zeszyt ćwiczeń - sp-przeclaw.edupage.org

DO CHEMII DLA KLASY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

8Zeszyt

ćwiczeń

Małgorzata Mańska, Elżbieta Megiel

DO CHEMIIDLA KLASY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

8

Zeszyt ćwiczeń

Zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa J. Kulawika, T. Kulawik i M. Litwin Chemia Nowej Ery dla klasy ósmej dopuszczony do użytku szkolnego i wpisany do wykazu podręczników do nauczania chemii na poziomie szkoły podstawowej.

Numer ewidencyjny podręcznika w wykazie MEN: 785/2/2018

© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2018

ISBN 978-83-267-3261-4

Wydanie drugieWarszawa 2019

Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość

publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cy-

tujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie

na własny użytek.Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl

Nowa Era Sp. z o.o.Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa

www.nowaera.pl, e-mail: [email protected], Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00

Redakcja merytoryczna: Magdalena Bartosik, Magdalena Kaczanowicz, Justyna Kamińska, Oliwia Pierzyńska.

Redakcja językowa: Monika Ochnik, Dorota Rzeszewska, Kinga Tarnowska, Marta Zuchowicz. Projekt okładki: Maciej Galiński.

Opracowanie graficzne: Ewa Kaletyn, Aleksandra Szpunar. Nadzór artystyczny: Kaia Pichler.

Realizacja projektu graficznego: Dorota Sameć. Rysunki: Rafał Buczkowski, Ewelina Baran, Zuzanna Dudzic, Enzo Di Giacomo, Agata Knajdek, Dorota Sameć.

Fotoedycja: Beata Chromik, Katarzyna Iwan-Malawska.

Druk i oprawa: DRUK-SERWIS Sp. z o.o. Ciechanów

Fotografie: Zdjęcie na okładce: Shutterstock/Sebastian DudaArchiwum Nowej Ery: s. 120; BE&W: SCIENCE SOURCE – Charles D. Winters s. 49, 52 (kryształ soli), s. 116, Jim Edds s. 58; Włodzimierz Echeński: s. 10, 17, 18, 22 (woda), s. 30, 36, 42, 48, 51, 52 (fosforan wapnia), s. 57 (mieszanina ropy i wody), s. 69, 81 (wpływ etanolu na białko), s. 90, 99, 118, 121 (granatowe zabarwienie skrobi); Getty Images: Science Photo Library/Getty Images Plus/MARK GARLICK s. 6, 7, The Image Bank/Kristin Duvall s. 98; Piotr Kubat PUTTO: s. 20, 34, 37 (zlewka), s. 38, 50, 81 (spalanie metanolu), s. 84, 91, 92, 117, 119, 121 (skrobia), 122 (celuloza); Shutterstock: ajt s. 85 (syrop), Albert Russ s. 52 (kalcyt), Bborriss.67 s. 70, Brent Hofacker s. 24, BrianAJackson s. 78 (tran), danymages s. 46, douglas knight s. 37 ( jaskinia), Eugene Suslo s. 29 (wiatraki), Evgeny Kabardin s. 11, Fer Gregory s. 85 (dynamit), hareluya s. 29 (śnięte ryby), Ivaschenko Roman s. 94, Marko Marcello s. 53 (demakijaż), Pack-Shot s. 114 (kompost), Peter Gudella s. 53 (lusterko), Roman Sigaev s. 57 (palnik), Shebeko s. 114 (maliny), showcake s. 122 (ekologiczne naczynia), wiedzma s. 53 (szynka); Thinkstock/Getty Images: iStockphoto - LesScholz s. 31, molishka1988 s. 78 (dynia), somchaisom s. 22 (puszka), ZlataMarka s. 97, Stockbyte - George Doyle s. 53 (sól fizjologiczna); Agnieszka Żak: s. 53 (siny kamień).

5

SPIS TREŚCI

Pochodne węglowodorów24. Szereg homologiczny alkoholi ................................... 7725. Metanol i etanol

– alkohole monohydroksylowe ................................. 8026. Glicerol – alkohol polihydroksylowy ...................... 8427. Porównanie właściwości alkoholi ............................. 8628. Szereg homologiczny

kwasów karboksylowych ............................................... 8829. Kwas metanowy .................................................................... 9030. Kwas etanowy ......................................................................... 9231. Wyższe kwasy karboksylowe ...................................... 9532. Porównanie właściwości

kwasów karboksylowych ............................................... 9933. Estry ............................................................................................. 10234. Aminokwasy .......................................................................... 105Sprawdź się ..................................................................................... 107

Substancje o znaczeniu biologicznym35. Tłuszcze .................................................................................... 10936. Białka ........................................................................................... 11237. Sacharydy ................................................................................. 11638. Glukoza i fruktoza – monosacharydy .................. 11739. Sacharoza – disacharyd ................................................. 11940. Skrobia i celuloza – polisacharydy ......................... 121Sprawdź się ..................................................................................... 123

Odpowiedzi do zadań rachunkowych .................... 125Właściwości fizyczne wybranych związków organicznych ................................................................................ 126Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie ........................................................................................... 127Układ okresowy pierwiastków chemicznych .... 128

To było w klasie 7! ............................................................................ 6Sprawdź się – tlenki i wodorotlenki ................................... 8

Kwasy 1. Wzory i nazwy kwasów .................................................... 10 2. Kwasy beztlenowe ............................................................... 12 3. Kwas siarkowy(VI) i kwas siarkowy(IV)

– kwasy tlenowe siarki ...................................................... 16 4. Przykłady innych kwasów tlenowych ................... 20 5. Proces dysocjacji jonowej kwasów ......................... 26 6. Porównanie właściwości kwasów ............................ 28 7. Odczyn roztworu – skala pH ........................................ 30Sprawdź się ........................................................................................ 32

Sole 8. Wzory i nazwy soli ............................................................... 34 9. Proces dysocjacji jonowej soli ..................................... 3610. Reakcje zobojętniania ....................................................... 3811. Reakcje metali z kwasami ............................................... 4112. Reakcje tlenków metali z kwasami .......................... 4313. Reakcje wodorotlenków metali z tlenkami

niemetali ..................................................................................... 4514. Reakcje strąceniowe ........................................................... 4815. Inne reakcje otrzymywania soli ................................. 5016. Porównanie właściwości soli i ich zastosowań ..... 52Sprawdź się ........................................................................................ 54

Związki węgla z wodorem 17. Naturalne źródła węglowodorów ............................ 5618. Szereg homologiczny alkanów .................................. 5919. Metan i etan ............................................................................ 6120. Porównanie właściwości alkanów i ich

zastosowań ............................................................................... 6521. Szereg homologiczny alkenów. Eten ..................... 6822. Szereg homologiczny alkinów. Etyn ...................... 7123. Porównanie właściwości alkanów, alkenów

i alkinów ...................................................................................... 73Sprawdź się ........................................................................................ 75

Korzystaj z dodatkowych materiałów ukrytych pod kodami QR zamieszczonymi w publikacji.

77

24. Szereg homologiczny alkoholiCele lekcji: Poznanie pojęć: alkohol, grupa alkilowa, grupa funkcyjna, grupa hydroksylowa, alkohole monohydroksylowe, alkohole polihydroksylowe. Poznanie nazw i wzorów sumarycznych, struktural-nych, półstrukturalnych i grupowych alkoholi o prostych łańcuchach węglowych zawierających do pięciu atomów węgla w cząsteczce.

Na dobry początek

Uzupełnij opis wzoru ogólnego alkoholi, wpisując w odpowiednie miejsca podane określenia.

grupa alkilowa • grupa hydroksylowa

CnH2n+1OH

Napisz wzory półstrukturalne i podaj nazwy systematyczne alkoholi przedstawionych za pomocą wzorów strukturalnych.

a)

H C C C OHH

H

H

H

H

H

Wzór półstrukturalny:

Nazwa:

c)

H C C C C OHH

H

H

H

H H

H H


Nazwa:

b)

H C C C C C OHH H H H H

H H H H H


Nazwa:

d)

H C OHH

H


Nazwa:

1

2 Nazwę alkoholu tworzy się od nazwy alkanu o tej samej liczbie atomów węgla w cząsteczce przez dodanie końcówki -ol.

Skojarz i zapamiętaj!

O właściwościach pochodnych węglowodorów decyduje ich grupa funkcyjna.

Pochodne węglowodorów

78

Korzystam z informacji

Rozwiąż zadanie na podstawie informacji

a) Uzupełnij informacje dotyczące budowy cząsteczki retinolu. Skorzystaj ze wzoru półstrukturalnego.

Liczba wszystkich atomów w cząsteczce: Liczba atomów węgla w cząsteczce:

Masa cząsteczkowa: Skład procentowy: %C = %H = %O =

b) Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.

1. Retinol należy do alkoholi nienasyconych. P F

2. W cząsteczce retinolu występują cztery wiązania podwójne. P F

3. Cząsteczka retinolu zawiera jedną grupę hydroksylową. P F

3

Skorzystaj z układu okresowego.

Czym jest witamina A? Witamina A (retinol) jest związkiem organicznym należącym do grupy alkoholi. Odkryto ją w tranie rybim na początku XX wieku. Już wtedy badaczom udało się ustalić, że występuje ona głównie w tłuszczach zwierzęcych, warzywach i owocach, a jej niedobór powoduje tzw. kurzą ślepotę.

