Лекц 1

•Менежментийн тухай ойлголт, менежментийн үүсэл хөгжил

1

2

Õºãæèëòýé àñóóëòóóä • Ìîíãîë улсын ерөнхийлөгч õýí áý?• Çàâõàí àéìãèéí Çàñàã äàðãà õýí бý? • Õ¿í á¿ðèéí òàíüäàã áàãèéí äàðãà õýí

áý?• Òàíàé àíãèéí дарга õèð ñàéí

óäèðäàã÷ âý?• Òîëãîé øèéð áîë àìòòàé õîîë. Ãýõäýý

õýí òîëãîéã íü èääýã âý?

3

Óäèðäëàãûí óõààí

ÌÅÍÅÆÌÅÍÒ

ÌÓÈÑ-ÝÇÑÑ-ÁÓÒ

4

Óäèðäëàãà = Ìåíåæìåíò

ýíý ¿íýí ¿¿? Õóäàë óó?

5

Багийн дарга

АВС компанийн маркетингийн

менежер

6

7

Óäèðäëàãà≠ÌåíåæìåíòПрактик Шинжлэх

ухааны

8

Ìåíåæìåíò ãýæ þó âý?Ìåíåæìåíò ãýäýã áîë óäèðäàõóéí óðëàã þìÌåíåæìåíò ãýäýã áîë õ¿íýýð àæèë õèéëãýõ óõààí þìÌåíåæìåíò Õ¿íèé äàíãààð ã¿éöýòãýõ áîëîìæã¿é

¿¿ðãèéã òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõèéí òóëä õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ óäèðäàõ õýä õýäýí õ¿ì¿¿ñ áîëîí áàéãóóëëàãûí õýðýãæ¿¿ëäýã ¿éë ÿâöûã ìåíåæìåíò ãýíý.

Ìåíåæìåíò ãýäýã íü áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéí ºìíºõ çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä õ¿ì¿¿ñòýé àæèëëàæ õ¿ì¿¿ñèéí òóñëàìæòàéãààð àæèë ÿâóóëàõûã õýëíý

9

óäèðäàõ àæëûã ýðõëýí ÿâóóëàõ ¿íäýñ áîëäîã õ¿íèé ìýäëýãèéí

öîãöûã ìåíåæìåíò ãýäýã áàéíà.

Ìåíåæìåíò

10

Ìåíåæåð ãýæ õýí áý? • Ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí

ÿâóóëäàã õ¿íèéã ìåíåæåð ãýíý. ªºðººð õýëáýë óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëæ áóé õ¿í á¿õýí ìåíåæåð ãýñýí ¿ã þì.

• Æíü: Òºðèéí ÿàìíû õýëòñèéí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, àéìàã ñóìûí Çàñàã äàðãà, áàéãóóëëàãûí àæ àõóéí äàðãà, àðìèéí äýñëýã÷ íàð ãýõ ìýò á¿ãäýýðýý ìåíåæåð¿¿ä ìºí þì.

11

• Òåõíèêèéí óð ÷àäâàð• Õàðèëöààíû óð ÷àäâàð• Øèéäâýð ãàðãàõ óð ÷àäâàð• Ìýäýýëëèéí óð ÷àäâàð ãýæ àâ÷ ¿çäýã

Ìåíåæìåíòèéí óõààíä ìåíåæåðèéí óð ÷àäâàðûã åðºíõèéä íü:

12

Òåõíèêèéí óð ÷àäâàð

• Àæëàà ñàéí ìýääýã áàéõ • Áóñàä õ¿ì¿¿ñò çààâàðëàõ • Áè÷èã áàðèìò áîëîâñðóóëàõ • Òåõíèê õýðýãñýëòýé àæèëëàõ• Èëòãýõ, ÿðèëöàõ

13

Õàðèëöààíû óð ÷àäâàð

•Òºëººëºõ •Ìàíëàéëàõ •Õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàà õîëáîî

òîãòîîõ

14

Ìýäýýëëèéí óð ÷àäâàð • Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàã÷ áàéõ

/¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ/

• Ìýäýýëýë òàðààã÷ áàéõ /ìýäýýëëèéã äîîä àëáàí òóøààëûí õ¿ì¿¿ñò äàìæóóëíà./

• Ìýäýýëýë äàìæóóëàã÷ áàéõ /ìýäýýëëèéã ãàäíû õ¿ì¿¿ñò äàìæóóëíà./

15

Øèéäâýð ãàðãàõ • Ñàíàà÷ëàã÷ áàéõ • Ìàðãààíûã øèéäâýðëýã÷ áàéõ • Õºðºíãº íººöèéã õóâààðèëàã÷ áàéõ • Õýëýëöýõ

16

Ìåíåæìåíòèéí áà ìåíåæåðèéí òºâøèí

• Ñòðàòåãèéí áóþó äýýä òºâøèí • Òàêòèêèéí áóþó äóíä òºâøèí • ¯éë àæèëëàãààíû áóþó äîîä òºâøèí

17

Ñòðàòåãèéí òºâøèí

Òàêòèêèéí òºâøèí

¯éë àæèëëàãààíû òºâøèí

Ìåíåæìåíòèéí òºâøèí

18

Äýýä òºâøíèé ìåíåæåð

• Ýíý òºâøèíä èõýâ÷èëýí åðºíõèé çàõèðàë, óäèðäàõ çºâëºëèéí äàðãà, ò¿¿íèé îðëîã÷, åðºíõèé ìåíåæåð íàð áàãòäàã.

19

Äóíä òºâøíèé ìåíåæåð

• Õýëòýñ, òàñãèéí äàðãà, ýðõëýã÷, äåêàí, ñàëáàðûí çàõèðàë çýðýã àëáàí òóøààëòíóóä áàãòäàã.

20

Äîîä òºâøíèé ìåíåæåð

• Öåõèéí ìàñòåð, ýýëæèéí àõëàã÷, àõëàõ ìýðãýæèëòýí çýðýã àëáàí òóøààëòíóóä ýíý á¿ëýãò õàìðàãäàíà.

21

Ìåíåæìåíòèéí õºãæèëÀÍÓ-ûí Ôðåäðèê Ó.Òåéëîð 1911 îíä “Øèíæëýõ óõààíû óäèðäëàãûí çàð÷ìóóä” íîìîî õýâë¿¿ëñíýýð óäèðäëàãûí øèíæëýõ óõààíûã çºâøººð÷ áèå äààñàí ñóäàëãàà ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã áàéíà.

