saqarTvelos erovnuli muzeumiG e o r g i a n N a t i o n a l M u s e u m

oT. lorTqifaniZis arqeologiis centriOTAR LORDKIPANIDZE CENTRE OF ARCHAEOLOGY

Z i e b a n isaqarTvelos arqeologiaSi

# 19

D Z I E B A N IJournal of the Georgian Archaeology

Tbilisi 2010 Tbilisi

r e d a q c i a : g. kvir kvelia (redaqtori) g. gamyreliZe d. kaWarava m. wereTeli m. Carkviani (mdivani)

Editors of the volume: G. Kvirkve lia (editor-in-chief ) G. Gamkrelidze D. Kacharava M. Charkviani M. Tsereteli

UDC (uak) 902(479.22)Z-531

ISSN 1512-0589

© saqarTvelos erovnuli muzeumi, 2009 Georgian National Museum, 2009

3

SAinaarsi CONTENTs

savele arqeologiuri kvleva-Zieba 2007 welsF I L D I N V E s T I G A T I O N s I N 2 0 0 7

Tengiz meSveliani, eliso yvavaZe, nino jayeliWiaTura-saCxeris qvis xanis Semswavleli saerTaSoriso arqeologiuri eqspediciis mier 2007 wels ZuZuanas mRvimeSi Catarebuli samuSaoebis angariSi ....................................................................................................... 5

T. Meshveliani, E. Kvavadze, N. JakeliResults of the Chiatura-Sa ch khere stone age interna tio nal archaeological expedition of 2007 (Summary) ............................. 7

mindia jalabaZe, qeTevan esakia, nana rusiSvili, eliso yvavaZe, irakli qoriZe, nikoloz SayulaSvili, mixeil wereTeli

gadaWril goraze 2006-2007 wlebSi Catarebuli arqeologiuri samuSaoebis angariSi ...............................17M. Jalabadze, K. Esakvia, N. Rusishvili, E. Qvavadze, I. Koridze, N. shaqulashvili, M. Tsereteli

Report on archaeological work carried out on Gadachrili Gora in 2006-2007 (Summary) ..........................................................24dimitri axvlediani, darejan kaWarava, nana maTiaSvili

vanis naqalaqarze 2007 wels Catarebuli muSaobis angariSi ......................................................................................33D. Akhvlediani, D. Kacharava, N. Matiashvili

Report on the work done in 2007 on the former city site of Vani (Summary) ................................................................................38daviT lomitaSvili, zurab TvalWreliZe, besiki lorTqifaniZe, nino qebulaZe, nikoloz murRulia, marine bokeria, meri zamTaraZe, Tamar kapanaZe, ian kolvini, jein timbi, benjamin nili, pol everili

noqalaqevis arqeologiuri eqspediciis 2007 wlis savele samuSaoebis angariSi ..........................................46D. Lomitashvili, Z. Tvalchrelidze, B. Lordkipanidze, N. Kebuladze, N. Murghulia, M. Bokeria, M. Zamtaradze, T. Kapanadze, I. Colvin, P. Everill, J. Timby, B. Neil

Report on the field work in 2007 by the Nokalakevi archaelogical expedition (Summary) ........................................................51SoTa mamulaZe, tariel ebraliZe, daviT mindoraSvili, nino sulava

gonio-afsarosis mudmivmoqmedi arqeologiuri eqspediciis 2007 wlis kvleva-Ziebis Sedegebi ....................................................................................................................................................................57

sh. Mamuladze, T. Ebralidze, N. sulava, D. MindorashviliResults of the 2007 research work of the Gonio-Apsarus permanent archaeologigical expedition (Summary) .....................61

omar lanCava, roland isakaZe, daviT berZeniSvili, nona qarciZe, merab WumburiZegaTxrebi quTaissa da gelaTSi ....................................................................................................................................................67

O. Lanchava, R. Isakadze, D. Berdzenishvili, M. Chumburidze, N. KartsidzeExcavations at Kutaisi and Gelati (Summary) .......................................................................................................................................71

soso burdilaZelepisis darani .....................................................................................................................................................................................74

s. BurdiladzeThe darani of Lepisi (Summary) ..............................................................................................................................................................77

statiebiA R T I C L E s

guram CiqovaniaRmosavleT saqarTvelos adresamiwaTmoqmedo kulturaTa Seswavlis sakiTxebi ............................................ 83

G. ChikovaniQuestions of research into early farming cultures of Eastern Georgia (Summary) ............................................................................... 91

guram mircxulava, guram Ciqovanibrinjaos xanaze gardamavali safexuris Sesaxeb .......................................................................................................................... 95

G. Mirtskhulava, G. ChikovaniOn the transitional stage to the bronze age (Summary) ................................................................................................................................ 99

aleqsandre orjonikiZe, leri jiblaZekidev erTxel orWosnis nasaxlaris Sesaxeb ...................................................................................................................................105

A. Orjonikidze, L. JibladzeOnce again about the Orchosani settlement site (Summary) ...................................................................................................................108

nino SanSaSvili, †aleqsandre ramiSviliTixis horeliefi Sida qarTlidan ..........................................................................................................................................................115

N. shanshashvili, A. RamishviliA clay high relief from Shida Kartli (Summary) ................................................................................................................................................119

4

nino axvlediani, irine sulTaniSvilibrinjaos foTliseburi satevrebi ........................................................................................................................................................126

N. Akhvlediani, I. sultanishviliLeaf-like daggers of bronze (Summary) ..............................................................................................................................................................129

†lamara saxarova, nino sulavasaqarTveloSi gavrcelebuli Tavxvia sakinZebis Sesaxeb ....................................................................................................140

L. sakharova, N. sulavaAbout the spiral-headed pins current in Georgia (Summary) ....................................................................................................................146

nino sulavabrinjaos nivTebze ”fantastikuri” cxovelebis gamosaxulebebis gavrcelebis Sesaxeb ............................154

N. sulavaOn the diffusion of representations of “fantastic” animals on bronze items (Summary) ..................................................................158

†elguja gogaZe, ciala davlianiZe, leila fancxava, daviT lomitaSviliqvis mZivebis sawarmo namosaxlarebi kolxeTidan .....................................................................................................................160

E. Gogadze, Ts. Davlianidze, L. Pantskhava, D. LomitashviliStone bead workshop-settlement sites from Colchis (Mukhurcha “Natsiskvilari”, Ochkhomuri, and Nokalakevi) (Summary) ...................................................................................................164

revaz kvirkvaiabrinjaosa da rkinis culebi Zv. w. VIII-VII saukuneebis borjomis xeobidan ..............................................................168

R. KvirkvaiaBronze and iron axes from 8th-7th cent. Borjomi Valley (Summary) ...........................................................................................................173

gela gamyreliZeanepigrafikuli jvriandamRiani kolxuri amfora foTi-fasisidan ..........................................................................................................................................................176

G. GamkrelidzeColchian amphora with an anepigraphic cross stamp from Poti-Phasis (Summary) .........................................................................185

qeTevan ramiSviliirmis, jixvisa da cxenis gamosaxulebiani fibulebi................................................................................................................190

K. RamishviliFibulae with representations of deer, ibex and horse (Summary) ............................................................................................................196

Anino kalandaZe, nino TavarTqilaZe, Teimuraz farjanaZetorevtikis nimuSebi xovledan ................................................................................................................................................................205

N. Kalandadze, N. Tavartkiladze, T. ParjanadzeSpecimens of toreutics from Khovle (Summary) .............................................................................................................................................208

nodar baxtaZenekresis naqalaqarze gamovlenili Wabukauris bazilikis daTariRebisaTvis ...................................................209

N. BakhtadzeTowards dating the chabukauri basilica brought to light at the Nekresi city site (Summary) ........................................................215

ciala RvaberiZeaxalcixis zarafxana (XIV-XVI ss.) .............................................................................................................................................................221

Ts. GhvaberidzeThe Akhaltsikhe mint (14th-16th centuries) (Summary) ..................................................................................................................................229

gaxsenebaIN MEMORIAM

gamoCenili mecnierisa da megobris gaxseneba ........................................................................................................................................235

SemoklebaTa ganmarteba .......................................................................................................................................................237

Abbreviations .............................................................................................................................................................................................................................237

avtorTa sayuradReboT ........................................................................................................................................................239

5

sa qar Tve los kul tu ris, Zeg lTa dac-vis da spor tis sa mi nis tros # 18/08/2565, 3.07.2007 wlis ar qe o lo gi u ri sa ne bar Tvo # 13 mow mo bis sa fuZ vel ze, Wi a Tu ra- saCx e ris qvis xa nis Sem swav le li sa er Ta So ri so ar-qe o lo gi u ri eq spe di cia mu Sa ob da Zu Zu a nas mRvi me Si 2007 wlis 5 iv li si dan – 20 ag vis tos CaT vliT.1

Zu Zu a nas mRvi me Si (Wi a Tu ris r-ni sof. mRvi me vi) sa mu Sa o e bi 1968 wli dan mim di na re-obs [Tu Sab ra miS vi li 1969], 1983 wels sa mu-Sa o e bi ga na ax la T. meS ve li an ma, xo lo 1996 wli dan aq mu Sa obs er Tob li vi (sa qar Tve lo -aS S-is ra e li) sa er Ta So ri so ar qe o lo gi u ri eq spe di cia T. meS ve li a nis xel mZRva ne lo biT [Mes hve li a ni et al 1999]. 2004-2006 wleb Si eq spe-di ci am Se a Ce ra sa mu Sa o e bi Zu Zu a nas mRvi me Si da sa an ga ri So wels kvlav mi ub run da Zegls, ra Ta sa bo lo od dad ge ni li yo Zeg lis stra-tig ra fia da xa si a Ti.

Zu Zu a nas mRvi me Si Ca ta re bu li sa mu Sa o e-bis da kvle vis Se sa xeb ga moq vey ne bu lia an-

1 eqspediciis mTlian dafinansebas uzrunvel-yofs harvardis universiteti 1996 wels dade buli xelSekrulebis safuZvelze, romelic moq me debs 2010 wlamde.

eqspediciis SemadgenlobaSi monawileobdnen: Ten giz meSveliani (eqspediciis xelmZRvaneli, saqar Tvelos erovnuli muzeumi), nino jayeli (eqspe diciis xelmZRvanelis moadgile samecniero na wil Si, saqarTvelos erovnuli muzeumi), erekle qoriZe (mecnier TanamSromeli, saqarTvelos erov-nuli muzeumi), eliso yvavaZe (palinologi, saqarT-velos erovnuli muzeumi), maia makariZe (asistenti, evropuli fondi `horizonti~), ofer bar-iozefi (profesori, fibodi muzeumi, harvardis univer-siteti, aSS), zinovi mackeviCi (doqtoranti, har-vardis universiteti, aSS), anna belfer koheni (profesori, arqeologiis in sti tutis direqtori, hibrous universiteti, isra eli), roni cukermani (studenti, hibrou univer si teti, israeli) da arik buleri (studenti, hibrou universiteti, israeli).

Tengiz meSveliani, eliso yvavaZe, nino jayeli

WiaTura-saCxeris qvis xanis Semswavleli saerTaSoriso arqeologiuri eqspediciis mier 2007 wels ZuZuanas

mRvimeSi Catarebuli samuSaoebis angariSi

ga ri Se bi da sta ti e bi [Tu Sab ra miS vi li 1969, 1975; meS ve li a ni 1997, 1998, 2002, ja ye li 2006, Adler et al 2006, Bar-Oz et al 2004; 2007, Mes hve li a ni et al 1999, 2004].

2007 wels ga iTx a ra ze da Wri lis H16, 17, I15,16,17,18,19,23, G22,23, H17, J15,16 kvad ra te bi (tab. I). kvad ra te bi sxva das xva in te si o biT iTx re bo-da, I19 kvad rat Si, sa dac mus ti e u ri fe ne bis ga mo Ce nas ve lo diT, -5,50 m-ze de da qa nam de da ve diT. A fe na ga iTx a ra mxo lod or, G23 da H23 kvad rat Si nu lo va ni wer ti li dan 1.85 sm siR rme ze, ma sa la am fe ni dan mci re a, kvad-ra te bi xSi rad ca ri e li. ze da Wril Si, wi na wle bis gaTx re bi sas da fiq si re bu lia mxo-lod er Ti, C fe na. un da aRi niS nos, rom I18 da I19 kvad ra teb Si, ze da Wril Si, -4,00 m sir Rme-ze ga moC nda D fe na (tab. I, Wri li # 2, 4).

avi ReT ni mu Se bi Ta ri Re bi saT vis da pa li-no lo gi u ri ana li zi saT vis, Ca tar da ta fo-no mi u ri da zo o ar qe o lo gi u ri kvle va.

ar qe o lo gi u ri ma sa lis Se mad gen lo ba da xa si a Ti fe na Ta mi xed viT Zi ri Ta dad ar Sec-vli la. Zu Zu a na Si, 1996 wels, ga nax le bu li gaTx re bi da iwyo e.w. qve da Wril Si mu Sa o biT, sa dac ga mo i yo ze da pa le o li Tu ri sa mi fe na B, C da D, rom le bic asa xavs ze da pa le o li-Tu ri kul tu ris gan vi Ta re bis yve la etaps (Mesh ve li a ni et al 1999).

A fe na (tab. I, Wri li 3) ene o liT -ad reb-rin ja o Ti Ta riR de ba (3,500 b.p.), sa an ga ri So wels am fe nis ma sa la Si cvli le be bi ar Se im-Cne va, gvxvde ba ke ra mi kis frag men te bi, Tum-ca ma sa la sag rZnob lad mci rea wi na wleb Si gaTx ri li A1, A-K18-18 kvad ra teb Tan Se da re biT.

ze da pa le o li Tu ri fe na C mom di na re-obs ze da da qve da Wri le bi dan (Mes hve li a ni et. all 2004), ze da Wri lis gaTx ra 2003 wli dan da iwyo da un da aRi niS nos, rom C fe na ze da Wril Si uf ro in ten si u ria da ma sa lac sag-

savele arqeologiuri kvleva-Zieba 2007 welsFILD INVEsTIGATIONs IN 2007

6

rZnob lad ux vi. sa an ga ri So wels mxo lod ze da Wril ze (tab. I, Wri li 1, 2, 5) vmu Sa ob-diT da Zi ri Ta dad iTx re bo da C fe na (ya vis-fe ri Tix na ri, Sev se bu li gax sni li ki ri a ni Ror RiT, gaz rdi lia msxvi li, mar cvlo va ni, da mu Sa ve bu li na wi la ke bis ra o de no ba). esaa gan vi Ta re bu li ze da pa le o li Ti. ti po lo-gi u ri su ra Ti aqac ar Sec vli la, do mi ni-rebs ka re nes ti pis nuk le u se bi da er Tfu Zi-a ni nuk le u se bi, am uka nas kne lis ra o de no ba wels sag rZnob lad ga i zar da. ase Ti nuk le u-se bi dan mi i Re bo da grZe li la me le bi da mik-ro la me le bi, ia raR Ta So ris aqac ga mo i yo-fa anat ke ceb ze da la me leb ze dam za de bu li saf xe ke bi, saW ri se bi da iS vi a Tad sax vre te-bi. qro no lo lo gi u ri di a pa zo ni 23, 200 – 20, 150 b.p. (tab. 2-4).

ze da Wril Si, C fe nis gaTx ri sas, wels li-To lo gi u rad ga mo i yo 5 Sre, kul tu ru lad er Ti a ni fe na, mag ram Se fe ri lo biT gan sxva-ve bu li. C fe nis daw vri le biT li To lo gi a ze sa ub ris sa Su a le bas wle van de li gaTx re bi mog vcems, Cve ni mi za nia ga va er Ti a noT qve da da ze da Wri le bi da da vad gi noT fe na Ta gav-rco ba mRvi me Si. ami to mac ma sa lis ti po lo-gi ur -ra o de nob ri vi gan xil vi sas C fe nas er-Ti a nad gan vi xi lavT.

yve la ze qve da, D fe nas (mu qi ya vis fe ri Tix na ri, Sev se bu li na go ra ve bi asi ma ci is na-wi le biT. ase ve Se i cavs alev ri tul ma sa las da er Te u li sa xiT Zli e rad daS lil ki ri an RorRs), war mo ad gens ad re ul ze da pa le o-liTs da mis Tvis da ma xa si a Te be lia er Tfu-Zi a ni nuk le u se bi, rom le bi da nac mi i Re bo da mok le la me le bi da mik ro la me le bi. da ma-xa si a Te be li ele men tia fa qi zad re tu Si re-bu li mik ro la me la, rom lis si ga ne 4 mm-s ar aRe ma te ba. ia raR Ta So ris do mi ni rebs saW-ri se bi da Cve u leb ri vi saf xe ke bi. am fe nis qro no lo gi u ri Car Co ase Ti a: 30, 350 – 27, 150 b.p. (tab. I, Wri li 2, 4).

wels sak ma od bev ri Zvlis sxva das xva ti-pis ia ra Ri aR moC nda, Zi ri Ta dad C fe na Si, sul 63 er Te u li. zo gi er Ti ga te xi lia an Ser Ce ni lia mxo lod pa ta ra na wi li. aR sa niS-na via xel Su bis pi ri (sur. 1

3), rom lis sig rZe

18,5 sm-i a, bo lo am ia raR sac mo te xi li aqvs. sa in te re soa naW de ve bi a ni Zvlis ma xa Ti, rom lis ze da pi ri or na men ti re bu lia pa ra-le lu ri xa ze biT (sur. 2). er Ti naW de ve bi a ni niv Tis frag men tia (sur. 3) na na xi, ro me lic

ase ve C fe ni dan mom di na re obs. sa gan ge bod un da av RniS noT nem si (sur. 4), Za li an na ti fi na mu Se va ri a, yun wi Za li an wvri li a, sam wu xa-rod wve ri mo te xi li a, es niv Tic C fe ni dan mom di na re obs.

cxo ve lis kbil ze dam za de bu li sa ki di 4 ca lia wels aR mo Ce ni li (sur. 5), ro mel Ta-ga nac un da ga mov yoT mu qi fe ris (sur. 5

2),

kar gad gap ri a le bu li cxo ve lis kbil ze dam-za de bu li sa ki di, ro mel sac Tav ze gar Se mo-uy ve ba Ra ri, sa va ra u doT swo red am Rar ze iyo da mag re bu li raRac or ga nu li ma sa la, ri Tac ada mi a ni sa kids ike Teb da. Se saZ le be-lia, ase Ti ve sa mag ri hqon da saW rel kbil ze dam za de bul sa kid sac (sur. 5

3), sam wu xa rod

niv Ti da zi a ne bu li a da ga daW riT ama ze sa u-ba ri ar Se iZ le ba. na na xia ori ca li ni Ja ris mZi vi (sur. 5

4), Zu Zu a na Si ase Ti mZi ve bi wels

pir ve lad aR moC nda.J16 da I16 kvad ra teb Si aR moC nda ga ur kve ve-

li Zvlis ori er Tna i ri niv Ti (sur. 6), ro-mel Ta qve da sib rtye swo rad wak ve Ti li a, ze da sib rtye amo bur cu li, kar gad da mu-Sa ve bu li da gap ri a le bu li. pi ro bi Tad mas Ri le bi vu wo deT, Tum ca nax vre ti ar aqvs. am niv Te bis ana lo gia an mi si fun qci o na lu ri da niS nu le ba jer -je ro biT ver ga var kvi eT.

H23-Si aR moC nda Za li an sa in te re so da la-ma zi niv Ti (sur. 7), qva Tev zis ga mo sa xu le-biT. esaa pa ti ni zi re bu li qvi Saq va, ro mel-ze dac bu neb ri vi na xa ti a. pa le o lo Tel ada-mi ans Se um Cne via es ga mo sa xu le ba, qva sa gan-ge bod da u mu Sa ve bia da Se u na xi a.

Zu Zu a nas mRvi me Si Ca ta re bu li ta fo no mi-u ri da zo o ar qe o lo gi u ri kvle vis Se de ge bi ga moq vey ne bu lia uka nas knel pub li ka ci a Si [Bar-Oz, G. et al 2007]. av RviS navT mxo lod imas, rom ga mo yo fi lia 28 sa xe o ba. wam yva ni sa xe o-be bia bi zo ni (Bi son pris cus) da kav ka si u ri jix vi (Cap ra ca u ca sus). Zu Zu a nas ze da pa le o li Te li ada mi a ne bi ga moc di li mo na di re e bi iy vnen, rom le bic zrdas rul cxo ve leb ze na di ro-bas aZ lev dnen upi ra te so bas. ta fo no mi ur-ma kvle vam da am tki ca, rom isi ni geg mi u rad, or ga ni ze bu lad na di rob dnen da iy vnen ga-moc di li mo na di re e bi.

sa an ga ri So wels, pa li no lo gi u ri kvle vis Ca sa ta reb lad Zu Zu a nas ga moq va bu lis fe ne bi-dan aRe bu lia 32 ni mu Si. sxva das xvsa kvad rat-Si ga ke Te bu lia 5 Wri li, rac Sre e bis stra-tig ra fi is kon tro lis sa Su a le bas iZ le va.