C

CH2

CH2C

CH2C CH3

CH3H3C

CH CH CH CH OHCH C CH C CH2

CH3 CH3C

CH2

CH2 CH2 CH CH C CH

CH2C CH3

CH3H3C

CH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CCH CH CH CH OHCH CCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CCH CH CH CH OHCHCH CH CH CH OHCHCH CH CH CH OHCCH CH CH CH OHCCH CH CH CH OHCHCH CH CH CH OHCHCH CH CH CH OH2CH CH CH CH OH2CH CH CH CH OH

CH3 CH3

CH CCH CCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OH

Budowa witaminy A

Cząsteczka witaminy A zawiera grupę hydroksylową. Zbudowana jest z zamkniętego pierścienia węglowego oraz łańcucha węglowego, w którym sąsiednie atomy węgla są połączone naprzemiennie wiązaniami pojedynczymi i podwójnymi.

Retinol – znaczenie dla organizmu

Retinol bierze udział w procesie widzenia, wspomaga układ odpornościowy i przeciwdziała zakażeniom. W organizmie ludzkim jest magazynowany m.in. w wątrobie, a jego źródłem są takie produkty jak: tran, wątroba, mleko, marchew, szpinak czy dynia. Ponieważ retinol rozpuszcza się w tłuszczach, zawierające go warzywa dobrze jest jeść z dodatkiem oliwy. Tran, m.in. dzięki wysokiej zawartości

witaminy A, poprawia pracę mózgu

miąższ dyni zawiera

witaminę A

Wzór półstrukturalny retinolu

79

24. Szereg homologiczny alkoholi

Uzupełnij tabelę.

Nazwa alkoholu

Wzór sumaryczny Wzór półstrukturalny Nazwa grupy

alkilowej

etanol

C4H9OH

CH3 CH2 CH2 OH

metylowa

Napisz nazwy systematyczne i uzupełnij wzory grupowe alkoholi o prostych łańcuchach węglowych i podanych masach cząsteczkowych.a) m = 46 u

Nazwa: Wzór grupowy: CH3 OH

b) m = 74 u

Nazwa: Wzór grupowy: CH3 OH

Dla dociekliwych

Ustal wzór strukturalny alkoholu, którego cząsteczkę tworzą dwa atomy węgla połączone z trzema atomami wodoru, jeden atom węgla połączony z dwoma atomami wodoru i jeden atom węgla połączony z jednym atomem wodoru.

Wzór strukturalny:

4

5

6

Zapamiętaj!

Alkohole – pochodne węglowodorów zawierające w cząsteczkach grupę hydroksylową OH.

Wzór ogólny:

CnH2n+1 OH

R

lub R OHgdzie: R – gru pa al ki lo wa,n – liczba natural na okre śla ją ca licz bę ato mów

wę gla w czą stecz ce al ko ho lu; n > 0.

Grupa funkcyjna: OH, grupa hydroksylowa

Nazewnictwo systematyczne: nazwa węglowodoru z końcówką -ol np. etanol

Skorzystaj ze wzoru ogólnego alkoholi.


80

To doświadczenie musisz znać

Skreśl błędne wyrażenia, tak aby powstał poprawny zapis obserwacji i wniosku z doświadczenia chemicznego Badanie właściwości etanolu.

Obserwacje: Etanol (alkohol etylowy) w temperaturze pokojowej jest bez

barwną cieczą / żółtą substancją stałą o charakterystycznym / niewyczu

walnym zapachu. Łatwo spala się jasnoniebieskim / żółtym płomieniem.

Etanol szybciej / wolniej niż woda odparowuje z bibuły. Ostrożnie wlewany do probówki z wodą,

tworzy górną / dolną warstwę. Uniwersalny papierek wskaźnikowy po zanurzeniu w roztworze

wodnym etanolu ma kolor czerwony / żółty.

Wnioski: Etanol jest substancją łatwopalną / niepalną. Po wymieszaniu bardzo dobrze /

słabo rozpuszcza się w wodzie. Jest mniej / bardziej lotny od wody i ma gęstość mniejszą /

większą od niej. Roztwór etanolu ma odczyn kwasowy / zasadowy / obojętny.

9 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C887TG

N

NN

N

N N

NN N

C2H5OH

N

NN

N

N N

NN N

25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksyloweCele lekcji: Poznanie właściwości oraz zastosowań metanolu i etanolu. Omówienie procesu fer-mentacji alkoholowej. Zapisywanie równań reakcji spalania metanolu i etanolu. Poznanie nega-tywnych skutków działania tych alkoholi na organizm.

Na dobry początek

Napisz wzory: sumaryczny, półstrukturalny i strukturalny, alkoholi przedstawionych za pomocą modeli.

Wzór sumaryczny:

Wzór półstrukturalny: Wzór strukturalny:

Model cząsteczki metanolu

Wzór sumaryczny:

Wzór półstrukturalny: Wzór strukturalny:

Model cząsteczki etanolu

Modele atomów: C O H

Podkreśl właściwości metanolu. gaz • ciecz • substancja stała • ma charakterystyczny zapach • bezwonny • palny • niepalny •

dobrze rozpuszcza się w wodzie • nie rozpuszcza się w wodzie • toksyczny • nietoksyczny

7

8

81

25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksylowe

a) Napisz równanie reakcji całkowitego spalania metanolu i uzupełnij zdanie, wpisując odpowiednią wartość liczbową. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami. Przyjmij gęstość pary wodnej dpary wodnej = 0,06

dmg

3 .

Równanie reakcji chemicznej:

W wyniku spalania 6,4 g metanolu można uzyskać maksymalnie

dm3 pary wodnej.

b) Napisz równanie reakcji spalania całkowitego etanolu.

11


Przeprowadzono doświadczenie chemiczne przedstawione na schemacie. C2H5OH

białko jaja

a) Zaproponuj tytuł tego doświadczenia, napisz obserwacje i sformułuj wniosek.

Tytuł doświadczenia chemicznego:

Obserwacje:

Wniosek:

b) Opisz wpływ etanolu na organizm człowieka. Skorzystaj z przeprowadzonego doświadczenia i innych źródeł informacji.

10

Spalanie metanolu

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

C2H5OH

Wpływ etanolu na białko jaja


82

Do produkcji biopaliw stosuje się 5-procentowy roztwór wodorotlenku potasu w metanolu. Oblicz, ile gramów wodorotlenku potasu trzeba odważyć i ile centymetrów sześciennych metanolu należy odmierzyć, aby sporządzić 200 g roztworu wodorotlenku potasu w metanolu o stężeniu 5%. Przyjmij gęstość metanolu dCH3OH = 0,79

cmg

3 .

Krok 1Przeczytaj treść zadania i wypisz dane oraz szukane.

Krok 2Oblicz masę substancji rozpuszczonej, korzystając ze wzoru na stężenie procentowe.

Cp = %

m

m 100

r

s $

Krok 3Oblicz masę rozpuszczalnika (metanolu).

mr = mCH3OH + ms

Krok 4Oblicz objętość metanolu, korzystając ze wzoru na gęstość.

d = Vm

Krok 5Napisz odpowiedź.

Niewielkie projekty – duże efekty!

Instrukcja: Do butelki z tworzywa sztucznego o objętości 1 l wlej 2 szklanki wody podgrzanej wcześniej do temperatury około 35°C (ale nie wyższej niż 40°C). Następnie dodaj 3 łyżeczki cukru oraz niewielką ilość suszonych droż-dży (małe jednorazowe opakowanie lub porcję wielkości łyżeczki do herbaty). Zakręć butelkę i kilkukrotnie potrząśnij nią w celu wymieszania zawartości. Odkręć nakrętkę, nałóż balon na szyjkę butelki i pozostaw na kilka godzin. Napisz obserwacje i sformułuj wniosek.

Obserwacje:

Wniosek:

12 Jak to rozwiązać?docwiczenia.plKod: C8L6S8

83

25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksylowe

Na modelach przedstawiono proces fermentacji alkoholowej zachodzącej w warunkach bez-tlenowych. Uzupełnij i uzgodnij równanie reakcji fermentacji cukru – glukozy. Podaj nazwy produktów tej reakcji chemicznej.

substrat

warunkibeztlenowe

produkty

Modele atomów:

C

O

H

C6H12O6 drożdże

temp. 34°C–37°C +

glukoza

Wymień po jednym przykładzie zastosowań etanolu w każdej z podanych gałęzi przemysłu.

przemysł kosmetyczny:

przemysł farmaceutyczny:

przemysł spożywczy:

Dla dociekliwych

Oblicz objętość tlenu potrzebną do spalenia całkowitego 10 cm3 metanolu. Wynik podaj w decymetrach sześciennych. Przyjmij gęstość tlenu dO2

= 1,43dmg

3 i gęstość metanolu dCH3OH = 0,79

cmg

3 .

13

14

15

Zapamiętaj!

Metanol CH3OH

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

Etanol C2H5OH

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

Właściwości metanolu i etanolu• lotne ciecze• bezbarwne• bardzo dobrze mieszają się z wodą• mają gęstość mniejszą od gęstości wody

• mają charakterystyczne zapachy• odczyn obojętny• ulegają reakcjom spalania

! Metanol jest silnie trujący.

! Etanol powoduje ścinanie się białka oraz zmianę barwy roztworu K2Cr2O7 w obecności stężonego roztworu H2SO4 z pomarańczowej na zieloną.


84

26. Glicerol – alkohol polihydroksylowyCele lekcji: Poznanie właściwości i zastosowań glicerolu. Zapisywanie wzorów sumarycznego i półstrukturalnego glicerolu.

Na dobry początek

Napisz wzory sumaryczny i półstrukturalny glicerolu. Skorzystaj z modelu.

Wzór sumaryczny Wzór półstrukturalny Model cząsteczki glicerolu

Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.

