cb . 4,5,6 Éiceolaíocht

Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 1

Cb. 4,5,6 Éiceolaíocht


Cb. 4 ÉiceolaíochtCuspóirí Léann (4):• Téarmaíocht an eiceolaíocht ar eolas• Sreabhadh fuinnimhe ón ghrain bia

slabhra/eangach & pirimidí uimhireacha• Timtriall Nítrigin & Carbón• Cuir síos ar gaolta eiceolaíochta• Eolas ar dinimic pobail éagsúla.


Bunús na hÉiceolaíochtaÉiceolaíocht=

Staidéar ar phlandaí & ar

ainmhithe & an ghaol a bhíonn

acu lena dtimpeallacht


1.Éiceolaíocht

Is staidéir na héiceachórais é an éiceolaíocht.• Baineann codanna beo agus neamh bheo le

timpeallacht an orgánaigh. Bíonn tionchar ar nithe beo ar shaol nithe beo eile.

• Bíonn tionchar ar rudaí neamh bheo m.sh. teocht an uisce, méid mianraí atá ar fáil agus an ocsaigin ar rudaí beo chomh maith


Tearmaíocht:• Bithsféar: An chuid den

domhain & den atmaisféar inar féidir le rudaí beo maireachtáil.

(8km síos san fharraige & 8km suas sa spéir)

• Éiceachóras: Éiceachóras ná pobal na n-orgánach beo & an timpeallach ina maireann siad. m.sh. coill, fásach, cladach, loch.

Is éiceachóras mór é an domhan iomlán mar níl aon chuid de scoilte go hiomlán ón chuid eile.

Má deirfá go raibh an Domhan mar úll níl ach an piosa tanaí don craiceann an bithsféar dó.


2. Rudaí a cuireann isteach ar éiceachóras

1. Bitheach (Beo): Tugtar an chuid bitheach ar na nithe beo san éiceachóras.

2. Aibitheach(neamhBheo): Tugtar an chuid aibitheach ar na nithe neamhbheo san éiceachóras.


(a) Tosca Bitheacha (Beo)• Bia – nuair atá an chuid bia ar fáil is féidir le níos mó

orgánaigh maireachtáil.• Iomaíocht – idir na horgánaigh(plandaí & ainmhithe) i gcomhair acmhainní éagsúla.• Creachóireacht- laghdaíonn creachóirí líon na creachaí

atá i bpobal• Seadánachas - Laghdaíonn orgánaigh sheadánacha

cumhacht an tóstach & faigheann cuid dóibh bás dá bharr.

• Daoine – tá éifeacht ollmhór idir deimhneach agus diúltach ag daoine ar orgánaigh eile sa timpeallacht.


(b) Tosca Aibitheacha (neamhbheo)Is féidir na fachtóirí timpeallachta a roinnt mar a leanas:

1. Aeráide- solas, teocht, gaoth, taiseachas, déine solais, fad an lae, titim báistí &rl.

2. Éidifeach (ithreach)- pH, ocsaigin, uisce, draenáil, leibhéal mianraí...

3. Uisciúil- sruthanna, tonnta,doimhneas, solas, salannacht .


Tosca Éidifeacha (ithireach)

* Braitheann an cinnéal planda a fasann in áit ar an ithir atá ann.


3.Sreabhadh fuinneamh san Éiceachóras

• Is ón ngrian a thagann an fuinneamh a mbionn ag teastáil ó gach orgánaigh. Sreabhann an fuinneamh ó orgánach go horgánach de réir mar a itheann siad a chéile nó de réir an ghaolmhaireacht chothaitheach a bhíonn eatarthu.


1.Táirgeoirí 2.Tomhaltóirí

3. Dianscaoilteoirí


• Tá táirgeoirí a dhéanann a gcuid bia féin• Tomhaltóirí a bhfaigheann cothú ó phlandaí & ainmhithe. • Dianscaoilteoirí m.sh. baictéar, fungas a itheann plandaí &

ainmhithe marbha agus meathlaithe.---------------------------------------------------------------------------1. Táirgeoirí (plandaí glasa) - déanann siad a gcuid bia féin

ag úsáid fhuinnimh na gréine (fótaisintéis). 2. Tomhaltóirí tosaigh - luibhiteoirí & dianscaoilteoirí a

itheann plandaí. 3. Tomhaltóirí tánaisteach – feoiliteoirí, itheann siad na

tomhaltóirí tosaigh. 4. Tomhaltóirí treasach - itheann tomhal. tánaisteach.5. Dianscaoiltóirí