7

mo po ve bu li ma sa la var gi si a, rad gan TiT qmis yve la ni mu Si Se i cav da mce na re Ta mtvris mar-cvlebs da sxva xa si a Tis pa li no mor febs. gan-sazR vru lia 100-ze me ti pa li no mor fi, aqe dan xem ce na res mi e kuT vne ba 29 taq so ni.

ene o liT -ad reb rin ja os fe na A, ro me lic mde ba re obs ga moq va bu lis Sre e bis sul ze-da na wil Si (0-250 sm) xa si aT de ba mce na re-Ta mtvris da spo re bis sim did riT. War bobs far To foT lo van Ta mtvris mar cvle bi, gan-sa kuT re biT ki mu xis mtve ri. aris siT bo moy-va ru li tyis ise Ti ele men te bi, ro go ri caa wab li da Zel qva. pa li no lo gi u ri kom pleq-si saT vis ag reT ve da ma xa si a Te be lia kul tu-ru li mce na re Ta mik ro naS Te bis ar se bo ba. ese nia xor ble u li da kul tu ru li va zi. bev-ria na Te se bis sa re ve la mce na re Ta mtve ri.

ara pa li no lo gi ur jguf Si co taa se lis boW ko, mag ram na ke lis so kos spo re bi da tki-pe bis naS Te bi bev ri a. es ga re mo e ba imis ma niS-ne be li a, rom ene o liT Si ada mi a ni ga moq va buls mxo lod pe ri o dul sad go mad iye nebs, xo lo da nar Cen dros iq cxo ve le bi bi nad ro ben.

mom dev no C fe nis (-350-290 sm) pa li nos-peq tre bi xa si aT de ba xem ce na re Ta jgu fis mtvris mar cvle bis ra o de no bis ma te biT. aris rcxi la, wi fe li, mu xa, Te la. Ffe na C-3 Si na pov nia laf nis mtvris mar cvle bi. bev ria Txi lis da mur ynis mtve ric. yve la aR niS nu-li mce na re siT bo moy va ru lia da dRes tyis qve da sar tye leb Si iz rde ba.

gan xi lul fe na Si, gan sa kuT re biT ki C-3 Sre Si bev ria se lis gre xi li da fe ra di boW-ko da aRe ma te ba mis ra o de no bas D fe na Si.

ux va daa war mod ge ni li xe- mce na re Ta ga nax-Si re bu li mer qnis naS Te bic. bev ria dat kep-ni li ad gi le bis sa re ve le bi. aR niS nu li ka-non zo mi e re ba ga mov le ni lia xu Ti ve Wril Si da imis das tu ri a, rom ze da pa le o li Tel ada mi ans ga moq va bu li kar gad hqon da aT vi se-bu li C fe nis for mi re bi sas anu, igi aq mud-vi vad cxov rob da. uam ra vi qso vi lis boW kos naS Te bis ar se bo ba amis das tu ria [Kva vad ze et al 2008].

sul qve da D fe nis pa li no lo gi u ri speq-tre bi mkveT rad gan sxvav de ba sxva fe ne bis-gan. igi mde ba re obs -4.50-4.00 sm. siR rme ze da xa si aT de ba si ci vis moy va ru li mce na re Ta mtvris mar cvle bis si War biT. ma ga li Tad, aq aris na pov ni ar yas (Be tu la) mtve ri, ro me lic ma Ral mTis su bal pu ri mce na re u lo bis ele-men ti a. ara pa li no lo gi u ri xa si a Tis naS Te-bi dan bev ria mer qnis ga nax Si re bu li uj re-de bi, maT So ris aRi niS ne ba fiW vis (Pi nus) mer-qnis pa ren qi mu li fo si li e bi. na pov nia se lis da maty lis boW ko. aRi niS ne ba se lis Se Re bi-li da dag re xi li boW koc (sur. 8 da 9). ma Sa-sa da me, moy va ni li ma sa la imis das tu ri a, rom sul qve da D fe nis for mi re bis dros gan xi-lul te ri to ri is max lob lad ar yis tye da su bal pu ri mde lo e bi ci vi ha vis ar se bo ba ze mi u Ti Tebs. ana lo gi u ri Se de ge bi iq na mi Re-bu li ad re Zu Zu a nas qve da fe ne bis kvle vi sas [Мешвелиани и др. 1990, Лордкипанидзе 1992].

mo ma va li ar qe o lo gi u ri sa mu Sa o e bi sa-bo lo od da ad gens fe na Ta gav rco bas mRvi-me Si, pa li no lo gi u ri kvle va ki met da ma je-reb lo bas Se ma tebs ar se bul Se de gebs.

T. Meshveliani, E. Kvavadze, N. Jakeli

REsULTs OF THE CHIATURA-sA CH KHERE sTONE AGE INTERNA TIO NAL ARCHAEOLOGICAL ExPEDITION OF 2007

Summary

The archeological research at Dzudzuana Cave continued in 2007. 13 squares were dug in the upper section of the excavation area. The typology, composition and distribution of the archeological material is the same. In the upper section, only layer D (Early Upper Paleolithic) was recorded. Now, layer C (developed Upper Paleolithic) was revealed. In square I19, where we hoped to find Mousterian layers on-5.50cm, we reached the bedrock. In layer C we found 5 lithologically different layers that were the same culturally.

We found 63 items of bone tools, four pendants made of animal teeth, two beads made of shells and an amulet with a natural image of fish.

Palinological researches (32 samples were taken) showed the climatic changes during the Upper Paleolothic and the most important findings were the fibers of flax and wool - twisted and dyed.

8

literatura

TuSabramiSvili d. 1969: yvirilis xeobis arqeologiuri eqspediciis 1966 wels Cata rebuli samuSaoebis

angariSi. – ssmae, I, gv. 3-11.

TuSabramiSvili d. 1975: yvirilis xeobis arqeologiuri eqspediciis mier 1972-1973 ww. Catarebuli

samuSaoebis ZiriTadi Sede gebi. – ssmae, IV, gv. 5-9.

meSveliani T. 1989: dasvleT saqar Tvelos zedapaleoliTis `adreuli xanis~ Zeg lebis raobisaTvis. – ssmm,

XL-B, gv. 13-31.

meSveliani T. 1998: dasavleT saqar Tvelos `egreTwodebuli~ adrezeda paleoli Turi Zeglebi da maTi

Tanamedrove inter pretacia, diesrtacia.

meSveliani T., jayeli n. 1997: saqarTve los zedapaleoliTuri kulturis Seswav lis perspeqtivebi. – ssmm,

XLII-B, gv. 58-63.

meSveliani T., jayeli n., bar-iozefi o., belfer-koeni a. 2002: ganaxlebuli arqeo logiuri eqspedicia

ZuZuanaSi. – ACADE MIA, istoriul-filosofiuri Jurnali, t. 3, gv. 29-32.

jayeli n. 2006: mikroliTuri teqnikis roli dasavleT saqarTvelos zedapale o liTSi, ZuZuanas mRvimis

zedapaleoliTuri fenebis masalebze dayrdnobiT. disertacia.

Лордкипанидзе Д. О. 1992: Особенности взаимодействия между природной средой и первобытным человеком в условиях

горных территорий. Автореферат канд. диссертации, Москва.

Мешвелиани Т. К., Твалчрелидзе М. Г., Лордкипанидзе Д. О. 1990: Пещера Дзудзуа на. – Хроностратиграфия палеолита

Северной, Центральной, Восточной Азии и Америки, Новосибирск, c. 231-234.

Adler D. s., Bar-Oz G., Belfer-Cohen A., Bar-Yosef O. 2006: Caucasus Ahead of the Game, Middle and Upper Paleolithic Hunting

Behaviors in the Southern. – Current Anthro pology, Vol. 47.1, pp. 89-118

Bar-Oz G., Adler D. s., Vekua A., Meshveliani T., Tushabramishvili N., Belfer-Cohen A., Bar-Yosef O. 2004: Faunal Explo ration

Patterns along the Southern Slopes of the Caucasus during the Late Middle and Early Upper Paleolithic, A Zooarchaeological

approach. M. Mo n dini, S. Munoz, S. Wickler (eds), Coloni sa tion, Migration and Marginal Areas, Proceedings of the 9th Conference

of the International Council of Archaeology, Durham, pp. 46-55

Bar-Oz G., Belfer-Cochen A., Meshveliani T., Jakeli N., Bar-Yosef O. 2007: Taphonomy and Zooachchaeology of the Upper

Paleolithic Cave of Dzudzuana, Republic of Georgia. – International Journal of Osteoarchaeology. Int. J. Osteoarchaeol., 18,

pp.131-151.

Kvavadze E., Bar-Yosef O., Belfer-Cohen A., Boaretto E, Jakeli N., Matskevich Z. Meshveliani T. 2009: 30.000 Yar-Old Flax Fibers.

– Science, vol. 325.

Kvavadze E., Meshveliani T., Bar-Yosef O., Belfer-Cohen A., Jakeli N., Matskevich Z. 2008: Palynomorphs from the Upper Paleolithic

Layers of Dzudzuana Cave (Western Georgia): pollen, flax fibers, fungi and algae spores, wood parenchyma cells and animal

tissues. Science (in print).

Meshveliani T., Bar-Yosef O., Belfer-Cohen A., Jakeli N., Kraus A., Lordkipanidze D., Tvalchrelidze M., Vekua A.. 1999: Excavations

at Dzudzuana Cave, Western Georgia (1996-1998): preliminary results. – Préhistoire Européen, 15, pp.76-86.

Meshveliani T., Bar-Yosef O., Belfer-Cohen A. 2004: Paleolithic in Western Georgia. – The Early Upper Paleolithic beyond Western

Europe, Univeersity of California press, edited by p.J. Brantinham, S.L. Kuhn and K.W. Kerry. pp.129-143.

9

suraTebis da tabulebis aRweriloba

sur. 1 – Zvlis iaraRebi: 1. sadgisi; 2. ormagi iaraRi; 3. xelSubispiri.

sur. 2 – naWdevebiani Zvlis iaraRi.

sur. 3 – naWdevebiani Zvlis firfitis fragmenti.

sur. 4 – Zvlis nemsi.

sur. 5 – samkauli: 1-3. cxovelis kbilze damzadebuli; 4. niJaraze damzadebuli.

sur. 6 – Zvlis `Rilebi~.

sur. 7 – qva Tevzis gamosaxulebiT.

sur. 8 – ZuZuanas mRvimeSi aRmoCenili selis boWko.

sur. 9 – selis boWkos Semadgenloba ZuZuanas fenebis sxvadasxva WrilSi.

tab. I – ZuZuanas mRvimis gegma; Wrilebi: 1. kv. J16; 2. kv. H; 3. kv. G23-H23; 4. kv. G-H19-19; 5. gaTxrebis CrdiloeTis

Wrili

tab. II – C5 fena: 1. safxeki; 2-3. gverd retuSirebuli lamelebi; 4. dublirebuli safxeki lamelaze; 5. saWrisi;

6. samwaxnaga antkeci; 7. saWrisi mravalfacetiani; 8-9. retuSirebuli lamelebi.

tab. III – C4 fena: 1-2. retuSirebuli mikrolamelebi; 3. safxeki; 4. retuSirebuli lamela; 5. samwaxnaga

anatkeci; 6. nukleusi erTfuZiani; 7-8. retuSirebuli mikrola me lebi; 9-10. safxekebi.

tab. IV – C5, C2 fena: 1-2. orfuZiani nuk leusebi, 3. retuSirebuli lamela; 4-5. mikrolamelebi, faqizad

retuSirebuli; 6-12. mikrograveti.

DEsCRIPTION OF THE FIGUREs AND THE PLATEs

Fig. 1 – bone tools: 1. awl; 2. dual tool; 3. javelins’ head.

Fig. 2 – bone tool with notches.

Fig. 3 – fragment of a notched bone plaque.

Fig. 4 – bone nudle.

Fig. 5 – ornament: 1-3. made of animal tooth; 4. made of shell.

Fig. 6 – bone “buttons”.

Fig. 7 – stone with an image of fish.

Fig. 8. flax fiber found in Dzudzuana Cave.

Fig. 9 – Content of flax fiber in various sections of Dzudzuaba layers.

Pl. 1 – plan of Dzudzuana Cave; sections: 1. square J16; 2. square H; 3. square G23-H23; 4. square J-H19-19; 5. Northern section of the

excavations.

Pl. II – layer C5: 1. scraper; 2-3. lamellar with retoushed sides; 4. doubled scraper of lamella; 5. cutter; 6. three-faceted flake; 7. multi-

faceted cutter; 8-9. retouched lamelar.

Pl. III – layer C4: 1-2. retouched micro lamellars; 3. scraper; 4. retouched lamelar; 5. three-faceted flake; 6. nucleus; 7-8. retouched

microlamellars; 9-10. scrapers.

Pl. IV – layers C5, C2: nucleuses; 3. retouched lamelar; 4-5. fined retouched microlamellars; 6-12. microgravettes.

10

cxrili 1

sawarmoo naSTebi A C D sul1 pirveladi anatkeci 155 2046 148 23492 pirveladi lamela 29 344 40 4133 pirveladi sxvadasxva 0 1 0 14 anatkeci 612 7382 590 85845 lamela 171 1331 191 16936 mikrolamela 330 3485 320 41357 n.d.a 145 1434 141 17198 sasaWrise anatkeci 12 210 16 2389 kaWari 4 10 3 17

10 nukleusi 42 379 42 46311 anamtvrevi 30 372 40 44212 wvrili da qercliseburi anatkeci 1500 19013 1618 22131

sul 3029 36007 3149 42184

cxrili 2

# nukleusebi A C D sul1 karene 3 69 2 742 erTfuZiani 22 161 12 1953 orfuZiani 12 55 6 734 mravalfuZiani 1 7 0 85 cicabo 1 16 3 206 diskoidaluri 1 0 0 17 fragmenti 4 51 5 608 gaurkveveli 4 51 5 609 kaWari 0 4 0 4

sul 48 414 33 495

cxrili 3

# iaraRebi A C D sul1 safxeki 42 322 46 4102 saWrisi 11 127 13 1513 saTleli 3 54 13 704 saxvreti 5 5 2 125 mikrograveti 2 5 2 96 geometriuli formis mikroliTi 9 1 0 107 dublirebuli iaraRi 1 12 3 168 retuSirebuli lamela 10 117 12 1399 retuSirebuli mikrolamela 76 606 61 74310 sxvadasxva 23 154 19 196

sul 182 1403 171 1756

cxrili 4

# Zvlis iaraRebi A C D sul1 sadgisi 1 24 5 302 maxaTi 0 14 0 143 nemsi 0 2 0 24 xelSubispiri 0 1 0 15 niCabiseburi 0 2 0 26 dublirebuli 0 3 0 37 amoRaruli 0 2 0 28 gaurkveveli 0 9 0 9

sul 1 57 5 63

11

sur. 1

sur. 2 sur. 3

sur. 4 sur. 5

sur. 6 sur. 7

12

sur. 8

sur. 9

13

tab. I

14

tab. II

15

tab. III

16

tab. IV

17

mindia jalabaZe, qeTevan esakia, nana rusiSvili, eliso yvavaZe, irakli qoriZe, nikoloz SayulaSvili, mixeil wereTeli

gadaWril goraze 2006-2007 wlebSi Catarebuli arqeologiuri samuSaoebis angariSi

2006 wels (23 oq tom be ri _ 6 no em be ri) mar ne u lis ra i o nis sof. imir Si miv li ne bul iq na sa qar Tve los erov nu li mu ze u mis ar-qe o lo gi u ri eq spe di cia sa daz ver vo -ar qe-o lo gi u ri sa mu Sa o e bis Ca sa ta reb lad ne o-li Tu ri xa nis (Zv.w. VI-V aTas wle u le bi) sa mo-sax lo bor cvze _ `ga daW ri li go ra~.1

na mo sax la ri `ga daW ri li go ra~ mde ba re-obs mar ne u lis ra i o nis sof. imi ris sam xreT -aR mo sav le TiT da ax lo e biT 1.5 km da ci le-biT (ko or di na te bi: N – 4139061; E – 04482100; z.d. _ 360-370 m). mas Su a ze mdi na re Su lav ris Re le kveTs, ro mel sac sa ga zaf xu lo wyal-di do be bis ga mo Rrma da far To ka ni o ni aqvs gaW ri li (7-8 m siR rmis da 30-40 m si ga nis).

`ga daW ri li go ra~ 1960-i a ni wle bis da-sawy is Si aris aR mo Ce ni li s. ja na Si as sax. sa-qar Tve los sa xel mwi fo mu ze u mis qve mo qar-Tlis ar qe o lo gi u ri eq spe di ci is mi er al. ja va xiS vi li sa da oT. ja fa ri Zis xel mZRva-ne lo biT. 1965-71 ww. sof. imir sa da sof. Su-la vers So ris ar se bul vrcel va ke ze (md. xra mis mar jve na na pi ri) eq spe di ci am da a fiq-si ra da Se is wav la ad re sa mi waT moq me do kul-tu ris ram de ni me Zeg li: Su la ve ris go ra, imi ris go ra, dan gre u li go ra da ga daW ri li go ra. Su la ve ris go ra sa da imi ris go ra ze ar qe o lo gi u ri gaTx re bi Ca tar da, dan gre-u li go ra ze Ses wav lil iq na er Ta der Ti ga-dar Ce ni li sa me ur neo or mo, xo lo ga daW ril go ra ze mxo lod mci re zo mis sa kon tro lo Txri li iq na gav le bu li da ze da pi ru li ma-sa la aik ri fa [tab. I

1].

Ca ta re bu li kvle vis Sem deg mo xer xda axa-li ad re sa mi waT moq me do kul tu ris ga mo yo-

1 eqspediciis Semadgenloba. 2006 weli: m.ja-la baZe, (xelmZRvaneli), m. wereTeli, T. meSveliani, i. qoriZe, n. jayeli, g. kilaZe, s. fanCuliZe, T. go ci-riZe, T. gabunia (mowveuli arqiteqtori), s. ili a di (mZRoli)

2007 weli: m. jalabaZe, m. wereTeli, i. qoriZe, g. kilaZe, s. fanCuliZe, T. gociriZe, n. wiqoriZe, g. Co-CiSvili, j. Cxvimiani, n. melaZe, s. ilia di(mZRoli).

fa, ro mel sac mkvle var Ta mi er Su la ve ri- So mu Te fes kul tu ra ewo da (al. ja va xiS vi-li, oT. ja fa ri Ze, t. Cu bi niS vi li, T. ki Ru-ra Ze, d. go ge li a). aqe dan iwy e ba am kul tu ris Zi re u li kvle va aR mo sav leT sa qar Tve los te ri to ri a ze, rac XX sa u ku nis 80-i a ni wle-bis bo lom de gag rZel da. Sem dgom wleb Si gar kve u li mi ze ze bis ga mo sa ve le sa mu Sa o e-bi Sewy da da aRar ga nax le bu la.2

ro gorc ze moT iT qva, ga daW ri li go ra na xev rad dan gre u li, mdi na ris mi er Su a ze ga daW ri li na mo sax la ri a. mdi na ris mar jve-na mxa res dar Ce ni lia mi si da ax lo e biT 1/3 na wi li. ro gorc Cans, xe lov nu ri bor cvis Tav da pir ve li di a met ri 60 met ram de aR wev-da, si maR le _ da ax lo e biT 5 metrs. am Ja mad Ser Ce ni lia mdi na ris mi er gav le bu li bu neb-ri vi stra tig ra fi u li Wri li 40 met ram de sig rZi sa da 3-3,9 met ri sis qis kul tu ru li fe niT, ro me lic met -nak le bad O-W xaz zea dam xro bi li. na mo sax la ris mci re naS Ti aris ga dar Ce ni li mdi na ris mar cxe na mxa re sac. mdi na ris ze moq me de bis ga mo (wya li Zi ri Ta-dad mar jve na na pirs utevs) Zeg li Tan da Tan zi an de ba da ar aris ga mo ricx u li, gar kve u-li dro is Sem deg mi si di di na wi li sa er Tod gaq res. amis gaT va lis wi ne biT, 2006 wels erov nu li mu ze u mis di req ci is ga dawy ve ti-le biT da mxar da We riT Ca tar da ar qe o lo gi-u ri sa mu Sa o e bis pir ve li eta pi.

mom zad da Zeg li sa da mi si mim de ba re te-ri to ri is to pog ra fi u li geg ma. na mo sax la-ris ze da pi ri dak vad rat da 10×10 met ri an zo ne bad, rom le bic da i yo 2×2 met ri an kvad-ra te bad; mdi na re u li Wri li Ca mos wor da da ga suf Tav da ba la xis sa fa ris gan. amis Sem-deg bor cvis ze da pir ze, mis NO kuTx e Si gav-le bu li iq na 8×3 m2 far To bis sa kon tro lo

2 Catarebuli kvlevis Sedegebi ix. al. java-xiSvilis, oT. jafariZis, t. CubiniSvilis, T. kiRura Zis, d. gogelias sxvadasxva monografieb-sa da statiebSi, agreTve savele samuSaoebis wliur angariSebSi da a.S.

18

Txri li, ro mel mac bu neb riv ver ti ka lur Wril Tan er Tad Se saZ leb lo ba mog vca gav-rkve u li ya viT Zeg lis ze da do nis stra tig-ra fi a Si [tab. I

2,6].

sa kon tro lo Txri li mo eq ca CB-2,3,4,7,8, 9; DB-0,1,2,5,6,7 kvad ra teb Si. uSu a lod ba la-xis sa fa ris qveS iwy e ba Ria moy vi Ta lo_ mo-ru xo fe ris fxvi e ri Tix na ri Sre, ro me lic da ax lo e biT 0,50-0,60 m sis qis er Ti an, nac-ris mi na re vi an ma sas _ igi ve ali zis Se no ba-Ta nan grevs war mo ad gens. ali zis agu re bis cal ke u li frag men te bis gar da I fe nis ze da na wil Si na ge bo be bis ara na i ri kva li ar da-fiq si re bu la. ab so lu tu ri do ni dan da ax-lo e biT 0,35-0,40 m siR rme ze Txril Si ga mo-Ce na da iwyo ali zis wri u li Se no be bis ked-lis naS Teb ma (kv. CB-4,9; DB-0,1,2,5,6,7), ro mel-Ta maq si ma lu ri si maR le 0,15-0,5 m-s So ris eq ce va. aR niS nu li Se no be bi ga mar Tu li Cans mo TeT ro- moy vi Ta lo fe ris mos wo re bul da mot kep nil Ti xis Sre ze, ro me lic ze da fe-nas (I) kar gad ga mo yofs qve da sam Se neb lo ho-ri zon te bi sa gan.

Txril Si ga mov le ni lia met -nak le bad ga-dar Ce ni li ram de ni me Se no bis naS Ti, ro mel-Ta di a met ri 1,5-2,5 metrs So ris mer ye obs. isi ni na Se nia ali zis agu ris wyo biT da Si da da ga re mxri dan Se le si lia moy vi Ta lo fe-ris Ti xis mtki ce xsna riT. (ked le bis sis qe da ax lo e biT Ta na ba ria da mer ye obs 0,2-0,25 m So ris). ram de ni me Se no ba na wi lob riv mi wa Si iyo CaW ri li. er T-er Ti na ge bo bis (N1) ga re ked lis Zir Si ali zis agu re bis er Ti da ma te-bi Ti ri gis naS Ti da fiq sir da (Se no bis ked-le bis sim tki cis Tvis). Se no be bi er Ti me o res Wris da mci re ga naTx ar far Tob zec kar gad Cans Su la ve ris kul tu ris Zeg le bi saT vis da ma xa si a Te be li da sax le bis ti pi: Se no be bis ga nax le ba, Zve lis mos wo re ba, mis ad gil ze axa li ali zis na ge bo bis dad gma da a.S. [tab. I5].

2007 wlis ga zaf xul ze (20 ap ri li - 5 ma i-si) eq spe di ci am ga na ax la sa ve le sa mu Sa o e bi. da i geg ma na mo sax la ris NNO na wil Si gav le bu-li sa kon tro lo Txri lis Crdi lo e Tis ken ga far To e ba mdi na re ul Wri lam de da mTe li ga naTx a ri far To bis erT gar kve ul do nem de day va na.

ga saTx re li far To bi mo eq ca CB-2-4;7-9;12-14;17-19 da DB-0,1;5-7,10 kvad ra teb Si. 2006 wels ga mo Ce ni li Se no be bis naS Te bis xe la-

xa li pre pa ra ci is pa ra le lu rad, axal far-Tob ze mo ix sna hu mu si, rom lis qveS 50-60 sm sis qis mTli a nad are u li fe na da fiq sir da. moy vi Ta lo fe ris Tix nar Si Se re u lia Txe li nac ro va ni Sre e bi, ali zis agu ris frag men-te bi da mci re ra o de no biT ar qe o lo gi u ri ma sa la: ob si di a nis anat kec -a nam tvre ve bi da maT ze dam za de bu li ia ra Ri, sa qon lis Zvle-bi, sxva das xva ji Sis qve bi ga mo ye ne bis kva-liT da a.S.