1. Cząsteczka glicerolu zawiera dwie grupy hydroksylowe. P F

2. Glicerol należy do alkoholi polihydroksylowych. P F

3. Nazwa systematyczna glicerolu to propano-1,2,3-triol. P F

4. Gliceryna to powszechnie stosowana nazwa glicerolu. P F

16

17

Modele atomów:

C

O

H

Glicerol


Przeprowadzono serię doświadczeń chemicznych mających na celu zbadanie właściwości glicerolu. Na podstawie opisu przebiegu doświadczenia podaj właściwość glicerolu, która była badana, i napisz obserwacje.

a) Opis doświadczenia: Do probówki z wodą dodano kilka kropel glicerolu i wymieszano.

Badana właściwość:

Obserwacje:

b) Opis doświadczenia: Glicerol na łyżeczce do spalań umieszczono w płomieniu palnika.

Badana właściwość:

Obserwacje:

18 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C8LV6X

85

26. Glicerol – alkohol polihydroksylowy

Uzupełnij równanie reakcji spalania glicerolu. Podkreśl poprawne dokończenie zdania.

C3H5(OH)3 + C + H2O

Jest to reakcja spalania całkowitego / niecałkowitego.

Na podstawie podanych informacji wymień cztery przykłady zastosowania glicerolu.

Glicerol jest nietoksycznym związkiem organicznym wykorzysty-wanym w przemyśle spożywczym do konserwacji żywności. Stoso-wany jest również w farmacji jako substancja słodząca w syropach przeciwkaszlowych. Z glicerolu otrzymywane są związki chemicz-ne podawane jako leki w chorobach serca. Glicerol jest składni-kiem płynów chłodniczych i hamulcowych w samochodach. Jego właściwości wykorzystuje się także do produkcji barwników i farb drukarskich.

•

•

•

•

Dla dociekliwych

Nitrogliceryna to zwyczajowa nazwa triazotanu(V) glicerolu. To ciecz o silnych właściwościach wybuchowych. Otrzymuje się ją w wyniku reakcji glicerolu z kwasem azotowym(V) w obecności stężonego roz-tworu kwasu siarkowego(VI). Drugim produktem tej reakcji che-micznej jest woda. Napisz równanie reakcji chemicznej otrzymywania nitrogliceryny. Do zapisu użyj wzorów półstrukturalnych.


19

20

21

Zapamiętaj!

Glicerol C3H5(OH)3

Właściwości glicerolu

• bezbarwna ciecz

• bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie

• higroskopijny

• ma gęstość większą od gęstości wody

• bezwonny

• słodki smak

• odczyn obojętny

• ulega reakcjom spalania

Glicerol, dodawany do syropów na kaszel, nadaje im słodki smak

Nitrogliceryna jest głównym składnikiem dynamitu


86

27. Porównanie właściwości alkoholiCele lekcji: Omówienie zmian właściwości alkoholi w zależności od długości łańcucha węglowego. Zapisywanie równań reakcji spalania alkoholi.

Na dobry początek

a) Uzupełnij tabelę podanymi wzorami sumarycznymi alkoholi. Przyjmij temperaturę 20°C.

C6H13OH • C3H7OH • C14H29OH • C16H33OH • C2H5OH • C5H11OH

ciecze lotne ciecze oleiste substancje stałe

b) Podkreśl nazwę alkoholu o największej lotności.

A. propanol B. butanol C. metanol D. pentanol

Zaznacz poprawny zestaw nazw systematycznych alkoholi, których wzory półstrukturalne przedstawiono poniżej.

I. CH3 CH2 CH2 CH2 OH

II. CH3 CH2 OH

III. CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 OH

IV. CH2 CH CH2

OH OH OHA. I. pentanol, II. etanol, III. butanol, IV. glicerolB. I. butanol, II. etanol, III. glicerol, IV. pentanolC. I. pentanol, II. etanol, III. glicerol, IV. butanolD. I. butanol, II. etanol, III. pentanol, IV. glicerol

Alkohole X, Y, Z należą do nasyconych alkoholi monohydroksylowych. Zawartość procen-towa tlenu w alkoholu X wynosi 50% (procent masowy). Masa cząsteczkowa alkoholu Y jest o 28 u większa od masy cząsteczkowej alkoholu X. Cząsteczka alkoholu Z zawiera o 4 atomy wodoru więcej niż cząsteczka alkoholu Y. Napisz wzory sumaryczne alkoholi X, Y i Z. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami.

Wzór sumaryczny alkoholu X:

Wzór sumaryczny alkoholu Y:

Wzór sumaryczny alkoholu Z:

22

23

24

W cząsteczkach alkoholi monohydroksylowych występuje tylko jedna grupa OH.

87

27. Porównanie właściwości alkoholi

Zapamiętaj!

Stan skupienia alkoholi w temperaturze 20°C

1 ≤ n ≤ 3

ciecze lotne

4 ≤ n ≤ 11

ciecze oleiste

n ≥ 12

substancje stałe

wyższe alkoholeniższe

alkohole

n – liczba atomów węgla w cząsteczce alkoholu monohydroksylowego (CnH2n+1OH)

Napisz wzory sumaryczne substancji oznaczonych na schematach literami (X, Y). Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych cyframi (1–3).

2

C5H11OH + O2 3 C + Y

C6H12O6 1drożdże X + CO2

+

+

CO

Y

X –

Y –

1.

2.

3.

Na wykresie przedstawiono zależność temperatury wrzenia wybranych alkoholi monohy-droksylowych od liczby atomów węgla w ich cząsteczkach. Temperatury wrzenia wyznaczono pod ciśnieniem 1013 hPa.

a) Przeanalizuj wykres i podkreśl wartość temperatury, która może być temperaturą wrzenia oktanolu.

A. 183°CB. 151°CC. 135°CD. 195°C

b) Na podstawie wykresu uzupełnij wniosek dotyczący zależności temperatury wrzenia alkoholi monohydroksylowych od liczby atomów węgla w ich cząsteczkach.

Wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla w cząsteczce alkoholu

25

26

Liczba atomów węgla w cząsteczce alkoholu monohydroksylowego

Twrzenia, °C

0 2 4 6 8 10

250

200

150

100

50


88

28. Szereg homologiczny kwasów karboksylowych

Cele lekcji: Poznanie pojęć: kwasy karboksylowe, grupa karboksylowa. Poznanie nazw oraz wzorów sumarycznych, strukturalnych, półstrukturalnych i grupowych kwasów karboksylowych o pro-stych łańcuchach węglowych zawierających do pięciu atomów węgla w cząsteczce. Poznanie kwa-sów organicznych występujących w przyrodzie oraz ich zastosowań.

Na dobry początek

Podkreśl grupę funkcyjną w podanym wzorze ogólnym kwasów karboksylowych i napisz jej nazwę.

CnH2n+1COOH

gdzie: n – kolejna liczba naturalna określająca liczbę atomów wę-gla w grupie alkilowej.

Nazwa grupy funkcyjnej:

Podkreśl wzory, które mogą odpowiadać związkom chemicznym należącym do szeregu homologicznego nasyconych kwasów karboksylowych.

C2H4O2 • C6H9O2 • C4H8O • C3H6O2 • C5H10O2 • CH2O2

Narysuj wzory strukturalne oraz napisz nazwy zwyczajowe i systematyczne kwasów karboksylowych, których cząsteczki przedstawiono za pomocą modeli czaszowych.

a)

Wzór strukturalny:

Nazwa zwyczajowa:

Nazwa systematyczna:

b)

Wzór strukturalny:

Nazwa zwyczajowa:


Napisz wzór sumaryczny kwasu karboksylowego:

a) zawierającego w cząsteczce pięć atomów węgla.

Wzór sumaryczny:

b) występującego w jadzie mrówek.

Wzór sumaryczny:

27

28

29

30

Modele atomów:

C

O

H


Kolejny kwas w szeregu homologicznymma w cząsteczceo jeden atom węglawięcej od poprzedniego.

CH3 – CH2 – CH2 – COOH

CH3 – CH2 – COOH

89

28. Szereg homologiczny kwasów karboksylowych

Oblicz masę cząsteczkową kwasu o podanej nazwie systematycznej oraz zawartość procentową węgla (procent masowy) w jego cząsteczce.

a) kwas butanowy

m = %C =

b) kwas metanowy

m = %C =

a) Uporządkuj kwasy karboksylowe o podanych nazwach według zwiększającej się liczby atomów węgla w ich cząsteczkach. Zapisz litery we właściwej kolejności.

A. kwas heksanowy B. kwas oktanowy C. kwas butanowy D. kwas etanowy

< < <

b) Narysuj wzór półstrukturalny nasyconego kwasu zawierającego jedną grupę karboksylową i 48,6% (procent masowy) węgla w cząsteczce.


Podaj nazwy zwyczajowe dwóch kwasów organicznych występujących w przyrodzie i zawierających w cząsteczce więcej niż jedną grupę karboksylową.

Dla dociekliwych

Kwasy karboksylowe można otrzymywać w wyniku utleniania alkoholi za pomocą silnych utleniaczy, np. dichromianu(VI) potasu. Powstały kwas karboksylowy ma tyle samo atomów węgla w cząsteczce co alkohol użyty do utleniania. Napisz wzór półstrukturalny alkoholu, który należy utlenić, aby otrzymać kwas masłowy.


31

32

33

34

Zapamiętaj!

Kwasy organiczne – pochodne węglowodorów, należą do nich kwasy karboksylowe zawierające w swoich cząsteczkach grupę karboksylową COOH. Wzór ogólny:

CnH2n+1 COOH

R

lub R COOH

reszta kwasowa gdzie: R – grupa alkilowa, n – liczba naturalna określająca liczbę atomów

wę gla w grupie alkilowej.

Grupa funkcyjna: COOH, grupa karboksylowa

Nazewnictwo systematyczne: kwas i nazwa węglowodoru z końcówką -owy, np. kwas etanowy


90

29. Kwas metanowyCele lekcji: Poznanie występowania, właściwości i zastosowań kwasu metanowego.

Na dobry początek

Napisz wzór sumaryczny i narysuj wzór strukturalny kwasu metanowego. Skorzystaj z modelu.

