przewodnik po piorkowie

Piotrkw Trybunalski i okolicePrzewodnik turystyczny

www.piotrkow.pl

Warszawa Ziemia dzka

Piotrkw Trybunalski

www.piotrkow.pl

www.ziemialodzka.pl

Urzd Miasta Piotrkowa Trybunalskiego Pasa Karola Rudowskiego 10 97-300 PIOTRKW TRYBUNALSKI tel. 0 - 44 / 732 77 01 e-mail: [email protected] http://www.piotrkow.pl bezpatna infolinia 0 - 800 241 251

Regionalna Organizacja Turystyczna Wojewdztwa dzkiego ul. Sienkiewicza 67 90-009 D tel./fax 0 - 42 / 638 59 57 e-mail: [email protected] http://www.rotwl.pl http://www.ziemialodzka.pl

ISBN 978-83-927264-4-9

Piotrkw Trybunalski i okolicePrzewodnik turystyczny

Piotrkw Trybunalski d 2008

Autorzy: Zdjcia: Redakcja:

MarcinGsior JarosawOryski MirosawRatajski CzesawAbratkiewicz RyszardBonisawski JacekBykowski MagorzataGletkier PrzemysawRycki PiotrSlle TomaszSzwagrzak Dariuszmigielski PiotrWypych RyszardZbek zbioryArchiwumPastwowego zbioryMuzeumOkrgowego zbioryarchiwumROTW MirosawRatajski MarcinGsior JarosawOryski MagorzataGletkier

Wydawca: ISBN: Realizacja:

UrzdMiastaPiotrkowaTrybunalskiego PasaKarolaRudowskiego10 97-300PiotrkwTrybunalski RegionalnaOrganizacjaTurystyczna Wojewdztwadzkiego ul.Sienkiewicza67,90-009d 978-83-927264-4-9 OficynaWydawniczo-ReklamowaSagalara ul.Lodowa106A,93-232d [email protected],www.sagalara.com.pl

Marcin Gsior HIStoRIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Wstp .......................................................... 5 Pierwsza wiadomo i herb miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Piotrkowskie opowieci i legendy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 RnepodaniaopocztkachPiotrkowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Legendyzczaswhistorycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Piotrkw Trybunalski pooenie i statystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Zarys dziejw miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Prahistoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Pocztkimiasta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Okressejmowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Okrestrybunalski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Podzaborami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Czasynajnowsze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Jarosaw Oryski ZABytkI mIAStA I okolIc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Zabytki Piotrkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Miejskie trasy wycieczkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Wycieczki rowerowe lub samochodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Okolice Piotrkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Witw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 SulejwPodklasztorze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Wolbrz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Mirosaw Ratajski WAloRy kRAjoZNAWcZo-tuRyStycZNe PIotRkoWA I RegIoNu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Informacjepraktycznemiastoiokolice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 ZARyS dZIejW mIAStA (skrt opr. M. Gsior) PIotRkW tRyBuNAlSkI: A HIStoRy of tHe cIty IN BRIef, tum. Jerzy Perucki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 PIotRkW tRyBuNAlSkI eIN HIStoRIScHeR umRISS (AuSZug), tum. Magdalena Kitowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 PIotRkW tRyBuNAlSkI tRAt HIStoRIque (RSum), tum. Grzegorz Bartosik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 BIBlIogRAfIA (zebra M. Gsior) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 mAPA SZlAk ZABytkW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138SpiS treci 3

1. Wstp PocztekdziejwPiotrkowaTrybunalskiegojesttakodlegywczasie, e stawia go to wrzdzie najstarszychmiastpolskich.Niezachoway siniestety,boulegyspaleniugdzie napocztkuXVwieku,najstarszedokumentybdcemetryknarodzin miasta,czyliprzywilejlokacyjnyiakt nadaniaprawamiejskiego.Historycy badajcrdaporednie,takedokumentypniejwystawione,starajsi dociecpocztkwPiotrkowa,miasta owietnejprzeszociibardzozmiennychkolejachlosu.ByPiotrkwmiastemksicymikrlewskim,miejscemzjazdwsejmowychisiedzib TrybunauKoronnego,miastemgubernialnym,powiatowym,stolicwojewdztwaiznowumiastempowiatowym.RomanPlenkiewicz,yjcy wXIXwiekunauczycielregionalista dziaajcynietylkowPiotrkowie,napisawewprowadzeniudoswojego Opisu miasta Petrokowa zwanego nie gdy Piotrkowem Trybunalskim(wyd. w:Roczniknarok1871)... Mao bo wiem miast u nas, ktrychby przeszo tak cile bya zwizana z dziejami cae go kraju.ALeonRzeczniowski,take nauczycielGimnazjumPiotrkowskiego wartykule ozamku wPiotrkowiezamieszczonymw75numerze Tygodnika Ilustrowanego z1861 roku,takwyraaopini:...Nie ma podobno ani jednej z osb majcych jak tak znajomo rzeczy krajowych, ktraby nie wiedziaa cho cokolwiek o Piotrkowie Trybunalskim.

5

HiStoria

Wstp

Pisalitakniebezracji,bowiem publikowanewXIXwiekurda historyczneiopracowaniadziejw Polski,czstowizaynazwmiastazdziejami,jaktodzisiajokrelamy,politykiwewntrznejinie tylkowewntrznej.Wtrwajcym od pocztku XV wieku do 1567 rokusejmowymokresiedziejw miasta,przybywalituwadcyPolski,politycyiposowieszlacheccy, posowieobcychpastw,wtym skadajcypierwszehodymistrzowieZakonuKrzyackiego.Naczas krtkichwtedy,botrwajcychod szeciutygodnidotrzechmiesicy, obradsejmowychstawasiPiotrkwcentrumpolitycznympotnejmonarchiiJagiellonw,ktra przeywajcpodichpanowaniem okreswietnegorozwoju,zmierzaadoutworzenianasejmielubelskimw1569rokuRzeczpospolitej Obojga Narodw. Wyznaczony wpniejszymokresienasiedzib TrybunauKoronnegonajwyszegoiniezalenegoodwadzy krlewskiej sdu szlacheckiego dawnejPolski,stasiPiotrkwna 214 lat, przynajmniej formalnie, stolicsprawiedliwociwzachodniejczciRzeczypospolitej.Przynajmniejformalnie,borozmaicie zt sprawiedliwoci bywao. Stanisaw Orzechowski ksidz, pisarzipolitykmalowniczapostaepokiostatnichJagiellonw, rozgniewanywoa:Bodaj tam dru gi raz nie jedzi, ani na tych sejmach nie bywa! Aza tam czasu uyjesz,

albo sprawiedliwoci po ktr je dziesz dostaniesz? Zmienizdanie w1552roku,kiedysejmpiotrkowski pomylnie rozstrzygn jego spraw.StolatpniejKrzysztof Opaliskiwojewodapoznaski, ktrybywadeputatem,anawet marszakiem Trybunau (1640), pisadobrataukaszamarszaka nadwornego koronnego: ... wje dziemy do Piotrkowa ... na osieku zotem oboonym.WXVIIIwieku znanebyowtejczciPolskiprzysowie:piotrkowski wiadek za yk barszczu,adoXXwiekuprzetrwaalegendaowyrokudiabelskiego trybunau,ktrybysprawiedliwszyodpiotrkowskiego.Legend przypisujsobieobamiastatrybunalskie:PiotrkwiLublin.Rozmaiciebywao,boteirozmaitebyy dziejeRzeczypospolitejimaracj L.Rzeczniowskipiszcocisych zwizkachprzeszociPiotrkowa zdziejamikraju.Piotrkwstasi miastemnajpewniejwtedy,kiedy Polskawychodziazrozbiciadzielnicowego;swjrozkwitprzeywa wpotnejmonarchiiJagiellonw iWazw,podupad,kiedyupadao pastwo wcigu XVIII wieku. Przejedajcy roku przez Piotrkww1793rokuinflanckipodrnikFryderykSchultz,koczyswj krtkiopismiastatakimzdaniem: Miasto znalazem oywione, naley ono do najzamoniejszych w tej pro wincji, a stanie si pod nowymi rzdy jeszcze bardziej ludnym i ruchawym. Przepowiednia Inflantczyka nie

6

HiStoria

Wstp

sprawdziasitakprdko.Wcigu nastpnychdwudziestulatrzdy wPiotrkowie zmieniay si trzykrotnie,liczbamieszkacwrosa powoli, oywienie gospodarcze przyniosadopierokolejwarszawsko-wiedeskaw1846roku,apotemutworzenieguberniw1867 roku. Jednak ztak moc jak wczasach sejmw itrybunaw Piotrkwoynaprawddopiero wokresieIwojnywiatowej,kiedyprzezdwalatabylegionow stolickrajujeszczeniewolnego iponownie wroku 1975, kiedy nadwadzieciaczterylatazosta stolic wojewdztwa. Wswoich dziejach Piotrkw nigdy nie by miastemsilnymgospodarczo.Lata jegowietnocizawszewizaysi zokresempenieniaroliponadregionalnegoorodkaadministracyjno-politycznego.Poutracietakiegostatusumiastopodupadao.

2. Pierwszawiadomo iherbmiasta Jak ju wspomniano, pocztki Piotrkowaginwpomrocedziejw.Najstarszezeznanychnam dokumentw porednich (przywilejeopactwacysterswwSulejowiezpocztkuXIIIw.)mwi omiejscowocijuistniejcej,ktrastanowiwasnopanujcego. Takistanrzeczysprzyjawysuwaniu przez badaczy rozmaitych hipotez dotyczcych pocztkwmiasta.RomanPlenkiewicz by chyba pierwszym, ktry we wspomnianej ju pracy wyrazi pogld oistnieniu wPiotrkowie przedlokacyjnym grodu, ktry wraz zosad targow znan ze rde pisanych, byby zacztkiempniejszegomiasta.Cz wspczesnych badaczy przyjmuje taki pogld za moliwy iprbujetakigrdzlokalizowa. PisaonimM.R.Witanowski,pisaliW.KalinowskiiH.Rutkowski, R.Rosin,J.Widawski,iK.Gowacki. Alejakdotychczashipotezaoistnieniu grodu wPiotrkowie nie znalazaswojegopotwierdzenia aniwrdachhistorycznych,ani wrezultatach archeologicznych badaprowadzonychnaterenie miasta ijego najbliszej okolicy. Te ostatnie potwierdzaj za to tezowczeniejszejniXIIIwiek metrycePiotrkowa,bowiemladyosadnictwawczesnoredniowiecznegosigajceprzeomuVIII

Herb Piotrkowa Trybunalskiego przywrcony wedug dawnego wzoru w 1979 roku.

7

HiStoria

pierwsza wiadomo i herb miasta

iIXwiekuzostayodnalezionena obszarzeStaregoMiastawtrakcie wykopalisk prowadzonych tutaj wkocu lat siedemdziesitych XXwieku.Podobnykopotzniepotwierdzonym przez badania archeologiczneistnieniemgrodu mapobliskiWolborz,aleocastrum Voybormwirdahistoryczne, ktrych wiarygodnoci nikt nie podwaa. Pozostaoci grodu kasztelaskiegowRozprzyswidoczneidzisiaj,apoddanebadaniomwykopaliskowymprzyniosy obfity materia archeologiczny potwierdzajcyinformacjeoca strum Rospirznanezerdepisanych. Wydaje si, e istnienie grodu wksicym Piotrkowie powinnoznalepotwierdzenie, jeeli nie wbezporednich, to wporednichrdachhistorycznych, ate poczynajc od dokumentw Leszka Biaego z1217 rokumwiin Petrecoue,lubz4 lutego1222rokuin Piotrkowbez dodatku castrum. Wystawiony przez Kazimierza Konradowica w1255 roku dokument zatwierdzajcyrozgraniczeniekasztelanii wolborskiejirozpierskiej,takenie wspominaotakwanympunkcie orientacyjnymjakksicygrd Piotrkwpooonyniemalnagranicyobukasztelanii,ktrawtym rejonieprzebiegaawzdurzeki Wierzejki.Moeniebyopotrzeby wymienianiapiotrkowskiegogrodu,aleraczejtakiegogrodunie byo. Wpadzierniku 1313 roku


Micha Rawita Wiatrowski badacz dziejw Piotrkowa, organizator PTK i Muzeum.

HiStoria

Wadysawokietekjeszczeksi,wprzywilejudlaopactwasulejowskiegowydanymwRadomiu pisze wyranie: in civitate nostra Petricoviensi w miecie naszym Piotrkowie istdmamypierwsz wiadomo,enapocztkuXIV wiekujesttojumiastocivitas, anievilla,castrumluboppidum. Literatura naukowa, popularnonaukowaipublicystycznadotyczca dziejw irozwoju Piotrkowajestjuobfita,chociajak tozwyklebywa,nieodpowiada ona na wszystkie pytania inie rozstrzygawszystkichproblemw badawczychprawiejuosiemsetletniejhistoriimiasta.Najwiksze zdotychczas opracowanych iwydanych publikacji to Dzieje Piotrkowa Trybunalskiegopraca zbiorowapodredakcjprof.BohdanaBaronowskiego, Urbanistyka

8

Piotrkowa Trybunalskiego dr KazimierzaGowackiegoiPiotrkw Trybunalski w latach pierwszej wojny wiatowej drAleksegoPiasty.W1967rokuzostaywydane podredakcjdrRyszardaRosina Materiay na sesj naukow 750 lat Piotrkowa Trybunalskiego.Waniejszeopracowaniaszczegowe, monografie obiektw zabytkowych,przewodnikiitp.,przedstawiaumieszczonewdalszejczci zestawienie bibliografii tematu. Szkoda,eopracowanawokresie midzywojennymprzezMichaa RawitWitanowskiegoMonografia Piotrkowa Trybunalskiegoniezostaawydanadrukiem.Tymniemniej rkopisjegopracyjestdostpny wArchiwum PAN wWarszawie, aMateriay do monografii Piotr kowa Trybunalskiegoznajdujsi wzasobieArchiwumPastwowegowPiotrkowie,stanowicniewtpliwiecennerdoinformacjidlabadaczydziejwPiotrkowa m.in.dlatego,eM.R.Witanowski korzysta zwielu ju nieistniejcychrdehistorycznych,ktre zaginywlatachdrugiejwojny wiatowej. Taki los spotka np. aktaTrybunauKoronnego,ksigi miejskie, grodzkie iziemskie, ktreprzewiezionewlatachtrzydziestychXIXwiekudoWarszawy spony wsierpniu 1944 roku. Takprzedwiekamisponypergaminy zawierajce przywileje krlewskie nadane Piotrkowowi przezostatnichPiastw.Jeszcze

wpoowieXIXwiekugubernialny archiwariuszinwentaryzujcdokumentymiasta,spisawratuszu 40 krlewskich przywilejw. Do naszychczaswprzetrwaotylko jedenacie, zczego dwa, wtym najstarszy zzachowanych, znajdujsiwarchiwachwWarszawie iKrakowie. Wrdwieluspraw,ktrecigle wzbudzajzainteresowanietakbadaczyjakimieszkacwPiotrkowa jestsprawaherbumiasta.Wizerunekherbuutrwalonyuywaniem odkocaXVIIIwiekuprzedstawia czerwonemurymiejskieztrzema wieamiiotwartbramzliterP wjejwietle,aponadniminaniebieskimtleorabiaegozkoron. Tak odrysowa go ze starej pieczciwmarcu1915rokuEdmund Rebek itaki wanie wizerunek herbuPiotrkowabyuywanydo 1978rokuiprezentowanywwielu publikacjach,wtymnaobwolucie Dziejw Piotrkowa Trybunalskiego, chociazostayoneopublikowanew1989roku,awicdokadnie 10latpodecyzjiopowrociedo starego, czternastowiecznego herbu.Powieludyskusjachprowadzonychnasesjachnaukowych w1978rokupodczasobchodw czterechsetlecia ustanowienia Trybunau Koronnego, konsultacjachznaukowcami,specjalistami wzakresie heraldyki isfragistyki, wczesnaMiejskaRadaNarodowapodjawpadzierniku1979 roku uchwa oprzywrceniu