CB-2-4,7,8,12,13 kvad ra teb Si mi wis ze da pi-ri dan (+0,65 m) -1,1 m do nem de ze moT aR we ri-lis msgav sad, er Ti a ni are u li Tix na ri ma sa iq na Ses wav li li, ro mel Sic mo nac vle o biT gvxvde bo da nac ro va ni Sre e bi, dam tvre u li ali zis agu re bis uwes ri go gro ve bi da mci re ra o de no biT ar te faq te bi. Ta vi dan ve gaC nda eW vi am far Tob ze gar kve u li Ria mo ed nis (Si da ezo) ar se bo bis Se sa xeb, Tum ca amis Se-sa xeb qve moT.

2006 wels na mo sax la ris mdi na re u li Wri-lis ga suf Ta ve bis Sem deg, Zeg lis stra-tig ra fi is Se sa xeb da ax lo e bi Ti war mod ge-na Seg veq mna. ma Sin gav le bul sa kon tro lo Txril Si, da ax lo e biT -1,2 m do ne ze, gaTx-ri li far To bis uki du res aR mo sav leT na-wil SiEG da ve diT kar gad mos wo re bul da ni ve-li re bul Ti xis Sre ze (sis qe _ 0,15-0,2 m). es mo TeT ro fe ris Sre mdi na re u li Wri lis mi-xed viT, TiT qmis mTel na mo sax lar ze vrcel-de ba da kar gad ga mo i yo fa qve da, sak ma od mZlav ri fe nis gan, ro me lic uSu a lod grun-tze ana lo gi u rad mos wo re bul Ti xis Sre-ze devs (do ne _ -3 m-mde). am de nad, jer je-ro biT da fiq si re bu lia na mo sax la ris ori Zi ri Ta di sam Se neb lo fe na. cal ke sa kiTxia maT gar da da ma te bi Ti sam Se neb lo do ne e bis ga mo yo fa da da sax le bis ti pis, mi si in ten si-u ro bis SeZ le bis dag va rad aR dge na.

2007 wels mTel ga naTx ar far Tob ze da-ve diT -1,25 m do ne ze, ris Sem deg ga mo ik ve Ta er Ti a ni spe ci a lu rad mos wo re bu li mo e da-ni, ro mel zec da fiq sir da I fe nis uad re si ali zis na ge bo be bis naS Te bi. or Sem Txve va Si Se no bebs ety o baT ga da ke Te bis da ga nax le-bis kva li. #1 na ge bo ba sam jer Cans ga nax le-bu li. ga daW ri li go ris ze da (I) fe nis ar qi-teq tu ris Se sa xeb met -nak leb war mod ge nas jer je ro biT es kom pleq si iZ le va. da nar Ce-ni Se no be bis gan mxo lod ma Ti wri u li, ali-zis agu riT na ge bi ked lis cal ke u li frag-

19

men tia ga dar Ce ni li. aqa u ri ali zis agu ri qve mo qar Tlis Ta nad ro ul na mo sax la reb ze ga mo ye ne bu li agu re bis msgav si a. (e.w. pla no- kon veq su ri, anu brtye li da amo zur gu li an brtye li, mar TkuTx e dis for mis agu ri). ma-Ti zo ma mer ye obs 38-40×15-20×8-10 sm So ris. xSi rad mSe neb lo bis dros mo nac vle o biT aris nax ma ri mu qi da Ria fe ris agu re bi (al-baT uf ro de ko ra ti u li da niS nu le biT). yve-la Se no bis in te ri e ri da eq ste ri e ri Se le-si li iyo Ti xis mtki ce xsna riT. da fiq sir da dam tvre u li ali zis agu ris ga mo ye ne bis an ked lis gar kve u li na wi lis mxo lod suf Ta Ti xis gan amoy va nis Sem Txve vac.

ali zis Se no be bis yve la naS Ti wri u li a. Se mor Ce ni li gar Se mo we ri lo bis, an aR dge-ni li di a met ris mi xed viT, maT So ris Se i niS-ne ba gar kve u li sxva o ba. N 1 Se no bis udi de si di a met ri 2.6 met ri a; N 2 – 2.35 m; N3 – 2.05 m; N 4 – da ax. 2.4 m; N 5 – da ax. 2.35 m; N 6 – da ax. 2.3 m; N 7 – da ax. 2.2 m; N 8 – da ax. 2 m; N 9 – or jer Cans ga nax le bu li: da ax. 2.65 m da 1.9 m; N 10 sa Tav sod pi ro bi Tad da i nom ra Sar San DB-6 kvad rat Si gaw men di li mci re zo mis na ge bo-bis ked lis naS Ti, rom lis di a met ri da ax lo-e biT 1.4 metrs aR wev da [tab. I

2,3].

2007 wels Ca ta re bu li sa mu Sa o dan aR sa-niS na via CB-2-4,7-9,12-14 kvad ra teb Si -1,1–-1,25 m do ne Ta So ris ga mov le ni li mo e da ni, ro me lic, Cve ni va ra u diT, Si da ezos war-mo ad gen da. Ria siv rce Se mozR u du li Cans wri u li Se no be biT, xo lo mis sa va ra u dod cen tra lur na wil Si ga mov lin da dam tvre u-li qvis da Zvlis Txe li yri li, ro me lic mo-sax le o bis sa me ur neo saq mi a no bas Tan – qvis da Zvlis ia ra Re bis war mo e bas Tan un da iyos da kav Si re bu li (ix. gen geg ma). yri li Sed ge ba TiT qos sa gan ge bod dam tvre u li ri yis, ba-zal tis, an de zi tis mci re da sa Su a lo zo mis qve bis gan da anat ke ce bis gan, ram de ni me ri-yis qvas ety o ba ga mo ye ne bis kva li, Se da re-biT co taa ob si di a ni. di di ra o de no biT aris war mod ge ni li sa qon lis (Zro xa, cxva ri, Ro-ri) ase ve dam tvre u li Zvle bi, ro mel Ta gan ume te si lu lo va nia da Su a ze ga po bi li. aq-ve aR moC nda lu lo van Zval ze dam za de bu li ram de ni me sax vre ti. sa er To geg ma ze kar gad Cans mo ed nis (Si da ezos) gar Se mo na xe var-wri u lad gan la ge bu li ali zis wri u li na ge-bo be bis naS Te bi. ar aris ga mo ricx u li, rom Si da, e.w. sa me ur neo ezo da mis gar Se mo ar-

se bu li sa Tav so e bi erT did ojaxs ekuT vno-des, Tum ca amis Se sa xeb msje lo ba gaTx re bis ga far To e bis da spe ci a lu ri kvle vis ga re Se Se uZ le be lia [tab. I

4; II].

2007 wlis ga zaf xul ze Ca ta re bu li ar qe-o lo gi u ri gaTx re biT dad gin da na mo sax la-ris ze da fe nis stra tig ra fi a: uSu a lod hu-mu sis (sis qe – 0,15-0,2 m) qveS iwy e ba mTli a nad are u li kul tu ru li fe na, ro me lic Tav ze adevs da ax lo e biT -0,35–-0,4 m do ne ze ga dar-Ce nil ali zis Se no be bis naS Tebs. wi nas wa ru-li va ra u diT, aq saq me un da gvqon des Cvens mi er ga mov le ni li Se no be bis ze da na wi le bis nan gre veb Tan. ar aris ga mo ricx u li, mo ma-val Si na mo sax la ris uki du res ze da do ne ze da fiq sir des dro e bi Ti, msu bu qi kon struq-ci e bis ra i me kva li.

sa a na li zod iq na aRe bu li pa li no lo gi-u ri (e. yva va Ze) da pa le o bo ta ni ku ri (n. ru-siS vi li) kvle vis Tvis sa Wi ro ni mu Se bi. fun-qci o na lu ri (tra so lo gi u ri) me To dis ga-mo ye ne biT ga ni sazR vra Zeg lze mo po ve bu li nat ke ci qvis (ob si di a nis) ia ra Re bis fun qcia da ga mo ye ne bis sfe ro (q. esa ki a), qi mi u ri me-To diT da mu Sav da Ti xis Wur Wlis ram de ni me frag men ti (n. Sa yu laS vi li).

ra di o kar bo nu li me To diT mi Re bu lia ori Ta ri Ri: 1. nax Si ri: OS-63262 – 6910 ±110 BP. cal BC 5815 ±103 (Cal Pal) 7662-7868 cal BP; 2. kar bo ni ze bu li xor ba li da qe ri: OS – 63260 – 6890 ±40 BP cal BC 5783 ± 42 (Cal Pal) 7690 -7775 cal BP.

ar te faq te bi: qvis niv Te bi. mor fo lo gi u ri niS niT 5 Zi-

ri Ta di jgu fi ga mo i yo: 1. nuk le u se bi da ma-Ti na wi le bi; 2. la me le bi da maT ze na ke Te bi ia ra Re bi; 3. anat kec -a nam tvre veb ze na ke Te bi ia ra Ri; 4. ga mo u ye ne be li anat kec -a nam tvre-ve bi; 5. sa Cex -sa beg vi ia ra Ri.

nuk le u se bi da ma Ti na wi le bis (20 c) da-sam za deb lad ga mo ye ne bu lia ob si di a ni, an-de zit -ba zal ti da ga ka Je bu li kir qva. ob si-di a nis nuk le u se bi, ro gorc we si, uti li ze-bu lia – ori maT ga ni xo wa daa ga da ke Te bu li, da nar Ce ni nuk le u se bi pi ra mi da lu ri for-mi saa da mra val ne ga ti vi a ni.

sa Cex -sa beg vi ia ra Ri (15 c). na ke Te bia an-de zit sa da ba zal tze. 14 ca li na wi lob ri vaa gaT li li da sa mu Sao pi ri uxe Sad aqvs ga moy-va ni li. er Ti Sav ba zal tze na ke Te bi ia ra Ri sru lad aris gaT li li da sa mu Sao pi ric si-

20

met ri u li da kar gad ga moy va ni li aqvs.kom bi nir bu li ia ra Ri (30 c). ned le u lad

ga mo ye ne bu lia mxo lod ob si di a ni. na ke Te-bia srul da aras rul la me leb ze, la me li se-bur anat ke ceb ze da anat kec -a nam tvre veb ze. na wi li xo wi sa da saf xe kis naj va ri a, na wi li xo wis da sa xo kis, er Ti xo wis da bur Ris, ori saf xe ki sa da saW ri sis, eq vsi xo wi sa da saW-ri sis. ro gorc we si, kom bi ni re bu li ia ra-Ris Tvis ga mo ye ne bu li la me le bi da anat kec -a nam tvre ve bi sru lad re tu Si re bu lia [III

6;

V1-6,9

].bur Ri se bu ri ia ra Ri (6 c). oTxi maT ga ni

na ke Te bia ob si di a nis la me la ze, aqvs ur Ti-er Tsa wi na aR mde go sib rtye ze mde ba re mco-ca vi re tu Si. er Ti ad re u li ie ris mqo ne a, an-de zi ti sa a, wa a gavs mus ti e ur wve ta nas [V

7,8].

sa xo ki (8 c). ned le u lad ga mo ye ne bu lia ob si di a ni (6 c), ba zal ti (1 c), an de zi ti (1 c). yve la maT gans aqvs ma Ra li sa mu Sao pi ri, gver debs ety o ba ga mo ye ne bis kva li [V

21-23].

saf xe ki (16 c). ob si di a nis da ga ka Je bu li kir qvis. na ke Te bia srul da aras rul la me-leb sa da la me li se bur anat ke ceb ze [V

13,14].

saW ri si (32 c). na ke Te bia ob si di a nis da ka Jis (1 c) srul da aras rul la me leb sa da la me li se bur anat ke ceb ze – Su a la, kuTx is da xiw vi a ni. na wi li zur gis mxri dan aris re-tu Si re bu li, na wils mo pir da pi re gver di an re tu Si re bu li aqvs, an ety o ba ga mo ye ne bis kva li [IV

3,6-10].

xo wi (62 c). ned le u lad ga mo ye ne bu lia mxo lod ob si di a ni. zo gi erT maT gans aqvs or ma gi sa mu Sao pi ri [IV

4].

gver ddak bi lu li da gver da mo Ra ru li ia-ra Ri – ob si di a ni, an de zi ti, ba zal ti [V

11].

xiw vi a ni ia ra Ri (7 c). ned le u lad ga mo ye-ne bu lia ob si di a ni [IV

1,2,5; V

10].

Zal ze sa in te re soa an de zi tis, ka Jis da ga ka Je bu li kir qvis gan dam za de bu li ad re u-li ie ris mqo ne ia ra Ri (8 c), ro me lic wa a gavs mus ti e ur wve ta nebs [V

17-20].

sru li da aras ru li la me le bis ra o de no-ba Svid aTe uls aRe ma te ba. ro gorc we si, is an cal an ori ve gver dre tu Si re bu li a, an da ety o ba ga mo ye ne bis Zli e ri kva li.

mik ro la me la (4 c). sa mi ob si di a ni sa a, er Ti – ka Jis. oTx i ve maT gans ety o ba ga mo ye ne bis kva li. ori maT ga ni gver deb re tu Si re bu li a.

xel saf qva ve bi da ma Ti frag men te bi (16 c). ori maT ga ni an de zi to- ba zal ti sa a, na vi-

se bu ri for mi saa da ga mo ye ne bis Zli e ri kva-li ety o ba, da nar Ce ni ba zal ti saa da im de nad frag men tu li a, rom mis for meb ze msje lo ba Znel de ba [III

8].

ga xe xil -gap ri a le bu li cu li (1 c). dam za-de bu lia Sa vi fe ris ba zal tis gan. srul yo-fi lad aris da mu Sa ve bu li. mi si sa mu Sao pi ri ova lu ria da kar ga daa ga moy va ni li [III

7; IV

20].

sam aTe u lam dea aR mo Ce ni li Sur du lis qva.

gan sa kuT re biT un da aRi niS nos Sa vi ba-zal tis gan dam za de bu li kver Txis Ta vi. is bi ko nu su ri for mi saa da aqvs ide a lu rad mrgva li gam Wo li sa ta re nax vre ti [III

3; IV

11].

Zvlis da rqis ia ra Ri. aR moC nda wvril-fe xa sa qon lis lu lo van Zval ze na ke Te bi sax vre te bi (17 c) [III

5; IV

13-19]; ci lin dru li

for mis Zvlis ia ra Ris frag men ti (1 c) [IV12

]; ir mis rqis sap ri a leb lis frag men ti (1 c); ga-po bi li ir mis rqis mi wis sa CiC qni sa ta re nax-vre tiT (1 c) [IV

21; III

1].

ke ra mi ka. Ti xis Wur We li frag men te biT aris war mod ge ni li, Tum ca ma inc Se iZ le ba Wur Wlis zo gi er Ti for mis dad ge na. es aris pa ta ra da sa Su a lo zo mis qi le bi (swor gver-di a ni da kas ri se bu ri for mis). aR mo Ce ni lia ma si u ri, mkveT rad ga mo xa tu li qus li a ni Wur Wlis sa mi Zi ri. Wur We li xe li Taa na Zer-wi. ara Ta na ba ri sis qi sa a. Ti xa Se i cavs ara-or ga nul (da na yi li ba zal ti, xvin Wa, Sa mo ti, ob si di a ni, qar si) mi na re vebs. gvaqvs nam ja-na re vi Ti xis ram de ni me frag men ti. gvxvde ba ro gorc uxe Si, ise gluv ze da pi ri a ni frag-men te bi. Sem ku lo ba war mod ge ni lia pir sqve-moT Se mo yo le bu li msxvi li ko pi se bu ri da-na Zer we bis er Ti an ram de ni me ri giT. er Ti Wur Wlis pi ri da keW ni li a, ze da pi ri Sem ku-lia Wde u li zo le biT [III

2,4].

os te o lo gi u ri ma sa la ekuT vnis Zro xas, cxvars, Rors, ZaRls irems, dom bas (gan sazR-vra g. ki la Zem).

tra so lo gi u ri me To diT kvle vis Se de-ge bi. imi ri sa da Su la ve ris sof lebs So ris ar se bul va ke ze Ses wav lil ad re sa mi waT-moq me do kul tu ris Zeg lebs So ris (Su la ve-ris go ra, imi ris go ra, dan gre u li go ra da ga daW ri li go ra), tra so lo gi u rad Ses wav-li li iyo mxo lod Su la ve ris go ris pa ta ra ko leq cia [Коробкова, Кигурадзе 1972]. ad re, am ko leq ci is fun qci o na lu ri ana li zis Se de-ge bi ga mo vi ye neT Cvens mi er Sed ge ni li kla-

21

si fi ka ci is er Ti an cxril Si [Эсакия: 2003]. am Tval saz ri siT sa in te re so iyo ze mo aR niS-nul Zeg lTa kom pleq si dan ki dev er Ti, ga-daW ri li go ras ko leq ci is tra so lo gi u ri me To diT Ses wav la.

sul Ses wav li lia in ven ta ris 97 er Te u-li. ned le u lad ga mo ye ne bu lia Se re u li ma-sa la: ob si di a ni, ka Ji, pi roq sen -am fi bo li ti (kvar ci a ni da gak var ce bu li mi ne ra li).

nam za dis ti peb Si War bobs sa Su a lo zo mis swo ri la me le bi (60 er Te u li). Sem deg anat-ke ce bi (23 erT.), ana te xe bi (8) da la me li se-bu ri anat ke ce bi (6 erT.).

ma sa lis tra so lo gi ur ma kvle vam, nam za-dis ti peb Si, da a fiq si ra ia ra Re bis re a lu ri fun qci a, rac me ur ne o bis dar ge bis da sa kon-kre teb lad sak ma od in for ma ti u li a.

mTa var fun qci o na lur jgufs war mo ad-ge nen sa xo ke bi (19 erT.) da da ne bi (11 erT.) me o re xa ris xo van jguf Si ga er Ti an da: sax-vre te bi da saW ri se bi (7-7 erT.), re tu So re bi (5), saf xe ke bi (4). um niS vne lo jguf Si – saT-le le bi (3), sa far Te bi (3), qli be bi (2) da sa-te xi (1).

cal ke jgu fad un da aR vniS noT kom bi ni-re bu li ia ra Re bi (9 er Te u li), rom le bic gac ve Til, xma re bi dan ga mo sul da neb sa da qlib ze aris dam za de bu li.

ko leq ci a Si do mi ni rebs sa Si nao war mo-e bis ia ra Re bi: xis, Zvli sa da rqis da mu Sa-ve ba. me ur ne o ba Si nak le bad mniS vne lo van rols Ta ma Sob da me sa qon le o ba, ra ze dac mi-u Ti Tebs xor cis saW re li da ne bis Se da re biT nak le bi ra o de no ba.

Si na war mo e ba Si aR sa niS na via sam ka u lis da sam za de be li ia ra Re bi: pa ta ra xer xe bi, sax vre te bi da sa far Te bi.

ko leq ci is sim ci ris mi u xe da vad mok le ana li zis sa xiT Se iZ le ba da vas kvnaT, rom na-mo sax la ris eko no mi ka Zi ri Ta dad war mod-ge ni lia jer Si da me ur ne o biT, xo lo Sem deg me sa qon le o biT. am dar gis ga mom sax ve li ia-ra Re bis nak le bo bas ver da vab ra lebT gaTx-re bis dawy e biT etaps. Cvens mi er ga mo ye ne-bu li sta tis ti kis mi xed viT mo po ve bu li ma-sa lis jgu feb Si ga da na wi le bis al ba To ba ar Se ic vle ba uf ro sru li ko leq ci is gan xil-vis Sem Txve va Sic. anu ar Se ic vle ba Zeg lis mak ro e ko no mi ku ri ma xa si a Teb le bi.

ga daW ri li go ras qvis in dus tri is fun-qci o na lu ri kla si fi ka cia (tab. VIII) Sed ge-

ni lia mo na cem Ta ra o de no bis nor mi re biT. nor mi re bis er Te u lad aRe bu lia ia ra Re bis ra o de no ba mTa var jguf Si. nor mi re bu li mo na ce me bis ja mi Se ad gens 3.36. sa in te re so a, rom es ricx vi sag rZnob lad Ca mor Ce ba Su la-ve ris go ris mo na ce mebs (tab. IX), rac mi u Ti-Tebs am uka nas kne lis eko no mi kis uf ro ma-Ral do nes. amas Tan er Tad ga daW ri li go ris eko no mi ka Si Si da me ur ne o bis do mi ni re ba Se-iZ le ba ima zec mi u Ti Teb des, rom mTli a nad na mo sax la ri war mo ad gen da uf ro di di da sru li eko no mi kis na wils, mag ram ama ze sa u-ba ri Se iZ le ba aR niS nu li Zeg lTa kom pleq-sis mxo lod Zi re u li Ses wav lis Sem deg.

pa le o eT no bo ta ni ku ri kvle vis Se de-ge bi. pa le o bo ta ni ku ri Tval saz ri siT Se-vis wav leT na sax la ris sxva das xva fe ne bi dan aRe bu li ni a da gis ni mu Se bi da ali zis agu re-bi. Ses wav li lia da ax lo e biT 40 ni mu Si. kvle-vis obi eqts war mo ad gens mce na re Ta na mar xi Tes li da na yo fi. ali zis agu re bis Ses wav la mniS vne lo va ni a, rad gan mi si dam za de bis teq-no lo gia iT va lis wi nebs mas Si mce na re u li nar Ce ne bis (nam jis) Se re vas, sa dac mrav lad gvxvde ba mar cvlov ne bis da sxva mce na re Ta kar bo ni ze bu li Tes le bi da na yo fe bi.

iden ti fi ci re bu lia xor ba li, qe ri, par-kos ne bi, sa re ve la da ve lu ri mce na re e bi. mo-vax di neT pa le o bo ta ni ku ri ma sa lis zo me bis da in deq se bis ga mo an ga ri Se ba da ra o de nob-ri vi Se fa se ba, rac gu lis xmobs do mi nan ti da me o re xa ris xo va ni kul tu re bis ga mov le nas.

sxva das xva fe ne bis Ses wav lis Se de gad pa-le o bo ta ni kur ma sa la Si da fiq sir da mce na-re Ta msgav si sa xe ob ri vi Se mad gen lo ba.

xor ble bi dan iden ti fi ci re bu lia kul-tu ru li or mar cva la – Tri ti cum di coc cum Schubl. (2n=28), xor ba li spel ta – Tri ti cum spel ta L (2n=42) da rbi li xor ba li – Tri ti cum aes ti vum (2n=42). ga mov le ni lia xor blis ro gorc Tes-le bi, ase ve Tav Ta vis sxva das xva na wi le bi. iden ti fi ci re bul xor bleb Si, ra o de nob ri-vi Se fa se bis Se de gad, kul tu ru li or mar-cva la War bobs spel tas da rbil xor bals. gan sa kuT re biT mci re ra o de no biT aris da-fiq si re bu li rbi li xor ba li. am ri gad, xor-ble bi dan kul tu ru li or mar cva la, war mo-ad gens Zi ri Tad mar cvlo van kul tu ras, ro-me lic iTe se bo da na sax la ris te ri to ri a ze. xor ba li spel ta da rbi li xor ba li mxo lod um niS vne lo Mmi na revs war mo ad gen da.

