staatsrecht ii - inhaltsverzeichnis - · pdf fileacademia iuris staatsrecht ii grundrechte von...

21
Academia Iuris Staatsrecht II Grundrechte von Prof. Dr. Jörn Ipsen 17. Auflage Verlag Franz Vahlen München 2014 Verlag Franz Vahlen im Internet: www.vahlen.de ISBN 978 3 8006 4806 1 Zu Leseprobe und Sachverzeichnis schnell und portofrei erhältlich bei beck-shop.de DIE FACHBUCHHANDLUNG

Upload: hoangtram

Post on 06-Feb-2018

218 views

Category:

Documents


2 download

TRANSCRIPT

Academia Iuris

Staatsrecht II

Grundrechte

vonProf. Dr. Jörn Ipsen

17. Auflage

Verlag Franz Vahlen München 2014

Verlag Franz Vahlen im Internet:www.vahlen.de

ISBN 978 3 8006 4806 1

Zu Leseprobe und Sachverzeichnis

schnell und portofrei erhältlich bei beck-shop.de DIE FACHBUCHHANDLUNG

beck-shop.de Ipsen | Staatsrecht II – Grundrechte

beck-shop.de

beck-shop.de

Staatsrecht II

Grundrechte

Von

Dr. Jörn IpsenProfessor an der Universität OsnabrückPräsident des Niedersächsischen Staatsgerichtshofs a. D.

17., überarbeitete Auflage

Verlag Franz Vahlen München 2014

beck-shop.de Zitiervorschlag: Ipsen StaatsR II Rn.

www.vahlen.de

ISBN 978 3 8006 4806 1

© 2014 Verlag Franz Vahlen GmbHWilhelmstraße 9, 80801 MünchenDruck: Druckhaus NomosIn den Lissen 12, 76547 Sinzheim

Satz: Jung Crossmedia Publishing GmbHGewerbestraße 17, 35633 Lahnau

Umschlagkonzeption: Martina Busch, Grafikdesign, Homburg Kirrberg

Gedruckt auf säurefreiem, alterungsbeständigem Papier(hergestellt aus chlorfrei gebleichtem Zellstoff )

beck-shop.de

Dem Andenken meines Vaters

beck-shop.de

beck-shop.de

VII

Vorwort

Seit der 13.Auflage erscheint das Lehrbuch »Staatsrecht II – Grundrechte« – ebensowie das Lehrbuch »Staatsrecht I – Staatsorganisationsrecht« im Verlag Franz Vahlen.Das Anliegen beider Lehrbücher ist unverändert geblieben. Sie wenden sich in ersterLinie an die Studierenden des Staatsrechts und unternehmen den Versuch, dieses um-fassende, in stetemWachstum begriffene und nicht leicht zugängliche Rechtsgebiet dis-kursiv zu behandeln. Wie im Staatsorganisationsrecht spielt auch bei der Darstellungder Grundrechte die Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichts eine herausra-gende Rolle. Sie steht im Zentrum der Darstellung; den Leitentscheidungen wird des-halb am Ende eines jeden Kapitels besonderer Raum gewidmet. In gleicher Weise ver-folgt dieses Buch das Ziel, das Bewusstsein für grundrechtliche Problemstellungen zuwecken und den Leser zu kritischem Umgang mit der verfassungsrechtlichen Judika-tur zu bewegen. Denn nicht nur die Freiheit, sondern auch die Freiheitsrechte müssentäglich neu erobert werden und stellen den Grundrechtsinterpreten stets vor neue Fra-gen.

EinewachsendeRolle spielt auchdieGewährleistung vonMenschenrechten auf europä-ischer Ebene.Deshalbwerden bei der Behandlung der einzelnenGrundrechte zumVer-gleich die Gewährleistungen der Europäischen Menschenrechtskonvention (EMRK),die für alle Mitglieder des Europarats gilt, und der Europäischen Grundrechtecharta(GRC) herangezogen, die seit Inkrafttreten des Reformvertrags geltendes Recht ist.

Das vorliegende Lehrbuch wird durch Kontrollfragen und Antworten ergänzt, die derWiederholung und Vertiefung des Stoffes dienen und unter der Internetadresse http://www.joernipsen.de/kontrollfragen.php abgerufen werden können. An gleicher Stellefinden sich Hinweise auf neuere Publikationen des Autors.

Mein Dank gilt meiner wissenschaftlichen Mitarbeiterin Dr. Georgia Marfels für ihrehilfreiche Unterstützung bei der Erstellung der Neuauflage.