9

HiStoria


miastupierwotnegoherbu.Jego wizerunek jest znany zdwch odciskw pieczci miejskich na dokumentachpiotrkowskichzXV iXVI wieku przechowywanych wArchiwumPastwowymwToruniu (starszy) iArchiwum PAN wKrakowie(modszy).Pieczna dokumencie zTorunia pokazuje wpoluwizerunekorabezkorony, awotokunapis+Sigillum + Civitatis+Petricoviensis+piecz miasta Piotrkowa.Zdaniemheraldykwwizerunekorabezkorony napieczcimiejskiejpodkrelapowizaniemiastazjegozaoycielempanujcym,ktrywokresie nadaniaPiotrkowowiprawamiejskiegoniebyjeszczekrlem. WkocuXIIIwiekuWadysaw okietekjakoksikujawski,czyckiisieradzkiuywastalena pieczciach herbu kujawskiego, ktry przedstawia konfiguracj (tzw.hybryd)poraiplwa odwrconych od siebie gowami,podmakoron.Heraldycy uwaaj, e jest to godo rodowe Piastw kujawskich, ktrego okietek uywa jeszcze w1310 roku. Ta konfiguracja zrnicowana barwami, zostaa przyjta wherbachziem:czyckiej,Sieradzkiej iKujaw, zktrych dwa znalazy si obecnie wnowym herbiewojewdztwadzkiego. Dopieropoostatecznymzajciu Krakowaw1312rokujakoksi krakowski isandomierski wprowadzinaswojtarczorajeszcze


Herb Piotrkowa wersja od schyku XVIII wieku, rys. E. Rembeka z 1915 r. wg Odcisku pieczci sdowej z 1792 r.

HiStoria

bezkorony.Bymoewtedyksice,apniejkrlewskiemiasto Piotrkwprzyjopieczzeznakiemksicym.TenznakprzyjtywXIVwiekujakoherbmiasta, pozostawawniezmienionejpo-

10

Strona tytuowa utworu J. Dyndowicza Na klejnot herbowy z wizerunkiem herbu Piotrkowa wyd. w Krakowie w roku 1646.

stacidopoowyXVIIwieku.Wiemyotymzopublikowanejprzez FabianaMylimskiegowKrakowie wroku1646publikacji:Przemowa w kociele Farskim Piotrkowskim przy Ofierze Przenajwitszej, Z usta wienia publicznego naboestwa Za dobre zdrowie i szczliwe Pano wanie Najjaniejszych K.I.M. z Kr low Iey Moci wesp. Podczas przejazdu mimo Piotrkw, Die 5 Iulij 1646.PrzezPiotrkw,awaciwie obokmiastaprzejedaliwwczas WadysawIVwrazzonMari Ludwik. Wtedy to Jacek Dyndowiczbakaarzpiotrkowskiej szkoy parafialnej wygosi opublikowanyprzezF.Mylimskiego wiersz:Na Kleynot Herbowy Miasta I.K.Mci Piotrkowskiego Trybunal skiego.Tekstwierszazostaozdobionypiknymrysunkiemorana barokowejtarczy.AlejuPiecz WikszaMiastaJ.K.M.Piotrkowa (Sigillum Maius Civitatis S.R.M. Pe tricoviensi) z1674 roku (lakowy odciskwzbiorachmuzeumpiotr-

Odcisk pieczci wikszej miasta Piotrko wa z 1674 roku, zbiory Muzeum

Odcisk pieczci Sdu Ordynaryjnego Miasta Piotrkowa z 1792 roku, zbiory Muzeum

kowskiego)ukazujenowywizerunekherbu:orzewkoroniemana piersitarczzrysunkiemotwartej bramy miejskiej ztrzema basztami.Ijesttozapowieddalszej ewolucjiherbu,ktrarozpoczta juwkocuXVIIIwieku,koczy si znanym irozpowszechnianymm.in.przezPiotrkowskiOddziaPTKrysunkiemwykonanym w1915rokuprzezE.Rembeka,wedugodciskwpieczcisdowych zlat1792i1799.Niejesttojeszcze oficjalnyherbmiasta,araczejznak instytucji,wtymprzypadkuSdu Ordynaryjnego Pierwszey Instancyi Miasta Piotrkowa. Skd wzi si taki wzr pieczci? Sejm Wielki porzdkujcwielesprawwRzeczypospolitej,porzdkowatake isystemsprawiedliwoci.Tworzc systeminstancjisdowychnakazano,abysdynaswoichpieczciach,pozastosownymnapisem wotoku, miay umieszczone porodkuwizerunkiherbwpastwa (ugry) imiasta (poniej).

11

HiStoria


WprzypadkuPiotrkowabybyto podwjny wizerunek ora zherbemkrlewskimnapiersi;dlatego tradycyjnyherbmiastazastpiono wzitymzwojewdzkiegoSieradzawizerunkiemotwartejbramy miejskiejzliterPzamiastS.Herb Rzeczypospolitej zkrlewskim Ciokiem na piersi umieszczono ponad miejskimi murami itak powstaa nowa wersja herbu miastawywodzcasizpieczci sdowej. WpoowieXIXwiekutakiwizerunekherbuodrysowaKazimierz Stronczyskiwwczassekretarz HeroldiiKrlestwaPolskiegoitaki odpowiedniostylizowanyznalaz siwrdopracowanychprzezKomisjRzdowSprawWewntrznychKrlestwaPolskiego456rysunkwherbwmiast,opartych nadawnychwizerunkach.Proponowanewtedyherbymiastpolskichniezostayjednakzatwierdzoneprzezkolejnychmiociwie panujcychcesarzyiostatecznie wzorypozostayukrytewpetersburskim archiwum. Zachowana karta zproponowanym w1867 rokuherbemgubernialnegomiastaPiotrkowamaprzekrelonyna czerwonowizerunekoraponad murami.Podobnobyatoosobista interwencja piotrkowskiego gubernatoraKonstantegoMillera, ktry wnioskowa ousunicie wszystkich polskich znakw zproponowanychherbwmiast nietylkowgubernipiotrkowskiej.

SprawaherbwmiastKrlestwa Polskiego upada uschyku XIX wieku,awrconodoniejw1915 roku,juwokresieIwojnywiatowej, kiedy austriackie wadze okupacyjne nakazay magistratomiurzdomgminnymzajtego terytorium Polski, usunicie urzdowych pieczci rosyjskich izastpienie ich polskimi zuyciem dawnych herbw. Wtedy rozpocza si wielka dyskusja itrwajce do 1979 roku spory owaciwywizerunekherbumiastaPiotrkowa.Prof.StanisawKot, dziaacz Naczelnego Komitetu Narodowego ibliski wsppracownik pukownika Wadysawa Sikorskiegoszefamieszczcego si wPiotrkowie Departamentu Wojskowego,opublikowaprac owierszu J. Dyndowicza iprzerysowanyprzezart.malarzaKazimierza Zaborowskiego herb miastazpublikacjiF.Mylimskiego zachowanejwBiblioteceMuzeum Czartoryskich.Przeciwkotejwersji ostro wystpowa wdyskusjach ina amach Dziennika Narodowego M.R. Witanowski zwolennik herbu wzorowanego na sieradzkim. Powydanymwlistopadzie1916 rokuakciecesarzyNiemieciAustrii outworzeniupodichegidKrlestwaPolskiego,wybranawPiotrkowieRadaMiejskaprzystpiado przywracaniapolskociorganizacji yciaspoecznego,urzdwidokumentwprzezwadzemiasta

12

HiStoria


Rysunek pieczci miasta Piotrkowa z 1917 roku, prba powrotu do pierwot nego herbu miasta, zbiory Archiwum Pastwowego

wydanych.Polatachpanoszenia siobcychodznakinazw:Pietro kow,Petrikau,w1917rokuwydanezostaypierwszedokumenty polskie zpieczci, ktra miaa wotokunapis:Piecz+miasta+ Piotrkowa,awpolugotyckwersjorapolskiegobezkorony.Ten wzrpieczciwyranienawizywadozachowanegowKrakowie piotrkowskiegodokumentuz1563 roku.Ibytopowielulatachpowrtpierwotnegoherbumiasta. Dokumentyopatrzonetpieczci zachoway si wzasobie organizowanegowtamtychlatach przezAdamaPrchnikaArchiwum PastwowegowPiotrkowie.Ale przeciwnicyniezasypialiinafasadach budowanych wlatach 1925-27wieycinieihalitargowejznalazysiwizerunkiherbu miasta zbram, murami iorem ponad nimi. Wtym okresie oba wzorywystpowayrwnolegle

nawetnaoficjalnychdokumentach,podobniejaknazwamiasta Piotrkw iPiotrkw Trybunalski. Pokilkulatachwadzecentralne zakazaymiastomuywaniawasnychpieczciiznowustaryherb poszed wzapomnienie, ale nie nadugo. Ju wlatach trzydziestych przywrcono miastom prawo uywaniawasnychpieczciipo wielu staraniach, wmaju 1939 roku Minister Spraw Wewntrznych opublikowa wMonitorze Polskim Rozporzdzenie o za twierdzeniu herbu miasta Piotrko wa Trybunalskiego,ktreustalao powrtpierwotnegowizerunku (na tzw. tarczy francuskiej biay orze bez korony zotwartym zotym dziobem iszponami na czerwonympolu),azarazembyo pierwszymoficjalnymdokumentemuwzgldniajcymdrugiczon nazwymiasta:Trybunalski.Wojna niepozwolianawprowadzenie wycie tego aktu prawnego. Na dokumentach ipieczciach znowupojawiasiobcanazwa: StadtPetrikauiokaleczonyherb: murymiejskiezbramibasztami, alebezoraponadnimi.Powojnieorzebiaybezkoronystasi godempastwa,wicdlamiasta przyjtoherbwedugrysunkw K.StronczyskiegoiE.Rembeka utrwalony wpamici piotrkowian przez wspomniane jego wizerunkinahalitargowejiwiey cinie,ktreprzetrwayokupa-

13

HiStoria


cj.Takbyoado1979roku.Od tegoczasudatujesipowrtdo tradycyjnego od redniowiecza znaku miasta Piotrkowa, ajego wzrmonazobaczywPasau Karola Rudowskiego na postumencie przed Urzdem Miasta. Podobniejakprzedwiekamiburmistrzirajcymiejscyustalaliwzr herbumiejskiego,takiobecniedo ichkompetencjinaleypodjcie uchwayonazwiemiasta.Jakosi rzekoPiotrkwmienisiTrybunal skimzasadniewedugtradycji,ale bezpodstawnie,boRadaMiasta dotejporyniepodjastosownej uchway, wprzeciwiestwie doinnychmiastnp.niedalekich Radomska,czyTomaszowa,ktre takieuchway,porzdkujceich nazewnictwo, podjy jeszcze wlatachdwudziestychXXwieku. 3. Piotrkowskie opowieciilegendy WwieluopisachdziejwPiotrkowa,taketychnapisanychwXIX wieku, spotyka si wzmianki, aczasem dusze informacje olegendachipodaniachprzekazywanychautoromprzezstarych piotrkowian, bd zasyszanych wokolicy.Jedneznichwisi zpocztkamimiasta,ainneprzedstawiajzdarzeniaiwypadki,jakie wjegodugiejhistoriimiaysirzekomowydarzy.Wikszoznich dotyczyredniowiecza,niektre sigajczaswnowoytnych.