Wzór sumaryczny Wzór strukturalny Model cząsteczki

kwasu metanowego


Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F − jeśli jest fałszywe.

1. Kwas mrówkowy to nazwa zwyczajowa kwasu metanowego. P F

2. Kwas metanowy ma stały stan skupienia i bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie. P F

3. Kwas metanowy powoduje poparzenia skóry. P F

4. Wodny roztwór kwasu metanowego ma charakterystyczny owocowy zapach. P F

5. Kwas metanowy ulega reakcjom spalania i reakcji dysocjacji jonowej. P F

a) Uzupełnij równanie dysocjacji jonowej kwasu metanowego. Podaj nazwę anionu powstającego w tym procesie.

HCOOH H2O

+ H+

Nazwa anionu:

b) Zaznacz barwy wskaźników w wodnym roztworze kwasu metanowego. Podkreśl poprawne dokończenie zdania.

Oranż metylowy Uniwersalny papierek wskaźnikowy

Wodny roztwór kwasu metanowego ma wartość pH < 7 / pH = 7 / pH > 7.

35

36

37


kwas = kwas mrówkowy metanowy

Dysocjacja jonowa kwasów

HmR H2O

m H+ + Rm–I m

gdzie:R – reszta kwasowa,m – wartościowość reszty

kwasowej równa liczbie atomów wodoru w cząsteczce kwasu.

91

29. Kwas metanowy

Napisz i uzgodnij równanie reakcji całkowitego spalania kwasu metanowego.

Stężony kwas metanowy to 85-procentowy wodny roztwór tego kwasu. Oblicz objętość stężonego roztworu kwasu metanowego oraz objętość wody, które należy zmieszać, aby otrzymać 10 g roztworu tego kwasu o stężeniu 10%. Przyjmij gęstość stężonego roztworu kwasu metanowego dHCOOH = 1,22

cmg

3 i gęstość wody dH2O = 1 cmg

3.

Wymień po jednym przykładzie zastosowania kwasu metanowego w każdej z podanych gałęzi przemysłu.



przemysł spożywczy:

Dla dociekliwych

Na skalę przemysłową kwas metanowy otrzymuje się między innymi w dwuetapowym pro-cesie z wykorzystaniem tlenku węgla(II). W pierwszym etapie w wyniku reakcji tlenku wę-gla(II) z wodorotlenkiem sodu, prowadzonej w podwyższonej temperaturze i pod zwiększo-nym ciśnieniem, tworzy się metanian sodu. W drugim etapie otrzymaną sól poddaje się reakcji z roztworem kwasu siarkowego(VI). Produktami tej reakcji chemicznej są kwas me-tanowy i wodorosól kwasu siarkowego(VI). Napisz równania reakcji chemicznych zacho-dzących w obu etapach opisanego procesu.

Etap pierwszy:

Etap drugi:

38

39

40

41

Kwas metanowy

Zapamiętaj!

Kwas metanowy HCOOH

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

Właściwości kwasu metanowego• bezbarwna ciecz


• ma ostry, duszący zapach

• trujący

• powoduje oparzenia

• ulega reakcjom spalania i reakcji dysocjacji jonowej

• łatwopalny


92

30. Kwas etanowyCele lekcji: Poznanie właściwości i zastosowań kwasu etanowego. Omówienie procesu fermenta-cji octowej. Zapisywanie równań reakcji kwasu etanowego z wodorotlenkami, tlenkami metali i metalami w formie cząsteczkowej. Zapisywanie równań dysocjacji jonowej tego kwasu.

Na dobry początek

Napisz wzór sumaryczny i narysuj wzór strukturalny kwasu etanowego. Skorzystaj z modelu.


kwasu etanowego

Uzupełnij zdania.

Zwyczajowo kwas etanowy jest nazywany kwasem . Wzór

sumaryczny kwasu etanowego to . Kwas ten jest pochodną alkanu o na-

zwie . Zawiera w swojej cząsteczce atomy węgla oraz

grupę funkcyjną o nazwie i wzorze .

Jest ona połączona z grupą alkilową o nazwie . Kwas eta-

nowy można otrzymać w procesie .

Wykreśl te właściwości, które nie są właściwościami kwasu etanowego.

ciecz / substancja stała bezbarwny / biały ma charakterystyczny zapach / jest bezwonny trudno rozpuszcza się w wodzie / bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie palny / niepalny reaguje z metalami aktywnymi / nie reaguje z metalami aktywnymi reaguje z tlenkami metali i zasadami / nie reaguje z tlenkami metali i zasadami

a) Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–B) oraz jego uzasadnienie (I–II). Kwas etanowy w powietrzu spala się

A. błękitnym płomieniem,ponieważ zachodzi spalanie

I. niecałkowite.

B. żółtym, kopcącym płomieniem, II. całkowite.

b) Podkreśl poprawne równanie reakcji spalania kwasu etanowego w powietrzu.

A. CH3COOH + O2 2 CO + 2 H2OB. CH3COOH + O2 CO2 + H2O

C. CH3COOH + O2 CO + H2OD. CH3COOH + 2 O2 2 CO2 + 2 H2O

42

43

44

45

Modele atomów:

C

O

H

Kwas etanowy

93

30. Kwas etanowy


Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości kwasu etanowego przedstawione na schemacie.

roztwór oranżu metylowego

roztwór kwasu etanowego

1

uniwersalny papierek wskaźnikowy


2

a) Uzupełnij opis obserwacji.

W probówce 1. oranż metylowy zmienił barwę z na

. W probówce 2. uniwersalny papierek wskaźnikowy za-

barwił się na .

b) Wybierz poprawne uzupełnienia zdań zawierających wnioski z przeprowadzonego doświadczenia.

Roztwór kwasu etanowego ma odczyn A / B / C. Kwas ten uległ reakcji D / E.A. zasadowy B. obojętny C. kwasowy D. dysocjacji jonowej E. hydrolizy

c) Napisz równanie reakcji chemicznej, która uzasadnia odczyn roztworu kwasu etanowego.


Przeprowadzono doświadczenia chemiczne przedstawione na schemacie. Sformułuj wniosek i napisz równania reakcji chemicznych zachodzących w probówkach (1−3).

1

tlenek miedzi(II)

kwas etanowy

sód

kwas etanowy

2


zasada sodowa z roztworem

fenoloftaleiny

3

Wniosek:

Równania reakcji chemicznych:

1.

2.

3.

46 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C8Y9XB

47


94

Według jednego z przepisów na śliwki marynowane należy przygoto-wać zalewę z 4

1 szklanki 6-procentowego octu i 3 szklanek wody. Oblicz stężenie procentowe tego roztworu. Przyjmij, że szklanka ma objętość 250 ml, gęstość 6-procentowego octu wynosi dCH3COOH = 1,007

cmg

3 , a gęstość wody dH2O = 1

cmg

3 .

Wymień po jednym przykładzie zastosowania kwasu etanowego w każdej z podanych gałęzi przemysłu.

przemysł tworzyw sztucznych:



Dla dociekliwych

Zaproponuj doświadczenie chemiczne umożliwiające porównanie mocy kwasów etanowego i węglowego. Narysuj schemat, napisz obser-wacje i sformułuj wniosek. Skorzystaj z różnych źródeł informacji. Schemat:

Obserwacje:

Wniosek:

48

49

50 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C8L6AS

Zapamiętaj!

Kwas etanowy CH3COOH

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

Właściwości kwasu etanowego• bezbarwna ciecz


• wykazuje odczyn kwasowy

• ma charakterystyczny zapach

• ulega dysocjacji jonowej

• reaguje z metalami, tlenkami metali i zasadami

• ulega reakcjom spalania

Skorzystaj ze wzorów na gęstość i stężenie procentowe roztworu.

Ocet chroni owoce przed zepsuciem

95

31. Wyższe kwasy karboksylowe

31. Wyższe kwasy karboksyloweCele lekcji: Poznanie pojęcia wyższe kwasy karboksylowe. Poznanie nazw i wzorów wybranych kwasów nasyconych (palmitynowego, stearynowego) i kwasu nienasyconego (oleinowego) oraz ich właściwości i zastosowań.

Na dobry początek

a) Opisz za pomocą podanych określeń fragmenty cząsteczki kwasu palmitynowego i napisz wzory.

grupa alkilowa • grupa karboksylowa


Wzór półstrukturalny: Wzór sumaryczny:

b) Podkreśl w karcie charakterystyki właściwości kwasu palmitynowego.

Karta charakterystyki

Informacje ogólne• Niższy / Wyższy kwas karboksylowy• Kwas nienasycony / nasycony• Stan skupienia: stały / ciekły• Barwa: biały / pomarańczowy• Palność: niepalny / palny• Rozpuszczalność w wodzie:

rozpuszczalny / nierozpuszczalny

• Reaktywność chemiczna: nie reaguje / reaguje z wodą bromową, reaguje / nie reaguje z zasadami, reaguje / nie reaguje z tlenkami metali, reaguje / nie reaguje z metalami

Wykreśl błędne informacje.Przykładem wyższego kwasu karboksylowego jest kwas

mrówkowy / stearynowy. Do kwasów nasyconych zalicza się

kwas palmitynowy / oleinowy. Kwas stearynowy oraz kwas

palmitynowy należą do szeregu homologicznego o wzorze

ogólnym CnH2n–1COOH / CnH2n+1COOH. Cząsteczka kwasu

oleinowego zawiera o dwa atomy węgla / wodoru mniej niż

cząsteczka kwasu stearynowego. Kwas stearynowy ma wzór

C17H35COOH / C17H33COOH.