22

qe ri war mod ge ni lia SiS vel mar cvli a ni – Hor de um nu dum da ki li an mar cvli a ni – Hor de­um vul ga re for me biT.

par ko sa ni mce na re e bi dan iden ti fi ci re-bu lia os pi – Lens es cu len ta Mo ench., ug re xe li – Vi cia er vi la Willd., bar da – Pi sum sa ti vum LL.

iden ti fi ci re bu lia sa re e ve la da ve lu-ri mce na re e bi: 1. did gu la (Sam bu cus nig ra L); 2. na car qa Ta ma (Che no po di um al bum L) 3. qva Tes la (Lit hos per mum ar ven se L) 4. ma ti te la (Pol ygo num sp.) 5. ko kom Ja va (Ru mex ace to ze la L) 6. mJa u na (Ru-mex ace to sa L.); 7. bir ki a ni ion ja (Me di ca go mi­ni ma (L.) Gruf hberg); 8. da ji ra (Sal via ver ti cil la ta L.); 9. kit ri su na (Bor ra go of ci na lis L). 10. len co fa (Hyos cya mus ni ger L.).

Ca moT vli li mce na re e bi dan mxo lod did-gu la iz rde ba tye eb Si da gzis na pi reb ze, da-nar Ce ni mce na re e bi Zi ri Ta dad mar cvlo va ni kul tu re bis sa re ve le bi a.

Su la ver -So mu Te fes kul tu ris sxva Zeg-le bis (a rux lo, xra mis di di go ra) pa le o-eT no bo ta ni ku ri ma sa lis Ses wav lam ga mo-av li na mwar mo eb lu ri me ur ne o bis ma Ra li do ne. xor blis gva ris war mo mad gen le bi bo-ta ni ku rad uk ve di fe ren ci re bul ni ari an da SiS vel mar cvli a ni for me bi ra o de nob ri vad do mi ni re ben ki li an mar cvli a neb ze.

rac Se e xe ba dan gre ul go ra ze aR mo Ce-nil xor blebs, mis ma Ses wav lam mxo lod ki-li an mar cvli a ni for me bis (Tri i cum dic co cum) upi ra te so ba da a fiq si ra, rad gan SiS vel mar-cvli a ni, heq sap lo i du ri xor ble bi (Tri ti cum ae si vum) mxo lod er Te u le bi a. Se saZ loa ga-daW ri li go ra uf ro ad re ul etaps ga ne kuT-vne ba, vid re arux lo da xra mis di di go ra.

pa li no lo gi u ri kvle vis Se de ge bi. gaTx re bis dros sxva das xva fe ne bi dan pir-vel etap ze aRe bu lia 16, me o re ze ki 10 ni-mu Si. pa li no lo gi u ri ma sa la sak ma od mdi-da ri a. Ti To ni muS Si sa Su a lod iT vle bo da 150-dan 450-mde mtvris mar cva li. gan sazR-vru lia 100-ze me ti pa li no mor fi. mtvris mar cvle bis mi xed viT iden ti fi ci re bu lia 85 mce na re. bev ria ara pa li no lo gi u ri xa-si a Tis pa li no mor fi, gan sa kuT re biT se lis boW ko. aRi niS ne ba ag reT ve maty lis naS Te bi, xis mer qnis uj re de bi, so kos spo re bi, mik-ro zo o lo gi u ri ma sa la da sxva or ga niz me-bis fo si li e bi.

Ses wav li lia ag reT ve Ta na med ro ve ni a da-gis pa li no lo gi u ri speq tre bi, rom le bic

mkveT rad gan sxvav de ba na mo sax la ris fe ne-bis pa li nos peq tre bis gan. aq bev ria kar gad gan vi Ta re bu li mecx o ve le o bis maC ve neb le-bi, ar aris Wa lis tyis ele men te bi, co taa mi waT moq me de bis in di ka to re bi. kar ga daa war mod ge ni li ste pu ri lan dSaf tis maC ve-neb le bi. Ca moT vli li yve la ni Sa ni re a lur su raTs asa xavs.

ga daW ri li go ris qve da, Sua (pi ro bi Tad) da ze da fe neb Si do mi ni rebs mi waT moq me de-bis yve la ele men ti. qve da Sre eb Si bev ria ram de ni me sa xe o bis xor blis mtve ri, aris qe-ris mtvris mar cvle bi. uam ra via xor blis na-Te se bis Tvis da ma xa si a Te be li sa re ve la mce-na re Ta mtve ri. ese nia ma ti te la (Pol ygo num), Cve u leb ri vi ma ti te la (Pol ygo num avi cu la re), wa li ka (Pol ygo num per si ca ri a), Ri Ri lo (Cen ta u-re a), nar Sa vi (Car du us), xvar Tqla (Con von vu lus ar ven sis) da sxva. na pov nia kul tu ru li va zis mtvris mar cvle bic. Ca moT vlil mce na re Ta jgufs mi waT moq me de bis in di ka to rebs uwo-de ben, ro mel Ta ra o de no ba qve da fe na Si 52 %-s Se ad gens. qve da Sris pa li nos peq treb Si aRi niS ne ba ag reT ve laf nis (Pte ro car ya), cacx-vis (Ti li a), ar yis (Be tu la), Rvi is (Ju ni pe rus), naZ-vis (Pi ce a e) da so Wis (Abi es) er Te u li mtvris mar cvle bi. aq na pov nia tyis gvim re bis spo-re bic. ese nia Ca du na (Dryop te ris) da gvim ru Wa (Asple ni um). isic un da aRi niS nos, rom or mos Zi ri dan aRe bul # 9 ni mu Sis speq tri ga mo-ir Ce va mce na re Ta di di ra o de no biT, rom-le bic mi e kuT vne ba sxva das xva eko lo gi ur jgufs. ma ga li Tad, aq na pov nia wyal mce na re-e bis mtvris mar vcle bi. ese nia la qa Si (Typha) da Sxap ri (Spar ga ni um). aR mo Ce ni lia ag reT ve xav sis (Sphag num) da li qe ne bis (Lyco po di um cla va tum) spo re bic.

Sua fe nis pa li nos peq treb Si kvlav do mi-ni rebs sa Te si mar cvlov ne bis da ma Ti sa re-ve le bis mtve ri. Bmag ram ma Ti ra o de no ba, qve-da fe nas Tan Se da re biT mci rea da 31-36 %-s Se ad gens. bev ria xor blis mtvris mar cvle-bi. msgav sad qve da fe ni sa, aqac ga mo i yo fa mi-si ra mo de ni me ji Si. mag ram, rac Se e xe ba ada-mi a nis sacx ov reb lis ru de ra lebs, es maC ve-ne be li sag rZnob lad ma tu lobs da ba la xov-ne bis 42% Se ad gens. sa Zov re bis ar se bo bis mas Sta bi ar ic vle ba qve da fe nas Tan Se da re-biT, igi isev 12 %-i a. tyis lan dSaf tis maC-ve neb le bi kle bu lobs. Tu Wri lis qve da na-wil Si tyis ele men te bi 22 %-s Se ad gen da, Sua

23

Ffe na Si igi 13 %-s ar aRe ma te ba. do mi ni rebs fiW vis mtvris ra o de no ba. aris mu xis, Rvi is, an wlis, Sin dis da Txi lis mtvris mar cvle bi.

ze da fe nis pa li no lo gi u ri speq tre bis xa si a Ti ana lo gi u ria sul qve da fe nis speq-tre bi sa. di dia kul tu ru li mar cvlov ne bis ro li. kar ga daa war mod ge ni li kul tu ru li va zis mtve ri.A aris ve na xe bis sa re ve la mce na-re e bis mtve ris mar cvle bi. ada mi a nis sacx-ov reb lis sa re ve la Ta ro li ki Sua Sres Tan Se da re biT, sag rZnob lad kle bu lobs. sa Zov-re bis ar se bo bis maC ve ne be li uc vle li a. rac Se e xe ba tyis ele men tebs aq ma tu lobs nes tis moy va ru li ise Ti ele men ti, ro go ri caa la-fa ni. na pov nia ag reT ve me zo fi lu ri ele men-ti bza (Bu xus), aris tyis gvim re bis spo re bic. Ee se ni a: ki la mu ra (Pol ypo di um vul ga re) da krip-tog ra ma (Cryptog ram ma cris pa). aris xav sis da li qe nis spo re bi, rom le bic, ise ve ro gorc gvim re bi, uf ro nes ti a ni ha vis maC ve neb le bi ari an.

sa in te re soa is faq tic, rom ke ra mi kis anaf xek Si, ro me lic aR mo Ce ni lia kvad rat CB-3-is # 1 Txril Si (# 29-06:94, 4:90), aR mo-Ce ni lia kul tu ru li va zis mtvris mar cvle-bi [tab. VI

1], rac QWur Wel Si Rvi nis ar se bo bis

das tu ri a.rac Se e xe ba ara pa li no lo gi ur naS Tebs,

yve la fe na Si bev ria se lis teq sti lis boW ko, maT So ris fe ra di da gre xi li. qve da fe na Si, 380 sm-is siR rme ze na pov nia Tva liT xi lu li daz ga ze moq so vi li teq sti lis na wi li (tab. VI

2). boW ko e bis struq tu ris da age bu le bis

Ta nax mad, rac si naT lis mik ros ko pi ul ma ga-mok vle vam aC ve na, teq sti li se li sa a. sa in te-re soa is faq tic, rom gan xi lul fe na Si aR-mo Ce ni lia ag reT ve pem zis qvis xel saf qva vi, rom lis fo reb Si se lic boW ko e bis di di ra-o de no baa na pov ni. Ees faq ti adas tu rebs, rom xel saf qvavs se lis da CeC qvis Tvis iye neb-dnen da qso vi lis dam za de ba aq ve xde bo da. am ri gad, ne o li Tur xa na Si ga daW ril go ra ze se lis moy va nis kul tu rac un da yo fi li yo gan vi Ta re bu li.

ma Sa sa da me moy va ni li faq ti u ri ma sa la sa Su a le bas gvaZ lebs da vas kvnaT rom Zv.w. VI aTas wle ul Si Qqve mo qar TlSi dRe van del Tan Se da re biT uf ro Tbi li da no tio kli ma ti iyo, ra ze dac la fa nis, cacx vis da wif lis tyis ar se bo ba mi u Ti Tebs. la fa ni (Pte ro car-ya pte ro car pa) dRes, kol xe Tis gar da iz rde ba

mxo lod alaz nis vel sa da la go de xis nak-rZal Si. alaz nis vel ze na le qe bis ra o de no-bis wli u ri ja mi 700-800 mm-s Se ad gens, wli-u ri tem pe ra tu ra ki 13o. kli ma tis da ax lo-e biT am gva ri pa ra met re biT xa si aT de bo da gan xi lu li re gi o ni Zv.w. VI aTas wle ul Si.

rbi li kli ma tis da no yi e ri alu vi u ri ni-a da ge bis ar se bo ba xels uwy ob da mi waT moq-me de bis mZlavr gan vi Ta re bas. Axel say re li gax da ag reT ve mos wo re bu li re li e fi da kar gad gan vi Ta re bu li hid rog ra fi u li qse-lic. swo red aR niS nu li pi ro be bis ga mo Se-saZ le be li iyo se lis kul ti vi re ba, xor blis ra mo de ni me ji Sis moy va na da me ve na xe o bis gan vi Ta re ba.

ma Ra li xa ris xis teq sti lis war mo e bis da meR vi ne o bis gan vi Ta re bis faq ti ag reT ve mety ve lebs im dro in del sa zo ga do e bis so-ci a lur da eko no mi kur gan vi Ta re ba ze. al-baT es iyo mi ze zi imi sa, rom N na mo sax la ris ar se bo bis me o re etap ze Se im Cne va mo sax le o-bis swra fi zrda, rac kar ga daa asa xu li Sua fe ne bis pa li no lo gi ur speq treb Si.

qi mi u ri me To diT kvle vis Se de ge bi. ga-mo sak vle vad aRe bu li iq na ram de ni me Ti xis Wur Wlis frag men ti. Wur Wel Si Rvi nis naS-Tis iden ti fi ka ci is Tvis pa le o bi o lo gi-u ri me To dis gar da miv mar TeT qi mi ur me-Tods; uf ro swo rad ma Ra le feq tur siTx-ur qro ma tog ra fi as (HPLC). cno bi li a, rom ke ra mi kas Tan Rvi nis kon taq tis (Wur Wel-Si Rvi nis ar se bo bis) mar kers war mo ad gens Rvi nis mJa va, an wylis fa za Si mci red xsna-di Rvi nis mJa vis kal ci u mis ma ri li, rom le-bic Wur Wel Si Rvi ni dan ga mo leq vis Se de-gad xvde ba. ke ra mi kis asak Tan er Tad Rvi nis mJa vis kal ci u mis ma ri li do mi ni rebs. Rvi-nis mJa vis iden ti fi ka cia ma Ra le feq tu ri siTx u ri qro ma tog ra fi iT, ga mo ye ne ba di me To di a. ke ra mi kul ma sa la Si Rvi nis mJa vis wya ro mxo lod Rvi no an yur Znis wve ni (e.w. tkbi li) Se iZ le ba iyos.

ga mom di na re iqi dan, rom xse ne bu li ke ra-mi kis frag men te bis ked le bi uxe Si, msxvil-fo ro va ni struq tu riT xa si aT de ba, sa va ra-u do iyo, rom Wur Wel Si Rvi nis ar se bo bis Sem Txve va Si siTx es fo reb Si Rrmad un da Se-eR wia da Se de gad, Rvi nis mJa va da mi si kal-ci u mis ma ri li ara mar to Wur Wlis ked lis Si da ze da pir ze, ara med Rrma struq tu reb-Sic un da ga mo le qi li yo. yo ve li ve mxo lod

24

zrdis sa Zi e be li na er Tis ra o de no bas ke ra-mi kis anaf xek Si.

gan xor ci e le bu li ana li zi xse ne bu li lo gi kiT wa ri mar Ta. qro ma tog ra fi u lad da fiq sir da Rvi nis mJa vis kva lis ode no ba, rac odes Rac Wur Wlis Rvi nos Tan kon taq-tze mi u Ti Tebs.

aR niS nu li sa mu Sao grZel de ba mi si me To do-lo gi u ri ga um jo be se bis miz niT. da sa mu Sa ve be-lia Rvi nis mJa vis kal ci u mis ma ri lis Rvi nis mJa va Si me ti ra o de no biT ga day va nis, da Se sa-ba mi sad qro ma tog ra fi u li sig na lis gaz rdis miz niT. ag reT ve sa Wi roa me To di sa da Se de ge-bis sta tis ti ku ri uty u a ro bis war mod ge na.

M. Jalabadze, K. Esakvia, N. Rusishvili, E. Qvavadze, I. Koridze, N. shaqulashvili, M. Tsereteli

REPORT ON ARCHAEOLOGICAL wORK CARRIED OUT ON GADACHRILI GORA IN 2006-2007

Summary

In 2006-2007 the Marneuli Archaeological Expedition of the Georgian National Museum caried out small-scale exploratory-archaeological work at Gadachrili Gora, a Neolithic Age settlement hill 6th-5th Millennium BC near Imiri.

Gadachrili Gora is situated to the south-east of Imiri, Marneuli district, within some 1.5 km (coordinates: NN-410231; EE 440491; at 360-370 m a. s. l. It is crossed by the river Shulaveris Ghele, which has cut a deep and wide can-yon (7-8 deep and 30-40 m wide), and the untrue part of the former settlement site is completely destroyed. The 7-7 site of the side, or the area on the right side of the river (approximately 1/3 of the side) and the natural stratigraphic section have survived. A small tray of cultural layer remains on the left side of the river.

In 1965-71 the Lower Kartli Archaeological Expedition of the S. Janashia State Museum of Georgia (directors: O. Japaridze, A. Javakhishvili) dug a small- sized control trench on Gadachvili Gora, picking up surface material.

In 2006 a topographic plan of the site and its adjacent territory was prepared. The surface of the settlement site was divided into squares of axiom zones, which were subdivided into 2x2 squares. A control trench (8x3m2 ) was dug in the NE corner of the surface of the surviving part of the hillock.

Traces of several buildings have been brought to light in the trench, their diameter ranging from 1.5-2.5 m. They are built of adobe brick masonry, and are plastered inside and outside with yellowish strong clay solution. During the excavations fragments of clay vessels typical of Shulaveri- Shomutepe culture were found including work tools of obsidian, various stone species, bone and horn, as well as stocks of these tools.

In 2007 the control trench was broadened to the river section, the entire excavated area being reduced to a single level. Two principical layers were identified tentatively on the site, separated from one another by a 20-25 cm thick clay stratum. Besides, construction horizons are seen well in the natural section, the alternation of which will be de-termined by future excavations.

In both years, samples were taken for palynological, palaeobotanical, palaeozoological and chemical investiga-tion. Remains of cultural plants (cereals, vine, etc.) have been identified; a fragment of flaxen fabric and numerous flax fibers have come to light. Several fragments of a clay vessel have been studied chemically; the presence of tartaric acid was attested on these fragments; the source of tartaric acid on the ceramic material must have been wine or (sweet) grape juice. Trace logical study of stone (obsidian) items was conducted.

The radiocarbon method yielded two dates: 1. Charcoal: OS-63262-6510+/-110 BP. cal BC 5815+/-103 (Cal/Pal) 7662-7868 cal BP.; 2. Carbonized wheat and barley: OS-63260-6890+/-40BP cal 5783+?-42 (Cal Pal) 7690-7775 cal.

25

literatura

Коробкова Г. Ф., Кигурадзе Т. В. 1972: К вопросу о функциональной класси фи ка ции каменных орудий из Шулаверис-гора.

– КСИА, № 132, с. 53-58.

Эсакия К. 2003: Экспериментально-тра сологический метод и эффективность эко но мики раннеземледельческих хозяйств.

С.-Петербург, с. 136-146.

tabulebis aRweriloba

tab. I – 1. saerTo xedi; 2. bunebrivi Wrili gasufTavebis Semdeg; 3. pirveli fenis alizis Senobebis naSTebi

(2007 w.); 4. e.w. sameurneo moedani (2007 w.); 5. 2006 wels gamoCenili alizis nagebobebis naSTebi; 6.

namosaxlaris topografiuli gegma.

tab. II – namosaxlaris gegma da Wrilebi.

tab. III – 1. irmis rqis iaraRi; 2. Tixis WurWlis fragmenti kopiseburi danaZer we biT; 3. bazaltis laxtisTavi;

4. qsovilis anabeWdiani Tixis WurWlis Ziri; 5. Zvlis saxvretebi; 6. obsidianis kombinirebuli iara Rebi;

7. bazaltis gaxexil-gaprialebuli culi; 8. andezito-bazaltis xelsafqvavebi.

tab. IV – 1,2,5. obsidianis xiwviani iara Ri; 3,6-10. obsidianis saWrisebi; 4. xowi. 11. bazaltis laxtisTavi; 12-

19. Zvlis saxvre tebi; 20. bazaltis gaxexil-gaprialebuli culi; 21. irmis rqis iaraRi.

tab. V – 1-6,9. obsidianis kombinirebuli iaraRebi; 7,8. obsidianis burRiseburi iara Ri; 10. obsidianis

xiwviani iaraRi; 11. obsi dianis gverddakbiluli iaraRi; 12-16. obsi dianis saWrisebi; 17-20. obsidianis

wveta niseburi iaraRebi; 21. obsidianis saxoki; 22. bazaltis saxoki; 23. andezitis saxoki.

tab. VI – palinologiuri kvlevis Sede gebi.

tab. VII – trasologiuri kvlevis mona cemebi.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – 1. general view; 2. natural section after cleaning; 3. remains of adobe buildings of the first layer (2007); 4. so-called household

square (2007); 5. remains of adobe structures coming to light in 2006.

Pl. II – plan and sections of the settlement site.

Pl. III – 1. tool made of antler; 2. fragment of clay vessel with boss-like attachments; 3. basalt fastener; 4. bottom of a clay vessel

with an imprint of fabric; 5. bone perforators; 6. combined tools of obsididian; 7. Scrubbed and polished basalt axe; 8. andesite-

basalt hand mills.

Pl. IV – 1, 2, 5. obsidian tools; 3, 6-10. obsidian cutters; 4. chisel; 11. basalt mace-head; 13-19 Bone perforators; 20. Scrubbed and

polished axe; 21. Tool made of antler.

Pl. V – 1-6, 9. combined tools of obsidian; 7, 8. auger-like tool of obsidian; 10. Obsidian tool with splinter; 11. Obsidian tool with

jagged side; 12-16. Obsidian cutters; 10-20. Obsidian tools resembling points; 21. Obsidian scraper; 22. Basalt scraper; 23.

Andesite scraper.

Pl. VI – results of palynological study.

Pl. VII – results of traceological study.

26

tab. I

27

tab. II

28

tab. III

29

tab. IV

30

tab. V

31

tab. VI

32

tab. VII

1

0.57

0.36

0.26 0.260.21

0.15 0.150.1 0.1 0.1

0.05 0.0

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

gadaWrili gora

histograma

2.60 2.60

3.70 3.70 3.70

2.20 2.402.60

3.20 3.36

3.60

4.00 4.004.30

4.80

5.30 5.205.00

5.

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

ცენტრალური აზიისა და კავკასიისუძველესი დასახლებების ეკონომიკური ეფექტიანობა

33

dimitri axvlediani, darejan kaWarava, nana maTiaSvili

vanis naqalaqarze 2007 wels Catarebuli muSaobis angariSi

2007 wels va nis ar qe o lo gi ur ma eq spe di-ci am1 sa ve le sa mu Sa o e bi na qa la qa ris qve da te ra sis sa taZ ro kom pleq sis mim de ba re far-To bis sam mo nak veT ze war mar Ta wi na wleb-Si gav le bul Txri leb Si (tab. I): kom pleq sis sam xre TiT (nakv. 203-204), aR mo sav le TiT, saq va bi as Re lis ki des Tan, ri tu a lu ri Ra-ris da bo lo e bis mim de ba re far Tob ze (nakv. 169) da te ra sis sam xreT -aR mo sav leT ki de ze (nakv. 202-203).