14

HiStoria

Na pocztku II poowy XIX wiekudziaajcywPiotrkowiehistorykamatorFranciszekSzpakowskiopracowanapodstawie zasyszanych poda ludowych iopowieci, przewertowanych starych kronik klasztornych, atakewasnychbadaiposzukiwa,dzieko,ktrezatytuowa: Kronika najdawniejszych dziejw Piotrkowa.Dziekonigdyniewydanedrukiem,trafiowrkopisie do zbiorw L. Rzeczniowskiego itamzostaoznalezionepojego mierci w1887 roku. Wgrudniu 1896 roku nieznany znazwiska autor, podpisany literami S.J., opublikowa w50-tym gwiazd-

piotrkowskie opowieci i legendy

PIOTRCOVIA alegoria miasta pod postaci kobiety, poowa XVIII w., olej na ptnie. Zbiory Muzeum, obraz pochodzi z galerii dawnego Kolegium Jezuitw.

kowymnumerzepiotrkowskiego czasopismaTydzieinformacj orkopisieKroniki...iprzedstawi dodokadniejejtre.Szkoda, eredaktorTygodniaMirosaw Dobrzaski nie zdecydowa si na publikacj oryginau. By moeuzna,eKronika...F.Szpakowskiegomaniewielkwarto naukow inadaje si tylko do gwiazdkowychopowieci.Take S.J.wewstpnejczciswojego artykuu stwierdza, e ta praca niewytrzymujekrytykihistorycznej,aleprzedstawiajejtrecile, pozostawiajcocenyzawodowym historykom,dlaktrychmoeto by interesujcy iby moe nie cakiempozbawionywartocimateria.Itak,chociarkopiszagin, toopowieciKronikisnamznaneztegorzetelnegoopisu,ktry wpniejszychlatachuzupeniali

rne podania o pocztkach piotrkowa Najbardziej znaneirozpowszechnione podanie opocztkach miastamwi,ejegozaoycielembyPiotrDuninWostowicze Skrzynna, legendarny fundator 77kociowiklasztorw,znany zerdehistorycznychpoczynajcodKroniki PolskiejWincentego Kadubka.Potnymonowadca polskizIpoowyXIIwieku,palatynlskizapanowaniaBolesawa Krzywoustego iWadysawa II, wsawi si czynami, za ktre przyszomupokutowa.Jednym

Widok kocioa farnego, rycina Antoniego Tomaszewskiego z 1865 roku

15

HiStoria


nowymi opowieciami inni autorzy.Niektreztychopowieci ukadanochybawspczeniedla celw dydaktycznych, bd te zasyszanegdzieindziejtransponowanonagruntpiotrkowski.

ztychczynwbyowiaroomne porwanie ksicia przemyskiego WoodaraRocisawowiczawczasie walk prowadzonych zRusi przez ksicia Bolesawa. Pokut za ten czyn miao by ufundowanie 7 kociow. Powstaa na przeomieXIIIiXIVwiekuKronika Wielkopolskapodajeinnypowd, amianowicie ten, e Wostowic miazagarndlasiebiepowierzonymuskarbzmaregokrlaDanii. Spowiednik papieski wRzymie nakazamuzbudowanieiwyposaenie kociow iklasztorw, wrdktrychbytakeiklasztor wSulejowie.JanDugoszwswojej Kroniceniewymieniaklasztorusulejowskiego,alezatojakofundacj Piotrapodajekocioywarnowie inaGrzeChemowej. Zgodniezprzekazywantake iwdawnych publikacjach piotrkowsk legend, przebywajc wtychstronachPiotrWostowic miazaoyosad,awniejzbudowapierwszy,jeszczedrewnianykociparafialny,naktrego miejscu stoi dzisiejsza Fara. Poniewaadnezerdehistorycznychniewymieniawrdfundacji WostowicakocioawPiotrkowie, wydajesi,etalegendapowstaawczasachnowoytnychiwie si zpochodzc od imienia PiotrPiotreknazwmiasta,ktre jakorozwijajcasiosada,istniao juniewtpliwiewXIIwieku.By moeisamWostowictubywa, boprzeciearnwiprzypisywa-

nemujakomiejscepochodzenia Skrzynno,atakeGraChemowa, leniedalekostd.Zwizaniepocztkudziejwmiastaztaksawnwhistoriipostaci,jestkuszce itapiotrkowskalegendasigaXVI wieku.Alemoechodzituoinnego monowadc tego imienia, mianowicie oPiotra Wszeborowica,yjcegotakewXIIwieku kujawskiego wojewod ksicia Bolesawa Kdzierzawego ifundatoraznanegokocioaromaskiegowStrzelnie.Dugoszpisze onim Piotrek Magnus, astd ju prostadrogadonazwyPiotrkw, aniePiotrw.F.Szpakowskitema wtpliwocipiszc,ePiotrDunin za panowania Mieszka Starego wznisnowmurowanwityninamiejscudrewnianej,ktra spona ...atoli brak bezspornych wiadectw, by li to w Piotr Dunin ze Skrzynna, ktry ... wybudowa w naszym kraju 77 kociow.Nie mgtobytensam,bowiemza czaswMieszkaStaregojuniey. NiebyotakewwczaswPiotrkowiemurowanejwityni. kiimoczary,ktreotaczay stary Piotrkw jeszcze wIpoowieXIXwieku,zdaniemnaszego kronikarza miay dowodzi, e wzamierzchej przeszoci grd piotrkowskipooonynaniewielkim wzniesieniu otaczay szeroko rozlane wody iniedostpne bagniska. Dawao to doskonae, naturalne warunki obronne dla osadnictwa, tworzc na terenie

16

HiStoria


Koci pw. Nawiedzenia N.P. Marii, pocztwka z 1929 roku, wg W. Szulca

dzisiejszegoStaregoMiastabezpiecznsiedzibdlamiejscowej ludnoci.NawschdodulicyFarnej,tamgdzieodStaregoMiasta cignsiuliceStarowarszawska, iGarncarska,wpoowieXIXwieku przy kopaniu fundamentw pod budow jednej zkamienic, natrafiononagrubociosanebale dbowe,atakeinneznaleziska. F.Szpakowskiuzna,estolady budowli nawodnych, postawionychtutajwpradziejachprzez ludy pierwotne,ktrebudowayswoje siedliskanapalachwrdbagien iwd,dlaochronyprzedwrogiem idzikimizwierztami.Jeliwzi poduwag,eosadwBiskupinie poznanodopierokilkadziesitlat pniej,byatociekawahipoteza, chociawwarunkachPiotrkowa zbyt miaa. Wmiar upywu czasupowiadaautorKroniki,kiedyprzybywaomieszkacwtej osady,poszukujcymiejscapra-

piotrkowianie zaczli budowa swoje siedziby poza obszarem bagien,napoudniowymbrzegu rzeki Strawki, tam gdzie dzisiaj s ulice: Krakowskie Przedmiecie, Jagielloska, eromskiego. Tu wedug legendy mia znajdowasiczczonyprzezdugie lata wity gaj, siedlisko bstw pogaskich,wmiejscu,gdziejak toopisaF.Szpakowski...po przy jciu chrzecijastwa, od jedenastu blisko wiekw stoi kociek Panny Maryi... Opowiada mu kiedy MarcinGruchaazmaryw1852 roku106-letnipiotrkowianine wjegorodzinieoddawnaopowiadanootym,jakoby...w miejscu gdzie obecnie stoi dzwonnica przy kociku Panny Maryi, znajdowa si dawniej ogromny, sprchniay pie dbowy, z ktrego lud prosty odrywa kawaeczki drewna na le karstwo dla ludzi i zwierzt domo wych. Autor Kroniki wysnu std

17

HiStoria


przypuszczenie,etencudowny pie dbu majcy waciwoci lecznicze,byszcztkiemwitegodrzewazczaswpogaskich. Wiadomo,ewswoichwitych gajach poganie czcili midzy innymi stare dby, pod ktrymi czsto stawiali posgi swoich bogw iktrych licie uwaali za najlepszy rodek leczniczy. Trzeba jednak pamita, apisz otymredniowiecznikronikarze, echrzecijastwousuwaolady kultupogaskiego,niszczcposgiiwycinajcwitedby.Jest wicwtpliwe,abydoXVIIIwieku bo tak trzeba umiejscowi wczasie opowie stuletniego starca przetrwa relikt pogastwawitydbprzykociele. Mwiotymzresztdalszacz legendy, wedug ktrej koci PannyMariimiabyzbudowany juwIXwieku,ufundowanyprzez Piotra Morawiaka.Oczywicieto nie wyklucza utrzymywania si przez wieki rozmaitych wierze izabobonw jeszcze idzisiaj tu iwdziespotykanych. Wssiedztwie tego kocioa miaaistniejuwtedyduailudnaosada,ktrejmieszkacychtniesuchalinaukPiotraiprzyjli chrzecijastwo.KiedyPiotruzna, ejegomisjanadzisiejszejKrakw ce zostaa speniona, przeprawi si przez bagna imoczary na wyniosogdziedzisiajleyStareMiastoigdzierwniewtedy miaaistniedrugaludnaosada.

Mieszkajcytutajludziezajmowali sigwniewyrobembronibojowejimyliwskiej.Bylionibardziej dzicyidopogaskichobyczajw jakodowiaryprzodkwmocno przywizani. Misjonarza Piotra przyjlinieprzyjanieizmusiligo dopowrotunapoudniowybrzeg moczarw,czylinaKrakwk,gdzie jakmwialegenda,dalejnaucza iudzielachrztu.Jednakzawzito piotrkowskich pogan (tych zeStaregoMiasta)byawielka,bo kiedywokresiewitpogaskich przybylidochrzecijaskiegoju osiedlaizobaczyli,ewitygaj zosta wycity, aposgi bstw zniszczone,to...w odwecie nie tylko kociek tu stojcy spalili, ale i wie o nawrconych chrzecijan rozp dzili na cztery wiatry.Kiedyksi Polan Mieszko Iprzyj chrzest, aznimcaejegopastwo,wtedy chrzecijastwo wrcio nad brzegiStrawyiStrawki.Dopiero jednak wXII wieku, za Mieszka Staregolubtrochpniej,Piotr Wostowic,amoeWszeborowic, postawinowy,tymrazemmurowany koci iten przetrwa do naszychczasw. Kim by Piotr Morawiak? Weduglegendyapostoemchrzecijastwa wtych stronach, ale whistorii jest to posta zupenie nieznana. Jednak prace wykopaliskoweprowadzonena przeomielatsiedemdziesitych iosiemdziesitychXXwiekuna terenieStaregoMiasta,tuprzy

18

HiStoria


Wykopaliska przy murach obronnych na Starym Miecie w 1979 r.

resztkach murw obronnych obok klasztoru oo. Jezuitw, przyniosyznaleziskadatowane naprzeomVIIIiIXwieku.Rwnie na Krakwce spotykane s przyarcheologicznychbadaniach powierzchniowychmateriayzabytkowedatowanenawczesne redniowiecze. Kto wie, moe rzeczywiciewIXwiekunieznana znazwy,ludnaosadazajmowaa poudniowczStaregoMiasta,anaKrakwce istniaadruga,

doktrejmonabyoprzejpo drodze moszczonej drewnem przez bagna imokrada, albo przepyn.Boznalezionegdzie wtejokolicygrubociosanepale dbowe na pewno nie byy resztkamiprasowiaskiejosady zbudowanejnapalach,prdzej jumynalubmosturedniowiecznej przeprawy. Tu wredniowieczudobrammiejskich: Krakowskiej iWolborskiej schodziysidrogizewszystkichstron wiata,bowiemprowadzcado miasta od zachodu brama Sieradzkazostaaprzebitawmurze obronnymizbudowanadopiero wIIpoowieXVwieku.Legenda oPiotrzeMorawiakuwjakisposb nawizuje do misji w. CyrylaiMetodego,ktrzywanie wIX wieku dziaali wpastwie WielkomorawskimisigaliwpywaminaterenpastwaWilan, anawet iPolan, oczym mwi znanalegendaopostrzyynach synaPiastowegoZiemowita.

Paacyk Psarskich, rozebrany przy budowie ronda u zbiegu ulic Sulejowskiej i lskiej

19

HiStoria


Tam gdzie dzisiaj jest rondo Sulejowskie, uzbiegu ulic: Marii Skodowskiej-Curie,Jerozolimskiej, lskiej,KopernikaiSulejowskiej, adoniedawnastaazbudowana wkocu XIX wieku eklektyczna willaPsarskich,wXViXVIwieku miaa znajdowa si letnia siedzibakrlwpolskich,ktrzydo Piotrkowaprzybywalinaobrady sejmowe.Tenobszarnazywany byprzezpiotrkowianOgrodem Krlewskim,ktrymopiekowaa siwedugpodaniasamakrlowa Bona.Niecodalejodtegomiejsca miaznajdowasiwielkigajpowicony bstwom pogaskim idlategoBugajemBoymGajem by nazywany. Wcentrum gaju rsdbokrytyjemio,apodnim stay,podobniejaknaKrakwce, posgibstwpogaskich.Dugo tuczeimoddawanoidlatego ta nazwa do naszych czasw przetrwaa.LudowepodaniaznanewokolicachPiotrkowawXIX wieku,mwiy,enapagrkuza karczmnaBugajuzachowaysi wziemiresztkimurwzamczyska zbudowanegowbardzodawnych czasach przez rycerzy zbjcw. Aby sprawdzi t legend F. Szpakowski przeprowadzi na Bugajuw1856rokuwykopaliska. Jak pisze, po dugich wysikach odkopawtejokolicy...omiook ciowy czworobok uoony syme trycznie z wielkich kamieni...Uzna gowszakeniezaresztkibudowli, azapozostaociofiarnegootarza

pogaskich Sowian, mieszkacwokolicPiotrkowa.Szkoda,e nieopisa,aniniezlokalizowadokadniejswojegoznaleziska,ktre badane dzisiaj mogoby okaza si bardzo interesujce. Wydaje si,ebyotogdziewokolicach Starostwa. Moe byy to resztki dworumyliwskiego,ktrywpoowieXVIwiekupostawidlakrla Zygmunta Augusta piotrkowski starosta Piotr ochowski. Zygmunt August przebywa wtym dworze czciej ni wbudowanymzayciaojcainiedogodnym dozamieszkiwaniazamku,gdzie obradowa senat izbieray si sejmy walne. M.R. Witanowski iks.StanisawChodyskiprzytaczaj wswoich opracowaniach

20

HiStoria


Porwanie zakonnicy ilustracja Agnieszki Ilinicz Kiekiewicz do legendy piotrkowskiej

legend, znalezion wwrd starychdokumentwnaratuszu przezspowiednikaklasztornego ss.Dominikanek,ktrawiesi zBugajem:Podczas oboczyn jed nej z zakonnic, spodobaa si moda postulantka panu ze starostwa pod Piotrkowem, postanowi przeto j wykra... Przebrany w suknie ko biece przyby wieczorem i zastuka do furty klasztornej, wywoa ja do rozmwnicy, niebaczn porwa... Gdy pojazd z porwan zatrzyma si przed paacem starosty... zakon nica korzystajc z mroku nocy zdo aa uciec, a starosta wraz ze swym dworem zapad si w ziemi, a na miejscu tem wystpia woda, ktr teraz ludzie nazywaj Bugajem. Innalegenda,ktrzapisaStanisaw Kbowski, ucze wsppracujcy zM.R. Witanowskim opowiada,ewtymmiejscugdzie terazjeststawBugaj,staowlesie przydrodzeczterogowebstwo sowiaskie,ktremumusielisi kania wszyscy przechodzcy idlatego to miejsce nazwano Bugajem. Kiedy zaprowadzono chrzecijastwo, by tu koci murowany iwie, ktrej mieszkacy byli niegodziwi. Wkocu ichgrzechyspowodoway,ekociiwiezapadysiimiejsce topokryawoda.Wdrugidzie WielkanocyiwBoeNarodzenie sycha wstawie dwik dzwonw, ale usysze je moe tylko czowiekpoczciwy.Miejscegdzie wstawiebugajskimstaniegdy

koci,jestbardzogbokie.Ale czowiek,ktryumiedobrzepywainurkowa,jeelidosignie dna,tomoepodjzniegogruz resztkimurwkocielnych. F. Szpakowski przedstawia wswojej Kronice podanie owojewodziesieradzkimWszeborze, ktry przyczyni si do upadku pierwotnego Piotrkowa. Ot bro, ktr wyrabiali pierwotni mieszkacy naszego miasta synawcaymkrajuisprzedawana, przynosiamiastudobrobyt,cozainteresowaoWszebora.Najpierw pokonaonswojegobratawojewod czyckiego, anastpnie napadnaPiotrkw,oblegmiasto izmusigodemdopoddania.Od tejchwiliPiotrkwnaleadowojewodw,apniejksitsieradzkich.UstanowionyprzezWszebora starostagnbimieszkacwPiotrkowa,zmuszajcich,abybezpatniedostarczalibrowojewodzie. Dlategoosadauboaa,auciemienipiotrkowianieuciekalizniej doPoznania,anawetdoGniezna. Wojewoda Wszebor spdziwszy jecw iwasnych poddanych, kaza zasypa wod otaczajc osadodzachodu,zostawitylko wskiprzesmyk,(moefos?),nad ktrymzbudowamostzwodzony ibramSieradzk.NaysejGrce, gdziedzisiajjestklasztoroo.Bernardynw,zbudowaobronnyzamek, ktryobsadzisilnzaog,aobok niego,wkierunkuulicyToruskiej murowanepodzamcze,doktre-

21

HiStoria


gomonabyoprzejpodziemnymkorytarzem.Piotrkwdoprowadzonydoupadkupodrzdami Wszebora,dopierozaBolesawa Chrobrego zosta odbudowany iwzrs wliczb mieszkacw, poniewakrlosadzitutajjecw czeskichiniemieckich,obdarzajc ichprzywilejami. Wydaje si, e caa ta historia jestnietylelegendopocztkach Piotrkowa,cozmylonwXIXwiekuopowiecidosyswobodnie traktujc wczesn wiedz owczesnymredniowieczuwtej czciPolski. Zanim na ysej Grce stan zamekWszebora,poktrympozostay zakopane wziemi wielkie skarby, bya tutaj siedziba Belboga, czyli biaego dobrego bstwa pogaskiego. Natomiast na Krakowskim Przedmieciu, czylitamgdziemiaapostoowa PiotrMorawiak,oddawanocze Czernbogowiczyliczartowi.Na ysejGrcezbieraysipogaskie bstwaczartyiczarownice,wic wczasachchrzecijaskichpostawionotukociekzdzwonnic, coodstraszaoskutecznieniecne towarzystwo.AkiedywXVIIwieku zbudowanotuzfundacjimonego roduStarczewskichklasztoroo.Bernardynw,pogaskiebstwaodeszystdnazawsze.Legendaobiaymiczarnymbstwiezaprzecza legendzieodobrychpiotrkowianachmieszkajcychnaKrakwce, aletaktobywazlegendami.