22

Øèíæëýõ óõààí÷ ÷èãëýë /1885-1920/

Ýíý ÷èãëýëèéã Ó.Òåéëîð, Ãåíðè Ãàíò íàð áîëîâñðóóëñàí. Òýä õºäºëìºðèéí îëîí àæèëáàð, ¿éëäë¿¿äèéã àæèãëàí, çàäëàí øèíæèëãýý õèéñíèé ¿íäñýí äýýð íýãòãýí àæèë ã¿éöýòãýõ îíîâ÷òîé, áîëîâñðîíãóé àæèëáàð õºäºë㺺íèéã áèé áîëãîõ çàìààð áàéãóóëëàãûã çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõýä ¿ð àøèãòàé õýðýãëýæ áîëíî ãýæ ¿çñýí áàéíà.

23

Óäèðäàõóéí çàõèðãààíû /ñîíãîäîã/ ÷èãëýë /1920-

1950/• Áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí

ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ

• Áàéãóóëëàãûí á¿òöèéí çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí àæèëëàãñäûã óäèðäàõ

• Àíðè Ôàéîëü, Ìèíöáåðã

24

Õ¿ì¿¿íëýã õàðèëöààíû áà çàí ¿éëèéí ÷èãëýë

/1950 îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë/

• Óðüäàõ ÷èãëýë¿¿ä íü õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéã àíõààð÷ ¿çýýã¿é áàéñàí áîë ýíý õàíäëàãà íü õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðèëöààíû ºðãºí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çñýí áàéíà.

• Ýëòîí Ìýéî

25

Óäèðäàõóéí óõààíû òîîí õàìààðëûí ÷èãëýë

/1950 îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë/

• ¯éëäýë àæèëáàðûã øèíæëýýä ãàðãàñàí çàãâàð, ñîíèðõîãäîæ áóé àñóóäëûí õóâüñàã÷äûí òîîã áàðèìæààëàí ìýäýæ æîëîîäîæ áîëîõóéöààð öººð¿¿ëäýã þì.

26

Ëåêö ¹2

Менежментийн хандлагууд, менежерийн арга барил

27

1. Ìàêãðåãîðûí X áà Y îíîë /ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýí Äóãëàñ Ìàêãðåãîð 1960-ààä îíä

áîëîâñðóóëæýý/

28

Õ áóþó àâòîêðàò îíîë

• Äóíäàæ õ¿í áîë óãààñàà àæèëä äóðã¿é áîëæ ºãâºë àæëààñ çàéëñõèéäýã

• Äóíäàæ õ¿í õàðèóöëàãààñ çàéëñõèéõèéã õè÷ýýäýã. Èäýâõè ñàíàà÷ëàãà ãàðãàäàãã¿é, þóíû ò¿ð¿¿íä áèåèéí àìðûã áîäîæ, õàë áàëã¿é áàéõûã ýðõýìëýäýã áîëîõîî𠺺ðèéã íü çàëæ ÷èãë¿¿ëæ áàéâàë äýýð áàéäàã áàéíà.

29

• Àæèëä äóðã¿é, àæëààñ õèéäýã õ¿ì¿¿ñ áàéäàã ó÷ðààñ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òýäíèéã õ¿÷èëæ, ñ¿ðä¿¿ëýõ, àëáàäàõ, õÿíàõ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëäîã.

• Ýäãýýð æèðèéí õ¿ì¿¿ñò áàéãóóëëàãûí çîðèëãî ÿìàð ÷ õàìààã¿é, õ¿ì¿¿ñ õýçýý ÷ èòãýæ áîëîõã¿é, òýäíèéã õàòóó ÷àíä õÿíàí öàãäàæ ìºí㺺ð øàõàõ çàìààð àæèëëóóëàõ õýðýãòýé.

• ªºðººð õýëáýë àæèë÷èí õ¿í óãèéí èäýâõèã¿é, õàðèóöëàãàã¿é, çºâõºí ººðèéí ìàòåðèàëëàã õýðýãöýýã õàíãàõûã õ¿ñäýã.

30

Ó áóþó àðä÷èëñàí îíîë • Àæèë÷èä óãààñàà àæèëä äóðã¿é

áèø, õàðèí òýäýíä àæëûí ñàéí íºõöºë õàíäëàãà èë¿¿ ÷óõàë

• Õàòóó ÷àíä õÿíàëò øèéòãýë, ñ¿ðä¿¿ëýã çýðýã íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ öîðûí ãàíö àðãà áèø. Õýðýâ àëèâàà õ¿í ÿìàð íýãýí çîðèëãîä õ¿ðýõ ýðìýëçýëòýé áîë òý𠺺ðèé㺺 õÿíàí øàëãàõ ÷àäâàðòàé áàéäàã.

31

•Çîðèëãûí òºëºº çàðöóóëñàí õ¿÷ ÷àðìàéëò íü ò¿¿íèé òºëºº îëãîõ øàíãàë óðàìøèëòàé øóóä õàìààðàëòàé áàéõ ¸ñòîé.

32

• Äóíäàæ õ¿í òîäîðõîé íºõöºëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã òºäèéã¿é òýãýõ ýðìýëçýëòýé áàéäàã.

• Çîðèëãîä õ¿ðýõýä á¿òýýë÷ ÷àíàð, îâñãîî, ñýòãýõ ÷àäâàð øààðäëàãàòàé áºãººä èéì õ¿í îëîí áàéäàã.

• ªíººãèéí íºõöºëä äóíäàæ õ¿íèé îþóí óõààíû ÷àäâàð á¿ðýí áóñ àøèãëàãäàæ áàéíà.

33

Óã îíîëä àæèë÷èí õ¿íèéã ýð÷òýé ñàíàà÷ëàãàòàé,

õºäºëìºðèéí ¿éë àæèëëàãààíûõàà ÿâöàä

çºâõºí ýä ìàòåðèàëûí áóñ áàñ îþóí ñàíààíûõàà õýðýãöýýã

õàíãàõ, íýð òºðºº õàìãààëàõ, ººðèé㺺 èëòãýí õàðóóëàõûã

ýðìýëçäýã ãýæ ¿çäýã.

34

Òýãýõýýð õ¿íèé àâúÿàñ ÷àäâàðûã íýýí ãàðãàõûí òóëä óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ àæèëòàíä

èòãýë õ¿ëýýëãýõ, àæèë ¿éëäëèéã íü á¿òýýë÷ áîëãîõ, ýðõýëñýí àæèë ¿¿ðãèéíõ íü

õ¿ðýýíä ýðõ ÷ºëºº, áèåý äààñàí áàéäàë îëãîõ

õýðýãòýé ãýæ ¿çäýã.