4. Biashlabhraí

• Pictiúr den aistriú fuinnimh san éiceachóras & den gaol cothaitheach a bhíonn eatarthu.

m.s:

Rós → Cuil Ghlas → Bóín Dé → Spideog

Tosaíonn sé le táirgeoir i dtosach & feictear cá dtéann an fuinneamh


Duilleog mharbh míol adhmaid lon dubh


Biashlabra 2• Déan tú fhéin!!


An t-Éiceachóras domhanda

Éiceachórais Móra

Éiceachórais beaga

Cumann

Pobal (community)

An Bithsféar

Tundra, Fásach, Measartha, foraois

Cladach, lochán, gairdín, portach


5. Bia-eangachaAr a laghad 2 bhiashlabhraí a thrasnaíonn á cheile.


Obair: Tarraing bia- eangach


6. Leibhéal Trófach (feeding levels)

Tugtar leibhéal trófacha ar an sreabhadh fuinneamh i mbiashlabhra. Is éard is leibhéal trófach ann mar sin ná leibhéal cothú i mbiashlabhra. • Leibhéal trófach 1 - na táirgeoirí • Leibhéal trófach 2 - na tomhaltóirí tosaigh• Leibhéal trófach 3 - tomhaltóirí tánaisteacha• Leibhéal trófach 4 - na tomhaltóirí

treasacha


7. Pirimidí• Chun na n-uimhreacha /

líon na n-orgánach ag gach leibhéal trófach a léiriú.

• Comhairítear líon na dtáirgeoirí & cuirtear sa chéim is ísle iad.

• Comhairítear líon na dtomhaltóirí tosaigh agus cuirtear sa dara céim iad &rl.

Táirgeoirí

Tomhaltoirí treasach

Tomhaltóirí tosaigh

Tomhaltoirí tánasiteach

Pirimidí= Líon/uimhireacha orgánaigh ag gach leibhéal trofach a léiriú


Sreabhadh Fuinnimhe:

Léirítear sreabhadh fuinnimh i mbiashlabhra nó i mbia-eangach i dtéarmaí leibhéil trófacha.• Is beag fuinnimh a aistrítear ó leibhéal go leibhéal eile.• Ní úsáidtear ach 10% den fhuinneamh a ionsúnn planda

glas ón ngrian i bhfás an phlanda. Cailltear an 90% eile mar fhuinneamh sa mheitibileacht nó i bhfoirm teasa.

• Ní chuirtear ach 10% den fhuinneamh a stóráladh sa phlanda ar aghaidh go dtí an tomhaltóir tosaigh nuair a itheann sé an planda, sé sin 1% den fhuinneamh a d’ionsúidh an planda sa chéad áit.

• Ní chuirtear ach 10% den fhuinneamh seo ar aghaidh go dtí an tomhaltóir tánaisteach & srl


• Cailltear an fuinneamh seo de bharr:

– Nach n-itear gach orgánach beo– Nach ndíleáitear an bia ar fad a tógtar isteach.– Nach gcríochnaíonn ach cuid bheag den bhia a díleáitear

suas mar chuid den orgánach a d’ith é.• Bíonn an méid fuinnimh a bhíonn i leibhéal trófach

ar bith i bhfad níos lú ná an leibhéal roimhe.• Mar sin bíonn biashlabhraí gearr (3 nó4 leibhéal.)


• Éiríonn an t-ainmhí níos mó ag dul suas trín bpirimid. Toisc an méid fuinnimh a chailltear bíonn ar an sionnach a lán coiníní a ithe agus bíonn ar na coiníní seo an t-uafás féir a ithe.

• Léiríonn pirimid uimhreacha líon na n-orgánach beag beann ar a méid.

• Uaireanta bíonn pirimid inbhéarta (inverted) ann toisc go mbíonn an táirgeoir ag bun ag cothú líon an-mhór de thomhaltóirí tosaigh.