Legendy z czasw historycznych Kiedy wmarcu 1241 roku na podzielon isab Polsk spad najazdmongolski,starefortyfikacjePiotrkowamiaybycakowicie zniszczoneinienadajcesido obrony. Ale jak powiada legendanawieonajedzieTatarw, upadku Sandomierza iuprowadzeniuwjasyrmieszkacwSulejowa, piotrkowianie pracujc dnieminoc,odbudowaliumocnienia, otoczyli miasto podwjnymczstokoemiuzbroilisido walki.TatarzyzebranipodSulejowem,ruszylinaPiotrkw.PodrodzespaliliklasztorNorbertanw wWitowie,azakonnikwwycili wpie. Obok klasztoru mskiegobywtedywWitowieklasztor Panien Norbertanek, ktry sta wtymmiejscu,gdziedzisiajstoi kociw.Marcina.Zakonnicena wienadciganiuzagonwtatarskich,ukryysiwzarolachnad rzekLucipodwierczowem. Tamjednakzostayodnalezione przez Tatarw iwymordowane. MiejscowaludnodokocaXIX wiekunazywaatenterendoem panieskim.SpodWitowaTatarzy wyprawilipodjazdypodPiotrkw, alewidzcubogieidobrzeufortyfikowanemiasto,spalilikoci Panny Marii ikilka domostw na Krakwce ipodyli dalej wkierunku czycy. Wtym miejscu redakcjaTygodniadaaprzypis wyjaniajcy,ekronikarzsimyli,

22

HiStoria


boszlaktatarskiniewidnigdy przez Piotrkw. Ale zniszczenie klasztoruNorbertanwwWitowie jest znane zkronik klasztornych iRocznikw albo Kroniki przesaw nego Krlestwa Polskiego Jana Dugosza,ktrypodaje,etrzem zakonnicom udao si uj zyciemitenastpnieprzeniesiono doklasztoruwBusku,skdzakonnikw przeniesiono do Witowa. Jeelijakizgontatarskidotardo Witowa,cowwietlerdehistorycznychwydajesibypewne, tochybanieominpooonego obokprzeprawyprzezPilicklasztorusulejowskiegoimgtake nieominPiotrkowa.Whistorii opactwasulejowskiegoprzyjmuje si,edopierodruginajazdtatarskiz1259rokuzniszczyklasztor. Bymoenieduyczambu,ktregosiyniewystarczyydozajcia obronnejosady,przemknobok przygotowanego do obrony klasztorusulejowskiego,zniszczy nieoczekiwanymatakiemWitw, spaliniebronionedomostwaprzy kociele Panny Maryi ipody dalejsiejcstrach,botakiebyo jego zadanie. Ale czy tak byo? Niemamyadnegodowodu,e naKrakwcewXIIIwiekubyjakikoci.Ten,ktrydotrwado naszychczaswpochodziz1373 roku, kiedy fundowa go Jako Kmitastarostasieradzki,ten,ktry przez nieznanego Wgrzyna wtumulcie krakowskim zroku 1376 ugodzony strza w y na

szyi ...wyzion ducha,cozaJankiemzCzarnkowaprzedstawiJan Dugosz. Otym,ew1241rokuPiotrkw ocala, wiadczy fakt, zwoania tutaj przez Konrada Mazowieckiego, wtedy ksicia Krakowa iczycyjuwlistopadzie,awic wkilka miesicy po najedzie Tatarw,zjazdurycerstwaZiemi Sieradzko-czyckiej. Wiadomo, ewzjedziebraudziaZiemowit Konradowic,ataketacydostojnicyjakarcybiskupgnienieski Peka, wojewodowie: krakowski MciwjiczyckiBogusz,kasztelansieradzkiWszwebr(moeto onzapisasitakniesympatycznie wmiejscowej legendzie) iwielu spord rycerstwa tej dzielnicy. Jestmaoprawdopodobne,aby ksi Konrad zwoywa zjazd dzielnicowydozniszczonejprzez wojnmiejscowoci.Azniszczenia kraju spowodowane najazdami tatarskimi byy ogromne. Tylko zgliszcza wskazyway miejsca lud nych i yciem niedawno kipicych osad powiada nasz kronikarz. JakniegdyHunw,takterazTatarwpoczytywanozakarbo zesanzagrzechyludzkoci.Na niebiepokazywaysiznakiogniste, dla owych czasw ipoj niewytumaczalne,popochszerzce wrd zgnbionego ludu, ktrywmodlitwieipokucieszukaratunkuipociechy.Bytoczas, kiedypowstawaowielebractw igrup religijnych, ktre rnymi

23

HiStoria


formamiycia,modlitwyipokuty prbowayprzebagazagniewaneNiebiosa.Wrdnichwyrniaosibractwobiczownikw,ktre powstaookoo1260rokuwItalii, adwalatapniejprzywdrowao doPolski,gdziejakwinnychkrajachEuropyZachodniejznalazo wielu zwolennikw. Biczownicy obnaenidopasa,zgownakrytkapturem,szliodmiejscowoci domiejscowocipiewajcpieni nabone,odmawiajcmodlitwy ichostajcsiwzajemniepoobnaonych placach rzemiennymi dyscyplinami. Modlitwa, umartwianie ciaa izadawanie sobie blumiaosuyodpuszczeniu grzechw.Biczownicywzbudzali lknabonyizwykleznajdowali naladowcw,ktrzyprzyczali sidotegookrutnegopochodu, cowietniepokazujefilmI.BergmanaSidmapiecz.Wedug legendybiczownicyprzywdrowalitakedoPiotrkowa,cojest moliwe,jelisipamitaoszlakach handlowych, ktre tutaj si krzyoway. Ale panujca tu ndza wygnaa ich dalej. Sekty biczownikw,ktrepojawiaysi iwXIVwieku,zostayostatecznie zakazaneprzezwadzekocielne ipastwowe zwielu powodw, wrd ktrych bya take inieobyczajno, oczym pisz redniowiecznikronikarze. WnastpnychlatachPiotrkw zostaodbudowanyizaczznowu si rozwija, bdc w1291

rokumiejscemkolejnegozjazdu rycerstwa sieradzkiego, zwoanegotutajprzezWadysawaokietka.Alejakpowiadalegenda, w1296rokumiasto cokolwiek po niedawnych klskach odbudowa ne, zostao zrabowane i zniszczo ne przez Czechw. Jednak, kiedy panowanie Wacawa Czeskiego zostaowPolsceutrwalone,mnstwojegorodakwmiaoosiedli si wPiotrkowie. To wanie oni wytyczyli wskie uliczki, przy ktrych zbudowali kilkadziesit domwdrewnianychikilkamurowanych,zaprowadzilitargiiprzynieligroszeczeskie,ktrestaysi monetobiegow.Wedugtego podaniawaniewtedyPiotrkw rozpoczswojmiejskkarier. Legenda przypisujca miejsk rozbudow Piotrkowa czeskim osadnikom stoi wsprzecznoci zdrug, ktra mwi otym, e wdugiej walce zWacawem Czeskim,piotrkowianiestaliwiernie przy swoim prawowitym wadcy Wadysawie okietku. Ksisieradzkiciganyprzezrycerzy Wacawa przecie krla PolskischronisiwPiotrkowie, awiernimieszczaniepiotrkowscy przechowywaligowdzwonnicy kocioa farnego wskarbczyku nadkrucht.Stojcprzedwie farn na Krakowskim Przedmieciu mona zobaczy wysoko umieszczone mae okienko. To wanietammiaprzebywaczas jakiksiWadysaw,zanimw-

24

HiStoria


drujcdoRzymunieschronisi wsawnejgrociepodOjcowem. Po ostatecznym zwycistwie iobjciutronukrakowskiegookietek ju panujcy, ale jeszcze ksi,nadaPiotrkowowiprawo miejskieiswjherbksicy.Nastpnienakazabudowmurw miejskich,awdokumentachpisa oPiotrkowie:miasto naszecivitas nostra Petricovia.W1325rokupo lubiesynaKazimierzazAldon ksiniczklitewsk,kiedywielu Polakwwracaozlitewskiejniewoli,awrdnichpiotrkowianie, krlzezwoliimnawolnywyrb drewnawlasach,amiastouwolniodciarwidaninnaoonych naprzezwojewodwsieradzkich (moe potomkw Wszebora?). Dziki takim przywilejom Piotrkwrozwinsiwdue,liczce 5tysicymieszkacwmiasto. PobitwiepodPowcamiWadysawokietekwrazzkrlewiczem KazimierzemodwiedziPiotrkw, rozkaza podwyszy wie kocioa farnego, poprawi stan obwarowa miejskich ipooy kamie wgielny pod budow klasztoryikocioadominikanw. Mury miejskie iklasztor ukoczonoostateczniezapanowania KazimierzaWielkiego.Jaktowlegendach,prawdamieszasizfikcj.adnerdohistorycznenie potwierdzaobecnociosadnikw czeskichwPiotrkowiewkocuXIII wieku.Gdybytacybyli,tonapewnotrzymalibystronswegowad-

cyWacawa,anieprzechowywali walczcegoznimksiciaWadysawa.Jestmoliwe,ePiotrkw otrzymaprawomiejskiewkocu XIIIwieku,skorowpocztkuXIV wieku nazywany jest miastem wdokumentach wystawianych przezkancelariWadysawaokietka. Liczb 5 tysicy staych mieszkacw Piotrkw osign dopierowXIXwieku,akocifarnyijegodzwonnicapowstayna przeomieXIViXVwieku,awic ksiWadysawniemgukrywa si wskarbczyku, ktrego jeszczeniebyowczasachwalki zWacawemCzeskim. ZbudowanewXIVwiekumury obronne Piotrkowa, miay ulec zniszczeniuprzezwielkipoar,ktrypomidzyrokiem1400a1404 strawimiastoipergaminyzprzywilejami krlewskimi, nadanymi przezpoprzedzajcychWadysawaJagiewadcw.Krlnazjedzie wInowodzu nada miastu specjalneprzywileje,ktremiay pomcwjegoodbudowie,byo toprzeciemiastokrlewskie.Aby co rychlej zostay odbudowane muryobronne,krlowaJadwiga przeznaczyanatencelpienidze ze sprzeday swoich klejnotw, wtymwspaniaegozotegoacucha. Wdziczni mieszczanie piotrkowscypostanowiliuwiecznitenfaktprzezuoeniewmurze obronnym symbolicznego wizerunku acucha wykonanego zczarnych cegie. Mona to

25

HiStoria


zobaczynafragmenciemurw przy placu Niepodlegoci. Kiedyacuchkrlowejotaczacae StareMiasto,oczywicieprzedrozebraniemmurw.Taknaprawd, by to powszechnie stosowany wgotyckiejarchitekturzesposb zdobieniaceglanychmurwmocniej wypalon ceg, tak zwan zendrwk,ktrczstoukadanowrozmaitewzory.Alekrlowa Jadwigarzeczywicieofiarowaa cz pienidzy ze sprzeday swoich klejnotw spalonemu miastu,ktretenfaktzachowao wewdzicznejpamici. Wgwnym otarzu kocioa farnegojestumieszczonyodwiekwpiknypnogotyckiobraz Zanicie Matki Boej.Piotrkowska tradycjapowiada,eokoo1520 rokukrlowaBonaczstoprzybywajcadoPiotrkowa,podarowaa gokocioowifarnemu,wktrym uroczystenaboestwarozpoczynaykolejezjazdysejmowe.Dugo uwaano,eobrazjestwykonany przeznieznanegomistrzawoskiegoiBonaprzywiozagowdarze zeswojegoBari.Dzisiajwiemyju, e obraz zosta namalowany na pocztkuXVIwiekuwMaopolsce istanowirodkowczgotyckiegotryptyku,wykonanegoprzez nieznanegozimieniamalarzaze rodowiskamalarzykrakowskich, nazywanegoMistrzemRodziny Maryi.Podczasprzebudowywntrzakocioafarnegonapocztku XIX wieku, Obraz zosta wycity

ipozostawiony wklasycystycznymotarzu,aresztatryptykuulegachybaspaleniu.Legenda,ktre powstaawXVIIwieku,mwi,e kiedypodczasdrugiegooblenia PiotrkowaprzezSzwedww1657 roku,piotrkowscymieszczaniestawializaciekyopr,rozgniewany krlszwedzkiKarolXGustawprzysig przed kolejnym szturmem, ezniszczytomiastocakowicie. Jegoonierzemielipozdobyciu miastaniepozostawinikogoprzy yciu.Ktowieczykrlszwedzkinie dotrzymabyprzysigiiniezgotowastrasznegolosumieszkacom, gdybyonijegoonierzeniezobaczyli tu przed rozpoczciem szturmuunoszcejsiponadkocioemfarnymniewieciejpostaci wbkitnejszacie.Przejtynabonymlkiem,coprawdaniezrezygnowazeszturmu,aleodstpiod zamiarupozbawieniayciawszystkichjegomieszkacw.Takw1659 rokuzeznawaprzedWojciechem Grabowskim biskupem sufraganem poznaskim, burmistrz Piotrkowa Jan Cieszkowicz (vel Cieszkowski)itakzostaotozanotowanewaktachInkwizycji,ktre przedstawiayzeznaniawiadkw ocudachzaprzyczynNajwitszejPannyzobrazufarnegosprawionych.Moetowanietezeznaniaiotaczajcaobrazlegenda przyczyniysidojegoocalenia wXIXwieku.Cudwbyowicej. OtooficerszwedzkiBerger,ktry przyszedzzamiaremobrabowa-