35

Z îíîë/Êàëèôîðíû ÈÑ-ûí Óèëüÿì

Ã.Îó÷è/

36

Ìåíåæìåíòèéí Z îíîëûí ¿íäýñ íü ßïîíû çàí çàíøèë, ñî¸ëîîñ óðãàí ãàðñàí áºãººä ýíý

õàíäëàãà íü õóâü õ¿í áóñ õàðèí õýñýã, á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ãàðãàñàí

øèéäâýð íü õàìãèéí ¿ð àøèãòàé ãýæ ¿çäýãò

îðøèíî.

37

Ýíý îíîë íü òºâèéã ñàõèñàí áàéäàë, áàéãóóëëàãà áèé áîëãîæ, ò¿¿íèé çîðèëòûã

øèéäâýðëýõýä ñàíàà çîðèã íèéëñýí àæëûí áàéíãûí

òîãòìîë ýð÷ õ¿÷ á¿ðýëä¿¿ëæ íýã íàñíû àæèë ãýã÷èéã áèé

áîëãîäîã áàéíà.

38

Ýíý õàíäëàãààð áîë õ¿í õ¿÷íèé íººöèéã óäààí

õóãàöààãààð àøèãëàæ, ýíý ¿íäñýí äýýð

áàéãóóëëàãàà õºãæ¿¿ëýõ óðò óäààí õóãàöààíû

òóðøèä àæëûí ¿ð ä¿íãèéí áèåëýëòýýð àæëûã

¿íýëýõèéã ÷óõàë÷èëäàã.

39

Z îíîëä ñóóðèëñàí àðãà áàðèë íü:

40

• Òîìîîõîí êîìïàíèóäàä àæèë÷äûã íàñààð íü õºëñºëæ àâäàã. Ýíý íü àæëûã áàòàëãààæóóëààä çîãñîõã¿é, îðëîãî ÿìàãò ºñºæ, áóñàä õàíãàìæ íýãýí àäèë áàòàëãààæäàã.

• Àæ àõóéí çàð÷èì, öàëèí õºëñ íü àæèëëàñàí æèë, ¿ðä ¿íãýýñ õàìààðíà.

• Àæèëòíóóäûã áàéíãà ñóðãàæ ÷àäâàðæóóëàõ õýðýãòýé

• Àæèëòíóóäûã íýã íýãæýýñ íºãººä ñýëãýí àæèëëóóëæ ìýäëýã, äàäëàãûã íü íýìýãä¿¿ëæ, îéëãîëöîõ ºðãºí áîëîìæèéã áèé áîëãîäîã

Лекц 3

•Байгууллага, түүний мөн

чанар, ангилал

41

42

• Áàéãóóëëàãà ãýäýã áîë õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ãýð á¿ëèéí äàðààãààð òàâèãäàõ, ò¿¿ãýýð äàìæèí òóõàéí õ¿í íèéãýìòýéãýý õîëáîãäîõ íèéãýì äýõü àíõàí øàòíû íýãæ¿¿äèéí íýã þì.

• ªºðººð õýëáýë õ¿ì¿¿ñ ººðñ人 áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áèé áîëãîæ, ò¿¿íä íýãäýí íèéëæ, áàéãóóëëàãààð õºäºëìºðºº ¿íýë¿¿ëæ òýíäýýñ àìüäðàë àõóéãàà çàëãóóëæ ò¿¿íèé íýã ãèø¿¿í áîëæ ÿâäàã.

43

• Èéìä ìåíåæìåíòèéí óõààíä áàéãóóëëàãà ò¿¿íèé ¿íäñýí øèíæ¿¿ä, áàéãóóëëàãà íü çºâõºí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëñýí öàãò îðøèí òîãòíîõ áîëîìæòîé òºäèéã¿é àìæèëòàíä õ¿ðäãèéã íýýí ¿ç¿¿ëäýã. Áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà áîë òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé, íàðèéí ýýäðýýòýé ñèñòåìò ¿éëäýë àæèëëàãàà ìºíèé äýýð äîòðîî îëîí çýðýã çèíäàà á¿õèé, òýäãýýð íü õîîðîíäîî íÿãò õàðèëöàí íºëººëºë, ¿éë÷èëãýýòýé áàéäàã.

44

Áàéãóóëëàãà ãýæ þó âý?• Åðºíõèé íèéòëýã çîðèëãîä õ¿ðýõèéí

òóëä ¿éë àæèëëàãààãàà óõàìñàðòàéãààð óÿëäóóëñàí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã áàéãóóëëàãà ãýíý

• 2 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàðòàéãààð çîõèöóóëàãäñàí ¿éë àæèëëàãààíû ñèñòåìèéã áàéãóóëëàãà ãýíý

45

• Áàéãóóëëàãà ãýäýã íü åðºíõèé çîðèëãî ýñâýë áóñàä çîðèëãóóääàà õ¿ðýõèéí òóëä ¿éë àæèëëàãààãàà óõàìñàðòàéãààð çîõèöóóëñàí õ¿ì¿¿ñèéí á¿ëýã þì.

46

Àëèâàà á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ áàéãóóëëàãà áèø áºãººä òýä áàéãóóëëàãà áîëîõûí òóëä äîîðõ íèéòëýã øààðäëàãóóäûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä: • Íààíàäàæ 2 áàéæ íýã á¿ëýã á¿ðä¿¿ëýõ• Íààíàäàæ íèéòëýã ãàíö çîðèëãûã /ýöñèéí

áàéäàë, ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëñîí/ òóõàéí á¿ëãèéí á¿õ ãèø¿¿í õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéõ

• Á¿ãäýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä á¿ëãèéí á¿õ ãèø¿¿ä õàìòðàí àæèëëàõàä áýëýí áàéõ çýðýã áîëíî.

47

Áàéãóóëëàãûã ä¿ðñëýí õàðóóëáàë:

Çîðèëãî

Ãèø¿¿ä

Õàìòðàí àæèëëàõàä áýëýí

áàéõ

48

Áàéãóóëàãûí àíãèëàë

49

50

Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ãýäýã áîë àøèã îëîõûí òºëºº õóóëèéí õ¿ðýýíä

¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàéãóóëëàãóóä áîëîõ þì.