51

52 Skojarz i zapamiętaj!

Wyższe kwasy karboksylowe

Niższe kwasy karboksylowe

C17H35COOH

CH3COOH

HCOOH

C15H31COOH

C17H33COOH


96


Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości wyż-szych kwasów karboksylowych. a) Uzupełnij na schemacie nazwę odczynnika, którego zastosowanie umożliwi odróż

nienie kwasów karboksylowych na podstawie ich właściwości.

1

C17H35COOH

2

C17H33COOH

b) Napisz obserwacje i sformułuj wniosek.

Obserwacje:

Wniosek:

c) Napisz wzór półstrukturalny kwasu karboksylowego znajdującego się w probówce 2. Otocz kółkiem fragment cząsteczki, którego obecność umożliwia identyfikację tego związku chemicznego za pomocą zastosowanego odczynnika.


Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Reakcja kwasu stearynowego z zasadą sodową w obecności roztworu fenoloftaleiny. Uzupełnij opis obserwacji, sformułuj wniosek i napisz równanie zachodzącej reakcji chemicznej.

C17H35COOH

roztwór NaOH + roztwór

fenoloftaleiny

N

NN

N

N N

NN N

NaOH

Obserwacje: W czasie ogrzewania kwasu stearynowego z zasadą sodową i roztworem feno-

loftaleiny mieszanina , a roztwór fenoloftaleiny .

Wniosek:


53 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C86UCA

54

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

Br2

97

Korzystam z informacji

Rozwiąż zadanie na podstawie informacji

Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.

1. Po dodaniu mydła do wody pozbawionej jonów wapnia lub magnezu powstaje piana. P F

2. W wodzie zawierającej jony Ca2+ lub Mg2+ strąca się osad mydła. P F

3. Reakcja stearynianu sodu z jonami wapnia to reakcja analizy. P F

Napisz równania reakcji chemicznych w formie jonowej skróconej. Podkreśl wzory soli trudno rozpuszczalnych i podaj ich nazwy.

a) palmitynian potasu + chlorek magnezu


Nazwa soli trudno rozpuszczalnej:

b) oleinian sodu + azotan(V) wapnia


Nazwa soli trudno rozpuszczalnej:

55

56

Dlaczego mydło nie zawsze pieni się w wodzie? To, czy mydło pieni się w wodzie, zależy od jej twardości, czyli głównie zawartości jonów wapnia i magnezu. W twardej wodzie mydło reaguje z zawartymi w niej jonami wapnia lub magnezu. W wyniku tej reakcji powstaje trudno rozpuszczalna sól kwasu karboksylowego, która strąca się w postaci osadu.

1 Mydło w wodzie destylowanej pieni się bardzo dobrze.

2 Mydło w wodzie twardej, czyli zawierającej jony wapnia lub magnezu, pieni się słabo lub wcale.

Przykładem reakcji strącania osadu mydła w twardej wodzie jest reakcja stearynianu sodu z solami wapnia rozpuszczalnymi w wodzie:

Zapis cząsteczkowy: 2 C17H35COONa + CaCl2 (C17H35COO)2Ca + 2 NaCl

Zapis jonowy: 2 C17H35COO– + 2 Na+ + Ca2+ + 2 Cl− (C17H35COO)2Ca + 2 Na+ + 2 Cl−

Zapis jonowy skrócony: 2 C17H35COO– + Ca2+ (C17H35COO)2Ca

mydła toaletowe w kostkach to mydła sodowe − twarde, białe substancje stałe, dobrze rozpuszczalne w wodzie

1 2Wpływ twardości wody na powstawanie piany


98

Uzupełnij lub napisz równania reakcji chemicznych wyższych kwasów karboksylowych. Uzgodnij współczynniki stechiometryczne.

a) C17H35COOH + CO2 +

b) C15H31COOH + CO2 +

c) spalanie całkowite kwasu oleinowego

d) przyłączanie bromu do kwasu oleinowego

Wymień trzy przykłady zastosowań wyższych kwasów karboksylowych w podanej gałęzi przemysłu.


Dla dociekliwych

Oblicz, ile gramów stearynianu potasu potrzeba, aby jony magnezu zawarte w 200 g roztworu azotanu(V) magnezu o stężeniu 5% zostały strącone w postaci praktycznie nierozpuszczalnej soli.

57

58

59

Zapamiętaj!

Wyższe kwasy karboksylowe – kwasy karboksylowe o długich łańcuchach węglowych.Wyróżnia się wyższe kwasy karboksylowe:

• nasycone, np. kwas stearynowy C17H35COOH, kwas palmitynowy C15H31COOH,

• nienasycone, np. kwas oleinowy C17H33COOH.

W reakcji z zasadami wyższe kwasy karboksylowe tworzą mydła:

zasada + wyższy kwas karboksylowy mydło + woda

Mydła to sole wyższych kwasów karboksylowych. Mydła sodowe i potasowe dobrze rozpuszczają się w wodzie.

Mieszaniny C17H35COOH i C15H31COOH używa się do wyrobu świec

99

32. Porównanie właściwości kwasów karboksylowych


Cele lekcji: Określenie zmian właściwości kwasów karboksylowych w zależności od długości łań-cucha węglowego. Zapisywanie równań reakcji chemicznych, jakim ulegają kwasy karboksylowe.

Na dobry początek

Wykreśl błędne informacje.

Gęstość kwasów karboksylowych zwiększa / zmniejsza się wraz ze zwiększaniem się ich

masy cząsteczkowej. Kwasy karboksylowe, które mają od 1 do 3 / od 11 do 16 atomów węgla

w cząsteczkach, dobrze rozpuszczają się w wodzie. Niższe kwasy karboksylowe ulegają / nie

ulegają dysocjacji jonowej. Reaktywność chemiczna kwasów karboksylowych zmniejsza /

zwiększa się wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla w ich cząsteczkach. Wyższe kwasy

karboksylowe to oleiste ciecze / substancje stałe o delikatnych / ostrych zapachach.


1. Reaktywność kwasów karboksylowych wynika z obecności w ich cząsteczkach grupy karboksylowej. P F

2. Kwasy karboksylowe są palne. P F

3. Niższe kwasy karboksylowe reagują z metalami, tlenkami metali i zasadami. P F

4. Wyższe kwasy karboksylowe nie reagują z metalami, tlenkami metali i zasadami. P F

5. Wyższe kwasy karboksylowe ulegają dysocjacji jonowej. P F

Uzupełnij i uzgodnij równania reakcji spalania całkowitego kwasów karboksylowych.

a) C2H5COOH + +

b) C4H9COOH + +

c) C15H31COOH + +

d) C17H35COOH + +

60

61

62

Reakcja kwasu etanowego z magnezem


100

Przyporządkuj do podanych grup kwasów karboksylowych ich wzory sumaryczne.

a) niższe kwasy karboksylowe I. HCOOHb) kwasy karboksylowej o średniej długości łańcucha II. C17H33COOHc) wyższe kwasy karboksylowe III. CH3COOH IV. C3H7COOH V. C15H31COOH VI. C2H5COOH VII. C9H19COOH

a) b) c)

Podkreśl wzory sumaryczne kwasów karboksylowych, które ulegają dysocjacji jonowej. Napisz równania dysocjacji jonowej tych kwasów.

C17H33COOH • CH3COOH • C18H37COOH • C2H5COOH • C15H31COOH

Równania dysocjacji jonowej:

63

64


Przeprowadzono doświadczenia chemiczne przedstawione na schemacie. Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych zachodzących w probówkach (1−3). Napisz nazwy produktów.

1kwas palmitynowy

wodorotlenek baru sód

kwas propionowy

2

tlenek wapnia

kwas etanowy

3

Równania reakcji chemicznych:

1.

2.

3.

Nazwy produktów:

1.

2.

3.

65

101


Kwasy dikarboksylowe to kwasy zawierające w cząsteczce dwie grupy karboksylowe. Przy-kładem takiego kwasu jest kwas szczawiowy.

a) Uzupełnij informacje dotyczące budowy cząsteczki kwasu szczawiowego. Skorzystaj z modelu.


kwasu etanodiowego

Masa cząsteczkowa:

Skład procentowy: %C = %H = %O =

Stosunek masowy pierwiastków chemicznych: mC : mH : mO =

b) Podaj trzy przykłady występowania tego kwasu.

Dla dociekliwych

Fermentacja masłowa to proces zachodzący z udziałem bakterii masłowych w warunkach beztlenowych. Bakterie masłowe rozkładają glukozę (C6H12O6) na kwas masłowy, tlenek węgla(IV) i wodór. Uzupełnij i uzgodnij równanie reakcji fermentacji masłowej.

C6H12O6 + +

66

67

Skorzystaj z układu okresowego.

Zapamiętaj!

Stan skupienia kwasów karboksylowych w temperaturze 20°C

1 ≤ n ≤ 3

ciecze

4 ≤ n ≤ 10

ciecze oleiste

n ≥ 11

substancje stałe

wyższe kwasy karboksylowe

niższe kwasy

karboksylowe

kwasy karboksylowe o średniej długości

łańcucha węglowego

Wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla (n) w cząsteczkach kwasów karboksylowych zmniejszają się: gęstość, rozpuszczalność w wodzie, łatwość ulegania dysocjacji jonowej oraz reaktywność.

Modele atomów:

C

O

H


102

33. EstryCele lekcji: Poznanie pojęć: estry, grupa estrowa. Wyjaśnienie mechanizmu reakcji estryfikacji. Po-znanie nazw oraz wzorów sumarycznych i półstrukturalnych estrów. Poznanie właściwości i zasto-sowań estrów. Zapisywanie równań reakcji estryfikacji.

Na dobry początek

a) Uzupełnij wzór sumaryczny i napisz wzór półstrukturalny etanianu metylu. Skorzystaj z modelu.