I. sa taZ ro kom pleq sis sam xre TiT (nakv. 203-204) (tab. II) sa an ga ri So wels mxo lod mci re mas Sta bis sa mu Sa o e bi gan xor ci el-da: Zve li Txri li ga iw min da Ca mo na Sa li mi-wi sa gan da od nav ga far Tov da sam xre Ti sa da da sav le Tis mi mar Tu le biT. Txri lis ga-far To e bul na wil Si, sam xre Ti ked lis ga-yo le ba ze ga iw min da kra mity ri li, ro me lic aR mo sav le TiT Se u er Tda ad re ga mov le nil yrils, da sav leT na wil Si ki, ise ve ro gorc wi na wleb Si, nan gre vi fe na da das tur da. es fe na war moq mni li Cans mom dev no epo qa Si am ad gi las im qvev re bis ga mar Tvi sas, ro mel-Ta gan er Ti sa an ga ri So wels, er Ti ki 2004 wels iq na ga mov le ni li. qvev re bis Zi re bi Cad gmul iyo de da qan Si amok ve Til wri ul fo so eb Si, maT Tav ze da maT ir gvliv de da qa-nam de qro no lo gi u rad ara er Tgva ro va ni ma-sa lis Sem cve li nan gre vi fe na ga da di o da. am fe nis ze da don ze aR mo Ce ni lia Zv.w. II-I ss-is mij niT da Ta ri Re bu li ro do su li am fo ris dam Ri a ni yu ri, @~Ca lis fer ke ci a ni~ wi Tel la-

1 saangariSo wels vanis arqeologiuri eqspedi-cia velze muSaobda Sem degi SemadgenlobiT: dare-jan kaWarava (xelmZRvaneli), dimitri axvlediani (xel mZRvanelis moadgile), elene gigolaSvili, guram kvirkvelia, nana maTiaSvili, gabriel sal-nikeri (fotografi), eleonora saxvaZe (mxatvari), marine fircxalava. praqtika gaiares Tbilisis sa-xelmwifo universitetis studentebma aleqsandre mrevliSvilma da SoTa bezaraSvilma. eqspedi ciis muSaobaSi monawileobda agreTve lozanis univer-sitetis jgufi – doqtori katarina meserei da stu-dentebi.

ki a ni Tef Sis qus li a ni Zi ris na te xi (sav. ## 07:1-07:88, 92) da di di zo mis skvi Tu ri ti pis rki nis is ris pi ri (sav. # 07:1-07:3). uSu a lod de da qa nis Tav ze ki Zv.w. I s-is da sas ru liT da Ta ri Re bu li per ga mo nu li wi Tel la ki a ni or yu ra ja mis da wyal sa de nis mi le bis frag-men te bi iq na da das tu re bu li (sav. ## 07:1-07:72-74).

am de nad, am qvev ris, ise ve ro gorc mis max-lob lad 2005 wels aR mo Ce ni li ana lo gi u ri qvev ris Ta ri Ris Se sa xeb, mxo lod imis Tqma Se iZ le ba, rom ma Ti am far Tob ze ga mar Tva kra mity ri liT war mod ge ni li kom pleq sis Sem dgom xa na Si mox da.

rac Se e xe ba kom pleqss, mi si fun qci is gan-sazR vra da da Ta ri Re ba gaZ nel da, rad gan kra mity ri lis qveS ga mov le ni li ma sa lis stra tig ra fi u li ga mij vna ver mo xer xda. ase ma ga li Tad: kra mity ri lis qveS ga mov le ni li de da qa nis Tav ze ar se bu li gaf xvi e re bu li Ti ris Txel fe na Si niS ni a ni kra mi ti sa gan dam za de bu li xu fi, te ra ko tis (xe lis mtev-nis) frag men ti da brin ja os sa ma ju ris or-na men ti re bu li na wi li (sav. ## 07:1-07:4-6), ama ve do ne ze da das tu re bul yvi Te li Tix-na ris Tav ze ki ad re e li nis tu ri da wi na re e-li nis tu ri xa nis ke ra mi kis na te xe bi (sav. ## 07:1-07:9-11) iq na aR mo Ce ni li. ro gorc Cans, Txri lis es na wi lic da zi a ne bu li a. da zi a-ne bu li aR moC nda Ti ris fi le biT Sed ge ni li wyo bac: maT ga yo le ba ze ar se bu li qvay ri lis Tav ze Zv.w. II s-is pir ve li na xev ris ke ra mi ka, maT Tav ze da maT So ris ki wi na re e li nis tu-ri xa nis frag men te bi iq na ga mov le ni li.

am de nad, kra mity ril Tan da kav Si re bu li kom pleq sis da Ta ri Re ba da mis qveS ar se-bu li fe ne bis stra tig ra fi is dad ge na kom-pleq sis da u zi a ne be li na wi lis gaTx ris Sem-deg gax de ba Se saZ le be li.

II. taZ ris aR mo sav le TiT (tab. III-IV1) saq-

va bi as Re lis ki des Tan ar se bu li Txri li mTli a nad da fa ru li iyo may vlis buC qe-biT, ba la xiT, Ca mo na Sa li mi wiT. amas Ta na ve

34

Txrils dar Rve u li hqon da ked le bi. Txri-lis gaw men di sa da ked le bis Ca mos wo re bis Sem deg igi od nav ga far Tov da Crdi lo e Tis mi mar Tu le biT. ga far To e bul na wil Si da ax-lo e biT 0,5 m-is sis qis ali zis nan gre vis qveS kom paq tu ri kra mity ri li da da nax Si re bu li Ze le bi ga iw min da.

kra mity ri lis pre pa ra ci is dros `ya vis-fer ke ci a ni~ am fo re bis, ad gi lob ri vi suf-ris Wur Wli sa da wi Tel la ki a ni ke ra mi kis frag men tebs gar da (sav. ## 07:1-07:29-36), li To nis Re ra kic iq na aR mo Ce ni li. mas er-Ti bo lo Sem sxvi le bu li da wa max vi le bu li aqvs, me o re bo lo ze ki swor kuTxa yun wi aqvs CaW ri li (sav. # 07:1-07:1). sa va ra u do a, rom aR niS nul sa gans sa yo facx ov re bo da niS nu-le ba hqon da. igi Tas mis ga say re lad un da yo fi li yo ga mo ye ne bu li.

Ze le bi da kra mity ri li, ro me lic gan sa-kuT re biT kar gad Txri lis Crdi lo eT kuTx-e Sia Se mor Ce ni li, ga uTx rel far Tob Si Se-dis. ami tom kra mity ri lis aRe ba mom dev no se zon Si, Txri lis ga far To e bis Sem deg ga-dawy da.

kvle va- Zi e ba gag rZel da Txri lis im na-wil ze, ro mel ze dac kra mity ri li da mis qveS ar se bu li qvay ri lis ze da do ne 2005 wels iq-na aRe bu li. Txri lis am na wil Si ma Sin or ad-gi las ga mov le ni li iyo ked le bis Se sa ba mi si dam xro bis mqo ne mij riT gan la ge bu li ri yis qve bi. sa an ga ri So wels maT ir gvliv aRe bu li iq na Txe li fe na, ro mel Sic va nis na qa la qa-ris bo lo eta pi saT vis da ma xa si a Te be li ma-sa la (~ya vis fer ke ci a ni~ am fo re bis, qvev re-bis, ad gi lob ri vi suf ris Wur Wli sa da sam-za re u lo ke ra mi kis, ag reT ve wi Tel la ki a ni Tef Se bi sa da im por tu li am fo re bis frag-men te bi) iq na aR mo Ce ni li. ama ve do ne ze da-das tur da Se da re biT ad re u li xa nis qi o su-ri am fo ris dam Ri a ni yu ri da qus li. dam Ra er Tstri qo ni a ni a, mas ze gar kve viT ikiTx e ba fab ri kan tis sa xe li – ΗΓΗΣΙOΥ. ana lo gi u ri dam Re bi sak ma od xSi ria va nis na qa la qar ze da isi ni Zv.w. 200 wlis max lo be li xa niT Ta riR-de ba. es fe na siR rme Si grZel de ba, mi si sis qe Txri lis sam xreT -da sav le Ti Wri lis mi xed-viT, erT metrs aRe ma te ba. igi ga da dis yvi-Te li Tix na ris Tav ze ga mov le ni li ken We bi-Ta da ri yis qve biT mo kir wylul do ne ze. rac Se e xe ba ri yis qve biT mo ge bul far To bebs (tab. IV

2), Ca ta re bu li sa mu Sao ara sak ma ri si

aR moC nda ma Ti ked leb Tan kav Si ris ga mo sav-le nad. amis dad ge na fe nis mTli a nad aRe bis Sem deg gax de ba Se saZ le be li.

Zi ri Ta di sa mu Sa o e bi sa si mag ro ked lis fa sad Tan da ked le biT Se mo sazR vrul far-Tob ze gag rZel da. am uka nas knel ze 2005 wels yvi Te li Tix na ris da ri yis qve bis Sem-cve li nan gre vi fe na iq na ga mov le ni li. igi Ta na med ro ve epo qa Si war mo e bu li mi wis sa-mu Sa o e bis dros Can da war moq mni li. mas Si eli nis tu ri xa nis ke ra mi kis mci re zo mis na te xeb Tan er Tad wi na re e li nis tu ri xa nis ni mu Se bic iq na aR mo Ce ni li. am uka nas knel-Ta gan aR sa niS na via kol xu ri sas mi sis Zi ris na te xi (sav. # 07:1-07:19).

am nan gre vi fe nis aRe bis Sem deg ga mov-le ni li iq na sa si mag ro ked li sad mi swo ri kuTx iT mi mar Tu li ked lis da bo lo e ba, am ked le bis ga dak ve Tis kuTxe da ma Ti Si da fa-sa de bi. maT So ris ki ga iw min da yvi Te li Tix-na ri, rom li Tac Sev se bu lia ked leb sa da maT mo mij na ve de da qans So ris ar se bu li siv rce.

yvi Te li Tix na ri ked le bis ga re Tac vrcel de ba. mi si na wi li 1991 wels iq na aRe-bu li. mis qveS ma Sin de da qan Si CaW ri li Ra ris ki de, mas Si moq ce u li ri yi sa da cecx lis gan ga wiT le bu li Ti ris qve bi da wi na re e li nis-tu ri xa nis ke ra mi kis frag men te bi iq na aR mo-Ce ni li. yvi Te li Tix na ri, ro me lic ked le bis mo sazR vre far To bis ni ve li re bis Tvi sac iyo ga mo ye ne bu li, ro gorc Cans, wi na re e li-nis tu ri xa nis nan gre veb sac hfa rav da.

yvi Te li Tix na ris Tav ze sa si mag ro ked-li sad mi swo ri kuTx iT mi mar Tu li mi na Se nis da bo lo e bas Tan ken We biT mo ge bu li far To-bi ga iw min da. igi mis da sav le TiT ar se bu li ri yis qve bis gag rZe le ba zea da mas Tan er Tad Se dis ked le biT Se mo sazR vru li Ffar To bis Crdi lo e TiT da mow me bu li er Ti met ris sis-qis kul tu ru li fe nis qveS.

uSu a lod ken We biT mo ge bu li far To bis Tav ze sak ma od mra val fe ro va ni ma sa la iq na aR mo Ce ni li. maT gan aR sa niS na via ya vi fer ke-ci a ni am fo re bis qus le bi, qoT ne bis, do qe-bis, Tef Se bis na te xe bi. ama ve do ne ze iq na aR-mo Ce ni li ro do su li am fo ris dam Ri a ni yu ri da brin ja os sa ma ju ris frag men ti (sav. ## 07:1-07:103-116, 156-162).

sa si mag ro ked lis ga re Ta fa sa di sa da mi-si mim de ba re de da qa nis Ca mo na Sa li mi wi sa gan gaw men dis Sem deg ga nax lda ke del Si Car Tul

35

Rar Si ad re ga mov le ni li Sev se bis Ses wav-la. Sev se ba, ro me lic, 1,2×2,4 m2 far Tob ze

vrcel de bo da, ho ri zon ta lu rad gan la ge-bu li ri yis Ta na ba ri zo mis qve biT iyo Sed-ge ni li.

ri yis qve bi gan la ge bu li iyo da ax lo e biT 0,3 m sis qis yvi Te li fe ris Tix nar ze, ro-me lic hfa rav da Ti ris fi le biT Sed ge nil swor kuTxa struq tu ras. yvi Tel Tix nar Si Se re u li iyo wi na re e li nis tu ri xa nis ma sa-la: brtyel Zi ri a ni ja mis, nap ri a le bi da re-li e fu ri or na men tiT Sem ku li qoT ne bis da qvev re bis na te xe bi, ag reT ve ka Jis ka Wa ri, cxo ve lis Zvle bi (sav. ## 07:1-07:117-150).

sa an ga ri So wels, dro is sim ci ris ga mo ver mo xer xda am far To bis mTli a nad gaw men-da. mis ga yo le ba ze gav le bu li 0,8 m siR rmis Wri lis mi xed viT, igi siR rme Si grZel de ba (tab. IV

3-4). am struq tu ris sru lad ga mov le-

na mis gag rZe le ba ze ar se bu li Ra ris mTel sig rZe ze gaw men dis Sem deg gax de ba Se saZ le-be li.

rac Se e xe ba sa si mag ro ke dels, ro me lic 8 m-is sig rZe zea ga mov le ni li, is Crdi lo -aR mo sav leT /sam xreT -da sav le Tis mi mar Tu-le bi Taa dam xro bi li. sam xreT -da sav le TiT, ro gorc Se mor Ce ni li frag men te bis mi xed-viT ir kve va, igi Ra ris ka ta raq tas ga reT mde ba re ki dem de aR wev da. aqe dan igi da ax-lo e biT ori met riT Sig niT, Ra ris kir qvis qve biT mo pir ke Te bu li ki dis mi mar Tu le bi-Taa ga da we u li da, ro gorc Cans, mis mo pir-da pi re ki dis ga yo le ba ze ar se bul Ra ris Se-mom sazR vrel de da qa nis ver ti ka lur ki des eb ji ne bo da. de da qan Si amok ve Ti li fo so-e bis mi xed viT, mi si si maR le am na wil Si xuT metrs aR wev da (tab. III-IV

1).

Crdi lo -aR mo sav le Ti Tac ke de li de da-qans eb ji ne ba, mag ram imis ga mo, rom am na wil-Si de da qa nis si maR le or metrs od nav aRe ma-te ba, igi wyo ba Sia Car Tu li ise, rom wyo bis gag rZe le ba mis Tav ze ga da dis. am na wil Si mxo lod de da qan Si amok ve Ti li fo so e bia Se-mor Ce ni li.

ked lis sis qe 2,8 m-a. igi pe ran gu la daa na-ge bi; pe ran ge bi Ti ris fi le bi Taa amoy va ni-li, xo lo gu li Sev se bu lia ri yis qve biT. ke-de li de da qa nis ze da pirs mi uy ve ba, Se sa ba mi-sad, Crdi lo -aR mo sav leT ki des Tan ar se bu-li CaR rma ve ba wyo bi Taa Sev se bu li. CaR rma-ve bis Se mav se bel na wil Si mi si Se mor Ce ni li

si maR le 2,5 m-i a. mi si gag rZe le ba, ro me lic mo sazR vre mo sax lis ezo Si grZel de ba, ro-gorc ze da pi ru li daT va li e re biT ir kve va, mon gre u li Cans.

III. sa an ga ri So wels na qa la qa ris qve da te ra sis sam xreT -aR mo sav leT ki de ze das-rul da 2005 wels gaW ri li Txri lis Ses wav-la (nakv. 202, kv. i5-k5-9; nakv. 203, kv. a5-9, b6-9, c7-10, d8-9). aR niS nul far Tobs sam xreT -aR mo sav le-Ti dan esazR vre ba xe vi, ro mel Sic `saq va bi as Re le~ mi e di ne ba da ro me lic Zve li qa la qis bu neb riv sazR vars war mo ad gens; Crdi lo -aR mo sav le Ti dan – e.w. `di di sa taZ ro kom-pleq sis“ mim de ba re far To bi; Crdi lo- da-sav le Ti dan – 2005 wels gaTx ri li mo nak ve-Ti, sa dac aR moC nda de da qan Si CaW ri li ar xi; sam xreT -da sav le Ti dan – Se us wav le li mo-nak ve Ti (tab. I, V). es aris gag rZe le ba aR mo-sav le Ti sa ken 2005 wels gaW ri li Txri li sa (nakv. 202, kv. i6, k5-6, nakv. 203, kv. a5-6), ro mel-Sic dam wva ri, daS li li ali zis agu ri sa da kra mi tis frag men te bi sa gan Sed ge ni li fe na da das tur da. fe na ido de da qan ze, ro me lic Crdi lo- da sav le Ti dan sam xreT -aR mo sav le-Ti sa ke naa da qa ne bu li.

2007 wlis Txril Si fe ne bis Sem de gi Ta na-mim dev ro ba da das tur da: Txri lis Crdi lo- da sav leT na wil Si (nakv. 202, kv. i6-k5-6, nakv. 203, kv. a5) hu mu su ri fe na uSu a lod adevs de-da qans (ix. geg ma – tab. V; Wri li I-I, III-III). nakv. 202-is i6, k6 da nakv. 203-is a5-6

kvad ra teb Si hu-mu si ze mo dan fa rav da dam wva ri, daS li li ali zis agu ri sa da kra mi tis frag men te bi sa-gan Sed ge nil fe nas, rom lis qveS, alag -a lag, ga mov lin da tu fis anat ke ce bis fe na. Crdi-lo- da sav le Ti dan sam xreT -aR mo sav le Ti sa-ken da qa ne bis Zir Tan ga mov lin da de da qan Si amok ve Ti li Ra re bi. am Ra reb Si Cay ri li iyo moy vi Ta lo- mo nac ris fro si lo va ni ma sa, ro mel sac ze mo dan edo ze moT aR niS nu li dam wva ri ali zis agu ris fe na.

dam wva ri, daS li li ali zi sa da kra mi tis frag men te bi sa gan war moq nil fe na Si aR moC-nda Sem de gi sa xis ma sa la: kol xu ri am fo-ris (?) ye li sa da yu ris frag men ti (sav. # 07:1-07:169), kol xu ri am fo ris qus li (sav. # 07:1-07:170), ya vis fer ke ci a ni Wur Wlis yu-ris frag men ti (sav. # 07:1-07:171), ya vis fer-ke ci a ni ja mis pir -kal Tis frag men ti (sav. # 07:1-07:172), ya vis fer ke ci a ni Wur Wlis xu-fis (?) ki dis frag men ti (sav. # 07:1-07:173),

36

do qis (?) ye li sa da mxris frag men ti (sav. # 07:1-07:174), ya vis fer ke ci a ni ix Ti is (sa Tev ze lan gris) Zi ris frag men ti (sav. # 07:1-07:175), ya vis fer ke ci a ni Wur Wlis Zi ri sa da qus lis frag men ti (sav. # 07:1-07:176), ya vis fer ke-ci a ni brtyel Zi ra Wur Wlis frag men te bi (sav. ## 07:1-07:177-178), im por tu li Sav la-ki a ni Ta sis pir -kal Tis, Zi ri sa da qus lis 4 frag men ti (sav. # 07:1-07:179), im por tu li Ri a fe ris ke ci a ni un gven ta ri u mis (?) qus lis frag men ti, Zal ze da zi a ne bu li (sav. # 07:1-07:180), kra mi tis rki nis sa mag re bi (sav. # 07:1-07:181-184).

nakv. 202-is k7-9

kvad rat sa da nakv. 203-is kv. a6-8, b6-7, c7 kvad ra teb Si Txri lis gar di-gar dmo, dam wva ri, daS li li ali zis agu ri sa da kra mi tis frag men te bi sa gan war moq mni li fe na wyde ba. aq hu mu su ri fe na ze mo dan adevs ri yi sa da Ti ris qve bi sa gan Sed ge nil fe nas, ro me lic, Ta vis mxriv, ze mo dan adevs ked-lis naS Tebs da de da qan Si amoW ril or mos. or mo Si brin ja o sa da rki nis niv Te bis gan Zi aR moC nda (tab. VI). nakv. 203-is kv. a8, b7-9, c7-9, d8-

9-Si hu mu su ri fe na adevs dam wva ri, daS li li ali zis agu ri sa da kra mi tis frag men te bis fe nas, ro mel Sic ux va daa xis dam wva ri Ze le-bi. Ta vis mxriv, es fe na nax Si ris fe nas adevs ze mo dan, rom lis qveS de da qa nia da fiq si re-bu li.

dam wva ri, daS li li ali zis agu ri sa da kra mi tis frag men te bi sa gan Sed ge nil fe na Si aR moC nda Sem de gi ma sa la:

ke ra mi ka – qvev ris ked lis frag men ti, rom lis ze da pi ris na wi li da fa ru lia wvri-li Ra re biT da Sem ku lia iri bi Wde e bis ori ri giT, agu ris fer ke ci a ni (sav. # 07:1-07:296); qvev ris ked li sa da qus lis frag men te bi (2 fr.), agu ris fer ke ci a ni (sav. ## 07:1-07:297-298); kol xu ri am fo re bis qus le bi (3 c.), ya-vis fer ke ci a ni (sav. ## 07:1-07:299-301); kol xu ri am fo re bis (?) pir -ye li sa da yu ris frag men te bi (4 fr.), ya vis fer ke ci a ni (sav. ## 07:1-07:302-305); Wur Wlis xu fis frag men-ti, ya vis fer ke ci a ni (sav. # 07:1-07:306); qoT-nis pir -ye lis frag men te bi (2 frag men ti), ya vis fer ke ci a ni (sav. ## 07:1-07:307-308); ko Wo bis ked li sa da Zi ris frag men ti, ya-vis fer ke ci a ni (sav. # 07:1-07:309); ja mis pir -kal Tis frag men ti, rux ke ci a ni (sav. # 07:1-07:310); ix Ti is (?) Zi ris frag men ti, qus liT, rux ke ci a ni (sav. # 07:1-07:311); im por tu li

am fo ris pir -ye lis frag men ti, Ri a fe ris ke-ci a ni (sav. # 07:1-07:312); ro do su li (?) am fo-ris yu ris frag men ti, mrgval ga niv kve Ti a ni (sav. # 07:1-07:313); ali zis agu ris frag men ti (sav. # 07:1-07:314).

spi len Zis mo ne ta, Zli er da zi a ne bu li, na wi lob riv Se mor Ce ni lia zev sis Ta vis ga-mo sa xu le ba; ami so (?), Zv.w. 80-70 ww. (sav. # 07:1-07:185).

brin ja os niv Te bi – qin Zis Ta vi, ga Ru nu-li (sav. # 07:1-07:186); qin Zis Ta vi, ga Ru nu li (sav. # 07:1-07:187, sur. 466-467); fir fi te-bis frag men te bi (4 fr.), ro mel Ta gan er Tze man Wva lia Se mor Ce ni li (sav. # 07:1-07:188); ga ur kve ve li da niS nu le bis sa ga ni, cecx li-sa gan de for mi re bu li (sav. # 07:1-07:191); fir fi te bi (2 c.), de for mi re bu li (sav. # 07:1-07:207).

rki nis niv Te bi – Re ro e bi (2 c.); er Ti maT-ga ni xe Sia (?) Car Wo bi li (sav. # 07:1-07:189-190).

da nax Si re bul fe na Si aR moC nda Sem de gi niv Te bi:

brin ja os niv Te bi (sav. ## 07:1-07:262-286, 289) – Re ro e bi (3 c.), wvri li fir fi te bi (9 c.), ro mel Ta gan erTs sa man Wvle nax vre te bi aqvs, zo di, Cqi fi, fir fi te bis usa xo da mci-re zo mis frag men te bi.

rki nis niv Te bi (sav. ## 07:1-07:192-261, 290-295) – fir fi te bi (2 c.), lur smne biT, de for mi re bu li; fir fi ta sa mag riT; Re ro mas riT da yun wiT; sa mag ri fir fi te bi lur-smne biT, maT gan or ze Se mor Ce ni lia xis naS-Ti; Re ro e bi (4 c.); is ris pi ri; fir fi te bi lur smne biT (5 c.); is ris pi ri; lur smne bi (4 c.); lur smne bi (8 c.); Re ro e bi (6 c.); Wur Wlis frag men te bi (12 fr.); fir fi ta lur smniT; fir fi ta brin ja os var du liT; de for mi re-bu li niv Te bi (13 c.); Re ro; lur sma ni; Re ro-e bi (2 c.), rki nis niv Ti, tan da ba li, mi li se bu-ri, rgo li sebr Zi ri a ni, sa man Wvle nax vre te-biT; Re ro; da na (?).