51

52

Òåõíîëîãèéí á¿òöýýð íü:• Öåõ• Õýëòýñ, òàñàã• Ôàáðèê• Çàâîä• Ñòàíö • ¯éëäâýðèéí ãàçàð • Òºâ • Êîìáèíàò

53

Õýðõýí õºðºí㺺 íýãòãýñíýýð íü:

• Òðåñò • Êîíöåðí• Õîëäèíã• Êîðïîðàöè

54

Àøèã ñîíèðõëûí íýãä¿¿ëñýí áàéäëààð íü:

• Àññåîñàöè • Êîíñåðöèóì • Ñèíäàêàò • Ìàãíàò• Á¿ëýã -• Îëèãàðõè –• Êàðòåëè- • Îëèãîïîëü

55

Õýìæýýãýýð íü:• Áè÷èë• Æèæèã• Äóíä • Òîì

56

Áîëîâñðóóëàëòûí ò¿âøèíýýð íü:

• ¯éëäâýðëýë • ¯éë÷èëãýý

57

Ðîáåðò Áëåéê, Ñ.Ìóòîí нарын боловсруулсан

удирдлагын тор

Àæëûí òºëººõ ñàíàà

Õ¿ÍÈé

òºËººõ

ñàíàà

1.9 9.9

5.5

1.1 9.1

59

Ìåíåæåðèéí ¿íäñýí ¿¿ðã¿¿ä•Òºëºâëºëò•Çîõèîí áàéãóóëàëò •Ìàíëàéëàë •Õ¿íèé íººöèéí óäèðäëàãà •Õÿíàëò

60

Ëåêö ¹4Òºëºâëºëò, түүний мөн

чанар

61

Òºëºâëºëò=Òºëºâëºãººýíý ¿íýí ¿¿?

62

Òºëºâëºãºº •Áàéãóóëëàãà íýãäñýí

çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä èðýýä¿éí òîäîðõîé õóãàöààíä þó õèéõ õýðýãòýéã ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë á¿ðýýð áîëîâñðóóëñàí íýãòãýí õàðóóëñàí áàðèìò áè÷ãèéã òºëºâëºãºº ãýíý.

63

Òºëºâëºãººã ä¿ðñýëáýë:

64

Òºëºâëºëò•Òºëºâëºãººã áèé áîëãîõûí òóëä õèéãäýæ áàéãàà á¿õ àæèëáàðóóäûí íèéëáýð öîãöûã òºëºâëºëò ãýíý.

65

Òºëºâëºëò

66

Òºëºâëºãººíèé çîðèëãî

• Òîäîðõîé áóñ áàéäëûã áàãàñãàõ• Çîðèëòóóäûã íàðèéâ÷èëàí ãàðãàõ• ¯éë àæèëëàãààã îíîâ÷òîé çîõèîí

áàéãóóëàõ• Õÿíàëò õèéæ ã¿éöýòãýëèéã

òîîöîõîä õÿëáàð áîëãîõ

67

Òºëºâëºãººíèé äîòîîä à÷ õîëáîãäîë

• Áàéãóóëëàãûí ºìíº òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõ

• Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí òàëààð óðüä÷èëñàí òààìàãëàëûã óäèðäëàãà, àæèë÷äàä ìýäýýëýõ

• Îëîí íýãæ ñàëáàð á¿õèé áàéãóóëëàãûí õóâüä òýäãýýð íýãæ õýñã¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàõ, òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ

• Ñàëáàð, íýãæ, ìåíåæåð¿¿äèéí ¿ð ä¿íã õýìæèõ áîäèò ¿íäýñëýë áîëîõ

• Àæèëòíóóäûí èäýâõèéã ñýðãýýæ, ñàíàà÷èëãà ãàðãàõ ¿íäýñ áîëîõ çýðýã àøèãòàé áàéäàã.

68

Òºëºâëºãººíèé ãàäààä ¿ð ºãººæ

• Ãàäíû õàðèëöàã÷, õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðò ººðèéí áàéãóóëëàãûí çîðèëãî, èðýýä¿éí òàëààðõ çºâ îéëãîëòûã ºãºõ

• Áóñàä õýðýãëýã÷ íàðò ìýäýýëýë ºã÷ ¿éë àæèëëàãààíû ñóðòàë÷èëãàà áîëîõ

• Õºðºí㺠îðóóëàã÷, íºëºº á¿õèé ýòãýýäèéí òóñ äýìæëýã, õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ

69

Òºëºâëºëòèéí ïðîöåññûã çîõèîí

áàéãóóëàõ

ͺõöºë áàéäëûí øèíæèëãýý

¯éë àæèëëàãààíû çîðèëãî

çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõ

Õýñýã÷èëñýí òºëºâëºãººí¿¿äèéã

áîëîâñðóóëàõ

Ñàíõ¿¿æèëòèéí òºëºâëºãººí¿¿äèéã

áîëîâñðóóëàõ

Òºëºâëºëòèéí Áàðèìòûã áýëòãýõ

Òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ¿å øàòóóä

70

Òºëºâëºëòèéí òºâøèí • ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëò • Òàêòèêèéí òºëºâëºëò • Ñòðàòåãèéí òºëºâëºëò ãýæ 3

õóâààäàã

71

Òºëºâëºëòèéí òºâøèí

Òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëà

õàä îðîëöîã÷èä

Áîëîâñðóóëàã÷äûí òºâøèí

Õàìðàõ õóãàöàà

Ñòðàòåãèéí òºëºâëºëò

Äýýä òºâøíèé ìåíåæåð¿¿ä

Äýýä òºâøèí Óðò

Òàêòèêèéí òºëºâëºëò

Äóíä òºâøíèé ìåíåæåð¿¿ä

Äóíä òºâøèí Äóíä

¯éë àæèëëàãààíû

òºëºâëºëò

Äîîä òºâøíèé ìåíåæåð¿¿ä

Äîîä òºâøèí Áîãèíî

72

¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëò

• Öàã õóãàöààíû õóâüä áîãèíî áàéõ áºãººä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ã¿íçãèé íàðèéí òîäîðõîé áàéäàã. Ýíý òºëºâëºãººíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ìàø òîäîðõîé áàéäàã.