26

HiStoria


niawityniiogldajzewszystkichstrondopytujcsiorzekomo zgromadzonewniejskarby,kiedy dowiedziasiodpiotrkowian,e poza obrazem innych skarbw wniej nie ma, odstpi od swojego zamiaru. Mao tego, take onierzom pldrujcym miasto, zabroniczynijakikolwiekszkd wkociele. Wczasach wojen religijnychbytorzeczywiciecud. Oinnymzeznawaapiotrkowska mieszczankaEwaBugajska.Ot jej dziecko wzamcie szturmu miastazostaoprzezszwedzkiego odakacitepaaszemwgow, jednakcudownienicmusinie stao.Nietylkoniezostaoranne, ale pomimo tego, e uderzone wpado do wody (by moe do fosy lub stawu) to wyszo zniej caeizdrowe.Takietocudowne przypadkizdarzyysiwPiotrkowiewokresieszwedzkiegopotopu. Przez214latdziaawPiotrkowieTrybunaKoronnynajwyszy sddawnejRzeczypospolitej.Kadyzjazdtrybunalskibywanym wydarzeniemnietylkodlamiasta, aledlacaejzachodniejpoacikraju.DziaalnoTrybunauostoi sprawiedliwoci,miaawtamtych czasachogromneznaczeniedla rzeszybraciszlacheckiej,nietylko zracji jej pieniactwa sdowego. Trybunabysymbolemwolnoci szlacheckiej (niezaleny od woli krla) itrwaoci podstaw pastwa.Aleniezawszesdzispra-

wiedliwie.Pewnegorazuuboga wdowa skrzywdzona przez bogategoszlachcicapozwaagodo Trybunauiwytoczyamuproces. Chociaracjabyapojejstronie, przekupieniprzezjejkrzywdzicielasdziowieTrybunauwydaliniesprawiedliwywyrok.Zrozpaczona, aleirozgniewanawdowawykrzyknawsalitrybunalskiej:A choby mnie i diabli sdzili, to sprawiedliw szy wyrok by wydali.Niczegotonie zmieniowsprawie,alekiedypo skoczeniutegodniarozprawzapadanoc,pisarzesdowisiedzcy wratuszu na Rynku, przeyli niesamowitprzygod.Otopod ratuszzajechaykarety,zktrych wysiedlidziwacznipasaerowie. Ubraniniepopolsku,wtrjgraniastychkapeluszachifrakach,spod ktrychwystawayimogony.Byy tooczywiciediaby,bopozajednymczyckimBorut,cosipo polskunosi,wszystkieinnenosiy siponiemiecku.Diabelscygocie wlelidosalisdowejnapitrze ratuszaiprzystpilidoponownego rozsdzania sprawy biednej wdowy.Porozpoznaniuzarzutw inaradzie diabelskiego grona, szatan marszaek Trybunay wezwapisarzaipodyktowamu nowywyrok.DiabelskiTrybuna przyznasusznowdowie.Sentencjwyrokuspisannapergaminie,podpisaywszystkiediaby, odcisnyjakpiecziopuciy ratusz.RanodeputaciTrybunau obejrzelidiabelskidokument,na

27

HiStoria


ktrymzamiastpieczciodcinitebyy,czytewypalone,diabelskie pazury. Legenda nie mwi jednakotym,czyniesprawiedliwy wyrokzostanaskutekdiabelskiej interwencjizmieniony.Podobn legend opowiadaj wdrugim trybunalskimmiecie,czyliwLublinie,dokdpozakoczeniusesji piotrkowskiej,Trybunaprzenosi swojdziaalnonakolejnep roku.Alewzamkulubelskimjeszcze dzisiaj mona oglda st, przy ktrym zasiadali sdziowie Trybunau,ananimwypalonylad diabelskiejapy.Gdziewicmiao miejsce to wydarzenie? Apoza tym, to staropolskie przysowie mwio,egdzie diabe nie moe, tam bab pole, atu na odwrt, diabli babie zpomoc przyszli. Takietodziwydziaysiniegdy wtrybunalskimgrodzie,aleskoczyysiznadejciemXIXwieku. Wtedy historycy przystpili do

rzetelnegobadaniadziejwizaczlioddzielalegendyiopowieciocudownychzdarzeniachod prawdziwychhistorycznych.Ale legendy,nawetteniezapisywane przezpowanychbadaczy,przetrwaywrodzinnychprzekazach donaszychczasw. Ijeszcze jedna opowie, co prawdatylkoporedniozwizana zPiotrkowem.Odkilkudziesiciu lat wzbiorach piotrkowskiego muzeum s przechowywane czterydrewnianerzebygotyckie, wykonanepodkoniecXVwieku. Ichmetrykawskazuje,epochodz zrozebranej wpocztku lat trzydziestychkaplicyw.Idziego wNowej Wsi pooonej opodal drogizPrzygowadoKoa.Rzeby pochodzce zdolnej czci otarza gwnego przedstawiaj: w. Barbar, w. Katarzyn, w. Mikoaja iw. Stanisawa ze Szczepanowa. Kaplic wNowej

28

HiStoria


Rzeby otarzowe z kaplicy w Nowej Wsi, koniec XV wieku, zbiory Muzeum

Wsi wznieli w1604 roku opaci sulejowscy wtrosce oduchowe potrzeby swoich poddanych osadzonychnanowinie,ktrym byodalekoprzezPilicdokocioawPodklasztorzu.Naboestwa odbywaysitukilkarazydoroku, wtym wdzie w. Idziego. Odprawialijezakonnicysulejowscy, audzielaneodpustygromadziy rzeszeokolicznychwocian. Wgwnym otarzu kaplicy znajdowa si stary, malowany na desce obraz olejny przedstawiajcy patrona kaplicy opata w. Idziego, ktry podobno wpierwszych latach XX wieku byjubardzozniszczony.Starzy mieszkacy tej okolicy opowiadaliM.R.Witanowskiemu,ewielelattemuzakonnicyzSulejowa, ktrymtenobrazbardzositen obraz podoba, aicze dla w. Idziego majc, zapragnli mie go wswoim klasztorze. Uprosili opataozgod,wyjliobrazzotarza izparad zawieli go do Sulejowa.Itunastpioniezwyke wydarzenie. Oto umieszczony wpomieszczeniachklasztornych wizerunekw.Idziegonieprzestawa zalewa si zami jakby ztsknotyzaswoimdawnymkocikiem.Cbyorobi,radzinie radzizakonnicyprzenieliobraz najegodawnemiejsceiznowu wotarzuumiecili.Iwtedyzyna obliczuw.Idziegoobeschy,bowiemspenionezostaojegopragnieniepozostaniawtejkaplicy.

Ludowaopowieodwracaca spraw,bowiemdzisiajwiadomo, ecaewyposaeniekaplicyzostaotuprzeniesionezklasztoru sulejowskiego.Kiedynapocztku XIXwiekunastpiajegokasata, kaplicawNowejWsizaczapodupada iwlatach trzydziestych byajuruin.JakpiszeM.R.Witanowskistaranialudzidobrejwoli orazzgodaokolicznychproboszczw na urzdzenie oddzielnej parafii nie pomogy, poniewa okoliczni wocianie obawiajc siwydatkwnabudownowej wityni ikosztw utrzymania parafii,zgodynatoniewyrazili. NamocydecyzjiUrzduKonserwatorskiego kaplic rozebrano, arzeby otarzowe przekazano dozbiorwMuzeumKrajoznawczegowPiotrkowie.Niestetynie wiadomo,costaosizobrazem w, Idziego. Prawdopodobnie ulegzniszczeniuidzisiajniktju

Relikwiarz gotycki, koniec XV w., praw dopodobnie z opactwa sulejowskiego, zbiory Muzeum

29

HiStoria


piotrkw trybunalski pooenie i statystyka

nie pamita oobrazie na desce malowanym,cotsknidoNowej Wsi.Atowarzyszcemuniegdy rzeby,monaogldanastaej wystawie wturris Pyotrcoviensis niegdyzamkuZygmuntaStarego,aobecniesiedzibieMuzeum wPiotrkowieTrybunalskim 4. PiotrkwTrybunalski pooenieistatystyka Teren,gdzieodwczesnegoredniowieczarozwijasiPiotrkw, leynaprzypominajcejpwysep wysoczynie, ktra cignie sinapnocodWyynyKrakowsko-Czstochowskiej,rozdzielajc dwieczciKrainyWielkichDolin tojestNizinMazowieckiNizin Wielkopolsk. Obszar ten geografowie nazywaj Wyyn dzk, bd rzadziej WysoczyznPiotrkowsk.Uksztatowanie tegoterenutowynikdziaalnoci lodowcawokresiezlodowacenia rodkowopolskiego (okoo 180128 tys. lat temu), azwaszcza jegostadiauWarty(modszego podokresu), kiedy krawd lodowcadocieraamidzyinnymi wokoliceRawy,odzi,Piotrkowa idalejdoDziaoszynanadWart. Lodowiecpozostawitutajdosy urozmaiconrzebpowierzchni, tworzcwysokiewzgrzamorenowe wokresie napywania ldolodu,albodolinywyrzebione przezwodypynceztopniejcej masy lodu wokresie jego cofa-

nia.Przykademtakiegowzgrza sigajcegoponadotaczajcyterendowysokoci70-80metrw (278m n.p.m.) jest pooona na poudniowyzachdodPiotrkowaBorowaGra.Tencigwzgrz ioglne wyniesienie terenu do 220mn.p.m.tworzprzebiegajczpnocynapoudnielini wododziauWisyiOdry. Na wschd od tych wzgrz roztacza si stosunkowo paska RwninaPiotrkowska,ograniczonadolinamirzek:Wolbrki,Pilicy iLuciy, aod zachodu wspomnianliniwododziauIrzdu, przebiegajcwodlegoci3km nazachdoddzisiejszychgranic miastawokolicyRokszyciGomulina. Teren jest tu mao urozmaiconyiwznosisiod190do200 metrwn.p.m.Nieobfitujetake wlasy.Nazachdodmiastacignsibezleneobszarynaprzestrzeniwielukilometrw,alene kompleksywrejonieBechatowa iKamieska ulegy Kopalni WglaBrunatnego.Dopieroidcna wschdwkierunkudolinyPilicy monanapotkawikszeobszary lene,aleitezostaysolidnieprzetrzebioneprzybudowieZalewu Sulejowskiego. Ajeszcze wpnymredniowieczubytoobszar pokrytyboramisosnowymi,gdzie osadnictwo ludzkie skupiao si nadciekamiwodnymi,nakrawdziach pradolin wikszych rzek. Weduggeomorfologwuksztatowaniepowierzchnitegoterenu,

30

HiStoria

jak iwcaej Polsce rodkowej, wzasadzienierniosiwtedy od obecnego. Natomiast klimat bywwczasniecoagodniejszy, cieplejszy. Obecnie wPiotrkowie rednia temperatura roczna wynosi okoo 7,7C, przy czym najchodniejszymmiesicemjest styczezerednitemperaturod -2do-2,5C,anajcieplejszymlipiec odpowiednio17,5do18,5C.We wczesnymredniowieczurednia temperatura roczna bya prawdopodobnieokoo1,5Cwysza, ailoopadwatmosferycznych zblionadoobecnejwynoszcej od550do600mm.Klimatolodzy szdania,ewarunkiklimatyczne ulegypogorszeniuwXIIIwieku, awicwtedy,kiedyPiotrkwzaczynasirozwija.Wtedytake rozpoczo si na caym terenie wycinanielasw,cobyozwizane zrozwojem sieci osadniczej zwikszeniem zapotrzebowania nadrewnowykorzystywanejako budulec,opaitp.Nawycinanych przestrzeniachlenychtzw.nowinach,przygotowywanopolapod

uprawy,lokowanowsie,chocia glebynatymtereniesraczejmao urodzajne.NiemalcaaRwnina Piotrkowskapokrytajestbielicami ipiaskami,ktrenadajsigwnie douprawyytaiziemniakw. Piotrkw pooony jest we wschodniej czci Rwniny na wysokoci okoo 200 m n.p.m. Wedugaktualnychdanychmiasto liczy79tys.mieszkacwizajmujeobszar67,27km2.Wojewdzki okres dziejw miasta przynis wyrany rozwj miasta. W1971 rokuPiotrkwliczy59tys.mieszkacw izajmowa 40 km2 powierzchni.Wkrtkimczasieilo mieszkacwwzrosado82tysicy,apowierzchniado69km2.Ten rozwjzmieniobliczemiastapod wielomawzgldami.Otoprzedmiecia pooone za lini kolei niegdywarszawsko-wiedeskiej stay si terenem rozwinitego budownictwa, take przemysowego,gdzieobecniezamieszkuje prawiepoowapiotrkowian.Tam takerozwijasisektorhandlowy gospodarki miejskiej. Iwszystko

Najstarszy widok Piotrkowa miedzioryt wg rys. Eryka Dahlbergha z 1657r. /w:/ Sa muel Puffendorf De rebus Carolo Gustavo Suecie Regis gestis 1696r.