Ses wav lil far Tob ze de da qans Sem de gi kon fi gu ra cia aqvs: ro gorc ze moT iyo aR-niS nu li, Txri lis Crdi lo- da sav leT na wil-Si de da qa ni Crdi lo- da sav le Ti dan sam xreT -aR mo sav le Ti sa ken aris da qa ne bu li. sam-xre Ti dan da sam xreT -aR mo sav le Ti dan da-qa ne bul de da qans esazR vre ba Ra re bi. nakv. 202-is i

6 kvad rat Si Ra re bis ra o de no ba ori a. nakv. 202-is k6 kvad rat sa da nakv. 203-is a5-6

37

kvad ra teb Si isi ni er Ti an de bi an da sam xreT -da sav le Ti dan Crdi lo -aR mo sav le Ti sa ken mi e mar Te bi an. Ra ris si ga ne 0,20-0,40m, siR rme – 0,20-0,30 m. Rars sam xreT -aR mo sav le Ti dan da ba li qe di mi uy ve ba. qe dis sam xreT -aR mo-sav le TiT de da qa ni ni ve li re bu lia da ax lo-e biT 1 m-is si ga ne ze (tab. VI, Wri li III-III). ni-ve li re bu li far To bis sam xreT -aR mo sav le-TiT, nakv. 202-is k7-8 kvad rat Si da nakv. 203-is a6-9, b6-7 kvad ra teb Si da fiq sir da ked lis naS-Te bi. isi ni war mod ge ni lia de da qan Si amoW-ri li bu de e biT da maT Si alag -a lag Se mor-Ce ni li da mu Sa ve bu li tu fi sa da Ti ris qve-biT. da fiq sir da ori ked lis naS Ti. pir ve li – pe ran gu li a. igi sam xreT -da sav le Ti dan Crdi lo -aR mo sav le Ti sa ken mi e mar Te ba. me o-re ke de li pir vels mar Ti kuTx iT uer Tde ba da mxo lod na wi lob riv aris ga mov le ni li. mas Si ro me li Rac sxva na ge bo bis kuT vni li ar qi teq tu ru li de ta li aris ga mo ye ne bu-li. Zi ri Ta di ked lis ba la ve ris ga re Ta pe-ran gis gan mxo lod klde Si nak ve Ti bu de e bis ori ri gia Se mor Ce ni li. ga re Ta ri gis do ne Si da ze 0,20-0,30 m-iT dab la a. pe ran gis me o-re ri gis gan de da qan Si amok ve Ti li bu de e bis er Ti mwkri vi Se mor Ca. ked lis sa er To si ga ne 3 met ram de a. va nis na qa la qar ze ase Ti si ga nis mxo lod Tav dac vi Ti ked le bi a. es ke de li ro gorc sam xreT -da sav le TiT ise ve Crdi-lo -aR mo sav le TiT Se us wav lel far Tob Si Se dis.

nakv. 203-is a8 kvad rat Si, ked lis ga re Ta pe ran gsa da na wi lob riv mis far glebs ga-reT, amok ve Ti lia or mo, rom lis sig rZea 1,90 m, si ga ne – 0,85 m, siR rme – 0,85 m. igi sa xel da-xe lod amoW ri lis STa beW di le bas sto vebs, vi na i dan ked le bi ar aris swo rad CaW ri li da or mo qve moT ken viw rov de ba. ro gorc iT qva, am or mo Si aR moC nda gan Zi (tab. IV

5-6, VI).

gan Zi Sed ge ba Sem de gi ma sa li sa gan:rki nis niv Te bi Ti mi a te ri o ni (sav. # 07:1-07:316);Ti mi a te ri o ni (sav. # 07:1-07:317);ga ur kve ve li da niS nu le bis di di zo mis

niv Ti (sav. # 07:1-07:318);Su bis pi re bis gro ve bi (sav. # 07:1-07:338-

352). rom leb Sic zog Sem Txve va Si ga ur kve ve-li niv Te bia Se re u li.

brin ja os niv Te bidi di zo mis aba za ni se bu ri Wur We li (sav.

# 07:1-07:315), ro mel sac pi ris ki de da fe xi

Sem ku li aqvs ove biT; aqvs moZ ra vi yu ri, ro-me lic ke del ze mi mag re bu lia me du za gor-go nas Ta vis ga mo sa xu le bi a ni ap li ka ci iT;

sad ga ri (sav. # 07:1-07:319), rom lic war-mo ad gens oTx kuTxa pos ta men tze aR mar Tul ka ne li re bul svets; sve tis ga reT ga dax ri-li ze da ki de Sem ku lia kver cxi seb ri re li e-fu ri or na men tiT;

sad ga ri (sav. # 07:1-07:320), ze mo TaR we ri-lis msgav si, oRond ara aqvs ga reT ga dax ri-li ki de da Se da re biT mci re zo mi sa a;

sad ga ri (sav. # 07:1-07:321), wri u li, Sem-ku li amok ve Ti li les bo su ri ki ma ti o niT;

sad ga ri si re nas fi gu ris ga mo sa xu le biT (sav. # 07:1-07:322);

sa sak mev le (sav. # 07:1-07:323), Sem ku li spi los sa mi Ta vis ga mo sa xu le biT;

Wra qi eq vsi sa pat ru qe Ti (sav. # 07:1-07:324), ro mel Ta gan sa mi Sem ku lia ada mi a nis bi us tiT, sa mi ki – spi los Ta vis ga mo sa xu le-biT;

Wra qi, sa mi sa pat ru qe Ti (sav. # 07:1-07:326), Sem ku li ar wi vi sa da ga ni me de sis ga-mo sa xu le be biT;

Wra qi (sav. # 07:1-07/327) sa mi sa pat ru qe-Ti da sa xu ra viT, Sem ku li ero sis oTxi fi-gu riT;

Wra qi (sav. # 07:1-07:325) er Ti sa pat ru qe-Ti, Sem ku li va zis foT le bi sa da mtev ne bis ga mo sa xu le be biT;

sa rec lis (kli nes) fe xe bis gar sak ra ve bi (sav. # 07:1-07:328-337) – 10 c.

or mo Sev se bu li iyo nac ris fe ri si lo va-ni fe niT. mxo lod erT ad gi las, rki nis niv-Te bis gro vebs (sav. ## 07:1-07:339-340) qve-moT da fiq sir da dam wva ri, daS li li ali zis agu ri sa da kra mi tis frag men te bi sa gan war-moq mni li lin za. aR sa niS na via is ga re mo e ba, rom gan ZSi Se ma va li zo gi er Ti niv Ti (di di zo mis brin ja os Wur We li da rki nis niv Te bis gro va) de da qan Si amok ve Ti li or mos pi ris do nis ze moT da fiq sir da. di di zo mis Wur-Wels pi ri or mos ki de ze hqon da Ca mo de bu li.

ked lis sam xreT -aR mo sav leT mxa res, 203-e nak ve Tis a

8-b8-9 kvad ra teb Si ga mov lin da de da qan Si CaW ri li xu Ti sa fe xu ri. mis gan Crdi lo -aR mo sav le TiT de da qa ni xe lov nu-rad mkveT rad da qa ne bu lia (tab. VI, Wri li I-I). Txri lis sam xreT -aR mo sav leT na wil Si (nakv. 203, kv. b

9-c

8-10-d

8-9) de da qa ni ni ve li re-

bu li a. zo gi erT ad gi las Se im Cne va da mu Sa-

38

ve bis kva li Tir Si amoW ri li bu de e bis sa xiT (tab. VI).

ze moT moy va ni li faq te bi dan, va ra u dis sa-xiT, Se iZ le ba Sem de gi su ra Ti aR vad gi noT: Ses wav lil far Tob ze Tav da pir ve lad Sen de-ba ur Ti er T-per pen di ku la ru lad mi mar Tu li Tav dac vi Ti ke de li, rom lis si ga ne da ax lo e-biT 3 m iyo. mi si ba la ve ri qvis gan, xo lo ked-le bi ali zis agu ri sa gan iyo na ge bi. ke del Si di di ra o de no biT xis kon struq ci e bi da rki-nis de ta le bi iyo ga mo ye ne bu li; ga da xu ru li iyo kra mi tiT. yo ve li ve amis naSTs war mo ad-gens de da qan Si amoW ri li bu de e bi, mas Si alag -a lag Se mor Ce ni li sa gan ge bod da mu Sa ve bu li tu fi sa da Ti ris qve bi, daS li li ali zis agu-re bi sa da kra mi tis frag men te bi sa gan war moq-mni li ma sa, xis nax Si ris fe na mas Si mox ved ri li li To nis niv Te bis di di ra o de no biT. Tav dac-vi Ti ked lis es mo nak ve Ti ima ve pe ri od Si Cans dan gre u li, ro ca mTe li na qa la qa ri (Zv.w. I s-is Sua wle bi). Aa ma ze naT lad mety ve le ben nan gre-veb Si aR mo Ce ni li pon tos spi len Zis mo ne ta (Zv.w. 80-70 ww.) (sav. # 07:1-07:185) da im por tu-li Ri a fe ris ke ci a ni am fo ris frag men ti (sav. # 07:1-07:312). ngre vis Sem deg, jer je ro biT da ud ge nel dros, xde ba ba la ver Si ga mo ye ne-bu li qve bis nan gre ve bi dan amo Re ba, ra miz-ni Tac dam wva ri ked lis ali zis ma sa Si iW re ba

tran Se a. sa va ra u dod ama ve pe ri od Si xde ba tran Se is Zir ze, de da qan Si or mos amok ve Ta da mas Si gan Zis ga da mal va. Sem dgom Si tran Sea ri-yis, Ti ris qve bi Ta da mi wiT Se iv so.

im mo saz re bis da sam tki ceb lad, rom gan Zi ga da ma lu lia mas Sem deg, rac dan gre ul iq na ke de li da mi si ba la ve ris qve bi iyo amo Re bu-li, mety ve le ben Sem de gi faq te bi:

di di zo mis brin ja os Wur Wlis (sav. # 07:1-07:315) pi ri uSu a lod de da qan Si amok ve-Ti li or mos ki de ze, Tav dac vi Ti ked lis ba-la ve ris bu de ze ido, rac mety ve lebs ima ze, rom gan Zis Caf lvi sas de da qan ze arc ba la ve-ris qve bi iyo Cawy o bi li da arc mi wa eya ra;

di di zo mis brin ja os Wur Wlis er Ti na-wi li da rki nis niv Te bis gro va (sav. # 07:1-07:338) de da qan Si amok ve Ti li ked lis bu de e-bis do nis ze moT da fiq sir da. e.i. ba la ve ris qve bi, gan Zis Caf lvi sas, uk ve amo Re bu li iyo;

gan Zis yve la niv Ti kar gad aris Se mo na-xu li. Tav dac vi Ti ke de li rom gan Zis Tav ze yo fi li yo age bu li, es niv Te bi sim Zi mis qveS uci lob lad da zi an de bo da;

or mo Si, gan Zis niv Tebs So ris aR moC nda dam wva ri ali zis agu ri da kra mi tis frag men-te bi. rac mety ve lebs ima ze, rom uk ve dan-gre u li da dam wva ri ked lis naS Te bi mox vda gan ZSi mi si daf lvis dros.

D. Akhvlediani, D. Kacharava, N. Matiashvili

REPORT ON THE wORK DONE IN 2007 ON THE FORMER CITY sITE OF VANI

Summary

In 2007 the Vani Archaeological Expedition conducted field work in three sections of the area adjoining the temple complex of the lower terrace of the site, in the trenches dug in the previous years (Pl. I); to the south of the complex (sections 203-204), to the east, at the edge of Sakvabia Ghele, in the area adjoining the end of the ritual ditch (section 169) and at the south-eastern edge of the terrace (sections 202-203).

I. To the south of the temple complex (Pl. II) only small-scale work was carried out in the reported year: the tile em-bankment was cleaned along the south wall. It’s dating will become feasible, as well as determining the stratigraphy of the underlying layers, following excavation of the intact part of the complex.

II. To the east of the temple (Pls III-IV1) the principal work was carried out at the facade of the defensive wall and in the area bounded by walls. The following was brought to light: the end of a wall directed at a right angle to the defensive wall, the angle of crossing of these walls, and their inner facades. Between them yellow clay filling the space between the walls and the adjacent bedrock was cleaned. The area covered with pebbles at the end of an annex at a right angle to the defensive wall, at the top of the yellow clay was cleaned.

Study of the earlier discovered filling of groove in the wall continued. The filling was composed of equal-sized cobble-stones placed horizontally. The cobble-stones lay on approximately 0.3m thick yellow alumina, the latter cov-ering a rectangular structure formed of sandstone slabs. Pre-Hellenistic material was mixed in the yellow alumina.

39

III. In the reporting year the study of the trench cut in 2005 at the south- western end of the lower ter-race of the city site was completed (plots 202-203). The excavation continued down to the bedrock. The most part of the trench area revealed a layer composed of fragments of scorched, disintegrated adobe bricks and tiles, containing material of the Hellenistic period. This layer appears to have been formed as the result of the collapse of the defensive wall. In square a8 of plot 203, outside the outer curtain, and partly beyond it, a pit hewn in the rock came to light (1.20x0.85x0.85m), in which a treasure formed of the following items of iron and bronze was found (Pl. VII-VIII1-2); 2 iron thimiaterions, piles of spearheads and indeterminate objects; a large-size bath-like vessel, 4 andirons, incense burner, 4 lamps, hoops of the legs of a bed (cline).

The treasure must have been buried at the last stage of the existence of the city.

tabulebis aRweriloba

tab. I – vanis naqalaqaris gen. gegma.

tab. II – qveda terasa, nakv. 185, 203, gegma da Wrilebi.

tab. III – qveda terasa, nakv. 169, gegma da Wrilebi.

tab. IV – qveda terasa, nakv. 169: 1. Txrilis saerTo xedi; 2. riyis qvebiT mogebuli farTobi; 3. Rari; 4. detali;

5-6. nakv. 203, kv. a8, dedaqanSi amokveTil ormoSi Cafluli ganZi, gaTxris sxv a dasxva etapi.

tab. V – qveda terasa, nakv. 202, kv. i5, k5-9, nakv. 203, kv. a5-9, b6-9, c7-10, d8-9, gaTx rili farTobis gegma da Wrilebi.

tab. VI – nakv. 203, kv. a8, dedaqanSi amokveTil ormoSi Cafluli ganZi, gaTxris pirveli etapi. gegma.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – General plan of the city site of Vani.

Pl. II – Lower terrace plots 185, 203, plan and sections

Pl. III – Lower terrace, plot 169, plan and sections.

Pl. IV – Lower terrace, plot 169: 1. general view of the trench; 2. area paved with cobble-stones; 3. groove; 4. detail; 5-6. plot 203, sq.

a8; the treasure buried in the pit hewn in the bedrock, different stages of the excavations.

Pl. V – Lower terrace, plot 202, i5, k5-9, plot 203, sq. a5-9, b6-9, c7-10; d8-9; plan and sections of the excavated area.

Pl. VI – Plot 203, sq. a8, treasure buried in the pit hewn in the bedrock; first stage of the excavations, plan.

40

tab. I

41

tab. II

42

tab. III

43

tab. IV

1

3

5

2

4

6

44

tab. V

45

tab. VI

46

sa qar Tve los erov nu li mu ze u mis, s. ja-na Si as sa xe lo bis sa qar Tve los mu ze u mis no-qa la qe vis er Tob liv ma qar Tul -in gli sur ma ar qe o lo gi ur ma eq spe di ci am,1 ar qe o lo gi-u ri sa mu Sa o e bi 2007 wlis 1 ag vis to dan 30 ag vis tom de se na kis mu ni ci pa li te tis sof. no qa la qe vis na qa la qa ris `A“ Txril ze – uba-ni XXX, kv. F-2 awar mo a. Ses wav li li iq na eli-nis tu ri epo qis kul tu ru li fe ne bi sa da sa-ma rov nis er Ti mo nak ve Ti.

2007 wels war mo e bu li ar qe o lo gi u ri gaTx re bis er T-erT um Tav res pri o ri te tad kvlav sa gan ma naT leb lo- sat re i nin go prog-ra ma rCe bo da qar Tve li da ucx o e li stu den-te bi saT vis. oTx jgu fad da yo fi li sa er To ra o de no ba stu den te bi sa mo ri ge o biT me ca-di ne o bebs ga di o da sa ve le ar qe o lo gi a Si, pre ven ci ul kon ser va ci a Si, ar qe o bo ta ni ka-Si (flo ta ci is me To diT mu Sa o ba) da Ta na-med ro ve teq no lo gi e bis cod na Si (GPS-sad-gu re bis ga mo ye ne ba).

A Txril ze war mo e bu li sa mu Sa o e bis an-ga ri Si. 2007 wels gaTx re bi A Txri lis mTel far Tob ze gag rZel da. sa an ga ri So wels eli-nis tu ri na ge bo be bis naS Te bi da rva sa mar xi ga mov lin da. gar da ami sa, Txri lis sam xreT ki des Tan Sar San aR mo Ce ni li ri yis qvis fe na (sa va ra u dod mo kir wylu li gza, qu Ca) aR mo-sav le TiT gag rZel da. ga mov le ni li na wi lis sa er To sig rZe 4.65 m-i a, maq si ma lu ri si ga ne – 0.75 m. Se i cavs brtyel 10-20 sm zo mis ri yis qvebs, rom le bic sib rtye zea gan la ge bu li

1 eqspediciis SemadgenlobaSi Sediodnen d. lomi ta Svili (eqspediciis xelmZRvaneli), b. lorTqi faniZe (eqspediciis xelmZRvanelis moadg-ile), n. qebu la Ze (qimikos-restavratori), z. Tval-WreliZe (ar qe ologi), n. murRulia (razmis ufro-si), m. bo keria (arqeobotanikosi), m. mWedliSvili (asis tenti), n. Zigua (asistenti), m. zamTaraZe, T. ka panaZe – kameraluri samuSaoebi, r, yenia (kompiu-teruli uzrunvelyofa), i. qolvini (oqsfordis universteti), b. nili (bredfordis univer si teti), p. everili (sauthemptonis universiteti), j. timbi (arqeologi), studentebi Tbilisis sa xelmwifo da britaneTis universitetebidan.

daviT lomitaSvili, zurab TvalWreliZe, besiki lorTqifaniZe, nino qebulaZe, nikoloz murRulia, marine bokeria, meri zamTaraZe, Tamar kapanaZe, ian kolvini, jein timbi, benjamin nili, pol everili

noqalaqevis arqeologiuri eqspediciis 2007 wlis savele samuSaoebis angariSi

maT qveS wi nas war mos wo re bul da dat kep nil mi wa ze. ri yis qve bis fe na alag -a lag ikar ge-ba. fe nis aRm. na wil Si ri yis qve bi da ax lo-e biT ima ve zo mis kir qvi Taa Ca nac vle bu li, Tum ca ar Cans ro dis, sa si a ru lo fe nis mowy-o bis dros Tu Sem deg etap ze – sa si a ru lo do nis mo ri gi re a bi li ta ci is dros (tab. I

3).

ri yis qvis fe ne bi na qa la qa ris aR mo sav-leT WiS kreb Tan Za li an ax los (a Ti o de met-rSi) fiq sir de ba da aq ga mov le ni li mci re ra o de no bis ar qe o lo gi u ri ma sa lis ab so-lu tu ri um rav le so ba ad re Sua sa u ku ne ebs ga ne kuT vne ba, rac gva va ra u de bi nebs, rom es Se saZ le be lia iyos qa la qis Se sas vlel Si mowy o bi li gzis mci re frag men ti. aR niS nu-li fe nis aR mo sav le TiT ga mov lin da dam wva-ri Ti xis fe na. is me tad lo ka lur xa si aTs ata rebs (65×140 sm) da aS ka ra kav Sir Sia mis aR mo sav le TiT ga mov le nil ki ri an fe nas-Tan. es ori fe nac, ga mov le ni li ke ra mi ku li ma sa lis mi xed viT IV-VI ss-s un da ga ne kuT vne-bo des. ki ri a ni fe na mrav lad Se i cavs kldis fle Til qvas da mci re zo mis (1-5 sm) qva na rev kirs, ro me lic ze mo dan ek vris kldis qve-bis gro vas. sa fiq re be li a, rom ki ri, Ti xa da kldis fle Ti li qve bi war mo ad gens sam Se neb-lo nar Ce nebs, rom le bic gan kuT vni li un da yo fi li yo IV an V s-is ga lav nis aSe ne bi sas.

Sar San ga mov le ni li eli nis tu ri na ge bo-bis sam xre TiT wels ga moC nda ki dev ori na-ge bo bis naS Ti (tab. I

1,2). maT gan er Ti pir ve li

na ge bo bis dro in de li un da iyos, xo lo me o-re – od nav ad rin de li, Tum ca ase ve eli nis-tu ri pe ri o dis.

I struq tu ra 2006 wlis se zon ze ga mov-lin da. na ge bo bis gan Se mor Ce ni li ked le bis frag men te bi gvar wmu nebs, rom is W-E xaz ze un da yo fi li yo ga mar Tu li, na ge bia uxe Sad gaT li li kldis fle Ti li qviT, du Ra bis ga-re Se. qve bis zo me bi 15×20 sm-dan 60×80 sm-mde mer ye obs.

yve la ze kar gad ik ve Te ba na ge bo bis sam-xre Ti ke de li. mi si sig rZe 6 metrs aR wevs;

47

ked lis aR mo sav le Ti da bo lo e ba an kuTxe ar ik ve Te ba. xo lo da sav leT da bo lo e ba ze ke-de li 90° -iT ux vevs Crdi lo e Tis ken da iq ve (40 sm-Si) wyde ba.

na ge bo bis naS Tis Si da far Tob ze mi wa mci re ra o de no biT Se i cavs ki ris na Sals da da nam ce ce bul ga mom wvar Ti xas. fe na Si amo-dis eli nis tu ri xa nis (Zv.w. III-I ss.) sa me ur-neo da niS nu le bis da sam Se neb lo ke ra mi ka. na ge bo bis sa Zir kvlis naS Tis frag men tu lo-bis ga mo mi si geg ma sru lad ar ikiTx e ba.

II struq tu ra ase ve eli nis tu ri xa nis na-ge bo bis sa Zir kvels war mo ad gens. mde ba re-obs Txri lis sam xreT -aR mo sav leT mo nak-veT ze. ga mov lin da mxo lod ori – Crdi lo-eT da da sav leT ked lis naS Ti, ase ve ik ve Te-ba ma Ti ga dab mis ad gi li. Crdi lo eT ked lis ga mov le ni li sig rZe 4,72 m-i a, da sav le Tis – 1,95 m. sam Se neb lo ma sa lad ga mo ye ne bu-li uxe Sad gaT li li kldis qva, ma Ti zo me bi 18×24 sm-dan 27×40 sm-mde mer ye obs. ked lis sis qe sxva das xva mo nak ve Teb ze 25-dan 30 sm-mde a. Crdi lo eT ked lis qvebs aty via Zli e ri cecx lis kva li (ma Ti ume te so ba ga wiT le-bu li a). na ge bo bis Sig niT ga mov le ni li fe-na Si mrav lad gvxvde ba di di zo mis lo de bi, ga mom wva ri Ti xis baT qa Sis di di zo mis nam-tvre ve bi (10×15×20 sm), ase ve eli nis tu ri xa-nis sam Se neb lo da sa me ur neo da niS nu le bis ke ra mi kis frag men te bi.

