanter, og det var aldrig saa rent og hvidt, som det, I bruger. Det var graaagtigt eller grønligt og langtfra saa glat, som det simpleste kladdepapir er nu. Det var noksaa sterkt, men saa grovt, at pennen ofte spruttede og skvættede blæk udover hele papiret. Naturligvis gik det heller ikke an at skrive paa det slags papir med vore nuværende spidse staalpenne.

Hvad blyanten angaar, er fremskridtet endnu større. Tidligere var gode blyanter meget sjeldne; de forekom næsten bare i England. De fattigste gutter hjalp sig med en blystift, dvs. med et stykke bly, som var støbt som en stift, og de fleste børn maatte klare sig med de tarveligste arter af blyanter. Undertiden var blyanten saa blød, at den klinte sig udover, men for det meste var den saa haard, at den skar igjennem papiret, hvorfor eleverne vænnede sig til at slikke paa blyanten mellem hver streg de gjorde, for at bløde den op. Meget sjelden bestod en blyant helt igjennem af samme stof; derfor

å ta med malebøkene i gruppa «bildebøker». Det siste har vore hovudregelen sidan midten av 1920-åra. Ein må såleis gå gjennom alle registerte «bildebøker» for å kontrollere om einskilde av dei (også) kan vere «malebøker», noko som stun-dom er tilfellet. Men rett ofte kan ein kome over malebøker i heimar, på loppemarknader eller i bruktbutikkar som ikkje har vore avleverte til Nasjonalbiblioteket – og heller ikkje kjøpte inn seinare for å utbetre mankoen. I den årvisse felles-katalogen, Årets bøker, som dei store forlaga har bruka gi til alle landets bokhandlar eller husstandar i god tid før jule-handelen, finn ein ikkje malebøkene nemnde. Dei er truleg for billige eller for lite boklege. Tilsvarande finn ein heller ikkje eigne hyller med malebøker i bokhandelen. Kan hende fann ein det i eldre tiders bok- eller leikebutikkar? Om dette kunne vi fått ein peikepinn i fall dei som granskar barne-kultur eller kulturhistorie, hadde tatt for seg maleboka som sosialhistorisk fenomen. Men også innan desse felta har fram-veksten og eksistensen til maleboka vore noko ordets obser-vatørar ikkje interesserte seg for. Dei tenkte ikkje på å skrive innvandrings- og brukshistoria til kritet, til griffelen, til pennane, til blyantane, til fargeblyanten, fargekritet, malarskri-net eller maleboka i ein barnekulturell samanheng. Som eit kuriosum, men også som ei påminning, kan det nemnast at alt tidleg i si verksemd som forfattar og publisist innsikta mot barn og unge hadde Nordahl Rolfsen sans for desse – i hans tid relativt nye – industriprodukta. I tidsskriftet sitt Illustreret Tidende for Børn trykte han (omsett frå tysk til norsk) ein tilsynelatande morosam artikkel, som eigentleg var ei høgst aktuell oppsummering av den pågåande moderniseringa den tids barn tok del i. Artikkelen handlar om ein skulelærar, som etter å ha snakka om den store verdensutstillinga i London i 1851 får elevane til å vere med på å lage si eiga utstilling i klasserommet – basert på innhaldet i skuleveska til ein elev:

Her er ikke saa lidet her i skolestuen, skal I se. Tænk jer engang den skole, som Karl den store oprettede ved sit hof. Der var ingen vin-duer med glas i, intet solseil udenfor vinduerne, ingen ovnskjerm, intet ur, som kunde melde, at timen var forbi. Hvor meget bedre har ikke I det end Karl den stores skolebørn.