31

HiStoria


wskazuje na to, e wanie tam miasto bdzie rozbudowywane wcigunajbliszychlat,chocia plany rozwoju przestrzennego zmierzajdoprzywrceniadawnejrolijegohistorycznemucentrum,pooonemunawschdod liniikolejowej. Wgranicachmiastaznalazysi istayjegodzielnicamimiejscowocijeszczeniedawnoznacznie odniegooddalonejak:Meszcze, wierczw,Zalesice,Wierzeje,Karolinw,atakelasy:Wolborski,Rakowski,WierzejskiiBujnowski.Od pnocyizachoduobszarmiasta ograniczatrasaszybkiegoruchu WarszawaKatowice.WniedalekiejprzyszocitrasaodPiotrkowa napoudniemabyprzebudowa-

nanaautostradA-1,ktrejkilkunastokilometrowyodcinekdoTuszynajufunkcjonuje.Znaczenie tegowzadrgiliniikolejowej dladalszegorozwojumiastajest ogromne. Pooony wcentrum PolskiPiotrkwmaszansestasi centrumlogistycznym. Przez obecny obszar miasta pyn cztery rzeczki, zwizane zjego histori: Strawa iStrawka wwidach ktrych powsta redniowiecznyPiotrkw,Wierzejka we wschodniej irutowy Doek wpoudniowejczci.Wodytych rzeczekzbieraStrawadopyw Luciy, ktra wpada do Pilicy wokolicach Sulejowa. Strawka wwikszociswojegobiegujest niewidoczna,bowiemprzykryy

32 Potwierdzenie przywilejw miasta Piotrkowa przez krla Jana III Sobieskiego wydane w Warszawie 15 lutego 1677 r., zbiory Archiwum Pastwowego

HiStoria


janawierzchnieulic:Sikorskiego, Narutowicza,Kopernikaczci piotrkowskiej trasy W-Z. Wredniowieczupynaszerokdolinpenk,moczarwistaww. Podobnie idolina Strawy bya podmoka,azbiegajcsiwokolicy dzisiejszego ronda Sulejowskiego,tworzyywyniosycypel, naktrymrozwinosilokowane wXIIIwiekumiasto.Tawynioso terenu,jestwyraniewidocznana rysunkuszwedzkiegooficeraizarazemartystyErykaDahlbergha, wykonanym podczas oblenia w1657roku,pierwszymwidoku miastaukazanegoprzezautoraod stronypoudniowej.DzisiejszarnicapoziomwRynkuidnadoliny Strawkiwynosiokoo8metrw. Czybyatakasamawredniowieczu,trudnodzisiajpowiedzie. Odwczesnegoredniowiecza okolicePiotrkowapooonenapograniczuWielkopolskiiMaopolski, byyterenemgdziekrzyowaysi drogiiszlakihandloweoznaczeniuponadlokalnym.Wmiarrozwojupastwapolskiegopowsta tu jeden zwaniejszych wjego zachodniejczciwzwkomunikacyjnych. Zbiegay si tutaj drogi zMazowsza, Maopolski, Rusi,lskaiWielkopolski.NajstarszezeznanychinformacjeodrogachwiodcychprzezPiotrkw pochodzzXIIIwiekuiwisi zlicznymiwwczasprzyjazdami do Piotrkowa ksit dzielnicowych,dostojnikwpastwowych

irycerstwa. WXIV wieku wan rol whandlu midzy dzielnicami pastwa polskiego peni szlak krakowsko-toruski, ktry tutaj krzyowa si ze szlakiem wrocawskim, wiodcym przez Piotrkw iWolborz na Mazowsze,aprzezPiotrkw,Sulejwdo RadomialubSandomierzaidalej naRu.Tenukadkomunikacyjny, ostatecznieuksztatowanywXVI wieku,zachowasidodzisiaj. ObecniePiotrkwTrybunalski madogodnepoczeniakomunikacyjnedrogamiwewszystkich kierunkach.Gorzejzpoczeniami kolejowymi,bowiemtakjakwpoowieXIXwieku,zPiotrkowakolej monawyjechanapnoclubna poudnie lini warszawsko-wiedesk,akilkunastokilometrowa nitkadoBechatowaniczegonie zmienia,bomaznaczenielokalne, jak niegdy kolej wskotorowa PiotrkwSulejw.Kolejowedrogidowielkiegowiataprowadz stdpostaremuprzezKoluszkilub Czstochow.Tenkomunikacyjny wze wanych drg iszlakw handlowychsprzyjawprzeszocirozwojowimiasta,stwarzajc dogodnewarunkiurbanizacyjne, gospodarcze,atakezuwagina pooenie wrodku kraju, dajc przynajmniej okresowo moliwo penienia funkcji centrum politycznego.Topooenieidzisiajsprzyjadalszemurozwojowi Piotrkowa wznaczcy wPolsce orodekmiejski.

33

HiStoria


5. Zarysdziejwmiasta prahistoria NajstarszeladypobytuczowiekawokolicachPiotrkowasigajschykustarszejepokikamieniapaleolitu(10-8tys.latp.n.e.) istorozproszoneznaleziskanarzdziiodpadwkrzemiennych tzw.odupkw.Zwartymznaleziskiemztegoczasu,jakdotychczasjedynymtegorodzaju,bya odkrytawWindudzegm.Rozprza pracowniakrzemieniarska,gdzie znalezionoponad2700wyrobw iodpadwkrzemiennych.ladw osadnictwapradziejowegozkocamodszejepokikamieniaipocztkwepokibrzu(1800-1500 latp.n.e.)jestjuwicejiwystpujonenadbrzegamimaych rzek pyncych wssiedztwie Piotrkowam.in.nadLuci,wrejonieKaka,Przygowa,Barkowic. Najciekawsze znalezisko atego czasutopojedynczygrbszkieletowyztoporkiemkamiennym wMzurkach gm. Wola Krzysztoporska. Znacznie wicej znalezisk pradziejowych pochodzi zmodszychokreswepokibrzuipocztkwepokielaza(czas pomidzy1200a200latp.n.e.), kiedyrozwijaositutajosadnictwokulturytrzcinieckiej,uyckiej ipomorskiej, atu przed nasz er take kultury przeworskiej. Wdawnych zapiskach mona trafinainformacjeoznalezieniu przyrobotachziemnychnatere-

nie przedmiecia rokszyckiego, atakewewsiachWierzejeiZalesiciepopielniczprasowiaskich cmentarzysk. Byy to pewnie cmentarzyskaciaopalnekultury uyckiej. Jedynie wprzypadku Zalesic wiadomo dokadnie, e byo to cmentarzysko ludnoci kulturypomorskiej,zamieszkujcychteokolicewIVwiekup.n.e. Cmentarzysko wZalesicach badaneprzezdziaarcheologiimuzeumpiotrkowskiegojestjednym zkilkunastu zdorzecza Luciy imiejscowocipooonychwok Piotrkowa.Takznaczneskupienie cmentarzysk dowodzi stosunkowo gstego zaludnienia nad brzegamiLuciyijejdopywami wokolicachPiotrkowajuprzed naszer. Adopocztkwwczesnego redniowieczaosadnictwoludzkie trzyma si dolin rzecznych, zrzadka wychodzc poza ich krawdzie.Jednymznajciekawszychznaleziskwtymrejoniejest osada obronna wBarkowcach Mokrych,pooonanawysokim cypluwchodzcymwdolinPilicy.Jesttostanowiskodwukulturowe. Na starsz pochodzca zokresu wpyww rzymskich osad, naoya si wVIII wieku n.e. wczesnoredniowieczna osada obronna, bdca rwienicgroduczyckiego,oczym wiadczznalezionetamzabytki. Tonajstarszaosadaobronna,jak narazieznamyztejczcirodko-

34

HiStoria

Zarys dziejw miasta

wejPolski.Zbadajakietamprze- goczoomieciosiwarnowie. prowadzono, wynika, e trwaa GranicetychtrzechopoliwzasadoIpoowyXwieku,ajejkoniec dzie pokrywaj si zgranicami bygwatowny.Ulegapoarowi, pniejszychkasztelanii. najpewniejpodpalonawczasie wrogiegonapadunawarowni, pocztki miasta ktra strzega przeprawy przez Na pograniczu kasztelanii Pilic.Wtymczasienaprzeciw- rozpierskiej iwolborskiej nad legymbrzeguPilicywPiaskach rzeczk,ktrajerozdzielaa,pokooPodklasztorzarozwijaasi wsta Piotrkw, osada targowa takzwanaosadaotwartawyprze- naskrzyowaniuszlakwhandlodzajcaokilkawiekwpowstanie wych,awXIIIwiekutakemiejklasztoru sulejowskiego. Jakie scesdwksicych.Towanie byywzajemnerelacjeobuosad zsentencjiwyrokusdowegozapozostanietajemnic.Wpewnym wartejwdokumencie,jakikanceokresieichistnieniatj.wIpoowie lariaksiciakrakowskiegoLeszka X wieku, terytorium pastewka Biaego wystawia w1217 roku, plemiennego,ktregocentrumstanowigrdwczycy,zostaopodporzdkowanepastwuPolan,stajcsi wefekcieprowincjmonarchii wczesnopiastowskiej, pniejszZiemiczyck. JejgranicesigaywewczesnymredniowieczunaterenyOpoczyskiego.Bymoe wczasiepodbojuprowincji czyckiejPolaniespaliliwarowni (grd?) wBarkowcachMokrych.Wokolicach Piotrkowaistniaywtedydwa zwizkiterytorialnenazywanewwczasopolami,jedno wdorzeczuWolbrki,adrugie Luciy. Ich gwnymi Karta Kopiarza Sulejowskiego dokument orodkaminoszcyminazw ksicia Leszka Biaego wydany w 1217 r., czoabyygrodywWolborzu zawierajcy pierwsz informacje o Piotrkowie jako miejscu Sdu Ksicego, zbiory Archi iRozprzy.Trzecietakieopole wum Pastwowego pooonebyozaPilic,aje-

35

HiStoria

Zarys dziejw miasta

Ksi krakowski Leszek Biay wg Pocz tu wadcw polskich J. Matejki

pochodzi pierwsza historyczna informacjaoistnieniuPiotrkowa. Dokument, wktrym ksi zatwierdzakorzystnydlaopactwa sulejowskiego wyrok sdu qui hoc iudicavit in Petrecouektry to sdzi w Piotrkowie, znany jest zsiedemnastowiecznegoodpisu zawartegowtzw.Kopiarzu Sule jowskimodkrytymizakupionym dozbiorwPTKprzezM.R.Witanowskiegookoo1930roku. Materiayzabytkoweznalezione podczaspracwykopaliskowych, jakiewlatachsiedemdziesitych przeprowadzono na obszarze StaregoMiasta,pozwalajdatowapocztkiosadnictwanatym terenienaprzeomVIIIiIXwieku. Bybytowicczas,kiedyistnieje jakosamodzielnepastewkoczycan, aosada poprzedzajca historycznyPiotrkwleaawjego niemalcentralnejczci.Dopiero, kiedywpoowieXIIIwiekupoo-

onezaPilickasztelanieprowincji czyckiejzostayprzyczonedo dzielnicyBolesawaWstydliwego Maopolski,Piotrkwznalazsi napograniczudzielnic.Itakpozostaododzisiaj,chociaczkasztelanii zapilickich (Opoczyskie) znajdujesiobecniewgranicach wojewdztwadzkiego,niemal terytorialnegospadkobiercyplemiennegopastewkaczycan, czegomadowodzitrjczonowy herbwojewdztwa.Osadarozwijajcasiwewczesnymredniowieczu, pomimo przeciwnoci losu,dosyintensywnie,wcigu XIIIwiekunabieraaznaczeniajako miejscowogdzieodbywaysi sdy ksice, targi izjazdy rycerstwanajpierwcaejprowincji czyckiej,apotemwydzielonego zniej ksistwa sieradzkiego. Zwoywa do Piotrkowa zjazdy KonradMazowieckiw1233i1241 roku,zwoywaliijegonastpcy, azwaszczaWadysawokietek, wktrego monarchii Piotrkw bypooonycentralnienapograniczudwuwielkichdzielnicMaopolskiiWielkopolski.Rozwijaasi wic osada gospodarczo irosa wznaczenie. Tradycja izachowanewdokumentachzpniejszychczaswniejasneinformacje pozwalaj domniemywa, e lokacjiprawomiejskiePiotrkw otrzymaodksiciaWadysawa okietka, ale pergaminy zgwnymiprzywilejamimiastagenera privilegianiewytrzymayprby

36

HiStoria

Zarys dziejw miasta

czasuisponywrazzcaymmiastemnasamympocztkuXVwieku.Niewiemydokadnieanikiedy wydany by przywilej lokacyjny, anijakimiprawamimiastorzdzio siwXIVwieku.Pewneinformacje natentematprzekazujenamakt ponowieniaprawamiejskiegowystawionydlaPiotrkowaprzezWadysawaJagie8czerwca1404 roku na zjedzie wInowodzu. Regesttegodokumentupowiada:1404 roku w niedziel po oktawie Boego Ciaa w Inowodzu przywilej Najjaniejszego Wadysawa Jagiey Miastu Piotrkowi dany, ktry Miastu temu ile ogooconemu przez poar ognia z wszystkich praw i przywile jw, prawo magdeburskie nadaje i tego we wszystkich punktach i szczegach uywa dozwala... Woryginaledokumentu,ktry jestprzechowywanywBibliotece PAUwKrakowiezapisdotyczcy prawmiejskichbrzminastpujco:

...ergo Civitatem ipsam Pyotrkow ip sius Cives et Incolas quoscumque de iure polonico In Ius theutonicum quo Madembugense seu Sredese dicitur transferimus... a wic samo miasto Piotrkw, jego obywateli i mieszka cw z prawa polskiego na prawo niemieckie, ktre magdeburskim lub redzkim jest nazywane, przenosi my...Wynikaztego,epoprzednio Piotrkwbylokowanynaprawie polskim,dajcymmiastumniejsze uprawnieniasamorzdowe.Cz wspczesnych historykw zaprzeczaistnieniulokacjinaprawie polskim,czcpojcielokacjitylkozprawemniemieckim.Niewydajesitojednaksuszne,bowiem wtedyumieszczaniewprzywilejachklauzuli:przenosimy z prawa polskiego na niemieckie,byobybez sensuinawettumaczenieistnieniatzw.formularza,wedugktregoskrybowiekancelaryjniwypisywalidokumenty,niewyjania

Akt ponowienia prawa miejskiego Piotrkowa wydany 8 czerwca 1404 r. przez krla Wadysawa Jagie najstarszy z zachowanych przywilejw miasta, zbiory Archi wum PAU w Krakowie