Osnabrück, im Juli 2014 Jörn Ipsen

beck-shop.de

beck-shop.de

IX

Inhaltsübersicht

Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII

Inhaltsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII

Abkürzungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXI

Literaturverzeichnis (Auswahl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV

Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

A. Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3§ 1 Zur Geschichte der Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

I. Freiheitsverbürgungen in der Verfassungsgeschichte Englands . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3II. Entwicklungen in Nordamerika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5III. Die französische Menschen- und Bürgerrechtserklärung (1789) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7IV. Die Entwicklung der Grundrechte in Deutschland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8V. Internationaler und supranationaler Schutz der Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . 12VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

§ 2 Die Wirkungsweise der Grundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17I. Objektives und subjektives Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17II. Die Struktur des subjektiven Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18III. Grundrechte als subjektiv-öffentliche Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19IV. Grundrechtstheorie und Grundrechtsinterpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

§ 3 Stufen der Grundrechtsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37I. Die Tatbestandsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37II. Einwirkungsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41III. Die Rechtfertigungsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

B. Der Schutz des Individuums und seiner Privatsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59§ 4 Die Würde des Menschen (Art. 1 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

§ 5 Leben, körperliche Unversehrtheit und Freiheit der Person (Art. 2 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . 67I. Das Recht auf Leben (Art. 2 Abs. 2 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67II. Recht auf körperliche Unversehrtheit (Art. 2 Abs. 2 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69III. Freiheit der Person (Art. 2 Abs. 2 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

§ 6 Der Schutz der Privatsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77I. Unverletzlichkeit der Wohnung (Art. 13 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77II. Unverletzlichkeit des Brief-, Post- und Fernmeldegeheimnisses (Art. 10 GG) . . . . . . . . 81III. Allgemeines Persönlichkeitsrecht. Recht auf »informationelle Selbstbestimmung«.

»Computergrundrecht« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

beck-shop.de Inhaltsübersicht

X

V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

C. Der Schutz von Ehe und Familie. Kindererziehung. Schulwesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95§ 7 Schutz von Ehe und Familie. Kindererziehung (Art. 6 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

I. Schutz der Ehe (Art. 6 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95II. Schutz der Familie (Art. 6 Abs. 1–5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

§ 8 Schulwesen (Art. 7 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103I. Schulpflicht und Schulunterricht als Begrenzung des Elternrechts (Art. 7 Abs. 1 und 2GG) 103II. Weitere subjektive Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

D. Der Schutz kommunikativen Handelns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109§ 9 Glaubens-, Gewissens- und Bekenntnisfreiheit. Ungestörte Religionsausübung (Art. 4 GG) 109

I. Die Glaubens- und Weltanschauungsfreiheit (Art. 4 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 109II. Freiheit des Gewissens (Art. 4 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113III. Recht auf ungestörte Religionsausübung (Art. 4 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

§ 10 Meinungs- und Informationsfreiheit. Presse-, Rundfunk- und Filmfreiheit. Freiheit vonWissenschaft und Kunst (Art. 5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120I. Meinungsfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120II. Informationsfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124III. Pressefreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126IV. Rundfunkfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130V. Filmfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133VI. Grundrechtsschranken (Art. 5 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134VII. Freiheit der Kunst (Art. 5 Abs. 3 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142VIII. Freiheit der Wissenschaft (Art. 5 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148IX. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151X. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152XI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

§ 11 Petitionsrecht (Art. 17 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155III. Grundrechtsadressaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157IV. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

§ 12 Versammlungsfreiheit (Art. 8 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

§ 13 Vereinigungsfreiheit (Art. 9 Abs. 1 und 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

beck-shop.de Inhaltsübersicht

XI

VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

E. Der Schutz der Erwerbstätigkeit und des Erworbenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173§ 14 Freizügigkeit (Art. 11 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

§ 15 Berufsfreiheit (Art. 12 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184IV. Verbot des Arbeitszwangs und der Zwangsarbeit (Art. 12 Abs. 2 und 3 GG) . . . . . . . . . 190V. Suspension und besondere Einschränkungen der Berufsfreiheit (Art. 12a GG) . . . . . . . 192VI. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192VII. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193VIII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

§ 16 Koalitionsfreiheit (Art. 9 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

§ 17 Die Gewährleistung des Eigentums (Art. 14 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

F. Allgemeine Handlungsfreiheit und Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217§ 18 Die freie Entfaltung der Persönlichkeit (Art. 2 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

§ 19 Allgemeiner Gleichheitssatz und spezielle Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226I. Der allgemeine Gleichheitssatz (Art. 3 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226II. Spezielle Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

G. Justizgrundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249§ 20 Rechtsweggarantie (Art. 19 Abs. 4 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

beck-shop.de Inhaltsübersicht

XII

V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

§ 21 Der gesetzliche Richter (Art. 101 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258

§ 22 Rechtliches Gehör. Nulla poena sine lege. Ne bis in idem (Art. 103 GG) . . . . . . . . . . . . . . . 259I. Recht auf rechtliches Gehör (Art. 103 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259II. Nulla poena sine lege (Art. 103 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260III. Verbot der Doppelbestrafung (Art. 103 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

H. Grundrechte mit internationalem Bezug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269§ 23 Verbot des Entzugs der Staatsangehörigkeit und der Auslieferung (Art. 16 GG) . . . . . . . . . 269

I. Verbot des Entzugs der Staatsangehörigkeit (Art. 16 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 269II. Verbot der Auslieferung (Art. 16 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

§ 24 Asylrecht (Art. 16a GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

Sachregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

beck-shop.de

XIII

Inhaltsverzeichnis

Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII

Inhaltsübersicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX

Abkürzungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXI

Literaturverzeichnis (Auswahl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV

Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

A. Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3§ 1 Zur Geschichte der Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

I. Freiheitsverbürgungen in der Verfassungsgeschichte Englands . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31. Magna Carta Libertatum (1215) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32. Act of Habeas Corpus (1679) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53. Bill of Rights (1689) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

II. Entwicklungen in Nordamerika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51. Bill of Rights von Virginia (1776) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52. Grundrechte in der amerikanischen Bundesverfassung (1787) . . . . . . . . . . . . . . . . 6

III. Die französische Menschen- und Bürgerrechtserklärung (1789) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7IV. Die Entwicklung der Grundrechte in Deutschland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1. Grundrechte in den frühkonstitutionellen Verfassungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82. Die Grundrechte der Paulskirchenverfassung (1849) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93. Die preußische Verfassungsurkunde (1850) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104. Verfassung des Norddeutschen Bundes (1867) und Bismarcksche Reichsverfassung

(1871) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105. Die Weimarer Reichsverfassung (1919) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

V. Internationaler und supranationaler Schutz der Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . 121. Internationaler Schutz der Menschenrechte durch Vereinte Nationen und Europarat 122. Grundrechtsschutz in der Europäischen Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

§ 2 Die Wirkungsweise der Grundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17I. Objektives und subjektives Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17II. Die Struktur des subjektiven Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18III. Grundrechte als subjektiv-öffentliche Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19a) Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19b) Bürgerrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19c) Personenmehrheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19d) Grundrechtsträgerschaft von juristischen Personen des öffentlichen Rechts? . . . 20

2. Grundrechtsadressaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21a) Der Staat als Grundrechtsadressat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21b) Das Problem der sog. »Drittwirkung« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23a) Technik grundrechtlicher Gewährleistung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23b) Grundrechtliche Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27c) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

IV. Grundrechtstheorie und Grundrechtsinterpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291. Grundrechte als Elemente einer objektiven Wertordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302. Institutionelle Grundrechtsinterpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303. Schutzpflichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314. Soziale Grundrechte: Grundrecht und Grundrechtssubstrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

beck-shop.de Inhaltsverzeichnis

XIV

VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

§ 3 Stufen der Grundrechtsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37I. Die Tatbestandsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371. Die Suche nach dem einschlägigen Grundrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372. Die Ermittlung des Grundrechtsinhalts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383. Vom Schutzgut zum subjektiven Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

II. Einwirkungsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411. Eingriff in unverletzliche Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432. Einschränkungen grundrechtlich geschützter Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443. Gesetzliche Ausgestaltung grundrechtlicher Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464. Faktische Einwirkungen auf grundrechtliche Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

III. Die Rechtfertigungsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471. Der Gesetzesvorbehalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

a) Eingriffsvorbehalte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47b) Schrankenvorbehalte (Einschränkungs-, Beschränkungsvorbehalte) . . . . . . . . . . 48c) Regelungsvorbehalte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2. Übermaßverbot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49a) Legitimer Zweck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50b) Geeignetheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50c) Erforderlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51d) Verhältnismäßigkeit (Angemessenheit, Proportionalität) . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3. Verbot des Einzelfallgesetzes, Zitiergebot, Wesensgehaltsgarantie (Art. 19 Abs. 1und 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51a) Verbot des Einzelfallgesetzes (Art. 19 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52b) Zitiergebot (Art. 19 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53c) Die Wesensgehaltsgarantie (Art. 19 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