73

Òàêòèêèéí òºëºâëºëò • Áàéãóóëëàãûí á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ• Ñòðàòåãèéí òºëºâëºãººã óäèðäëàãà

áîëãîí õýëòýñ, òàñàã, íýãæ¿¿äèéí ¿¿ðýã çîðèëòûã ãàðãàõ

• Áîãèíî áà äóíä õóãàöààíû áîðëóóëàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ

• Ñàíõ¿¿ãèéí òºñºâ áîëîí àæèëëàõ õ¿÷íèé òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ çýðýã áîëíî

74

Ñòðàòåãèéí áóþó óðò õóãàöààíû

òºëºâëºëò

• Õóãàöààíû õóâüä õàðüöàíãóé óðò áºãººä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä åðºíõèé õýëáýðòýé áàéäàã

75

Òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí çàð÷ìóóä

• Òàñðàëòã¿é áàéõ – Òîäîðõîé õóãàöààíä áàðèìòëàõ òºëºâëºãººíèé õóãàöàà äóóñàõààñ ºìíº äàðààãèéí õóãàöààíû òºëºâëºãººã áýëýí áîëãîñîí áàéõ

• Óÿí õàòàí áàéõ – øààðäëàãàòàé ¿åä òºëºâëºãººíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîëîìæòîé áàéõ

76

• Íýãäýëòýé áàéõ – ýíý çàð÷èì íü 2 àãóóëãàòàé. –Èíòåãðàöè – Áàéãóóëëàãûí íýãäñýí òºëºâëºãººíä íýãæ õýñã¿¿äèéí òºëºâëºãººã óÿëäóóäñàí áàéõ

–Êîíòèíàöè – Íýãæ õýñã¿¿äèéí òºëºâëºãºº õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîòîé áàéõ

77

•Óÿëäààòàé áàéõ - ºíãºðñºí, îäîî, èðýýä¿éã õîëáîí òºëºâëºñºí áàéõ

•Îðîëöîîòîé áàéõ – Òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í á¿ðèéí ñàíàë, áîäëûã õàðãàëçàõ, õàðèí õýðýãæ¿¿ëýõäýý õ¿í á¿ð ººðèéí ãýñýí õóâü íýìðýý îðóóëàõ

78

Çàð÷ìûã áîëîâñðóóëàã÷èä:

• Ýõíèé 4 çàð÷ìûã Àíðè Ôàéîëü• Àêîôô

79

Çîðèëãî- òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãààíû èðýýä¿éí ¿ð ä¿í þì. Áàéãóóëëàãà þóíä ÿìàð

õóãàöààíä õ¿ðýõ âý ãýäãèéã õýìæèæ áîëîõóéöààð óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ þì.

S – ÒîäîðõîéM - Õýìæèãäýõ¿éöA - Õ¿ð÷ áîëîõóéö R – ÁîäèòîéT - Õóãàöààòàé

80

Ëåêö ¹6 Õÿíàëòûí ôóíêö

81

• Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ õÿíàëòûã, òýäýíä øàõàëò ¿ç¿¿ëæ áèå äààñàí àæèëëàãààã íü õÿçãààðëàäàã ñààä ãýæ ¿çäýã íü õÿíàëò øàëãàëòûí ìºí ÷àíàð, óòãà ó÷èð, à÷ õîëáîãäëûã á¿ðýí îéëãîîã¿éòýé õîëáîîòîé. Ãýõäýý õàòóó ÷àíä ä¿ðýì, æóðàìä áàðèãäàí õÿçãààðëàãäàõ íü çàðèì òàëààð ¿íäñýí çîðèëãî, çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëæ áàéãóóëëàãàä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ ÷ òîõèîëäîë áàéäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é.

82

Õÿíàëò ãýäýã íü: •Òàâüñàí çîðèëãóóääàà õ¿ðýõ ÿâäëûã áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ õàíãàõ ¿éë ÿâö ìºí.

83

Õÿíàëòûí õýëáýð¿¿ä:•Õÿíàëò øàëãàëò /control/•Õºíäëºíãèéí õÿíàëò /audit/•Õÿíàëò-øèíæèëãýý,

¿íýëãýý /monitoring/ ãýñýí õýëáýð¿¿äèéã õîñëóóëàí ã¿éöýòãýäýã ãýæ ¿çýæ áîëíî.

84

Õÿíàëò øàëãàëò íü: •Àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà

õýðýãæ¿¿ëýã÷èéí àëäààòàé òàëûã èëð¿¿ëæ, ò¿¿íä çîõèõ õóóëü òîãòîîìæèéã ¿íäýñëýí õàðèóöëàãà íîîãäóóëàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëäàã.

85

Õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿íýëãýý íü:

•Òàâüñàí çîðèëòûí õýðýãæèëòèéí çºâ ÷èãëýëèéã áàòëàõ, ãàðñàí ãàæóóäëûã èëð¿¿ëæ, çºâ ÷èãëýëä íü îðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä ãîëëîí ÷èãëýäýã áàéíà.

86

Õÿíàëòûí çîðèëò íü: • Òºëºâëºãºº, áîäëîãûã õýðýãæèæ

ýõëýõ ¿åýñ íü äóóñàõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä òóõàéí òºëºâëºãºº áîäëîãûí ¿ð ä¿í, ¿ð äàãàâðûí ÿâö áàéäàëä àæèãëàëò, ñóäàëãàà, øèíæèëãýý õèéæ òºëºâëºãºº, áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû îëîëòûã áàòàòãàõ, ãàæóóäàë äîãîëäîë ãàðñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé øàëòãààíûã

87

òîãòîîñíû ¿íäñýí äýýð óã ãàæóóäëûã çàñàõ àðãà çàìûã ¿íýí áîäèòîé òîäîðõîéëîí ýíý òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä öàã òóõàéä íü ìýäýýëýõ çàìààð õ¿ñýí õ¿ëýýñýí ¿ð ä¿íä íü áàòàëãààòàé õ¿ðãýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä îðøèíî.

88

Õÿíàëòûí à÷ õîëáîãäîë

1. Çîðèëãî, òºëºâëºãººíèé áèåëýëò àëü øàòàíäàà ÿâæ áàéãààã òîãòîîíî.

2. Ãàæóóäàë ãàðàõààñ ñýðãèéëíý 3. Ãàæóóäàë ãàðñàí òîõèîëäîëä èëð¿¿ëíý 4. Ãàæóóäëûã èëð¿¿ëýí àðèëãàñíààð çºâ

÷èãëýëä íü îðóóëíà.

89

Õÿíàëòûí ¿¿ðýã: • Òóõàéí áàéãóóëëàãàä ýìõ öýãöã¿é áàéäàë

¿¿ñ÷ òîäîðõîé á¿ëã¿¿äèí ¿éë àæèëëàãààã íýã çîðèëãîä ÷èãë¿¿ëýí íýãòãýõ áîëîìæ àëäàãäàõààñ ñýðãèéëíý.

• Áàéãóóëëàãûí çîðèëãî, òºëºâëºãºº áîëîí á¿òýö, ò¿¿íä çàðöóóëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã ÿìàð íýãýí áàéäëààð õóâààðèëàí, àæèë ¿¿ðãèéã ÿàæ ã¿éöýòãýõèéã ÷èãë¿¿ëæ, áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èã õàíäëàãûã àÿíäàà òîäîðõîéëíî.