37

HiStoria

Zarys dziejw miasta

sprawy,poniewaformularzmusiapowstazokrelonychprzyczyn. Skodyfikowanego prawa polskiegonawzrniemieckiego wXIIIwiekuniebyo,alepowstajcewewczesnymredniowieczu miejscowociotrzymywayprzywileje iobowizki wedug tzw. prawgrupowychobowizujcych wewczesnoredniowiecznejPolsce wposzczeglnych ziemiach iprawa ksicego, okrelanych razemmianemprawapolskiego, wodrnieniu od niemieckiego dajcegowikszeswobodysamorzdowe.Monaprzyj,emiejscowocipowstaeprzedokresem kolonizacjinaprawieniemieckim, otrzymujcwikszeuprawnienia samorzdowebyyprzenoszone zprawa polskiego na niemieckie itak byo prawdopodobnie zPiotrkowem.Wtymdokumencie z1404 roku tak wanym dla dziejwPiotrkowa,krlpotwierdza take wszystkie posiadane juprzywileje,aleichniestetynie wymienia.Niemawnimmtake wzmiankioczasieuzyskaniaprawamiejskiego.Wadysawokietek nazywaPiotrkwmiastemporaz pierwszywprzywilejuwydanym wRadomiu16padziernika1313 rokudlaklasztorusulejowskiego, ktregopoddanymprzyznajeulgi whandlumaximein civitate nostra Petricouiensia przede wszystkim w miecie naszym Piotrkowie.Wniosekstdprosty,ePiotrkwmusia otrzyma prawo miejskie wcze-

niejprzed1313rokiem.Historycy nieokrelajprecyzyjnietejdaty, boiniemog.Wnioskujcper ana logiamwodniesieniudoinnych miast lokowanych wtej okolicy wIIpoowieXIIIwieku:Wolborza, Sulejowa,Rozprzy,atakepooonegodalejRadomskaprzyjmuj, e przodujcy pod wzgldem znaczeniaPiotrkw,jakocentrum ksicejdomenyotrzymaprawomiejskiewokresiepomidzy rokiem1273a1292.W1291roku odbysiwPiotrkowiezjazdrycerstwasieradzkiego,naktrym, jaktobyowzwyczaju,ksipanujcyrozsdzasprawy,nadawa przywileje.Moetowaniewtedynadaprawomiejskieosadzie, wktrej tylekro obradowa on ijegopoprzednicy.Amoemiao tomiejscewczeniej,kiedyksiciem sieradzkim, apotem take krakowskim by Leszek Czarny, bratprzyrodniWadysawa,lokujcywokresieswojegopanowaniaWolborz,Sulejw,Radomsko. Dowodwbezporednichniema, alejakajestodpowiednapytanie,dlaczegotamtemiejscowoci tak,awasnanajwaniejszawtym regionieosadanie?Totylkohipoteza,alewartarozwaenia. Wokresie panowania ostatnichPiastwmiastorozwijaosi dosy intensywnie. Okoo 1362 zakoczona zostaa budowa murw obronnych. Na miejscu drewnianego kocioa parafialnegoKazimierzWielkirozpocz

38

HiStoria

Zarys dziejw miasta

budowkocioafarnego.Alenie znamydatyjegofundacji,takjak nieznamydatypowstaniaparafii piotrkowskiej.Historycyprzyjmuj,zeparafiaizwizanyznikociprawdopodobniepowstay wIIpoowieXIIIwieku.Pierwsza informacjaokocielefarnymijegoproboszczuoimieniuFriczko pochodzi z1349 roku. Tradycja idziewitnastowieczne przekazy podaj, e drugim kocioem zbudowanym wPiotrkowie wIpoowieXIVwiekubykoci klasztorudominikanw,ktrego zaoenie przypisywano WadysawowiokietkowilubKazimierzowi Wielkiemu. Jednak rda archiwalnezakonudominikanw mwi opiotrkowskich dominikanachdopierood1458roku, zczegomoewynikawniosek, eiklasztorikocip.w.w.Jacka iDorotymajmetrykpitnastowieczn.Jednakwydajesi,ejest

tofundacjaKazimierzaWielkiego, bowiem bulla papieska z1367 roku zawiera informacj, e krl tenpostanowiufundowadwa klasztorydominikanwwRadomiu iBezie. Znieznanych nam powodwzmienizamiarizdecydowaosiedlidominikanwnie wRadomiu,leczwPiotrkowie.Naleyprzypuszcza,edorealizacji krlewskiegopostanowieniaprzystpionowielelatpojegomierci (1370 r.), ju za panowania jego nastpcw.Zatojestpewne,e w1373rokuwspominanyjustarostasieradzkiJanKmitapostawi naKrakowskimPrzedmieciukocip.w.NawiedzeniaNajwitszej Maryi Panny, anieco bliej kocioafarnego,wmiejscugdzie dzisiajprzebiegaulicaKopernika, ufundowana zostaa przez AndrzejaSzydowskiegobogatego mieszczanina piotrkowskiego kaplicap.w.w.Trjcyiprzytuek

Opis zamku piotrkowskiego z 1568 r.: Wiea murowana, koo niej przykop, przy niej budowania nie mao, w koo oparkanione koy sosnowemi odpowiada rekonstruk cji rysunkowej redniowiecznych paacw wieowych we Francji

39

HiStoria

Zarys dziejw miasta

dlaubogichpodlegajcyopiece parafiipiotrkowskiej. Zniepotwierdzonejprzezadne rdakoncepcjipowstaniamiasta jakokontynuacjiwczesnoredniowiecznego grodu ipodgrodzia, oczymbyajumowaitradycyjnychopowieci,wywodzisiteoriaobudowiekrlewskiegozamkuwPiotrkowieprzezKazimierza Wielkiego.WXVIwiekuzamekmia zostaprzebudowanyprzezZygmuntaStarego.Poniewajuod dosydawnawiadomo,erda historyczneniewymieniajpiotrkowskiegozamkuwrdbudowli Kazimierza Wielkiego, powstaa nowahipoteza,ibymoejeston budowlpowstazapanowania Wadysawaokietkaidlategonie zanotowa go wspisie kazimierzowskich budowli obronnych podkanclerzy ikronikarz Janko zCzarnkowa.Wieloletniebadania historyczneiarcheologicznenie tylkoniepotwierdziy,alewrcz zaprzeczyytejteorii,wykazujc, ezamekpiotrkowskijestodfundamentw oryginaln budowl zpocztkuXVIwieku.Wjegossiedztwieniemaadnychladw materialnych,ktrychchronologi monabyokrelinaokreswczeniejszynipanowanieZygmunta Starego.JednaklegendaoprzebudowanymzamkukrlaKazimierza jest wdalszym cigu spotykana nawet wpowanych opracowaniach,wykorzystujcychbezkrytyczniestarliteraturprzedmiotu.

ZamekJagiellonwjestcakowicie nowbudowlpostawionprzez krlewskiego muratora BenedyktaSandomierzaninawlatach 1511-1519,oczympiszwczeni kronikarze jak Ludwik Jost DecjuszwjtpiotrkowskiiBernard Wapowski,ktrzywrdwydarze roku1512zanotowalirozpoczcie budowyzamkuwPiotrkowieprzez krlaZygmunta.Obajuylizwrotu: turris quam modo arcis,czyliwie na ksztat zamku. Marcin Bielski, ktrypiszewswojejKroniceowydarzeniachw1516rokutakeuywaokreleniawiea:Tego te roku Piotrkow wszystek wygorzacokol wiek byo w murze. Tame w ten czas wieekrlewsk na przedmieciu murowano.Krlewskrezydencj naWielgiejWsinazywanowietakewwczesnychutworach literackich.KsidzAndrzejKrzycki (1482-1537)wwczasprymasPolski izarazem piszcy po acinie poetaokoo1524rokunapisa: In Turris Piotrcoviae aedificatam hic locus haec sedes cogendi certa senatus W zbudowanej piotrkowskiej wiey to miejsce to siedziba warowana senatu... .................................. Rex in victissime Turrim struxisti Regno prospicis unde Tuo Krlu niezwyciony wie zbudo wae, z ktrej spogldasz na Krlestwo Twoje

40

HiStoria

Zarys dziejw miasta

Miano zamku wiea otrzymaa ju po mierci ostatniego zJagiellonwwlustracjidbrkoronnychz1588rokuiodtejpory wdokumentach, tradycyjnych opowieciach ipublikacjach tak jestnazywana,chocianigdynie byatobudowlaobronna,tylko reprezentacyjnasiedzibawadcy naczassejmwpiotrkowskich. Zerdeporednichhistorycy wycigajwnioski,ebymoe wXV wieku zamek wPiotrkowiejuistnia.Naprzykadwroku 1487 Dobiesaw zKurozwk dzierawcapiotrkowskiotrzyma od podskarbiego krlewskiego 2cetnaryoowiu(okoo130kg) naremontokienwzamku.Nigdzieniemajednaklokalizacjitej budowli wstosunku do murw miejskich.Lokalizacjeszesnastowieczne dotycz krlewskiego folwarku,czytezespoudworskiego pooonego pomidzy miastemaWielkWsi,czylitam gdzie dzisiaj stoi budowla krla Zygmunta. By moe zamek ostatniego Piasta znajdowa si wobrbie murw miejskich tak jakwczycy,Kaliszu,Wieluniu, Szydowie,podobnydoniedawno odkopanegozamkuwInowodzu, czy Besiekierach, skadajcy si zdomumieszkalnego,podwrca ibramywjazdowejpoczonych muremobronnym.Bymoeby totylkodrewnianydwrobronny, otoczonypalisadrezydencjana okres krtkiego pobytu wPiotr-

kowienazywanacuriaregia,co przyjtozaodpowiednikzamku. ZdziejamiPiotrkowawiesi jeszcze jeden odrzucany przez cz historykw mit ospisaniu iwydaniuprzezkrlaKazimierza w1347rokuzbioruprawzwanego statutemdlaWielkopolski.Dzisiaj wiadomo,etenstatutzostaspisanywokresiepomidzyrokiem 1356a1362inicniewskazujena to,emiaotomiejscewPiotrkowie. Jednak niektrzy historycy wdalszymcigupodajeinformacjeostatutachwilicko-piotrkowskich.ZbadanaddziejamiPiotrkowawiemy,ewlipcu1346roku odbysituwiecgeneralnyiby moetonanimpodjtozamiar spisania praw dla obu dzielnic okrzepnitejjumonarchii. Ze rde zkoca XIV wieku znamy imiona mieszczan-wjtwpiotrkowskichMikoajaMoski iJana Marcinowica, od ktrych odkupi wjtostwo Maciej Janikowic zRkoraja. Dla wiedzy opooeniugospodarczymPiotrkowawtymokresietowanainformacja,bowiemwynikazniej, ewjtostwowycenionezostao bardzowysokona650grzywien srebra. Dla porwnania za wjtostwo wolborskie w1357 roku zapacono70grzywien.Rodzina rycerzyzRkorajaposiadaaprawodowjtostwapiotrkowskiego przez cae XV stulecie. Do uposaenia wjta piotrkowskiego naleaymidzyinnymiczynsze

41

HiStoria

Zarys dziejw miasta

Zarys dziejw miasta

zjatek rzeniczych, piekarskich, szewskich,zani,opatsdowych iinnych,atake4anyziemiidwa domywmiecie.Jednymztych domw jest kamienica zwana wjtowsk,stojcanaroguRynkuiulicyGrodzkiej.Bogatywjt, awic idosy bogate miasto, ktreLudwikWgierskiwymieni wprzywileju koszyckim z1374 rokuwrdnajwaniejszychmiast wKrlestwiePolskim.

okres sejmowy ZapanowaniaWadysawaJagiey Piotrkw by wielokrotnie miejscem zjazdw oglnopastwowych,ajedenzwaniejszych, odby si ju wlutym 1388 rok, kiedytowydanyzostaprzywilej potwierdzajcyjuposiadaneprawa monowadcw, rycerstwa iduchowiestwa. Ten wietnyokresrozwojuprzerwany zosta przez wspominany ju katastrofalny poar, ktryzniszczymiasto przed 1404 rokiem. Przywileje iulgi, jakimi Wadysaw Jagieo obdarzy Piotrkw,pozwoliyna jegoszybkodbudow, skoro ju wpadzierniku 1406 i1407 roku odbyy situtajkolejnezjazdy,na ktrych szlachta zawizaa konfe- Rajcy miasta Piotrkowa na obrazie z pocztkw XVI w. deracje do obrony Obesanie znak Rady Miejskiej Piotrkowa, olej na desce, zbiory Muzeum swoich interesw

przedroszczeniamiduchowiestwa.Odbudowmiastakierowa pewniewjtpiotrkowskiMikoaj synMaciejaJanikowicazRkoraja ipierwszyznanyznazwiskaburmistrzPiotrkowaKusso.Odbudowanemiastoprawdopodobnie powikszoneotakzwaneNowe Miasto rejon ulicy Rycerskiej, uzyskaoksztatiwielkozachowan woglnych zarysach do naszych czasw. Mury obronne otaczay nieregularny wielobok owymiarach340na300metrw, zniewielkim(50x65m)rynkiem, doktregoprowadzio8wskich ulic.Domiastapocztkowomonabyowejprzezdwiebramy: od wschodu Wolborsk iod poudnia Krakowsk. Ciasna

42

HiStoria

przestrze zamknita murami juwXVIwiekubyapowodem narzeka tak mieszkacw jak iprzyjezdnych,dlategotepoza ichzasigiemrozwijaysirozlegeprzedmiecia,tworzcjeden zwikszychwwczasorodkw miejskichwPolscecentralnej. OkrespanowaniaJagiellonw to okres najwikszego rozkwitu miasta,takeipodwzgldemgospodarczym.Rzemiosoihandel rozwijaysitujuwXIVwieku, alewiekXVipocztkiXVIprzyniosyokresprosperity.Powstay wtedylicznecechyrzemielnicze skupiajce kunierzy, garbarzy, skrnikw, szewcw, krawcw, kowali,sukiennikw,aw1497roku powstaa konfraternia kupiecka. Miasto dysponowao wieloma gospodamiizajazdami,takwobrbiemurw,jakinaprzedmieciach: Krakowskim, Toruskim, Rokszyckim,Wrocawskim,StarociskimnaWielkiejWsiiJurydyce Arcybiskupiej. Dla przyjezdnych goci pracowao wpoowie XVI wieku20cechwrzemielniczych i134piwowarw.Wczasiewielkichzjazdwpanowatakitok,e zdobyciewolnejkwaterybywao niemoliwe. Na przedmieciach powstawaydworyidworkimagnackieiszlacheckie.NaWielkiej Wsiwokolicykrlewskiegozamku w1568rokustao38takichdworw. Niekiedy dworki na przedmieciachbyybudowaneprzez mieszczanpiotrkowskichiwynaj-

mowaneszlachcieprzybywajcej doPiotrkowawsprawachprywatnychiurzdowych.Awszystkoto wizaosizrol,jaktomiasto odgrywaowdawnejRzeczypospolitejpoczynajcodXIVwieku, kiedyPiotrkwnastaezostasiedzibpowiatusdowego(1374), nastpniestarostwagrodowego iwreszciesiedzibpowiatu,jednegozczterechwwojewdztwie sieradzkim,oktrympierwszainformacjapochodziz1418roku. Wokresieod1406do1492roku odbyosiwPiotrkowie58zgromadze izjazdw, ktre mog by okrelane jako sejmy, przed uksztatowaniem w1493 roku sejmu dwuizbowego. Wokresie 1493 do 1567 roku, odbyy si wPiotrkowiejeszcze42zjazdysejmowe.Wsumieodbyositutaj 100zjazdwsejmowych,atake 29synodwduchowiestwaar-

Zabudowa dzielnicy ydowskiej w oko licach zamku widok Starego Miasta. Rysunek Polkowskiego publikowany w Tygodniu Ilustrowanym, nr 75 z 1861 r.