Lad os nu se lidt paa de vigtigste af de gjenstande, som indus-trien forsyner skolen med. – Det er nu først vore skrivesager. Vi kan begynde med kridtet. I mange lande danner denne hvide, bløde kalksten hele bjerge, f.eks. paa øen Rügen og paa flere af de danske øer og langs Englands kyst. Det danske kridt gjælder for det bedste. Naturforskerne har i kridtmassen fundet store afleiringer av bitte-smaa muslingskal, og kridtet maa derfor formodes at være dannet af forstenet havskum, hvori resterne af smaa sjødyr ligger indkapslede. Det kridt, som man bruger til at skrive med, udvindes af kridtbjer-gets masse paa følgende maade: man forvandler det raa kridt til et fint pulver og opløser det i vand, saa det blir til et slags grød. De tyngre kieselholdige dele af denne synker snart ned til karrets bund, saa tapper man det flydende kridt paa overfladen af og danner af det de bekjendte firkantede kridtstykker.

Vaskesvampen er som kridtet en havets frembringelse. Den danner bolig for et dyr, hvis levende organisme kun bestaar af en slimet masse, og som derfor længe ikke blev betragtet som dyr, men



fakta, forklaringar, meiningar – for gjenbruk, fjerntransporte-ring og målretta eller ukontrollert spreiing. Ja, ikkje berre ord, men også verdiar (rekningar, kvitteringar, pengesetlar). Papiret, som også blei nytta til pynt og vern (emballasje). Papiret, som i tillegg til ord og tal kunne transportere bilde – illustrasjo-nar – som opplyste forståing og forstand. Så vel ut til rike og vaksne som til fattige og vanlege folks barn nådde bildet når det blei bore av papiret.

Mykje har vore sagt om papiret i mange andre saman-hengar, men om papirproduktet «malebok» har det vore temmeleg stilt fram til denne tid. Kan hende er det just dette at papirets tid som modernitetens viktigaste kommunika-sjonsmiddel er ved å gå til ende, som gjer at interessa for små trykksaker for små barn vaknar nå i byrjinga av det 21. hundreåret?

Som ein utvekst av ei generell interesse for norske illus-tratørar og norsk barnelitteratur byrja han som skriv dette, å samle på nasjonens malebøker for ein del tiår sidan. Etter kort tid blei det klart at det fanst to slag malebøker i landet: importerte og norske. Også dei som har blitt teikna i utlandet og så utgitt i Norge, berre med eit norsk utgivarnamn som tiltrykk eller ved såkalla samtrykk (når ein del av eit større opplag er trykt med norsk tekst i eit anna land), er interes-sante. Men det har vore dei norske malebøkene, laga av norske illustratørar og tekstforfattarar, som har stått i fokus. Med åra har det blitt meir og meir klart at det må ha kome ut fleire norske malebøker enn dei fleste av oss kan oppsøke reint fysisk eller finne trykte referansar til. I den personlege samlinga som ligg til grunn for framstillinga her, finst det rikeleg med titlar som ikkje er innførte i nasjonalbibliogra-fien vår. Ein del av dei finst heller ikkje i biblioteket til NBI. Kan hende eksisterer framleis ein del ukjende malebøker som uoppdaga og tilfeldige innslag i magasina til diverse museum. (Eller som private skattar hos ein eller annan sær samlar.) Vi må rekne med at det vil dukke opp ukjende malebøker i framtida. I mellomtida kan det vere på sin plass å innsirkle dei kjende.

knækked de som tiest, naar man skulde spidse dem. Jeg for min part tegnede derfor mest med rødkridt, som tegnerne i regelen brugte, før blyanten i det 16de aarhundrede blev oppfunden i England.

Nu faar man fra forskjellige fabriker, især fra Fabers berømte fabrik i Nürnberg, gode blyanter til rimelige priser.