COO

Wzór sumaryczny Wzór półstrukturalny Model cząsteczki etanianu metylu

b) Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań.Etanian metylu powstaje w reakcji A / B z C / D. Nazwa zwyczajowa tego związku to E / F.

A. kwasu metanowego C. etanolem E. mrówczan metylu B. kwasu etanowego D. metanolem F. octan metylu

Wykreśl błędne informacje.

Estryfikacja to reakcja chemiczna zachodząca między kwasami organicznymi lub tlenowymi

kwasami nieorganicznymi / tylko między kwasami karboksylowymi a wodorotlenkami /

alkoholami. W wyniku tej reakcji chemicznej powstają ester i woda / eter i woda / ester

i wodór. Grupa funkcyjna otrzymanego produktu organicznego ma wzór −COOH / −COO−

i nazywana jest grupą estrową / karboksylową.

a) Dokończ równanie reakcji estryfikacji. We wzorach substratów otocz kółkiem te frag-menty, z których powstaje cząsteczka wody.

H COOH + CH3 CH2 OH

stęż. H2SO4 +

b) Uzupełnij informacje dotyczące reakcji estryfikacji.

Stężony roztwór kwasu siarkowego(VI) w reakcji estryfikacji pełni funkcję

. Jest substancją , dzięki temu wiąże

cząsteczki powstające w tej reakcji chemicznej. To powoduje zwiększe-

nie wydajności reakcji estryfikacji.

68

69

70

Modele atomów:

C

O

H

103

33. Estry

Uzupełnij tabelę.

Nazwa systematyczna Nazwa zwyczajowa Wzór

sumaryczny Wzór półstrukturalny

propanian etylu

CH3 COO CH2 CH2 CH3

mrówczan metylu

C3H7COOC3H7

Uzupełnij lub napisz równania reakcji chemicznych oraz nazwę estru.

a) HCOOH + C4H9OH stęż. H2SO4 +

Nazwa estru:

b)

Nazwa estru: maślan metylu

72

73


Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Otrzymywanie etanianu etylu. Uzupełnij schemat doświadczenia i obserwacje. Sformułuj wniosek i napisz równanie reakcji chemicznej.

gorąca woda

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

C2H5OH

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

CH3COOH

N

NN

N

N N

NN N

H2SO4

Obserwacje: Otrzymany produkt w wodzie, tworząc

. W powietrzu unosi się .

Wniosek:


71


104


1. Estry niższych kwasów karboksylowych są bezbarwnymi, bezwonnymi i lotnymi cieczami. P F

2. Estry słabo rozpuszczają się w wodzie. P F

3. Estry nie mogą być stosowane jako rozpuszczalniki, ponieważ nie rozpuszczają innych substancji. P F

4. Estry o dłuższych łańcuchach węglowych są substancjami półpłynnymi, podobnymi do tłuszczów i wosków. P F

Wpisz w tabeli właściwości estrów, które decydują o ich zastosowaniach w podanej gałęzi przemysłu.

Przemysł Właściwości estrów

kosmetyczny: produkcja zmywaczy do paznokci

kosmetyczny: produkcja perfum

spożywczy

Dla dociekliwych

Masa cząsteczkowa produktów powstałych w pewnej reakcji estryfikacji zachodzącej między na-syconym kwasem karboksylowym i nasyconym alkoholem wynosi 106 u. Masa użytego w tej re-akcji kwasu karboksylowego stanowi 69,8% masy cząsteczkowej produktów (procent masowy). Napisz wzór sumaryczny otrzymanego estru. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami.

Wzór sumaryczny:

74

75

76

Zapamiętaj!

Estry – pochodne węglowodorów zawierające w swoich cząsteczkach grupę estrową COO .

Estry powstają w reakcji estryfikacji:

kwas + alkohol estryfikacja

ester + woda

Grupa funkcyjna: COO , grupa estrowa

105

34. Aminokwasy

34. AminokwasyCele lekcji: Poznanie pojęć: aminokwasy, grupa aminowa, wiązanie peptydowe, peptydy. Poznanie budowy i właściwości aminokwasów na przykładzie kwasu aminooctowego (glicyny). Zapisywanie równań reakcji kondensacji dwóch cząsteczek aminokwasów.

Na dobry początek

Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań.

Aminokwasy należą do związków organicznych zawierających A / B. W ich skład wchodzą

grupy C / D i E / F o wzorach odpowiednio G / H oraz I / J. Grupy te różnią się charakterem

chemicznym. Grupa C / D ma charakter K / L, a E / F wykazuje charakter M / N.

A. trzy grupy funkcyjne E. karbonylowa I. −COOH M. obojętnyB. dwie grupy funkcyjne F. karboksylowa J. −CO− N. kwasowyC. aminowa G. −NH4 K. zasadowy D. amonowa H. −NH2 L. obojętny

Glicyna jest aminokwasem pochodzącym od kwasu etanowego. Zmień wzór strukturalny cząsteczki kwasu etanowego tak, aby przedstawiał wzór strukturalny cząsteczki glicyny. Napisz wzór sumaryczny aminokwasu i jego nazwę systematyczną.

OOHH C C

H

H

Wzór sumaryczny:


Wpisz w odpowiednie miejsca tabeli właściwości fizyczne i chemiczne glicyny wymienione w karcie charakterystyki.

Karta charakterystyki

Informacje ogólne• Aminokwas• Stan skupienia: substancja stała• Barwa: bezbarwna• Rozpuszczalność w wodzie: rozpuszczalna

• Rozpuszczalność w etanolu: nierozpuszczalna

• Smak: słodki• Gęstość : 1,607 cm

g3 (20oC)

Właściwości

fizyczne

chemiczne

77

78

79


106

Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–C) oraz jego uzasadnienie (I–III).

Kwas aminooctowy wykazuje w roztworze wodnym odczyn

A. kwasowy,

ponieważ występują w nim

I. dwie grupy funkcyjne o charakterze kwasowym.

B. zasadowy, II. dwie grupy funkcyjne: jedna o charakterze kwasowym, a druga zasadowym.

C. obojętny, III. dwie grupy funkcyjne: jedna o charakterze kwasowym, a druga obojętnym.

Napisz równanie reakcji kondensacji przedstawionej za pomocą modeli. Do zapisu użyj wzorów półstrukturalnych. Otocz kółkiem wiązanie peptydowe i podaj nazwę powstałego dipeptydu.

+

nie peptydowe i podaj nazwę powstałego dipeptydu.

+

Modele atomów: C O N H


Nazwa dipeptydu:


1. Polipeptydy to związki chemiczne zbudowane z dwóch cząsteczek aminokwasów. P F

2. Podstawową jednostką budowy białek są aminokwasy. P F

3. Aminokwasy można podzielić na białkowe i niebiałkowe. P F

80

81 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C8Y598

82

Zapamiętaj!

Aminokwasy – pochodne węglowodorów zawierające w cząsteczce dwie grupy funkcyjne: grupę aminową NH2 i grupę karboksylową COOH.

W reakcji kondensacji cząsteczki aminokwasów łączą się ze sobą wiązaniem peptydowym O

N C

H

, tworząc peptydy.

107

Wskaż zestaw zawierający właściwie przyporządkowane wzory grup funkcyjnych poszczególnych związków organicznych.

ZestawWzór grupy funkcyjnej

Alkohole Kwasy karboksylowe Estry

A. COO COOH OH

B. OH COOH COO

C. COOH OH NH2

D. NH2 COO COOH

Zaznacz zestaw wzorów sumarycznych zawierający kolejno wzory: etanolu, kwasu stearynowego, etanianu metylu oraz kwasu propanowego.

A. C2H5OH, C15H31COOH, CH3COOCH3, C2H5COOHB. CH3OH, C17H35COOH, C2H5COOCH3, C3H7COOHC. CH3OH, C17H33COOH, CH3COOC2H5, C3H7COOHD. C2H5OH, C17H35COOH, CH3COOCH3, C2H5COOH

Zaznacz poprawnie zapisane równanie reakcji spalania całkowitego metanolu w powietrzu.

A. CH3OH + O2 CO2 + H2OB. 2 CH3OH + 3 O2 2 CO2 + 4 H2O

C. 2 CH3OH + O2 2 CO + 4 H2OD. 2 CH3OH + 2 O2 2 C + 4 H2O

Kwasy karboksylowe reagują z zasadami.a) Zaznacz równanie reakcji kwasu metanowego z wodorotlenkiem potasu.A. HCOOH + KOH HCOOK + H2OB. CH3COOH + KOH CH3COOK + H2OC. HCOOH + K2O 2 HCOOK + H2OD. 2 CH3COOH + K2O 2 CH3COOK + H2O

b) Wskaż nazwę zwyczajową produktu otrzymanego w tej reakcji chemicznej.A. etanian potasu B. octan potasu C. metanian potasu D. mrówczan potasu

Zaznacz poprawne dokończenie zdania. Mydła są toA. sole kwasów karboksylowych, np. octan sodu.B. estry wyższych kwasów karboksylowych, np. stearynian etylu.C. sole wyższych kwasów karboksylowych, np. palmitynian potasu.D. estry niższych kwasów karboksylowych, np. mrówczan propylu.

1

2

3

4

5

Sprawdź się Rozwiąż testdocwiczenia.plKod: C8HRTG

108


Produktami reakcji estryfikacji zachodzącej między kwasem a alkoholem są ester i woda. a) Zaznacz równanie reakcji estryfikacji, w której powstaje butanian etylu.

A. C2H5COOH + C4H9OH stęż. H2SO4 C2H5COOC4H9 + H2O

B. C4H9COOH + C2H5OH stęż. H2SO4 C4H9COOC2H5 + H2O

C. C3H7COOH + C2H5OH stęż. H2SO4 C3H7COOC2H5 + H2O

D. C4H9COOH + CH3OH stęż. H2SO4 C4H9COOCH3 + H2O

b) Wskaż nazwę zwyczajową kwasu karboksylowego będącego substratem w tej reakcji chemicznej.