90

•Áàéãóóëëàãûã òîäîðõîéã¿é áàéäàë, õÿìðàëò íºõöºë áàéäëààñ ñýðãèéëíý.

•Àìæèëò îëîëòîî áàòàòãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

•Ìºí ýýäðýýòýé, õ¿íä õýö¿¿ çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý.

91

Õÿíàëòûí ¿å øàòÌåíåæìåíòýä õÿíàëòûí ¿íäñýí äºðâºí ¿å øàò áàéäàã ãýæ ¿çäýã.

À. ÿéöýòãýëèéí ñòàíäàðò, æèøèã áèé áîëãîõÁ. Áîäèò ã¿éöýòãýëèéã õýìæèõÂ.ÿéöýòãýëèéã æèøèãòýé õàðüöóóëàõÃ. Õýëáýëçëèéã àðèëãàõÄ. Áóöàõ õîëáîî

92

ÿéöýòãýëèéí ñòàíäàðòûã áèé

áîëãîõ Ñòàíäàðò ãýäýã íü òóõàéí

çîðèëòûí áèåëýëòèéã õàðüöóóëàõ õàìãèéí ýíãèéí øàëãóóð áºãººä çîðèëòûí

õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã òºëººëíº.

93

•ªºðººð õýëáýë, òýð íü õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé ¿ð ä¿íãèéí ò¿âøèíã èëýðõèéëæ, òóõàéí ¿ð ä¿íã çýðýãö¿¿ëýí ¿íýëýõ æèøèã áîëæ ºãíº.

94

Ñòàíäàðò áóþó æèøèã íü: • Áàéãóóëëàãûí çîðèëòòîé

óÿëäñàí áàéõ • ÿéöýòãýëèéã áîäèòîé ¿íýëýõ

öººí õýäýí ¿ç¿¿ëýëòèéã áàãòààõ • Øàëãàí íîòëîõ áîëîìæòîé áà

òîãòìîë õÿíàãääàã áàéõ íºõöëèéã õàíãàõ ¸ñòîé.

95

Ñòàíäàðòûã: • Òîî, ÷àíàð, çàðöóóëàõ öàã áà ºðòºã

çàðäàë çýðýã õ¿÷èí ç¿éëèéã ¿íäýñëýí òîãòîîäîã.

• ¯ð ä¿íã õýìæýýñæ¿¿ëýõ íü õÿíàëò òàâèõ ç¿éëèéã, òóõàéëáàë, ¿éëäâýðëýõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý, îëñîí îðëîãî çýðýã òîäîðõîé òîî õýìæýýòýé áîëãîõûã õýëíý.

• Ãýõäýý íýã ç¿éëä îëîí õýìæýýñ áàéæ áîëîõ ÷ õàìãèéí ÷óõëûã íü ñîíãîõ õýðýãòýé

96

Áîäèò ã¿éöýòãýëèéã õýìæèõ

ýíý øàòàíä íýã òàëààñ ìåíåæå¿¿ä ººðñäèéí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéñíààñ õèð çýðýã àìæèëòàíä õ¿ðýâ ãýäãèéã òóõàéí ¿ð ä¿íã ñòàíäàðòàä òîãòîîñîí õýìæýýòýé æèøèí ¿çýæ òîäîðõîéëäîã.

97

• ͺ㺺 òàëààñ äýýä øàòíû ìåíåæåð¿¿ä òóõàéí ìåíåæåðèéí àæèë õèð çýðýã ÿâæ áàéãààã áàðèìæààëæ, ãàð÷ áîëçîøã¿é ãàæóóäëààñ ñýðãèéëýõ ÷àäâàðûã ýçýìøñýí áàéõ ¸ñòîé.

• Ãýõäýý æèøèëòèéí ¿ð ä¿íã ìàø áîëãîîìæòîé çàäëàí øèíæèëæ, ¿íýëæ ä¿ãíýõ øààðäëàãàòàé.

98

Æèøýý íü: Æ íü: Ýõíèé óëèðàëä 2000 òí ãóðèë

¿éëäâýðëýñýí, 2500òí áóóäàé òýýðýìäñýí ãýõ ìýò. Ãýâ÷ òîîí óòãààð èëýðõèéëýãäýõ áîëîìæã¿é çîðèëãî, çîðèëòóóä áàéäàã.

99

ÿéöýòãýëèéã ñòàíäàðòòàé æèøèõ

Ìåíåæåð¿¿ä òºëºâëºñºí çîðèëãî àìæèëòàíä õ¿ðýýã¿é òîõèîëäîëä òîãòîîñîí ñòàíäàðòààñ õýëáýëçýë õèð èõ áàéãààã òîãòîîãîîä áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä àþóë ó÷ðóóëàõ ýñýõèéã òîäîðõîéëíî.

100

¯¿íèéõýý äàðàà äàðààõ 3 ñîíãîëòûí àëü íýãèéã ñîíãîíî.

• Þó ÷ õèéõ ãýæ îðîëäîõã¿é áàéõ. Õýðýâ áîäèò ¿ð ä¿í íü òîäîðõîéëñîí çîðèëãîäîî õ¿ðñýí, ñòàíäàðòûí øààðäëàãàä õàíãàñàí áàéâàë öààøèä ººð øèíý ç¿éë õèéõ ãýõ øààðäëàãàã¿é, ¿éë àæèëëàãààã õýâèéí ¿ðãýëæë¿¿ëýõ õýðýãòýé

101

• Õýëáýëçëèéã çàñàõ. Áàéãóóëëàãà çîðèëãîäîî õ¿ðýýã¿é, áîäîæ öàã çàðæ áàéæ òîãòîîñîí ñòàíäàðòûí õàçàéëò çºâøººðºãäºõ õýìæýýíýýñ èë¿¿ áàéâàë ò¿¿íèéã çàñàõ àðãà çàìûã õàéõ õýðýãòýé. ¯¿íèé ìºí ÷àíàð íü õàçàéëòûí øàëòãààíûã èëð¿¿ëæ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã öààøèä çºâ ãîëüäðèëä íü îðóóëàí ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëàõ çàìûã íýýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

102

• Ñòàíäàðòàä õ¿ðýýã¿éí øàëòãààí íü òóõàéí áàéãóóëëàãûí äîòîîäûí òóõàéëáàë, óäèðäëàãûí ¿¿ðýã, òåõíîëîãèéí ãîðèì àëäàãäàõ çýðýã ñóë òàëòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëíî. Áàéãóóëëàãûí çîðèëãûã ººð÷ëºõ, òºëºâëºãººíä çàñâàð îðóóëàõ, õ¿ì¿¿ñèéí áàéðøëûã ººð÷ëºõ, çîõèöóóëàõ, òýäíèé ñîíãîëò, ñóðãàëò, äàäëàãàæóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ çàìààð ãàæóóäëûã çàñ÷ áîëîõ þì.