43

HiStoria

Zarys dziejw miasta

chidiecezjignienieskiej.W1434 rokuprzedstawicielePiotrkowana rwnizprzedstawicielamitakznaczcychmiastjakKrakw,Pozna, KalisziSieradzbraliudziawelekcji modocianego Wadysawa Warneczyka, ktry cztery lata pniej,majcskoczone14lat, 8grudnia1438rokunazjedzie generalnym wPiotrkowie zosta uznanydojrzaymdoobjciawadzypozmarymojcu.Tenzjazdpo raz pierwszy nazwano wdokumentach parlamentum generale sejmem walnym. Praktycznie wszyscy potomkowie Wadysawa Jagiey rozpoczynali swoje panowanienasejmachzwoywanychdoPiotrkowa.Zewzgldu naskomplikowanedrogipolityki wewntrznej elekcja Kazimierza Jagielloczykazajaobradyczterechsejmwelekcyjnych,zktrychtrzyodbyysiwPiotrkowie. Najednymznichwmarcu1446 roku nawet doszo do pozornej elekcji ksicia Bolesawa zrodu Piastw mazowieckich. Dopiero wtedyKazimierzzdecydowasi naprzyjciekorony,apokoronacji wKrakowie, zwoa wdniach 24-30sierpnia1447rokudoPiotrkowapierwszyzaswegopanowaniasejmwalny,tymsamymtutaj rozpoczynajcswojerzdy.Jego synowie:JanOlbracht(1492),Aleksander (1501), ZygmuntI(1506) iwnukZygmuntAugust(1529)obranizostaliwPiotrkowiewadcami KrlestwaPolskiego.Zapanowa-

niaJanaOlbrachtanasejmiepiotrkowskimwstyczniuilutym1493 rokuostatecznieustalonyzosta ksztatdwuizbowegoparlamentu polskiego,awroku1496uchwalono podstaw prawn dziaalnociparlamentuobowizujc dodzisiaj,e...Posowie przedsta wiaj cao Krlestwa z zupenym penomocnictwem nieobecnych obywateli.Tzasadpotwierdzonowkonstytucjisejmupiotrkowskiegowroku1503uchwalajc,e posowiesreprezentantamicaegociaaKrlestwanuntii... uni verumcorpus Regni representantes. Jaktowynikazerdehistorycznychpolskiegoparlamentaryzmu, wanienasejmachpiotrkowskich ustalonotrwapolityczniepozycjIzbyPoselskiej. Nasejmiewalnymw1496roku uchwalonezostaytakzwanesta tuty piotrkowskie,ktreumacniajc rolpolitycznszlachty,powanie ograniczyy ekonomiczne podstawyrozwojumiast,uszczupliy prawa mieszczan iprzywizay chopwdoziemi.Wdalszejkonsekwencjizahamowaotorozwj miastpolskichzwyranszkod dlapastwa.TakesamPiotrkw straciwielezeswychuprawnie samorzdowych wynikajcych zprawa magdeburskiego nadanego mu w1404 roku. Ju na sejmie w1447 roku, Kazimierz Jagielloczyk da wojewodom prawo karania nieposusznych mieszczan, co zmuszao ich do

44

HiStoria

Zarys dziejw miasta

podporzdkowywania si woli izarzdzeniom,aczasamiisamowoliwojewodw,chokrlewski przywilejWadysawaJagieywyraniemwi,estawamajtylkoprzedswoimwjtem,atenna specjalnewezwanieprzedkrlem. Dalszego ograniczenia uprawniesamorzdowychPiotrkowa dokonajuZygmuntAugustna sejmielubelskim20kwietnia1569 rokuustalajcporzdekobierania jegoburmistrzwirajcw.Wkrlewskimprzywilejudlastarostw piotrkowskichzapisano,e:Burmi

Sejm egzekucyjny w Piotrkowie 156263, metaloplastyka nieznanego autora, kopia z XIX w., zbiory Muzeum

45

HiStoria

Zarys dziejw miasta

Graffiti podsdnych Sdu Grodzkiego II po. XVI w. zamek piotrkowski

strza J. Panu Starocie Piotrkowskie mu w moc dajc, a communitati z tyche kandydatw Radcw dwu potwierdza pozwala.Innymisowyod1569rokuburmistrzidwaj radni zczterech byli cakowicie uzalenieniodstarostw. Za panowania Zygmunta AugustaodbysiwPiotrkowiena przeomie1562i1563rokujeden znajwaniejszychsejmwtamtegoczasusejmegzekucyjny.By toczaswielkiegowzrostuautorytetu izby poselskiej zdominowanejprzezstronnictworeform, ktrym kierowa Jan Zamojski, zoone zprzedstawicieli redniejszlachty,ktrzydalizwrotu nieprawnie zagarnitych przez monowadcwdbrkoronnych. Ostatni sejm obradowa wnaszymmieciew1567roku,kiedy midzyinnymidokonanoreformy monetarnejustalajckursobcej waluty wstosunku do wasnej.

HiStoria

Konstytucje Sejmu Egzekucyjnego 156263, druk Mikoaja Scharffenberge ra, zbiory Muzeum

PoUniiLubelskiej,ktrawistotny sposbzmieniawarunkigeograficzno-polityczne wRzeczypospolitej,jakpiszeMarcinKromer szesnastowiecznykronikarz:...lecz ju na mocy nowej ustawy, dla wygody szlachty litewskiej przenie siono je (sejmy) do Warszawy...To przeniesienieobradsejmowych doWarszawyprzyniosoPiotrkowowiokresstagnacjitrwajcy11 lat. Pomimo tego, e wXV iXVI wiekutrapiyPiotrkw,jakiinne miasta, klski poarw iepidemii: 1516, 1521, 1544, 1547, eby wymienitylkoniektre,tookoo1567rokumiastoliczyookoo 2tysicemieszkacwwmurach iponadtysicnaprzedmieciach. Domwmieszczaskichwobrbiemurwbyo185wtymwiele murowanych.

okres trybunalski Porzdna zabudowa, dua ilozajazdw,kwaterwmiecie iwdworkachnaprzedmieciach, wze komunikacyjny wany dlatejczcikraju,staysipowodem, dla ktrego wybrano w1578rokuPiotrkwnasiedzib wtedywanieutworzonegoTrybunauKoronnego.Dotegoczasunajwyszymsdzidlaszlachty wRzeczypospolitej by krl. Nie bya to wPolsce atwa rola, sdkrlewskibytakobciony, esprawyzalegaypodwadziecia lat. Po rozmaitych prbach uzdrowieniatejsytuacjitakichjak sdywiecowe,czyjednorazowe sdyostatniejinstancjidziaajce wokresach bezkrlewia wXVI wieku, na sejmie warszawskim wlatach1556-57przedstawiony zosta projekt utworzenia trybunau zsiedzib wPiotrkowie. Prawdopodobnie, cho to nie jestdokocapewne,tenprojekt przedstawi pod obrady sejmu Andrzej Frycz Modrzewski wjt zWolborza, autor epokowego dziea Onaprawie Rzeczypospolitej,wktrymzawarmidzy innymiswjprogramreformypolskiegosdownictwaiprawa.Wedugtegoprojektutrybunamia skadasiz33sdziwwybieranychprzezsejm,awrdnich miaoby6przedstawicielimiast. 3marca1578rokuzapadadecyzjawpostacikonstytucjisejmowejO sdziech trybunalskich,kt-

46

Zarys dziejw miasta

Andrzej Frycz Modrzewski, wjt z Wol borza, wg J. Matejki

rajednakodbiegaaodprojektu przedstawionegow1556-57roku. Sdownictwotrybunalskiezostao powierzonedeputatomszlacheckim wybieranym na sejmikach deputackichipraktycznieograniczaoswojjurysdykcjdospraw szlachty iduchowiestwa. Taka organizacjasdownictwa,pomimozrzekniciasiprzezkrlajurysdykcjinadstanemszlacheckim, wpocztkowymokresieosabia rol magnaterii ispowodowaa wzmocnieniewadzykrlewskiej zapanowaniaStefanaBatorego, ktrybyjednymzgwnychinicjatorw utworzenia Trybunau Koronnego. Wkompetencje Trybunau zostay przekazane take sprawy sporne pomidzy szlacht iduchowiestwem, co spowodowao, e wrd deputatw Trybunau znaleli si take deputaci duchowni, aobradom przewodniczyli:wieckiMarszaek

iduchownyPrezydent.Prezydent przewodniczyskadowisdziowskiemu wsprawach pomidzy duchowiestwem, aszlacht. Wskadziesdziowskimpocztkowobyo27deputatwwieckich i6duchownych,wszyscywybieraninaokresjednegoroku.Deputaciszlacheccybyliwybieranipo jednymlubdwuzwojewdztwa zalenieodjegowielkociiznaczenia, asdziowie duchowni, po jednym zkapituy. Zgodnie zkonstytucjTrybunapracowa wPiotrkowieodpadziernikado kocamarca,rozpatrujcsprawy zWielkopolski,Mazowsza,Kujaw iPrus Krlewskich, anastpnie skad sdziowski przenosi si do Lublina gdzie sdzi sprawy zterenu Maopolski iRusi. Do kompetencjiTrybunaunaleao rozpatrywaniesprawcywilnych, niektrych karnych iurzdniczych,takerozpatrywanieapelacji od wyrokw sdw grodzkich,podkomorskichiziemskich. Sprawy, wktrych szlachcicowi groziakaramiercilubwizienie m.in.zazdradstanu,podlegay kompetencji sdu sejmowego. Wsprawachszlachtysdzilitylko deputaciszlacheccy,ajelijedn zestronprocesubyduchowny, wwczaspoowskadusdziowskiegostanowiliduchowni.Wyrok Trybunaupowinienbyzapada jednomylnie,agdytegobrako, wtrzecimgosowaniuprzyjmowanozasadwikszocigosw.Tu

47

HiStoria

Zarys dziejw miasta

liberum vetoniemiaozastosowania,wyrokmusiazapa.Nieznaczytooczywicie,ewcaej214 lattrwajcejdziaalnociTrybunauKoronnegobrakorozmaitych dramatycznych wydarze, sku- tecznych inieskutecznych prb nacisku,przekupstwa,zbrojnych manifestacji iornych rozpraw szczeglniewokresiezaprzysiganiamarszakaideputatw,co dziaosizwyklewkocielefarnym.witomiejscaniezawsze bya szanowana; szczeglnie osiemnastowiecznipamitnikarze, awrdnichks.JdrzejKitowicz, KajetanKomian,MarcinMatuszewiczpodajopisyawantur,bijatyk, anawet ikrwawych zaj towarzyszcychreasumpcjiTrybunau takwPiotrkowie,jakiwLublinie. Niestety, niemal wszystkie dokumenty dziaalnoci Trybunau wPiotrkowiewywiezionewpoowie XIX wieku do Warszawy sponyw1944roku,waciwie nierozpoznane.WArchiwumPastwowymwPiotrkowiezachoway si wszystkiego 23 jednostki aktowe izakupiony niedawno sentencjonarzwyrokwzpoowy XVIIIwieku. UtworzenieTrybunauKoronnegobyoprzeomemwdziejach sdownictwapolskiego,bowiem oddzielaowadzsdowniczod ustawodawczej iwykonawczej, ale dla Piotrkowa miao take ogromneznaczenieekonomiczne. Politycznarolamiastaicoroczne,

tumnezjazdyszlachtyzainteresowanej dziaalnoci Trybunau,sprzyjaygospodarcemiasta, szczeglniewXVIiIpoowieXVII wieku. W1629 roku miasto posiadao191domw,zczego170 mieszczaskich, 21 kocielnych iszlacheckich.Doobronymurw wedug lustracji ztego okresu powoywano 700 braci cechowej,cowiadczyoilocicechw irzemielnikw dziaajcych tu nauytekprzyjezdnych.Jeliwierzyprzekazom,tobywaotak,e wmiesicachdziaalnociTrybunauiloprzyjezdnychmiaaniekiedydochodzidokilkutysicy, czyligociwmieciebywaowicejnijegostaychmieszkacw. Monasobiewyobrazi,jakzatoczonebyomiastoiprzedmiecia ijakitobyburzliwyokreswyciu miasta, azarazem przynoszcy wymiernezyski. Niestety,cojakiczasspaday namiastoklskiywioowewpostacipoarw,coprzytakgstej zabudowienamaejprzestrzeni powodowao ogromne straty. WIpoowieXVIIwiekutakiepoarywybuchyw1615,1640i1648 roku,adotegodochodziyczste epidemie,cobywaoprzyczyn przenoszenia obrad Trybunau, podobniejakwczenejsejmw, doinnychmiejscowoci.Siedzib Trybunau od koca XVI wieku byratuszmiejskistojcyniegdy porodkuRynku.Pierwotnabrya ratusza zdaniem badaczy mia-

48

HiStoria

Zarys dziejw miasta

Ratusz miejski siedziba Trybunau Koronnego do 1792 r.

a by zbudowana wXV wieku, awIIpoowieXVIulegaakilkakrotnym przebudowom, m.in. w1574 roku. Prace budowlane prowadzonotakewkocuXVI wieku ina pocztku XVII, kiedy w1611 roku dostawiono wie, ktranastpniestanowiawizienieTrybunau.Wiezbudowano kosztempowiatupiotrkowskiego, oczymmwikonstytucjasejmu warszawskiego z1611 roku. By moepierwszsiedzibTrybunaubyzamek,niewykorzystywany ju przez dwr krlewski po mierciostatniegozJagiellonw. Zamekoddanypodopiekstarostwpiotrkowskich,byzpewnociwykorzystywanyprzezsdy starociskieiprawdopodobnie do czasu wybudowania wiey ratuszowej,tuwaniewiziono skazanych,oczymmogwiadczynapisyzachowanewewnceokiennejwsienizamkowejna parterze. Mona chyba przyj, edokocaosiemdziesitychlat XVIwieku,dopkiniezakoczono

pracbudowlanychprzyratuszu, Trybuna obradowa wzamku, najwikszymwwczasbudynku uytecznocipublicznejwPiotrkowie. Deputaci, majc dug iniedogodn drog zkocioa farnego, gdzie zaprzysigano deputatw iuroczystym naboestwem rozpoczynano jego dziaalno,moglipojakimczasiedoprowadzidozmianymiejscaposiedze.Poprzeniesieniu siedzibydoratusza,pomimopowtarzanychnapimieoficjalnych protestwrajcwmiejskich,Trybunapozostawawnimdo1792 roku. Po naboestwie uFary, przenoszonouroczyciedoratuszaobrazMatkiBoejPocieszenia nazywanejTrybunalsk,ktryod okoo 1600 roku stanowi wasno Trybunau iumieszczano gowkaplicynaIpitrzeoboksali sdowej.Nakonieckadencji,po zakoczeniurozpraw,obrazuroczycie odnoszono do kocioa farnego.Obecnietointeresujce dzieo sztuki sakralnej podda-

Podziemia dawnego ratusza badania archeologiczne

przewodnik po piorkowie

Documents