A. kwas octowy B. kwas masłowy C. kwas mrówkowy D. kwas propionowy

Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań opisujących doświadczenie chemiczne, które umożliwia odróżnienie kwasów karboksylowych nasyconych od nienasyconych.

Do probówek należy dodać A / B lub C / D. W probówce, w której nastąpi odbarwienie tych sub-

stancji, znajduje się kwas E / F, a w probówce, w której nie obserwuje się zmian, jest kwas E / F.A. wodę wapienną C. rozcieńczony roztwór manganianu(VII) potasu E. nasycony B. wodę bromową D. stężony roztwór chlorku potasu F. nienasycony

Napisz wzory półstrukturalne związków chemicznych o podanych nazwach.

a) propanol

b) kwas palmitynowy

c) glicyna

d) octan butylu

Oblicz masę 100 cm3 metanolu. Przyjmij gęstość metanolu dCH3OH = 0,79 cmg

3 .

W 100 cm3 etanolu o gęstości dC2H5OH = 0,789 cmg

3 rozpuszczono 50 mg jodu. Oblicz stężenie procentowe otrzymanego roztworu.

6

7

8

9

10

Skorzystaj ze wzoru na gęstość.

127

Właściwości fizyczne wybranych związków organicznych

Tab

ela

rozp

usz

czal

noś

ci s

oli

i wo

dor

otle

nkó

w w

wo

dzi

eR

– su

bst

ancj

a d

obrz

e ro

zpus

zcza

lna

w w

odzi

e

•–

sub

stan

cja

rozk

ład

a si

ę w

wod

zie

lub

nie

zos

tała

otr

zym

ana

*–

zach

odzi

zło

żona

rea

kcja

che

mic

zna

T–

sub

stan

cja

trud

no r

ozp

uszc

zaln

a w

wod

zie,

str

ąca

się

p

rzy

odp

owie

dni

m s

tęże

niu

rozt

wor

u

N–

sub

stan

cja

pra

ktyc

znie

nie

rozp

uszc

zaln

a w

wod

zie,

st

rąca

się

z r

ozci

eńcz

onyc

h ro

ztw

orów

Kol

ory

pow

staj

ącyc

h os

adów

bez

bar

wny

bia

ły

żółty

brą

zow

y

nieb

iesk

i

ziel

ony

ziel

onon

ieb

iesk

i

różo

wy

różo

won

ieb

iesk

i

fiole

tow

y

czer

won

y

czar

ny

OH

–

Cl–

Br–

F–

S2–

NO

3–

NO

2–

SO

42–

SO

32–

CO

32–

SiO

32–

PO

43–

MnO

4–

CrO

42–

CH

3CO

O–

N R

N R

N R

N R

* R

T R

N R

N R

N R

N R

N R

T R

N T

N R

N R

T R

R R

R R

R R

R R

R R

R R

*R

RR

*R

RR

*R

R*

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

R•

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RT

NN

N*

TT

NT

•T

*N

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RN

*R

RR

T•

RR

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TR

RR

RR

NR

TT

TT

NR

RR

TR

RN

NN

NN

RR

RT

RR

RR

RR

RR

RR

RT

NT

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NT

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TN

RR

RRLi

+N

a+K

+N

H4+

kati

ony

anio

nyM

g2+

Ca2+

Sr2+

Ba2+

Pb

2+A

g+

Hg

2+C

u2+B

i3+S

n2+C

d2+

Al3+

Zn2+

Fe2+

Ni2+

Fe3+

Co

2+M

n2+

Tab

ela

rozp

uszc

zaln

ośc

i so

li i w

od

oro

tlenk

ów

w w

od

zie

OH

–

Cl–

Br–

F–

S2–

NO

3–

NO

2–

SO

42–

SO

32–

CO

32–

SiO

32–

PO

43–

MnO

4–

CrO

42–N

NN

N*

TN

NN

NN

TN

NN

TR

RR

RR

R

*R

RR

*R

RR

*R

R*

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

R•

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RT

NN

N*

TT

NT

•T

*N

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RN

*R

RR

T•

RR

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TR

RR

RR

NR

TT

TT

NR

RR

TR

RN

NN

NN

RR

RT

RR

RR

RR

RR

RR

RT

NT

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NT

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TN

RR

RRLi

+N

a+K

+N

H4+

kati

ony

anio

nyM

g2+

Ca2+

Sr2+

Ba2+

Pb

2+A

g+

Hg

2+C

u2+B

i3+S

n2+C

d2+

Al3+

Zn2+

Fe2+

Ni2+

Fe3+

Co

2+M

n2+

Tab

ela

rozp

uszc

zaln

ośc

i so

li i w

od

oro

tlenk

ów

w w

od

zie

Kol

ory

pow

staj

ącyc

h os

adów

bez

bar

wny

bia

ły

żółty

brą

zow

y

nieb

iesk

i

ziel

ony

ziel

onon

ieb

iesk

i

różo

wy

różo

won

ieb

iesk

i

fiole

tow

y

czer

won

y

czar

ny

OH

–

Cl–

Br–

F–

S2–

NO

3–

NO

2–

SO

42–

SO

32–

CO

32–

SiO

32–

PO

43–

MnO

4–

CrO

42–N

NN

N*

TN

NN

NN

TN

NN

TR

RR

RR

R

*R

RR

*R

RR

*R

R*

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

R•

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RT

NN

N*

TT

NT

•T

*N

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RN

*R

RR

T•

RR

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TR

RR

RR

NR

TT

TT

NR

RR

TR

RN

NN

NN

RR

RT

RR

RR

RR

RR

RR

RT

NT

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NT

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TN

RR

RRLi

+N

a+K

+N

H4+

kati

ony

anio

nyM

g2+

Ca2+

Sr2+

Ba2+

Pb

2+A

g+

Hg

2+C

u2+B

i3+S

n2+C

d2+

Al3+

Zn2+

Fe2+

Ni2+

Fe3+

Co

2+M

n2+

Tab

ela

rozp

uszc

zaln

ośc

i so

li i w

od

oro

tlenk

ów

w w

od

zie

Kol

ory

pow

staj

ącyc

h os

adów

bez

bar

wny

bia

ły

żółty

brą

zow

y

nieb

iesk

i

ziel

ony

ziel

onon

ieb

iesk

i

różo

wy

różo

won

ieb

iesk

i

fiole

tow

y

czer

won

y

czar

ny

R–

subs

tanc

ja d

obrz

e ro

zpus

zcza

lna

w w

odzi

e•

– su

bsta

ncja

rozk

łada

się

w w

odzi

e lu

b ni

e zo

stał

a ot

rzym

ana

*–

zach

odzi

zło

żona

reak

cja

chem

iczn

a

T–

subs

tanc

ja tr

udno

ro

zpus

zcza

lna

w w

odzi

e,

strą

ca si

ę pr

zy o

dpow

iedn

im

stęż

eniu

rozt

wor

uN

– su

bsta

ncja

pra

ktyc

znie

nie

rozp

uszc

zaln

a w

wod

zie,

st

rąca

się

z ro

zcie

ńczo

nych

rozt

wor

ów

128

Ukł

ad o

kres

owy

pie

rwia

stkó

w c

hem

iczn

ych

1H wod

ór1,

008

2He

hel

4,00

3

1H wod

ór1,

008

3Li

lit6,

941

4Be

bery

l9,

012

5B bor

10,8

11

6C węg

iel

12,0

11

7N azot

14,0

07

8O tlen

15,9

99

9F fluor

18,9

98

10N

ene

on20

,180

11N

asó

d22

,990

12M

gm

agne

z24

,305

13A

lgl

in26

,982

14S

ikr

zem

28,0

85

15P

fosf

or30

,974

16S

siar

ka32

,065

17C

lch

lor

35,4

53

18A

rar

gon

39,9

48

19K

pota

s39

,098

20C

aw

apń

40,0

78

21S

csk

and

44,9

56

22T

ity

tan

47,8

67

23V

wan

ad50

,942

24C

rch

rom

51,9

96

25M

nm

anga

n54

,938

26F

eże

lazo

55,8

45

27C

oko

balt

58,9

33

28N

ini

kiel

58,6

93

29C

um

iedź

63,5

46

30Z

ncy

nk65

,39

31G

aga

l69

,723

32G

ege

rman

72,6

1

33A

sar

sen

74,9

22

34S

ese

len

78,9

6

35B

rbr

om79

,904

36K

rkr

ypto

n83

,798

37R

bru

bid

85,4

68

38S

rst

ront

87,6

2

39Y itr

88,9

06

40Z

rcy

rkon

91,2

24

41N

bni

ob92

,906

42M

om

olib

den

95,9

4

43Tc

tech

net

97,9

05

44R

uru

ten

101,

07

45R

hro

d10

2,90

6

46P

dpa

llad

106,

42

47A

gsr

ebro

107,

868

48C

dka

dm11

2,41

1

49In ind

114,

818

50S

ncy

na11

8,71

0

51S

ban

tym

on12

1,76

0

52Te tellu

r12

7,60

53I

jod

126,

904

54X

eks

enon

131,

293

55C

sce

z13

2,90

5

56B

ab

ar13

7,32

7

72H

fha

fn17

8,49

73Ta

tant

al18

0,94

8

74W

wol

fram

183,

84

75R

ere

n18

6,20

7

76O

sos

m19

0,23

77Ir

iryd

192,

217

78P

tpl

atyn

a19

5,08

4

79A

uzł

oto

196,

967

80H

grt

ęć20

0,59

81T

lta

l20

4,38

3

82P

boł

ów20

7,2

83B

ibi

zmut

208,

980

84P

opo

lon

208,

982

85A

tas

tat

209,

987

86R

nra

don

222,

018

87F

rfr

ans

223,

020

58C

ece

r14

0,11

6

Lant

ano

wce

Akt

yno

wce

57La

lant

an13

8,90

5

90T

hto

r23

2,03

8

89A

cak

tyn

227,

028

59P

rpr

azeo