103

• Ñòàíäàðòûã ýðãýæ õÿíàõ. Ñòàíäàðàä òîõèðîîã¿é, ò¿¿íýýñ äîîãóóð áàéãàà õàçàéëò á¿ðèéã çàñàõ ãýæ ýðìýëçýõ íü áàñ ó÷èð äóòàãäàëòàé. Çàðèì ¿åä òîãòîîñîí ñòàíäàðò áîäèò áàéäàëä íèéöýõã¿é áàéæ áîëíî. Ó÷èð íü ñòàíäàðò òºëºâëºãººíä ¿íäýñëýäýã, òºëºâëºãºº íü èðýýä¿éä õ¿ðýõ ò¿âøèíã çààñàí òààìàãëàë áàéäàã. Ýíý ¿åä ë ñòàíäàðòûã õÿíàõ øààðäëàãà ãàðíà.

104

Õýëáýëçëèéã àðèëãàõÃàðñàí õýëáýëçëèéã öàã àëäàëã¿é øóóðõàé çàñâàðëàõ íü òóõàéí øàòíû ìåíåæåð¿¿äèéí ¿¿ðýã áºãººä õýëáýëçýë ãàðñàí øàëòãààíûã îëîõ íü õàìãèéí ýõíèé àæèë íü áàéäàã.

105

Áóöàõ õîëáîî Áóöàõ õîëáîî – ã¿éöýòãýëèéí ÿâöàä òºëºâëºãººã ýðãýí õàðæ õàðüöóóëàõ çàìààð ìýäýýëëèéã îëæ àâàõ, õÿíàëòûí ãîë õýðýãñýë þì.

106

Õÿíàëòûí òºðë¿¿ä

À. Óðüä÷èëñàíÁ. ßâöûíÂ. Òºãñãºëèéí

107

Îðö Ãàðöªºð÷ëºõ ¿éë ÿâö

Óðüä÷èëñàí õÿíàëò

ßâöûí õÿíàëò

Òºãñãºëèéí õÿíàëò

Áóöàõ õîëáîî

Õÿíàëòûí òºðë¿¿äèéí óÿëäàà

108

Лекц № 10 Áàéãóóëëàãà äàõü

çºð÷èë, ìàðãààí ò¿¿íèé óäèðäëàãà

109

Àëèâàà áàéãóóëëàãàä çºð÷èë, ìàðãààíã¿é áàéõ òîõèîëäîë áàðàã

áàéõã¿é. • Øèíæëýõ óõààí÷ áîëîí çàõèðãààíû

ìåíåæìåíòèéí ¿åä çºð÷èë人íèéã çºâõºí ñºðºã òàëààñ íü îéëãîæ ò¿¿íèéã ãàðãóóëàõã¿é áàéõ òàëààñ íü ýðìýëçäýã áàéñàí.

• Õ¿ì¿¿íëýã õàðèëöààíû óðñãàëûí ¿åä çºðºë人í áàéæ áîëîõ áºãººä ò¿¿íèéã ãýòëýí äàâæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ãýõäýý ìóó óäèðäñàíààñ ë èéì àñóóäàë ãàðäàã ãýæ ¿çýæ áàéâ.

• Õàðèí ºíºº ¿åä çºðºë人í áàéõ ¸ñòîé òºäèéã¿é òýð íü áàéãóóëëàãûí õºãæèëä à÷ òóñòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

110

Ǻð÷èë, ìàðãààí ãýæ þó âý?

Õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òàëóóä ÿìàð íýã àñóóäàë

äýýð çºâøèëöºëä õ¿ðýõã¿é áàéõ

òîõèîëäëûã çºð÷èë, ìàðãààí ãýíý.

111

Ǻð÷èë ìàðãààíû ñàéí òàëóóä:

• Çàðèì òàëóóäûí õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷óõàë íºëººòýé.

• Òóõàéí àñóóäàë, ò¿¿íèé øèéäëèéí òàëààð îëîí ñàíàë, ¿çýë áîäëûã íýã äîð ãàðãàæ èðäýã.

• Íýìýëò ìýäýýëýë îëæ àâàõàä òóñòàé.• Øèéäâýðèéí áîëîìæèò îëîí õóâèëáàð

áîëîâñðóóëàõ áîëîìæ îëãîäîã.

112

Ìóó òàë íü þó âý?

113

Ǻðºë人íèéã áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí íºëººëæ

áàéãààãààñ íü 2 àíãèëíà.• Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð

àøèãò ñàéíààð íºëººëæ áàéâàë ýåðýã

• Õàðèí àæèë÷äûí ñýòãýë õàíàìæ, á¿ëãèéí íÿãòðàë, áàéãóóëëàãûí ¿ð àøèãò ìóóãààð íºëººëæ áàéâàë ñºðºã ãýæ ¿çíý.

Ǻðºë人í ÿìàð íºëººòýé áàéõ íü ò¿¿íèéã õýðõýí óäèðäñàíààñ õàìààðíà.

114

Ǻðºëäººí ¿¿ñýõ øàëòãààí

115

ͺºö õÿçãààðëàãäìàë. Èéìýýñ

áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà ìàòåðèàë, ò¿¿õèé ýä, õ¿í õ¿÷íèé íººö áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðýý íýãæ õýñã¿¿ä, ÿíç á¿ðèéí á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíä ¿ð àøèãòàé õóâààðèëàõ øààðäëàãàòàé. Ãýâ÷ èíãýæ òýãø õóâààõ íü ìàø õýö¿¿ þì.

ͺºö¿¿äèéí õóâààðèëàëòààñ:

116

Çîðèëòóóäûí õàðèëöàí õàìààðëààñ:

Äýâø¿¿ëýí òàâüæ áóé çîðèëòóóä íü õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàëòàé áàéäàã. Ãýòýë íýã çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ õ¿í

ýñâýë á¿ëãèéí àæèëä äîãîëäîë ãàðñíààð íºãººäºº íºëººëæ çºðºëäººí ¿¿ñýõ

òîõèîëäîë áàéíà.