Spideog

Bóín Dé

Cuil ghlas

DairPIRIMID Inbhéartha Uimhreacha


• Bíonn pirimidí ina mbíonn seadáin díchumtha (distorted) toisc an líon mór seadán a mhaireann ar óstach amháin agus iad ag barr na pirimide.

Míol (louse)

Bradán

Ribe róibéis (shrimp/prawn)

Alga


Ó a bheith ag féachaint ar an bpirimid tugtar faoi dheara:

1. Go laghdaíonn méid na horgánaigh nuair a théann tú suas an phirimid. Tarlaíonn sé seo mar níl an méid céanna fuinneamh infhaighte ag na tomhaltóirí treasach is a bhfuil ag na táirgeoirí.

2. Tagann méadú ar oiread na hainmhithe nuair a théann tú suas an phirimid m.sh. tá an sionnach níos mó ná an coinín a itheann sé. Toisc go gcailltear fuinneamh ar an tslí suas an phirimid caithfidh na tomhaltóirí treasach níos mó do na tomhaltóirí tánaisteach a ithe.


Na teorann a bhaineann le húsáid an phirimid d’uimhreacha.

1. Ní thugann siad faoi deara méid an orgánach. • Is féidir an chuid chuileog ghlas maireachtáil ar

an gcrann róis chéanna. Tabharfaidh sé sin pirimid bun os cionn dúinn.

2. Tugtar pirimid iNBHÉARTHA ar seo.• Bíonn cruth áit ar phirimid le seadán ann mar

bíonn na uimhreacha móra ann.


Obair…• Líon isteach na Pirimid Seo:


Déan cuir síos ar 3 slí a leiraítar aistriú fuinnimhe idir orgánaigh.

• 1

• 2

• 3


8. An Gnáthóg & Nideog

Gnáthóg = áit áirithe sa timpeallacht ina mbíonn/cónaíonn orgánach m.sh choill gnáthóg an tsabhaircín (primrose).

An príomh gnáthóg an baictéir Escherichia coli ná an ‘gastrointestinal (GI) tract’ do daoine & a lán ainmhithe aon teasach (warm blooded)

Q. Cad a tugtar ar na teilgean (projections) seo a seasann amach ó balla an ileam (stéig beag)?_______________


Nideog (niche)= an ról a imríonn an t-orgánach sa ghnáthóg.

• Bíonn róil éagsúla ag orgánaigh éagsúla sa ghnáthóg. I gcás nideog bhia ciallaíonn sé sin an ról atá ag an orgánach sa ghnáthóg ó thaobh bia de i.e. cad a itheann sé, cad a itheann é.

Ceist:Cad é nideog (ról) an E.coli I do stéig mór????

Q. Lúigh nideog (ról) an sionnach sa gnáthóg?


9. Athchúrsáil Cothaithigh• Braitheann orgánaigh ar chothaithigh éagsúla a

thógáil isteach ina gcoirp & a úsáid chun go mbeidh siad sláintiúil, fuinniúil.

Mar shampla, • i gcás plandaí tá ___________ tábhachtach den chlóraifill, tá gá le nitrigin d’fhás &rl. • In ainmhithe bíonn ________ lárnach sa mhóilín haemaglóibín, bíonn _________ i gcnámha &rl.


• Bíonn na cothaithigh seo ina gcuid den timpeallacht éibitheach & nuair a thógann orgánaigh isteach iad bíonn siad sáinithe i móilíní an orgánaigh.

• Nuair a fhaigheann orgánaigh bás déantar na cothaithigh seo a athchúrsáil chun iad a chur ar fáil d’orgánaigh beo arís.

• Tá ról an-tábhachtach ag na dianscaoilteoirí anseo.

• Briseann siad síos orgánaigh marbha & scaoiltear na cothaithigh ar ais san ithir /uisce chun iad a chuir ar fáil do phlandai.

4

Recycling nutrients within an ecosystem


(a) Timthriall An Carbón &(b) Timthriall An Nitrigine

• Dhá cheann de na cothaithigh is tábhachtaí d’orgánaigh ná carbón (C)agus nitrigin (N).

• Is féidir úsáid & athchúrsáil charbóin agus nítrigine a scrúdú sa Timthriall Charbóin agus sa Timthriall Nítrigine


(a) Timtraill An Carbón• Is dúil riachtanach do

rudaí bheo í charbón• Bíonn C (carbón) le

fáil san bithmóilíní:___________, ___________, & ____________.• Malairtear an carbón

idir rudaí bheo agus an timpeallacht ina bhfuil siad.