III struq tu ra ga mov lin da I da II struq-tu rebs So ris, dam wva ri Ti xis fe nis qveS. na-ge bo bis sa Zir kve li kvad ra tu li for mi saa (ga re zo me bi: 2,70×2,70 m, Si da zo me bi: 2,0×2,0 m); ked le bi sis qe 0,70 m-i a; mSe neb lo bis Tvis ga mo ye ne bu lia kldis uxe Sad gaT li li qva; du Ra bi ga mo ye ne bu li ar aris; qve bis zo me bi 15×16 sm-dan 42×60 sm-mde a. na ge bo bis Sig niT da fiq si re bu li fe na mu qi ya vis fe ri a, mi wa me tad fxvi e ria (dam wva ri), Se i cavs ga mom wva-ri Ti xis, kir qvis da nax Si ris nar Cens. fe na Si mci re ra o de no biT ga mov lin da eli nis tu ri pe ri o dis ke ra mi ku li Wur Wlis na te xe bi.

sa mi ve struq tu ra er Ti da igi ve niS ne-biT xa si aT de ba: sam Se neb lo ma sa lad ga mo-ye ne bu lia uxe Sad gaT li li kir qva; TiT qmis iden tu ria qve bis zo me bi; du Ra bis ga mo ye ne-ba ar fiq sir de ba. fe neb Si gvxvde ba dam wva ri Ti xis na le so bis frag men te bi. sa mi ve struq-tu ra ze ga mov le ni lia qvis wyo bis Ti To- Ti-To ri gi, rac gva fiq re bi nebs, rom es un da

yo fi li yo na ge bo bis sa Zir kve li, maT ze xis kon struq ci e bis ga sa mar Tad, rom le bic Ta-vis mxriv Ti xiT un da yo fi li yo Se le si li, amas mow mobs fe neb Si ga mov le ni li dam wva ri Ti xis baT qa Se bi.

III struq tu ris ked le bi ga dis II struq-tu ris qve moT, rac gva fiq re bi nebs, rom III struq tu ra II struq tu ra ze ad re u li a, Tum-ca qro no lo gi u ri sxva o ba Za li an di di ar un da iyos, rad ga nac ori ve na ge bo ba eli nis-tur xa nas ga ne kuT vne ba.

ro gorc uk ve, iT qva sa an ga ri So wels 8 sa-mar xi ga iTx a ra.

sa mar xi # 0702 aR moC nda Txri lis sam-xreT -da sav leT mo nak veT Si, gaW ri lia W-E xaz ze; mic va le bu li as ve nia gu laR ma, ga So-ti li, Ta viT da sav le Tis ken; Con Cxi ekuT-vno da mo zards; Zvle bi me tad msxvre va dia da are u li; Con Cxis ume te si na wi li Se mor-Ce ni li a. sa mar xi uin ven ta ro a. ga mom di na re aqe dan da ase ve Con Cxis ori en ta ci is mi xed-viT dad gin da, rom sa mar xi ad req ris ti a nul xa nas (IV-VI ss.) ga ne kuT vne ba. sa mar xis zo me-bi a: 0,40×1,30 m.

gan sa kuT re biT sa in te re soa eli nis tu ri na ge bo be bis si ax lo ves sa mi am fo ra- sa mar xis aR mo Ce na:

# 0701 am fo ra sa mar xi CaW ri li iyo dam-wva ri Ti xis fe na Si. am fo ras aqvs Ria wi Te li ke ci, aris cu dad gan le qi li, Se i cavs sxva-das xva mi na re vebs, aqvs brtyel ga niv kve Ti-a ni yu re bi (yu re bi mi Zer wi lia yel Tan da mxar Tan), far To ye li, bor bli seb ri pi ri, Zi ri mo te xi li aqvs. er T-er Ti yu ris Zir ze Se im Cne va Ti TiT Ca we u li ori wri u li or na-men ti, yu rebs So ris ye li dan mxar ze ga das-vlis ad gi las aqvs amo kaw vriT Ses ru le bu li sam Ti Tas ti pis gra fi to. war mo ad gens kol-xur na warms (tab. II

1).

am fo ra (35×67 sm) ido ho ri zon ta lu rad, da sav leT -aR mo sav le Tis mi mar Tu le biT, pi-riT aR mo sav le Tis ken. gar Se mo Se mowy o bi li hqon da ver ti ka lu rad Ca la ge bu li kir qvis Txe li frag men te bi (tab. I

4).

am fo ra Si Cas ve ne bu li iyo Cvi li bav Svi, Con Cxis Zvle bi im de nad pa ta ra iyo, rom ar mo xer xda mi si pre pa ra ci a. sa va ra u dod mic-va le bu li es ve na mar cxe na gver dze, Ta viT da sav le Tis ken, sa xiT Crdi lo e Tis ken. sa-mar xSi am fo ris gar da sxva in ven ta ri ar ga-mov le ni la.

48

# 0706 am fo ra sa mar xi CaW ri lia 174-fe-na Si. am fo ra Ria wi Te li Se fe ri lo bi sa a, ke-ci Se i cavs sxvad sxva mi ne ra lebs gam ya re bis-Tvis. aqvs ova lur ga niv kve Ti a ni yu re bi (yu-re bi mi Zer wi lia yel Tan da mxar Tan), far To ye li, bor bli seb ri pi ri, Zi ri mo te xi li aqvs. ori ve yu ris Zir ze Se im Cne va TiTiseburi anabeWdi. er T-erT yur Tan, ye li dan mxar-ze ga das vlis ad gi las amokawrulia isrispiriseburi niSani, ro mel sac Rer Zze ga daj va re di ne bu li aqvs me o re xa zi (tab. II

2).

es am fo rac ti pi ur kol xur na warms war mo-ad gens. am fo ra ido ho ri zon ta lu rad, W-E xaz ze, pi riT aR mo sav le Tis ken (tab. I

5)

am fo ra Si es ve na bav Svi W-E xaz ze, Ta viT aR mo sav le Tis ken anu am fo ris pi ris ken. Con-Cxis Zvle bi me tad msxvre va dia da are u li, ami tom ar dgin de ba Tu ro gor po zi ci a Si es-ve na mic va le bu li. sa er To mo na ce me biT es sa mar xi # 0701 sa mar xis iden tu ri a.

# 0707 am fo ra sa mar xi ga mov lin da Txri-lis Crdi lo eT ki des Tan. am fo ra na rin jis-fe ri Se fe ri lo bi sa a. yu re bi mo te xi li da da kar gu li aqvs, Tum ca yel ze Cans yu ris mi Zer wvis ad gi li. aqvs ga ni e ri ye li, pi ri ga reT aris ga mo bur cu li da aqvs bor bli-se bu li for ma. am fo ris tans mrgva li for-ma aqvs, xo lo we lis ken viw rov de ba da od nav Sez ne qi lia (tab. II

3). am fo ra ido ho ri zon ta-

lu rad, pi riT aR mo sav le Tis ken (tab. I6).

am fo ra Si mci re wlo va ni bav Svi es ve na. Con Cxis ume te si na wi li sa mar xSi ar Se mor-Ce ni la. Zvle bis mde ba re o bis mi xed viT ma inc dgin de ba mic va le bu lis dak rZal vis we si: Con Cxi es ve na mar jve na gver dze, mok run-Cxul mdgo ma re o ba Si. Ta viT aR mo sav le Tis-ken, sa xiT Crdi lo e Tis ken. am fo ra- sa marxs gar Se mo Se mo la ge bu li hqon da kldis qve bi.

am am fo re bis ana lo ge bis yve la ze ad re-u li ni mu Se bi Zv.w. IV s. me o re na xev riT aris da Ta ri Re bu li. isi ni Zi ri Ta dad ime o re ben si no pu ri am fo re bis for mebs. cno bi li a, rom Zv.w. IV sa u ku ne Si kol xeT Si Se mos vlas iwy ebs si no pu ri na war mi. xo lo Zv.w. IV s. Sua xa ne bi dan iwy e ba kol xu ri am fo re bis war-mo e bac si no pu ri ni mu Se bis mi baZ viT. Zv.w. III-II ss.-Si kol xu ri am fo re bi uk ve kar gavs maT Tan msgav se bas da iRe ben uf ro ori gi na-lur sa xes. kor pu si od nav grZel de ba, ye li mok lde ba da mas ze Cnde ba mci re Se be ri lo-ba. Se im Cne va wel Si ga moy va nis niS ne bi, ma Ti

ke ci uf ro Txe li a, Zir ze Sig ni dan spi ra lu-ri xvi a a. aR sa niS na vi a, rom yve la ze ad re u li (Zv.w. III-II ss.) wel Si ga moy va ni li am fo re bi da fiq si re bu lia ze mo far cxma Si. maT ana lo-gi e bi Crdi lo Sa vizR vis pi reT Si aR mo Ce nil kol xur am fo reb Sic eZeb ne baT. yo ve li ve ze moT qmu li dan ga mom di na re Cve ni ni mu Se-bic Zv.w. III-II ss. na war mad un da mi viC ni oT.

ze moT gan xi lu li sa mi am fo ra sa mar xis gar da 2007 wels A Txril Si eli nis tu ri xa nis ki dev 4 sa mar xi ga mov lin da.

# 0703 sa mar xi ga mov lin da eli nis tu-ri na ge bo bis (III struq tu ris) aR mo sav le-TiT. sa mar xi Zli er aris da zi a ne bu li da ar ikiTx e ba mi si for me bi da ori en ta ci a. ga mov-le ni li ram de ni me Zvlis mi xed viT ga mo iT qva va ra u di, rom sa mar xi Se saZ loa kre ma ci u lia da ekuT vno da Cvils. ra i me sa xis in ven ta ri ar ga mov le ni la.

# 0704 sa mar xi ase ve cu dad aris Se mor Ce-ni li. Con Cxis Zvlebs Zli e ri cecx lis kva li aty via (a ris me tad myi fe da ga TeT re bu li), rac gva fiq re bi nebs, rom sa mar xi kre ma ci u-li a. Zvle bis sim ci ris ga mo, Wirs sa mar xis for me bis dad ge na, mic va le bu li sa va ra u-dod es ve na E-W mi mar Tu le biT, Ta viT aR mo-sav le Tis ken. ga mov le ni li mkla vis Zvlis zo mis mi xed viT, sa mar xi bavSvs ekuT vno da. sa marxs Se mowy o bi li hqon da kldis qve bi; sam xreT -aR mo sav leT mxri dan sa marxs Se mo-uy ve ba dam wva ri da ga mo fi tu li Ti xis baT-qa Si (tab. I

7). Se saZ lo a, sa mar xis er Ti mxa re

Ti xiT iyo Se le si li. mic va le buls mklav ze eke Ta brin ja os pir gax sni li sa ma ju ri, ro-mel sac da bo lo e beb ze or na men ti hqon da da ta ni li – gve lis Ta ve bis mi na ba Zi. gar da ami sa, sa mar xis na yar Si aR moC nda er Ti ca li mi nis mZi vi da wiT lad ga mom wva ri da cu dad gan le qi li Ti xis qo Ta ni (tab. II

5). ise ve, ro-

gorc brin ja os sa ma ju ri, qo Ta nic eli nis-tu ri xa nis na warms ga ne kuT vne ba da Se sa ba-mi sad sa mar xic zo ga dad eli nis tu ri xa niT Ta riR de ba.

# 0705 sa mar xi ase ve eli nis tu ri pe ri-o di sa un da iyos. in ven ta ris ar qo nis ga mo sa mar xi da Ta riR da Con Cxis ori en ta ci is mi xed viT. mi u xe da vad imi sa, rom Con Cxis Se-mor Ce ni li Zvle bi are u lia (Ta vis qa las Tan gvxvde ba men jis Zvle bi), ma inc dgin de ba, rom mic va le bu li es ve na Zli er mok run Cxul mdgo ma re o ba Si, mar jve na gver dze, Ta viT

49

da sav le Tis ken, sa xiT sam xre Tis ken. ga mov-le ni li Zvle bis zo me bis mi xed viT dgin de ba, rom sa mar xi ekuT vno da bavSvs. Wri lis gar-Se mo wri u lad Se mowy o bi li iyo mci re zo mis kldis qve bi. Wri lis zo me bi: 27×53 sm.

0708 sa mar xi 2007 wlis se zo nis bo lo dRe eb Si ga mov lin da. Con Cxi Za li an kar gad aris Se mo na xu li. sa mar xi ori en tu re bu lia W-E Rer Zze; mic va le bu li as ve nia mar jve-na gver dze, sus tad mox ril mdgo ma re o ba Si; Ta viT aR mo sav le Tis ken, sa xiT Crdi lo e-Tis ken; mic va le buls mar jve na mte va ni edo mker dze, mar cxe na – wel ze; Con Cxis sig rZe 1.75 m-i a; sa mar xis Wri lis sig rZea 1.80 m; si-ga ne – 0.50 m; Se mowy o bi li aqvs sxva das xva zo mis kir qvis qve bi (tab. I

8).

sa mar xSi sxva das xva sa xis in ven ta ri aR-moC nda: mic va le bu lis Ta vis qa las Tan sam-xre Ti mxri dan Se mowy o bi li hqon da mci re, ru xi Se fe ri lo bis qo Ta ni da wi Te li fe ris Win Wi la; mic va le bu lis ybis qveS ido Sa vi fe ris mog rZo pas tis mZi vi, TeT ri zo liT; xe leb ze eke Ta brin ja os 3-3 sa ma ju ri, gax-sni li bo lo e bi Ta da gve lis Ta ve bis sti-li ze bu li ga mo sa xu le bi a ni da bo lo e be biT; Con Cxis ala ge bis Sem deg ga mov lin da brin-ja os rom bi se bu ri for mis ori sa yu re da be We di. ase ve mrav lad aR moC nda pas tis sxva-das xva Se fe ri lo bis mZi ve bi (tab. II

4). ga mov-

le ni li ma sa li sa da dak rZal vis we sis gaT va-lis wi ne biT sa mar xi eli nis tu ri pe ri o diT da Ta riR da.

pa le o bo ta ni ku ri kvle ve bi. 2007 wlis ag vis to Si ar qe o lo gi u ri eq-

spe di ci i sas aRe bu li ma sa la sa ve le pi ro-beb Si ve da mu Sav da (a Re bu li sin je bi Cve u-leb riv 3 sxva das xva six Si ris 4 mm, 1 mm da 0,5 mm sa ce reb ze irecx e bo da).

ga na mar xe bu li kar po lo gi u ri ma sa la ra o de nob ri vi si ux viT ar ga mo ir Ce va, Tum-ca sak ma od sa in te re so da mra val fe ro va ni sa xe ob ri vi speq tri mi vi ReT. axal ma Se de-geb ma 2006-2007 wleb Si I da IV Txri le bi dan ga mov le nil mce na re Ta sia mniS vne lov nad Se av so. A Txri li dan 26 ni mu Si ga mo vik vli-eT. mi Re bu li Se de ge bi III ta bu la Si cxri lis sa xi Taa war mod ge ni li. ga mov lin da 25-mde sa xe o bis ga na mar xe bul mce na re Ta kar bo ni-ze bu li Tes le bi da na yo fe bi. sa xe ob ri vi Se-mad gen lo biT Se da re biT mra val ricx o va nia mar cvlo van Ta da par ko san Ta oja xe bis war-

mo mad gen le bi. na mar xi kar po lo gi u ri kom-pleq si ve lu ri da kul tu ru li sa xe o bi Taa war mod ge ni li (tab. IV).

mar cvle u li kul tu re bi dan aR sa niS na via xor blis 4 sa xe o ba: Tri ti cum mo no coc cum, Tri ti cum di coc cum, Tri ti cum ti mo fe e vi i, Tri ti cum aes ti vum, qe ris – Hor de um vul ga ris subsp. dis tic hon ga na mar xe bu-li naS Te bi. Ses wav lil ni mu Seb Si xor blis sa xe o be bi dan do mi nan tobs ori sa xe o ba: Tri ti­cum di coc cum – as li da Tri ti cum aes ti vum – rbi li xor ba li.

Ses wav li li sa xe o be bi dan Tav Ta vi a ni mar-cvle u li kul tu re bi dan mniS vne lo va nia fet vis – Pa ni cum mi li a ce um L. da Ro mis – Se ta­ria ita li ca (L.) P.B. kar bo ni ze bu li Tes le bis ar-se bo ba, rac adas tu rebs mo saz re bas, rom fet vna ir ni er T-er Ti uZ ve le si da far Tod ga mo ye ne bu li kul tu ra iyo da sav leT sa-qar Tve lo Si. ni mu Seb Si gan sa kuT re biT ux-va daa war mod ge ni li fet vis kar bo ni ze bu li na yo fe bi.

kul tu rul par ko san mce na re e bi dan ga-mov lin da Vi cia fa ba – cer cvi, Lens cu li na ris – os pi, Pi sum sa ti vum L. – bar da. mniS vne lo va nia Vi cia er vi lia L. ug re xe lis kar bo ni ze bu li Tes-le bis ga mov le na. es mce na rec, ise ve ro gorc os pi, cer cvi da bar da do mes ti ka ci is pir ve-li eta pi dan ve cno bi li a, ro gorc ga kul tu-re bu li sa xe o ba. iye neb dnen sak ve bad, ase ve sa qon lis ga mo sak ve bad. zo gi erT sin jSi do-mi ni rebs ase ve er T-er Ti uZ ve le si sak ve bi kul tu ra Lat hyrus sa ti vus – cu lis pi ra. eT no-bo ta ni ku ri mo na ce me biT da sav leT sa qar-Tve lo Si par ko san kul tu rebs Zve li dro i-dan ve far To ga mo ye ne ba hqon da, upi ra te so-ba gan sa kuT re biT cercvs – ro gorc te nis moy va rul mce na res eni We bo da.

kul tu ru li mce na re Ta So ris mniS vne-lo va nia va zis Vi tis vi ni fe ra, kak lis Jug lans re gi a­s ni mu Se bi, sa me ur neo mniS vne lo bis –kol xu-ri se lis Li num bi en ne­s da nax Si re bul na yof-Ta nar Ce ne bi. ga mok vle ul ni mu Seb Si kul tu-ru li mar cvle ul da par ko san mce na re e bis Tes leb Tan er Tad gvxvde ba ze mo TaR niS nul kul tu re bis Tvis da ma xa si a Te be li Tan mde vi sa re ve la mce na re Ta Tes le bi. na mar xi kar-po lo gi u ri kom pleq si war mod ge ni lia se ge-ta lu ri, ru de ra lu ri da bu neb ri vi sa var-gu le bis sa re ve la sa xe o be biT: mag. Vi cia hir su­ta Gray – mar cvlov ne bi sa da par ko sa ni kul-tu ris sa re ve la a, gvxvde ba gzis pi reb sa da

50

buC qna reb Si. Lo li um re mo tum L. – Rvar Zli – er-Twlo va ni, se lis Tan mde vi mce na re a, gvxvde-ba ag reT ve xor ble uls da Wva vis na Te seb Si.

ru de ra lur mce na re e bi dan aR sa niS na-via Che no po di um al bum L. na car qa Ta ma, ro me-lic er Twlo va ni mce na rea da buC qna reb sa da gzis pi reb ze iz rde ba. eT no bo ta ni ku ri mo na ce me biT war sul Si sak ve bad far Tod ga mo i ye ne bo da. Pol ygo num hid ro pi per L. – wa li-kaL gan sa kuT re biT iz rde ba: te ni an ad gi leb-Si, mde lo eb ze, mdi na ris pi reb ze. gvxvde ba mar cvle ul Ta – xor blis, qe ris, Wva vi sa da Svri is na Te seb Si.

ga na mar xe bul kar po lo gi ur kom pleq sSi kul tu rul mce na re e bis – ro gorc sak ve bi ra ci o nis Zi ri Ta di kom po nen te bis ga mov le-na, Ses wav lil ni mu Seb Si na Te se bis sa re ve-la Ta Tu ru de ra lu ri mce na re Ta Tes le bis ar se bo ba ada mi an Ta aq ti ur sa me ur neo da yo fiT saq mi a no ba ze mety ve lebs. mo sax le-o ba mar cvle ul da par ko san kul tu reb Tan er Tad kol xu ri se lis moy va na sac mis dev da.

Ses wav li li ma sa la Si ba la xo va ni sa fa ris Sem qmne li mce na re Ta um rav le so ba eko lo-gi u rad te ni an ad gil sam yo fel Tan da kav Si-re bu li sa xe o be bi a, Zi ri Ta dad se ge ta lu ri da ru de ra lu ri mce na re e bi a, ma Ti ga mov le-na an tro po ge nu li ze moq me de bis Se de gia da uZ ve le si na sax la re bis Tvi saa ti pi u ri.