Tegneblyet findes væsentlig i det nordlige England, i Spanien og i Bøhmen. Fabrikationen af billige og gode blyanter er især bleven muliggjort derved, at man har lært at benytte ogsaa de smaa bly-stykker. Man river blyet til et fint pulver, renser det i en digel, blan-der det saa med et klæbrigt stof og rører det sammen til en deig, hvorpaa det presses sammen til smale stenger, der skjæres firkantede og indfattes i sirlige træhylstre. Og hvorfor tror I, at disse hylstre nu i regelen gjøres firkantede og ikke runde? Er det bare en mode, tror I? Nei, den runde blyant triller let ned fra bordet, og derved gaar blyet indeni den istykker; den kantede blir liggende.» – –

«Er vi nu færdige?»«Gummiet!» raabte et par stemmer.«Javel. Men I skal ikke kalde det gummi, det er grundforskjelligt

fra de stoffer, som med rette kaldes saa. Gummiet opløser sig i vand, hvilket jert gummi sletikke gjør. Nei, den hjælper i nøden, som slet-ter jers gale streger ud, heder kautschuk. Den opstaar ved fortæt-telse af melkesaften i flere tropiske træer. Den rige melkesaft samles som et klæbrigt overtræk paa tynde lerskaale og tørres saa i røgen. Kautschukens sorte farve kommer av den sod, der er i røgen, dens spæklignende indre er gulagtigt.

Er vi saa færdige? Ja saa omtrent med skrive- og tegnesagerne; men skulde jeg blive ganske færdig med alt, hvad der findes af industri, saa maatte jeg snakke et par timer til.

Jeg har jo slet ikke talt om bogtrykkerkunsten. Hvor langt vilde vi komme, hvis jeg maatte diktere jer det, som i nu alle kan læse jer til i de trykte bøger?

Træsnittene letter os ogsaa arbeidet. Kobberstikkere og litho-grafer leverer os gode og billige fortegninger og forskrifter og sparer derved læreren al den tid og møie, som han maatte have anvendt, om han skulde have skrevet og tegnet dem selv. Stentrykkere, kobber- og staalstikkere skaffer os udmerkede karter; vi har store vægkarter, og en stor globus, som giver os et samlet billede af den hele jord. Og i skreppen har I mindre karter, som letter jer geo-grafileksen mere, end I ved af. Hvis jeg kunde vise jer, hvor mange penge, hvor megen tid, flid og dygtighed i gravering et eneste blad i jert atlas koster, saa vilde I undre jer.

I lykkelige børn af det nittende aarhundrede! I bærer i skole-skræppen goder, som mangfoldige hedengangne slegter har maattet undvære, og som mange af jordens folkeslag den dag idag maa undvære. Land og hav, skog og mark bidrager til jer udrustning. Bjergverksfolk og sjømænd, tegnere og trykkere, videnskabs-mænd og kjøbmænd arbeider for at lette jer arbeidet paa skolen. Og kunstnere og tænkere anstrenger sig for at overgive jer kunstens og videnskabens frugter i saa let tilgjængelig en form som mulig.

Nu har I seet, at jer simple skolestue er lige saa god som et lidet krystalpalads.

(frå B. Sigismund: «En industriudstilling i Skoleværelset», i Nordahl Rolfsen (red.): Illustreret Tidende for Børn, Bergen 1889)

Kan hende hadde denne eleven ei malebok heime, og i fall også den hadde vore med i eleven si skuleveske då dette tidsbildet blei laga, kunne norske lesarar kanskje alt i 1889 fått vite litt om bakgrunnen for just dette nye produktet innan bokindustrien og om modernitetens viktigaste materiale: papiret. Papiret, som gjorde det mulig å lagre ord – og dermed



Døme på malebøker som kan verevanskelege å identifisere i dag.Jamvel om Lille Petter på omslaget erkunstmalar, er det lite vi veit omopphavsmannen, Simon Lauten, annaenn at han har vore reklameteiknar oghar stilt ut akvarellar i Malerklubben i Bærum i 1980. Når det gjeld perso-nen som har teikna Lek og sport for Damm forlag, veit vi ikkje eingong namnet. Det er få norske malebøker med motiv henta frå sommarsport. Kanhende er boka utanlandsk?


norske malebøker

Documents