Dó breaolaí ionataise

Dianscaoileadh (ó na baictéir & ________)


Carbóin & Téamh Domhanda• Tá tiúchán CO2 an san atmaisféar ag ardú ó 0.028% go 0.036% de bharr:1. Dóchán breosla iontaiseacha2. Dí-fhoraoisiú

Is gas é CO2 a ligean do radaíocht teas den ghrian isteach san atmaisféar ach ní ligean sé an teas frithchaite amach. Éifeacht ar an timpeallacht.• Ardú leibhéal an uisce san fharraige• Oighear ag leá & uisce te a forbairt• Athrú ar an aimsir• Éifeacht ar an fhiadhúlra agus an talmhaíocht.


(b) An Timthriall Nítrigine

• Is é gás nítrigine san atmaisféar an phríomh fhoinse nítrigin sa nádúr. (78*% aer).

Feidhm: • déantús próitéiní (C,H,O&N) príomh fheidhm

an nítrigin do nithe beo. • Níl muid in ann nítrigin an atmaisféar a úsáid & caithfear é a ionsú ón ithir i bhfoirm níotráit. (NO₃)


• Úsáideann na plandaí an nítrigin seo chun próitéiní a dhéanamh.

• Itheann na hainmhithe na plandaí & aistríonn siad próitéiní planda go próitéiní ainmhithe.

• Le linn eisfhearadh scaoileann ainmhithe amóinia & chomhdhúile eile

le nítrigin

Nitrigin san Aer

Ionsútar I bhfoirm níotráite (NO3) ón ithir plánda

Itheann ainmhí na plandaí & mar sin faigheann siad foinnse Nitrigine


Sa timthriall nítrigine tá 4 cineál baictéar éagsúla le feidhmeanna éagsúla

1. Baictéar Nítrigin Foscaitheacha (N₂ gás NO₃ niotráit san ithir)• Baictéar a chónaíonn ar nóidíní ar fréamhacha plandaí mar piseanna.• Bíonn na baictéir in ann nítrigin an t-atmaisféar a thiontú ina hiain niotráite.

Nóidíní ar planda soy ina bhfuil baictéir nítriginfhoscaitheacha


2. Baictéar Dianscaoilteoirí• Itheann baictéar san ithir a

orgánaigh mharbha. • Le linn dianscaoileadh

bíonn na próitéiní óna horgánaigh atá ag meathlú tiontaithe ina amóinia

Nitrigin san prótéiní an orgánaigh marbh Amóinia


3. Baictéar Nítríuchán (Nitrifying) • Amóinia níotráití (NO3). • Baictéar san ithir a thiontaíonn amóinia &

amóiniam ina nítrítí & níotráití.

Amóinia (NH₄) (o dianscaoileadh orgánaigh marbh) Nítrítí & Níotráití (ar ais go dtí ithir)


4.Baictéir dínítriúchán Baictéar a dhéanann díreach a mhalairt den rud. i.e. is féidir leo níotráit amóinia & nítrigin. De bharr sin bíonn an gás nítrigin cuirtha ar ais san atmaisféar arís.

Níotráit Amóinia & Nitrigin (ar ais go dtí an atmaisféar)


10. Ról daoine• Bíonn ról sa timthriall nítrigine nuair a úsáidtear leasachán.

• Nuair a dhéantar leasacháin sa tionsclaíocht bíonn gás nítrigine tiontaithe ina níotráit. Is féidir an níotráit sin a dhíol do fheirmeoirí.

• Má úsáidtear an iomarca nítrigin neamh-orgánach bíonn méadú an níotráit san ithir go gearr téarmach.

• Ní úsáideann na plandaí an chuid is mó de na níotráit sin agus téann sé isteach sna habhainn agus loch.

• Bíonn an iomarca chothaitheach sna loch (eotrófachú).

Loch Hungabee (clé), sna Rockies, Ceanada tá sé glan, gan truailliú. A mhalairt i Loch Taihu sa tSín tá sé árd eotrófach & mar sin níl a lán orgánaigh ag fás anseo.

cb . 4,5,6 Éiceolaíocht

Documents