dym

140,

908

91P

apr

otak

tyn

231,

036

60N

dne

odym

144,

242

92U

uran

238,

029

61P

mpr

omet

144,

913

93N

pne

ptun

237,

048

62S

msa

mar

150,

36

94P

upl

uton

244,

064

63E

ueu

rop

151,

964

95A

mam

eryk

243,

061

64G

dga

dolin

157,

25

96C

mki

ur24

7,07

0

65T

bte

rb15

8,92

5

97B

kbe

rkel

247,

1

66D

ydy

spro

z16

5,50

0

98C

fka

lifor

n25

1,08

0

67H

oho

lm16

4,93

0

99E

sei

nste

in25

2,08

8

68E

rer

b16

7,25

9

100F

mfe

rm25

7,09

5

69Tm tu

l16

8,93

4

101M

dm

ende

lew

258,

098

70Y

bite

rb17

3,04

102N

ono

bel

259,

101

71Lu lute

t17

4,96

7

103L

rlo

rens

262,

110

88R

ara

d22

6,02

5

104R

fru

ther

ford

261,

11

105D

bdu

bn26

3,11

106S

gse

abor

g26

5,12

107B

hb

ohr

264,

10

108H

sha

s26

9,10

109M

tm

eitn

er26

8,10

110D

sda

rmsz

tadt

281,

10

111R

gro

entg

en28

0

112C

nko

pern

ik28

5

113N

hni

honi

um28

4

114F

lfle

rovi

um28

9

115M

cm

osco

vium

288

116L

vliv

erm

oriu

m29

2

118O

gog

anes

son

294

117T

ste

nnes

sine

294

Ukł

ad o

kres

ow

y p

ierw

iast

ków

che

mic

znyc

h

met

ale

niem

etal

e

gazy

sz

lach

etne

mas

a at

omow

a, u

nazw

a pi

erw

iast

ka c

hem

iczn

ego

liczb

a at

omow

a (li

czba

por

ządk

owa)

elek

trou

jem

ność

(wg

Pau

linga

)sy

mbo

l pie

rwia

stka

che

mic

zneg

o2,

1

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

––

0,9

1,2

1,5

1,8

2,1

2,5

3,0

–

0,9

1,0

1,3

1,5

1,7

1,9

1,7

1,9

2,0

2,0

1,9

1,6

1,6

1,8

2,0

2,4

2,8

–

0,8

1,0

1,3

1,4

1,6

2,0

1,9

2,2

2,2

2,2

1,9

1,7

1,7

1,8

1,9

2,1

2,5

–

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

2,0

1,9

2,2

2,2

2,2

2,4

1,9

1,8

1,8

1,9

2,0

2,2

–

0,7

0,9

1,1

2,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,0

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,1

1,2

1,3

1,5

1,7

1,4

1,3

1

1 2 3 4 5 6 7

2

34

56

78

910

1112

1314

1516

17

18

1

2

3456711 10 9 812

1314151617

18

Lantanowce

Aktynowce

1

2

3

4

5

6

7

symbol pierwiastka chemicznegomasa atomowa, u

Układ okresowy pierwiastków chemicznych

metale

niemetale

liczby masowe występującychw przyrodzie izotopów

(dla pierwiastków chemicznych otrzymanych sztucznie podano liczby masowe

najważniejszych izotopów)

liczba atomowa

nazwa pierwiastkachemicznego

10,81112,01114,00715,99918,99820,18

4,003

69,72372,6174,92278,9679,90483,798

26,98228,08630,97432,06535,45339,948

118,710121,760127,60126,904131,293

207,2208,980208,982209,987222,018

40,07844,95647,86750,94251,99654,93855,84558,93358,69363,546 65,39 39,098

24,305 22,99

9,012 6,941

1,008

226,025 223,020227,028

137,327 132,905

87,62 85,46888,90691,22492,906

180,948 138,905

261,11

178,49

263,11

95,94

183,84

97,905

186,207

265,12264,10

101,07102,906106,42107,868112,411114,818

190,23192,217195,084196,967200,59204,383

269,10268,10281,10280 285284289288292294294

144,24144,913150,36151,964157,25158,926162,50164,930167,259168,934173,04174,967 140,908 140,116

238,029 231,036 232,038237,048244,064243,061247,070247,070251,080252,088257,095258,098259,101262

24,305

glinkrzemfosforsiarkachlorargon

borwęgielazottlenfluorneon

hel

wapńskandtytanwanadchrommanganżelazokobaltnikielmiedźcynkgalgermanarsenselenbromkrypton potas

magnez sód

beryl lit

wodór

stront rubiditrcyrkonniobmolibdentechnetrutenrodpalladsrebrokadmindcynaantymontellurjodksenon

bar ceztantalwolframrenosmirydplatynazłotortęćtalołówbizmutpolonastatradon lantanhafn

rad fransaktynrutherforddubnseaborgbohrhasmeitnerdarmsztadtroentgenkoperniknihoniumlivermoriumtennessineoganesson fleroviummoscovium

magnez

neodymprometsamareuropgadolinterbdysprozholmerbtuliterblutet prazeodym cer

uran protaktyn torneptunplutonamerykkiurberkelkaliforneinsteinfermmendelewnobellorens

1

3

38 37

20 19

12 11

4

88 87

56 55

89

39

21

57

40

22

104

72

41

23

73

105

42

74

24

106

43

25

44

26

45

27

757677

107108109

46

28

47

29

7879

110111

4849

31

50

32

808182

1314

112113114115

56

51

33

83

15

7

52

34

84

16

8

116116118

53

35

54

8586

36

1718

910

2

636465666768697071

9596979899100101102103

606162

92

59

91

58

909394

30

12

12

67

84868788

8587

404243

444648

394041

242526

23

9

223224

226228

222223

130132134135

136137138

133

227228

89

45

138139

90 9491 9692

464748

4950

257259

260261

174176177

178179180

93

5051

181

255256257258

260261262263

92 9794 9895 10096

180182

184186

183

5052

5354

259260

261263

969799

55

969899

100

101102104

5456

5758

103

59

185187

184186187

189190192

188

191193

261262

264265

271273

266

102104105

106108110

58 6260 6461

107109

6365

190192194

195196198

197

272

106108110111

112113114116

113115

6971

112114115116117

118119120122124

7072

7476

73

196198199

201202204

200

203205

204206207208

27282930

277

1011

1213

121123

75

209

31

1415

120122123124

125126128130

74 7876 8077 82

209210212

214215218

3233

3436

161718

127

7981

124126128129

131132134136

130

210211215

216218

219220222

788082

838486

3537

363840

19202122

34

151153

152154155

157158160

156

159156158160

162163164

161

165162164166

167168170

169168170171

173174176

172

175176

237238239240

241242243244

242243244245

246247248250

243245246

247249250

244245246248249

250251252253254

247248249250251

252253254255256

250254255256257

256257258

253254255

256257260

142143144

146148150

145

145147

144147148149

150152154

234235238

141

231234

136138140142

232231232233234235

236237238239

236237238239240

241242243244245

64 6866 7067

242526

Mg

GaGeAsSeBrKr

AlSiPSClAr

BCNOFNe

He

Tc

Mn

Ru

Fe

Rh

Co

Pd

Ni

Ag

Cu

Cd

Zn

InSnSbTeIXe Sr Rb

Ca

Y

Sc

Zr

Ti

Nb

V

Mo

Cr K

Mg Na

Be Li

H

Ra FrAc

Ba CsTaW La

Rf

Hf

DbSg

ReOsIrPtAuHg

BhHsMtDsRgCnNh

TlPbBiPoAtRn

LvTsOg FlMc

NdPmSmEuGdTbDyHoErTmYbLu Pr Ce

U Pa ThNpPuAmCmBkCfEsFmMdNoLr

Dodatkowe materiały – oglądaj, pobieraj, drukuj.

Zeszyt ćwiczeń, który już od pierwszych lekcji chemii doskonale wspiera kształcenie kluczowych umiejętności – opisywania doświadczeń chemicznych, zapisywania równań reakcji chemicznych i wykonywania obliczeń.

Przetwarzanie informacji

Korzystam z informacji ciekawe treści połączone z zadaniami sprawdzającymi umiejętności

Dodatkowe materiały on-line filmy, animacje, zdjęcia – dostępne pod kodami

Stopniowanie trudności zadań

Na dobry początek ćwiczenie podstaw − zawsze na początku tematu

Dla dociekliwych interesujące zadania – zawsze na końcu tematu

Wykonywanieobliczeń

Zadania ze wskazówkami krok po kroku ułatwiają stosowanie wiedzy do rozwiązywania problemów

Sprawdź się zadania przekrojowe – zawsze na końcu działu

Obejrzyj filmdocwiczenia.pl Kod: C8RAUS

Zeskanuj kod QR, który znajdziesz wewnątrz zeszytu ćwiczeń, lub wpisz kod na docwiczenia.pl.

www.nowaera.pl [email protected]

Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00

C8RAUS

Ćwiczenie umiejętności opisu doświadczeń

To doświadczenie musisz znać eksperymenty, które trzeba umieć opisywać

Niewielkie projekty – duże efekty! samodzielne przeprowadzanie doświadczeń i ich opisywanie

zeszyt ćwiczeń - sp-przeclaw.edupage.org

Documents