B. Der Schutz des Individuums und seiner Privatsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59§ 4 Die Würde des Menschen (Art. 1 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

a) Grundrechtsqualität des Art. 1 Abs. 1 S. 1 GG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61b) Menschenwürde als Abwehrrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62c) Schutzanspruch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62d) Das Recht auf Gewährleistung eines menschenwürdigen Existenzminimums . . . 63e) Art. 1 Abs. 1 GG als Eingriffsermächtigung? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

§ 5 Leben, körperliche Unversehrtheit und Freiheit der Person (Art. 2 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . 67I. Das Recht auf Leben (Art. 2 Abs. 2 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68II. Recht auf körperliche Unversehrtheit (Art. 2 Abs. 2 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70III. Freiheit der Person (Art. 2 Abs. 2 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

beck-shop.de Inhaltsverzeichnis

XV

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

§ 6 Der Schutz der Privatsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77I. Unverletzlichkeit der Wohnung (Art. 13 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78II. Unverletzlichkeit des Brief-, Post- und Fernmeldegeheimnisses (Art. 10 GG) . . . . . . . . 81

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

a) Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84III. Allgemeines Persönlichkeitsrecht. Recht auf »informationelle Selbstbestimmung«.

»Computergrundrecht« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 871. Allgemeines Persönlichkeitsrecht und Schutz der Intimsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . 872. Das »Recht auf informationelle Selbstbestimmung« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89c) Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

3. Das »Recht auf Gewährleistung der Vertraulichkeit und Integritätinformationstechnischer Systeme« (»Computergrundrecht«) . . . . . . . . . . . . . . . . 90

IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

C. Der Schutz von Ehe und Familie. Kindererziehung. Schulwesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95§ 7 Schutz von Ehe und Familie. Kindererziehung (Art. 6 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

I. Schutz der Ehe (Art. 6 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 951. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98II. Schutz der Familie (Art. 6 Abs. 1–5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 982. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

3. Einschränkungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

§ 8 Schulwesen (Art. 7 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103I. Schulpflicht und Schulunterricht als Begrenzung des Elternrechts (Art. 7 Abs. 1 und 2GG) 103II. Weitere subjektive Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

1. Erteilung von und Teilnahme am Religionsunterricht (Art. 7 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . 1042. Recht zur Errichtung von Privatschulen (Art. 7 Abs. 4 und 5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . 105

III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

beck-shop.de Inhaltsverzeichnis

XVI

D. Der Schutz kommunikativen Handelns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109§ 9 Glaubens-, Gewissens- und Bekenntnisfreiheit. Ungestörte Religionsausübung (Art. 4 GG) 109

I. Die Glaubens- und Weltanschauungsfreiheit (Art. 4 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1091. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1092. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112II. Freiheit des Gewissens (Art. 4 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1142. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

III. Recht auf ungestörte Religionsausübung (Art. 4 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1151. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1152. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

§ 10 Meinungs- und Informationsfreiheit. Presse-, Rundfunk- und Filmfreiheit. Freiheit vonWissenschaft und Kunst (Art. 5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120I. Meinungsfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1201. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

II. Informationsfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1241. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1242. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

III. Pressefreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1261. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1262. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

IV. Rundfunkfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1301. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1302. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

V. Filmfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

VI. Grundrechtsschranken (Art. 5 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1341. Die »Vorschriften der allgemeinen Gesetze« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1352. Die »gesetzlichen Bestimmungen zum Schutze der Jugend« . . . . . . . . . . . . . . . . . 1383. Das Recht der persönlichen Ehre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1384. Die »Wechselwirkungslehre« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1395. Zensurverbot (Art. 5 Abs. 1 S. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

VII. Freiheit der Kunst (Art. 5 Abs. 3 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1421. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

beck-shop.de Inhaltsverzeichnis

XVII

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1454. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

VIII. Freiheit der Wissenschaft (Art. 5 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1481. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151IX. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151X. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152XI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

§ 11 Petitionsrecht (Art. 17 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1552. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

III. Grundrechtsadressaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157IV. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

§ 12 Versammlungsfreiheit (Art. 8 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1592. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

§ 13 Vereinigungsfreiheit (Art. 9 Abs. 1 und 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1662. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

E. Der Schutz der Erwerbstätigkeit und des Erworbenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173§ 14 Freizügigkeit (Art. 11 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1732. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1741. Fehlen einer ausreichenden Lebensgrundlage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1742. Abwehr einer Gefahr für den Bestand oder die freiheitliche demokratische

Grundordnung des Bundes oder eines Landes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1753. Seuchengefahr und Bekämpfung von Naturkatastrophen oder besonders schweren