117

Çîðèëãûí ÿëãààíààñ:Áàéãóóëëàãà äàõü íýãæ õýñã¿¿ä ººð

ººðèéí çîðèëãîòîé áàéäàã. Èéìýýñ òýä áàéãóóëëàãûí íýãäñýí çîðèëãîîñ èë¿¿ ººðñäèéí çîðèëãîî ÷óõàë÷ëàõ áà òýð íü çºð÷èëä õ¿ðãýäýã. Æèøýý íü: Áîðëóóëàëòûí õýëòýñ áîðëóóëàëòàà íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä îëîí íýð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í øààðäääàã, ãýòýë ¿éëäâýðëýëèéí õýëòñèéíõýí çàðäàë ¿ð àøãàà õàðãàëçàí ¿çâýë öººí íýð òºðºë íü èë¿¿ õÿëáàð áàéäàã.

118

Òºñººëºë áà ¿íýëýìæèéí ÿëãààíààñ:ßìàð íýã íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ òºñººëºë

òîäîðõîé çîðèëãîä õ¿ðýõ õ¿ñýë ýðìýëçëýýñ øàëòãààëäàã. Ãýòýë õ¿ì¿¿ñ íºõöºë áàéäëûã áîäèòîé ¿íýëýõèéí îðîíä ººðèéí áîëîí á¿ëãèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöýõ òèéì òàë, õóâèëáàð, ¿çýë áîäëûã ø¿¿ðýí àâäàã. ¿¿íýýñ áîëæ çºð÷èë ¿¿ñíý.

Æèøýý íü: çàõèðàãäàãñàä ººðñäèé㺺 õýçýý ÷ ñàíàà áîäëîî èëýðõèéëæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéõàä çàõèðàã÷ íü òýäíýýñ àñóóñàí ¿åä ë ñàíààãàà èëýðõèéëæ áîëíî, åð íü óäèðäàã÷èéí þó ãýñíèéã ¿ã äóóã¿é áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã.

119

Çàí ¿éë àìüäðàëûí òóðøëàãûí ÿëãààíààñ: Íýã áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñàä íü çàí ¿éë, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, àæèëä õàíäàõ õàíäëàãà òîãòñîí çóðøèë ãýõ ìýòýýðýý ÿëãààòàé áàéäàã. Òýäíèé äîòîð õàõèð õàòóó, àòààðõóó, õýðöãèé, õýð¿¿ë÷, õîâ æèâ íýð òºð õººöºëäºã÷ õ¿ì¿¿ñ ÷ áàéäàã. Èéì õ¿ì¿¿ñ ººðèé㺺 òîéðñîí çîõèîìîë òààã¿é óóð àìüñãàë á¿ðä¿¿ëæ ýíý íü çºð÷èë çºðºë人íèé øàëòãààí áîëäîã.

120

Õàðèëöààíû ñóë õºãæè뺺ñ: Ýíý íü ìýäýýëýë, ò¿¿íèé äàìæóóëàëò ñóë áàéíà ãýñýí ¿ã. Ýíý íºõöºëä ìýäýýëýë õàíãàëòã¿éãýýñõ¿ì¿¿ñèéí äóíä çîðèëãîî, àæëàà ¿ë îéëãîõ, òîäîðõîé áóñ áàéäàë ¿¿ñ÷ çºð÷èë çºðººëäººí ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëíî.

121

Ǻðºë人íèé õýâ ìàÿã

122

Õóâü õ¿íèé çºðºë人íÝíý íü òóõàéí õ¿íèé ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãèéí

çºðºë人í þì. • Æèøýý íü èõ äýëã¿¿ðèéí òàñãèéí ýðõëýã÷

õóäàëäàã÷èéã çààëàíäàà áàéíãà áàéæ õýðýãëýã÷äýä ¿éë÷ëýõèéã øààðäñàí ìºðò뺺 õýñýã õóãàöààíû äàðàà ò¿¿íèéã õàìàã öàãàà çààëàíä àâëàà, áàðàà ìàòåðèàëàà òàòàõàä öàã ãàðãàñàíã¿é ãýæ çýìëýæ áîëîõ þì. Ýíý ¿åä õóäàëäàã÷ òàñãèéí ýðõëýã÷èéí çààâàð÷ëàãûã áèåë¿¿ëýõýä ¿ë íèéöýë áóþó çºðºëäººí ¿¿ñýõ þì.

123

• Ýñâýë 2 ººð äàðãà 2 ººð 人ëãºâºð ºãºõ òîõèîëäîë

• ¯éëäâýðèéí øààðäëàãà õóâü õ¿íèé øààðäëàãàòàé çºðºõ /äàðãà àìðàëòûí ºäºð àæèëëàõûã øààðäàõ/

• Õàõóóëü ºã÷ àâàõûã õóóëèàð õîðüäîã. Ãýòýë óäèðäëàãà íü õàõóóëü ºãººä ÷ õàìààã¿é áîðëóóëàëòàà ñàéí áàéëãàõûã øààðäàõ

124

Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí çºðºëäººí• Çºðºë人íèé ýíý õýëáýð íü

èë¿¿ òàðõñàí áàéäàã. Õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã ººðèéíõºº ìýäýëä áàéëãàõûí òºëººõ òýìöýë ýíä õàìààðíà. Æèøýý íü: çàð ñóðòàë÷èëãààíû òºñëèéã 2 çóðàã÷èí àâàõûí òóëä ººðèéí äàâóó òàëàà äàðãàä ¿íýìø¿¿ëýõèéã õè÷ýýäýã.

125

Õóâü õ¿í áà á¿ëãèéí õîîðîíäûí çºðºë人í

ßìàð íýã àñóóäëààð á¿ëãèéí òàâüæ áàéãàà íàéäëàãà, õ¿ëýýëò õóâü õ¿í á¿ðèéí õ¿ëýýëò íàéäëàãàòàé çºð÷èëäâºë çºðºëäººí ¿¿ñ÷ áîëíî.

126

Á¿ëýã õîîðîíäûí çºðºë人í Áàéãóóëëàãà äàõü àëáàí ¸ñíû áà

àëáàí ¸ñíû áóñ á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíäîõ çºðºë人í.

127

Ǻðºë人íò íºõöºë áàéäëûí óäèðäëàãà

128

Ǻðºë人í

¯ð àøèã

Ýíý öýãò áàðèõûã õè÷ýýõ

129

Á¿òöèéí àðãà • Àæèë òºðëèéí øààðäëàãûã óõóóëàí

îéëãóóëàõ • Óÿëäóóëàõ áà íýãòãýõ • Áàéãóóëëàãûí öîãö çîðèëãóóäûã

òàâüæ îéëãóóëàõ • Øàãíàë óðàìøóóëëûí ñèñòåìèéí

á¿òýö