Unglücksfällen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1754. Schutz Jugendlicher vor Verwahrlosung und Kriminalitätsprävention . . . . . . . . . . . 175

IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

beck-shop.de Inhaltsverzeichnis

XVIII

§ 15 Berufsfreiheit (Art. 12 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

1. Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179a) Berufsfreiheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180b) Freie Wahl des Arbeitsplatzes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182c) Freie Wahl der Ausbildungsstätte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

2. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

1. Die »Stufentheorie« des Bundesverfassungsgerichts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1842. Übermaßverbot statt »Stufentheorie« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

a) Verfolgung eines legitimen Zwecks als Einwirkungsvoraussetzung . . . . . . . . . . . 188b) Geeignetheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189c) Erforderlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189d) Verhältnismäßigkeit i. e. S. (Angemessenheit, Proportionalität) . . . . . . . . . . . . . 190

IV. Verbot des Arbeitszwangs und der Zwangsarbeit (Art. 12 Abs. 2 und 3 GG) . . . . . . . . . 1901. Verbot des Arbeitszwangs (Art. 12 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1902. Verbot der Zwangsarbeit (Art. 12 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

V. Suspension und besondere Einschränkungen der Berufsfreiheit (Art. 12a GG) . . . . . . . 192VI. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192VII. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193VIII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

§ 16 Koalitionsfreiheit (Art. 9 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196a) Individuelle Koalitionsfreiheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196b) Kollektive Koalitionsfreiheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197c) Negative Koalitionsfreiheit? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

2. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

§ 17 Die Gewährleistung des Eigentums (Art. 14 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203a) Private Vermögensrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203b) Öffentlich-rechtliche Leistungsansprüche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

2. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

1. Inhaltsbestimmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2092. Schranken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2113. Enteignung (Art. 14 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

F. Allgemeine Handlungsfreiheit und Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217§ 18 Die freie Entfaltung der Persönlichkeit (Art. 2 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2172. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2211. Schranke der »Rechte anderer« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2212. Schranke der »verfassungsmäßigen Ordnung« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2223. Die Schranke des »Sittengesetzes« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

beck-shop.de Inhaltsverzeichnis

XIX

IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

§ 19 Allgemeiner Gleichheitssatz und spezielle Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226I. Der allgemeine Gleichheitssatz (Art. 3 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2261. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2272. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2273. Rechtfertigung von Ungleichbehandlungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

a) Willkürverbot und »neue Formel« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229b) Gleichheitssatz und Übermaßverbot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231c) Differenzierungsverbote (Art. 3 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

II. Spezielle Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2341. Gleichberechtigung von Mann und Frau (Art. 3 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235c) Rechtfertigung von Ungleichbehandlungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

2. Diskriminierungsverbote (Art. 3 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239c) Rechtfertigung von Durchbrechungen der Diskriminierungsverbote . . . . . . . . . . 241

3. Gleichstellung der unehelichen Kinder (Art. 6 Abs. 5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

4. Gleicher Zugang zu öffentlichen Ämtern (Art. 33 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 243a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243c) Rechtfertigung von Durchbrechungen des gleichen Zugangs zu öffentlichen

Ämtern? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

G. Justizgrundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249§ 20 Rechtsweggarantie (Art. 19 Abs. 4 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250a) Begriff der »öffentlichen Gewalt« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250b) Behauptung der Verletzung subjektiver Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250c) Rechtsweg als Weg zu den Gerichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251d) Grundsatz der »Rechtsschutzeffektivität« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

2. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

§ 21 Der gesetzliche Richter (Art. 101 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2562. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258

§ 22 Rechtliches Gehör. Nulla poena sine lege. Ne bis in idem (Art. 103 GG) . . . . . . . . . . . . . . . 259I. Recht auf rechtliches Gehör (Art. 103 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2591. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

beck-shop.de Inhaltsverzeichnis

XX

2. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260II. Nulla poena sine lege (Art. 103 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264III. Verbot der Doppelbestrafung (Art. 103 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2642. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

H. Grundrechte mit internationalem Bezug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269§ 23 Verbot des Entzugs der Staatsangehörigkeit und der Auslieferung (Art. 16 GG) . . . . . . . . . 269

I. Verbot des Entzugs der Staatsangehörigkeit (Art. 16 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 2691. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2692. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273II. Verbot der Auslieferung (Art. 16 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2732. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

3. Einschränkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

§ 24 Asylrecht (Art. 16a GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2771. Begriff der »politischen Verfolgung« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2782. Einreise aus sicheren Drittstaaten (Art. 16a Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2793. Sichere Herkunftsstaaten (Art. 16a Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2821. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2822. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

Sachregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287