2007 wlis se zon ze aR mo Ce ni li ma sa lis kon ser va ci a- res tav ra ci a.

no qa la qe vis ar qe o lo gi u ri eq spe di ci is mi er 2007 wlis se zon ze mo po ve bu li ma sa la TiT qmis mTli a nad 2007 wels no qa la qe vis ba-za ze da ar se bul sa ve le- sa kon ser va cio la-bo ra to ri a Si iq na da mu Sa ve bu li.

ke ra mi ka. ke ra mi ku li ma sa la ad gil ze ve iq na gaw men di li. mo po ve bul ma sa la Si di-di ra o de no bi Taa war mod ge ni li Ti xis Wur-Wlis frag men te bi da sam Se neb lo ma sa la, ro mel mac Cve nam de ase ve mxo lod frag men-tu li sa xiT mo aR wi a.

frag men te bi sxva das xva fe ris aris, rac Ti xis xa ris xsa da ga mow vis xa si aT sa da tem-pe ra tu ra zea da mo ki de bu li. Zi ri Ta dad frag men te bi ba ci ya vis fe ri, wi Te li an Sa-vi a. gan sxva ve bu lia war mod ge ni li ke ra mi ku-li ma sa lis sis qec. ke ra mi ku li ma sa lis di di na wi li, ro me lic no qa la qev Si ve iq na ga recx-i li, gam Sra li da ga ta re bu li da to ve bul iq na no qa la qe vis ar qe o lo gi u ri mu ze u mis

fon dSi. da nar Ce ni ke ra mi ku li ma sa la sxva ga naTx-

ar – li To nis, mi nis, Zvlis niv Teb Tan da ada-mi a nis Zvlo van ma sa las Tan er Tad no qa la qe-vis la bo ra to ri a Si res tav ra ci a- kon ser va-ci is Sem deg sa qar Tve los erov nu li mu ze-u mis s. ja na Si as sax. sa qar Tve los mu ze u mis no qa la qe vis fon dSi iq na Ca ba re bu li.

ga naTx a ri ke ra mi ku li ma sa li dan sru lad aR dga ram de ni me Wur We li: 3 am fo ra, Win Wi-la, qo Ta ni, qoT nis Zi ri da sxv.

li To ni. 2007 wlis ar qe o lo gi u ri gaTx-re bis dros mo po ve bu li li To nis ma sa la Si war mod ge ni lia rki nis, brin ja os da tyvi is niv Te bi. brin jao mi wiT, sxva das xva me qa ni-ku ri na de bi Ta da pa ti niT iyo da fa ru li. rki nis niv Te bi rki nis Jan ge u le biT, mi wi Ta da sxva das xva me qa ni ku ri na de biT iyo da fa-ru li. am de nad sa Wi ro ma sa lis da mu Sa ve ba da Sem dgo mi kon ser va cia gax da sa Wi ro. Zi-ri Ta dad, yve la niv Ti dRes msof lio sa res-tav ra cio praq ti ka Si ar se bu li me qa ni ku ri wmen dis me To de biT iq na gaw men di li.

bo los kon ser vi re bu li niv Te bi aR mo Ce-ne bis pir ve la di dax ma re bis me To de biT Se-i fu Ta da spe ci a lur yuT Si iq na mo Tav se bu-li, Se sa ba mis far do biT te ni a no ba ze, rom-lis kon tro lic si li ka ge li sa da in di ka to-ru li ba ra Tis dax ma re biT xor ci el de bo da.

brin ja os niv Te bi dan res tav ra ci a- kon-ser va cia Ca u tar da: spi len Zis mo ne tas, sa-yu re ebs 2 c., spi len Zis niv Te bis frag men-tebs 4 c.; brin ja os sa ma ju rebs 7 c., tyvi is su da ris Se sak ravs, rki nis niv Tebs 3 c.

mi na. mi nis ma sa la mZi ve bis sa xiT ux vad iyo war mod ge ni li. mi na iri zi re bu li gax-ldaT. sul ga iw min da da res tav ra ci a- kon-ser va cia Ca u tar da 568 c. mZivs da 5 c. mi nis Wur Wlis frag ments.

no qa la qe vis eq spe di ci is ba za ze ar se bul la bo ra to ri a Si 2007 wels Ca tar da no qa la-qe vis ar qe o lo gi u ri mu ze u mis 15 eq spo na tis res tav ra ci a.

no qa la qe vis mu ze u mis fon dsa da eq spo-zi ci a ze sa res tav ra ci o- sa kon ser va ci od Ser Ce ul iq na:

1. rki nis – 5 c. is ris pi ri, 2 c. da na, Su bis-pi ri, Su bi, cu li, wal di, lur sma ni, ka rib Wis ka ris qus li

2. brin ja o si – Sub lis Se sak ra vi, sad gi si. sa zaf xu lo tre i nin ge bi. eq spe di ci is

51

fi nan su ri mxar da We riT 2007 wlis zaf xul-Si no qa la qe vis la bo ra to ri a Si sa ve le da sa kon ser va ci o- sa res tav ra cio praq ti ka ga i a res sam xat vro aka de mi is mci re xe lov-ne bis res tav ra ci a- kon ser va ci is fa kul te-tis ma gis treb ma. ma Ti Te o ri u li cod nis sa fuZ vel ze praq ti ku li sa mu Sa o e bi awar-mo es ar qe o lo gi u ri aR mo Ce ne bis pir ve lad dax ma re ba ze, Se fuT va sa da ka me ra lur da mu-Sa ve ba ze. gar da ami sa uf ro si res tav ra to-ris xel mZRva ne lo biT mo na wi le o ba mi i Res

no qa la qe vis mu ze u mis brin ja os, rki ni sa da ke ra mi ku li eq spo na te bis res tav ra ci a- kon-ser va ci a Si.

maT mi er iq na Sed ge ni li sa kon se rav ci o- sa res tav ra cio sa mu Sa o e bis war mo e bis do-ku men ta ci is na wi li.

qar Tvel stu den teb Tan er Tad ga we ri li geg mis mi xed viT tre i nin ge bi Ca u tar daT in-gli sel stu den teb sac.

D. Lomitashvili, Z. Tvalchrelidze, B. Lordkipanidze, N. Kebuladze, N. Murghulia, M. Bokeria, M. Zamtaradze, T. Kapanadze, I. Colvin, P. Everill, J. Timby, B. Neil

REPORT ON THE FIELD wORK IN 2007 BY THE NOKALAKEVI ARCHAELOGICAL ExPEDITION

Summary

The joint Georgian-British Nokalakevi Archaeological Expedition of the National Museum of Georgia carried on archaeological work on 1-30 August, 2007 on trench “A”, plot xxx, square F2 on the city side of Nokalakevi, Senaki mu-nicipality. One section of Hellenistic period cultural layers, the former settlement site and burial ground were studied.

Educational- training programmer for Georgian and foreign students still remained the main priority of the 2007 archaeological work. The students were offered classes in field archaeology, preventive conservation, archaeobotany (work by the floatation method) and knowledge of modern technologies (use of GPS stations).

South of the Hellenistic structure, brought to light last year, remnants of two more structures came to light (one row of foundation built of split stone) (Pl. I1,2). The first of these must be synchronous with the structure, and the other slightly earlier – also Hellenistic.

Eight burials were excavated in this year’s season. Of these 1 is Christian (4th-6th cc.), and 7 of the Hellenistic period (3rd-2nd cc. BC). 2 of these are amphora burials, 2 cremation pit-burials and 2 pit burials with the diseased in crouched posture. In one of them various grave goods were found: a pot of grey hue and a red drinking vessel; 6 bronze bracelets, two earrings and a finger-ring, paste beads of various hues.

Twenty-six soil samples were taken from trench A for palaeobotanic studies. Carbonized seeds and fruits of up to 25 fossilized plant species were identified.

The material obtained was studied in the field-conservation laboratory at the Nokalakevi base.In treating the finds use was made of methods and materials employed in modern world restoration practice.

Several vessels were restored: 3 amphoras, the drinking vessel, pot and its base; of the bronze items restoration-conservation was done for: a copper coin, 2 earrings, 4 fragments of copper items, 7 bronze bracelets, a lead fastener for a shroud, 3 iron items; 561 paste beads and 5 fragments of glass vessel were restored and conserved.

52

tabulebis aRweriloba

tab. I – elinisturi xanis nagebobebi: struqturebi I-III; 2. Txrilis gegma 2007 wlis sezonis bolos; 3. riyis

qvis sasi a rulo fena, ,,quCa~; 4. amforasamarxi # 0701; 5. amforasamarxi # 0706; 6. amfo ra samarxi # 0707; 7.

samarxi # 0704; 8. sa marxi # 0708.

tab. II – 1-3. samarxebis amforebi restav raciis Semdeg; 4. # 0708 samarxis inven tari restavraciis Semdeg; 5. #

0704 sa mar xis inventari restavraciis Semdeg; 6-7. fenidan momdinare masala; 7. salesi qva; 8. Sem TxveviTi

monapovari samefo abanosTan.

tab. III – ganamarxebul mcenareTa sia

tab. IV – ganamarxebul mcenareTa foto ebi.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – 1. Hellenistic buildings, structures I-III; Hellenistic period structures: I-III; 2. Plan of the trench at the end of the 2007 season;

3. Cobblestone layer for walking, “street”; 4. Amphora burial № 0701; 5. Amphora burial № 0706; 6. Amphora burial № 0707; 7.

Burial № 0708.

Pl. II – 1-3. Burial amphoras after restoration; 4. Grave goods of burial № 0708 after restoration; 5. Grave goods of 0704 after

restoration; 6-7 material from the layer; 7. Grinding stone; 8. A casual find near the bath.

Pl. III – List of fossilized plants.

Pl. IV – photos of fossilized plants.

A TxrilSi gamovlenili masalis sia:

## aRweriloba siRrme koordin.

1 spilenZis nivTis fragmenti -3.58 m. 105.005/205.2002 spilenZis moneta -3.97 m. 99.3/201.23 rkinis lursmani -3.53 m. 96.65/209.804 minis WurWlis fragmenti -3.53 m. 96.20/207.605 brinjaos samajuri -3.66 m. 205.75/100.126 minis mZivi -3.68 m. 100.0/205.757 salesi qva -3.40 m. 103.75/210.088 brinjaos samajuris fragmenti -3.32 m. 106.25/212.49 brinjaos sayure -3.62 m. 99.05/207.15

10 spilenZis oTxkuTxa ganivkveTiani nivTi -3.63 m. 98.75/207.2011 tyviis nivTi -3.69 m. 99.25/207.2012 pastis 2 cali mZivi -3.74 m. 100.70/206.7013 naxSiri C14-sTvis -3.74 m. 102.3/205.4414 rkinis lursmani -3.45 m. 96.0/212.4015 rkinis lursmani -3.74 m. 101.45/201.1016 brinjaos sakinZi -3.74 m. 99.80/206.6017 spilenZis naWeri -3.72 m. 99.25/206.8018 Tixis qoTani -3.65 m. 100.40/206.6019 Tixis WinWila -3.66 m. 100.40/206.6520 pastis Savi mZivi -3.73 m. 100.35/206.7521 brinjaos 3 c. samajuri ConCxis (227) marjvena xelze -3.72 m. 100.10/206.8022 brinjaos 3 c. samajuri ConCxis (227) marcxena xelze -3.74 m. 100.00/206.2523 brinjaos sayure -3.69 m. 100.50/206.7524 lurji minis mZivi -3.68 m. 100.45/206.6825 pastis da minis mZivebi (yelsabami) -3.73 m. 100.35/206.7526 brinjaos fragmentebi -3.70 m. 100.40/206.5027 brinjaos beWedi -3.76 m. 100.40/206.8828 minis mZivi -3.76 m. 100.34/206.65

53

tab. I

54

tab. II

55

tab. III

mcenaris laTinuri saxelwodeba – mcenaris qarTuli saxelwodeba

Ca r yophyllaceae – mixakiseburniSp ergula ria cegetalis – spergula

Chenop o diaceae – nacarqaTamasebrniChenop e dium album – nacarqaTama

Cyp eraceae – is l isebrniCa rex pa nicea – isli

Fabaceae – parkosnebiLathyrus sativus – culispiraLens culina ris – ospiPisum sativum – bardaVicia er vi l ia  – ugrexeliVicia faba – cercviVicia hirsuta – bewviani cercvelaTrifol ium/Lotus type

Jugla ndaceae – kaklisebrniJugla ns regia – kakali

Linaceae – selisebrniLinum bienne – kolxuri seli

Mal vaceae – tuxtisebrniA ltheae off icinalis – tuxti

Oxalidaceae – mJavelasebrniOxalis str ic ta – mjavela

Pla ntaginaceae – mravalZarRvasebrniVeronica sp . – CaRandari

Poaceae – marcvlovnebiD e cha mpsia caespitosa – maxrCobeli Echinichloa frumentacea? – urisiEleusine coraga na – dagusaHordeum distichon – qeriLolium remosum – namkalaPa nicum ca pil la re – Tmisebri fetviPa nicum mil iaceum – fetviS eta ria ital ica – RomiTrit icum aestivum – rbili xorbaliTrit icum dico ccum – asli Trit icum mono co ccum – zanduriTrit icum timofe evii – timofeevis zanduri

Pol ygonaceae – matitelasebrniPol ygonum hidropip er – walika

Rosaceae – vardisebrniS orbus sp . – circeli

S alicaceae – tirifisebrniS a mbucus ebulus – anwli

Vitaceae – vazisebrniVitis vinifera – kulturuli vaziVitis sylvestris – veluri vazi

56

tab. IV

57

aR mo sav leT Sa vizR vis pi re Tis er T-er Ti mniS vne lo va ni ci xe si mag re go ni o -af sa ro si (222×195 m), mde ba re obs Sa vi zRvis sa na pi ro-ze, ba Tu mi dan 12 km-is da So re biT, md. Wo ro-xis Se sar Ta vis mar cxe na na pir ze, sof. go ni-os te ri to ri a ze (tab. I

1).

go ni o -af sa ro sis ar qe o lo gi u ri eq spe-di cia 2007 wels sa ve le kvle va- Zi e bas awar-mo eb da sam uban ze: ci xis Sig niT sam xreT -da-sav leT mo nak veT ze (tab. I

2), e.w. ,,a ba no Tub-

nis’’ mo nak veT ze (tab. II7) da ci xis Crdi lo e-

Ti ga lav nis ked lis ga reT (tab. IIIa).

ci xis sam xreT -da sav leT mo nak veT ze Ses-wav lil iq na da axl. 400 kvm far To bi (tab. I

2).

gaTx re bis Se de gad ga mov lin da gvi an de li (XVI-XIX ss.) da ad re u li Su a sa u ku ne e bis (VI-VII ss.), ag reT ve gvi a nan ti ku ri (I-III ss.) xa nis kul tu ru li fe ne bi. gvi a nan ti ku ri xa nis fe na Si ga mo i yo ori sam Se neb lo do ne: pir ve-li war mo ad gens moz rdi li na ge bo bis naSTs (ax.w. I s-is 30-a ni wle bi), ro me lic xan Zris Se de gad aris ga nad gu re bu li; me o re war mo-ad gens I sam Se neb lo do nis ni ve li re bi sa da ze mo dan axa li, uf ro mci re na ge bo bi saT vis (ax.w. II s.) 20-25 sm sis qis wvril mar cvlo va ni qvi Si Ta da Ti xiT Seq mnil fe nas. aR niS nu li sam Se neb lo do ne e bi Sem dgom Si Ca uW ria ga-lav nis ked lebs.

gvi a nan ti ku ri xa nis fe na Si gvxvde ba sxva-das xva na ge bo ba Ta nan gre ve bi (tab. I

2). Se-

no ba Ta um rav le so bis ze da na wi li xi sa a, rom le bic efuZ ne bo da qvis sa Zir kvlebs. Txri lis Crdi lo -aR mo sav leT kuTx e Si da-fiq sir da di di na ge bo bis naS Te bi (tab. I

2). Se-

da re biT kar ga daa Se mo na xu li am na ge bo bis sa Zir kvlis aR mo sav le Ti na wi li. Cans, sa-Zir kvlis ga sa mar Tad wi nas war am za deb dnen sa am Se neb lo farTs. Ti xat kep nil ze 10-15 sm sis qis qvi Sis moy ris Sem deg, zed ala geb dnen sa Su a lo da moz rdi li zo mis ba zal ti sa da alag -a lag ri yis qvebs. am Ja mad Se mor Ce ni-lia qve bis er Ti ri gi. xis Se no bis bo Ze bi saT-vis kuTx e eb Si da ta ne bu lia kar gad gaT li li

SoTa mamulaZe, tariel ebraliZe, daviT mindoraSvili, nino sulava

gonio-afsarosis mudmivmoqmedi arqeologiuri eqspediciis 2007 wlis

kvleva-Ziebis Sedegebi

qvis ba ze bi (zo me bi: 52×46 sm; 45×38 sm; 28×32 sm). na ge bo bis geg mis sru lad war mod ge na Se-saZ le be li iq ne ba sa mu Sa o e bis das ru le bis Sem deg. na ge bo bas sam xre Ti dan mTel sig rZe-ze mi uy ve bo da ori ri gi qvis wyo bi sa, ro me-lic Se saZ loa ga mo ye ne bu li iyo sa ni aR vre ar xad. Se mor Ce ni lia mi si na wi li ro gorc ci xis ga reT, ise Si da te ri to ri a ze. ar xis si ga nea 35-40 sm. ci xis Sig niT Se mor Ce ni li na wi lis sig rZea 7,7 m. da nar Ce ni na wi li ga-uTx rel far Tob Si eq ce va.

aR niS nu li na ge bo bis do ne ze mo po ve bu li ga naTx a ri ma sa la war mod ge ni lia sxva das xva da niS nu le bis ad gi lob ri vi Tu im por tu li ke ra mi ku li na war miT, qvi sa da rki nis niv Te-biT da a.S.

ad gi lob ri vi ke ra mi ki dan ga mo i yo fa ya-vis fer ke ci a ni wel Sez ne qi li am fo re bis na-te xe bi (## 113, 132, 162, 245). am gva ri am fo-re bi ra o de nob ri vad go ni o -af sa ro sis am-fo rebs So ris wam yva ni for maa [xal va Si 2002: 24-25].

im por tul am fo ra Ta So ris mo po ve bu li a: 1. ita li ku ri, qi mi seb rSve ri li an am fo ra Ta frag men te bi (# 429). am ti pis am fo re bi Zv.w. I da ax.w. I s-Si far Tod iyo gav rce le bu li da ar se bo bas ga nag rZo ben ax.w. II s-is da sawy is-Sic [xal va Si 2002: 24-25. lit. ix. iq ve]; 2. or-mag yu ri a ni, ko su ri am fo ris frag men te bi (# 446); Zv.w. I s-Si da ax. w. II s-is pir vel na xe-var Si am gva ri am fo re bi gav rce le bu li Cans, aR mo sav leT da da sav leT xmel Ta Su azR vis-pi reT Si. af sa ro sis or mag yu ri a ni am fo re bi Zv.w. I-ax.w. I ss-s ga ne kuT vne ba [xal va Si 2002: 21-23]; 3. e.w. Zab ri seb rpi ri a ni am fo re bi ram-de ni me va ri an tad iyo fi an da Tan mxle bi ma-sa le bis mi xed viT ax.w. I s-is da sas ru li Ta da II s-iT Ta riR de bi an. maT pa ra le le bi eZeb ne-ba Sa vi da xmel Ta Su azR vis pi re Tis ara erT Zeg lze [xal va Si 2002: 34-35, lit. ix. iq ve]. 4. viw ro ye li a ni am fo re bis pir -ye li sa da yu-ris na te xe bi (## 162, 439. tab. II

2). am gva ri

am fo re bi I-IV ss-Si far Tod iyo gav rce le-

58

bu li ro mis im pe ri is aR mo sav leT pro vin ci-eb Si. maT Tvis da ma xa si a Te be lia viw ro lil-vi se bu ri pi ri. aqvT mkveT rad pro fi li re-bu li yu re bi. af sa ro sis aR niS nu li ni mu Se bi I-II ss-iT Ta riR de ba.

im por tul na warms So ris cal ke ga mo-i yo fa da Ta ri Re bi saT vis gan sa kuT re biT sa yu radR e bo, wi Tel la ki a ni ke ra mi ka: ja-mis frag men ti (# 136 tab. II

3), rom lzec cru

yu ria da Zer wi li. msgav si ma sa la cno bi lia Crdi lo Sa vizR vis pi re Tis Zeg le bi dan [eb-ra li Ze 2005: 34 -35. lit. ix. iq ve]. ana lo gi u-ri Wur Wle bi af sa ros Si na pov nia kar gad da-Ta ri Re bul kul tu rul fe na Si, im pe ra tor ne ro nis (54-68 ww.) spi len Zis mo ne teb Tan er-Tad. gaTx re bi sas mo po ve bu lia ag reT ve ja-me bis (## 26, 27, 91, 100, 366), lan gre bis (## 25, 31, 323), ko Wo bis (# 111) da sxv. Wur Wle bis frag men te bi. ana lo gi u ri ma sa le bi af sa ro-sis ax. w. I s-is mi wu ru li sa da II s-is kul tu-rul fe neb Si gvxvde ba.

wi Tel la ki a ni ke ra mi ki dan gvxvde ba sxva-das xva ti pis ja me bis (## 344, 320), Tef Sis (# 336. tab. II

4), ko Wo bis (413, tab. II

5) da sxv.

frag men te bi. maT pa ra le le bi eZeb ne baT qer-so ne sis, mir me ki o nis [Книпович 1952: 289-327], kiz -a u lis [Гайдукевич 1959: 154-239] da sxva an ti ku ri xa nis na qa la qa reb sa da na mo sax la-reb ze aR mo Ce nil Ta nad ro ul ma sa leb Si. wi-Tel la ki a ni Wra qe bi dan (## 178, 429. tab. II

6,7)

er Tze ero tis ga mo sa xu le ba a. msgav si ga mo-sa xu le bis mqo ne Wra qe bi sa qar Tve los te-ri to ri a ze mxo lod af sa ros Sia aR mo Ce ni li [eb ra li Ze 2005: 62-63. sur. 44]. sxva gan ki far-To daa gav rce le bu li - qer so nes Si, aTe nis ago ra ze, tar su sis, kar Ta ge nis [De ne a u ve 1969: 81, tab. 936], per ga mo nis [He i merl 2001: 57-61], vin do ni zas [Lo es chke 1919: 219, tab. V

22], kar-

nin tu mis [Alram -Stern 1989: 356-358] da sxv. Zeg le bis kul tu rul fe neb Si, sa dac isi ni ax.w. I s-is bo lo xa ne bi Ta - II s-is pir vel na-xev riT Ta riR de bi an.

mi nis na war mi dan war mod ge ni li a: ver ti-ka lur wi bo i a ni fi a lis (## 114, 375, 423, 461); oTx wax na ga Wur Wle bis e.w ku bi ko se bis (## 20, 260) frag men te bi; sas mi sis Zi re bi (## 261, 390, 435); mi nis sa nel sacx eb le e bi (## 194, 220); lan ga ri (# 39) da sxva mi nis na war mi Ta riR de ba ax.w. I-II ss-iT.

kul tu rul fe na Si mrav lad iyo war mod-ge ni li sam za re u lo ke ra mi kis frag men te bi.

ma Ti Ti xa msxvil mar cvlo va ni a, mi na re ve bi-a ni; ke ci ara Ta nab ra daa ga mom wva ri. ga mo ir-Ce va sxva das xva jgu fis qoT ne bi, lan gri se-bu ri Wur Wle bi, ja me bi da sxv.

ci xis e.w. ,,a ba no Tu ban ze’’ ga iTx a ra 200 kv.m far To bi (kv. 35, 36, 45, 46, 55-59, 65-69), sa dac ga mov lin da, ro gorc uSu a lod aba-no e bis na ge bo beb Tan da kav Si re bu li naS Te bi (gvi an de li Su a sa u ku ne e bis ko leq to ri sa da mil sa de nis naS Te bi), ase ve gvi a nan ti ku ri da ad re u li Su a sa u ku ne e bis ked le bis wyo be bi.

sak vle vi uba ni xan grZli vi dro is gan mav-lo ba Si sa sof lo- sa me ur neo sa mu Sa o e bis Se-de gad zi an de bo da. es gan sa kuT re biT iT qmis ze da fe na ze, ro me lic war mod ge ni lia gvi an-de li Su a sa u ku ne e bis ma sa le biT da 10-dan 30 sm-mde sim Zlav ri sa a. gvi a nan ti ku ri da ad re-u li Su a sa u ku ne e bis xa nis ma sa le bis Sem cve-li fe na, ro me lic xSi rad da zi a ne bu lia gvi-an de li Su a sa u ku ne e bis na ge bo be biT, 60-70 sm sim Zlav ri sa a.

sak vle vi ub nis da sav leT na a wil Si CaW-ri li sa kon tro lo Txri liT (h – 2 m) uf ro ad re u li fe ne bi ar da das tur da (tab. II

8). ga-

naTx a ri ma sa la Si gan sa kuT re biT di di ra o-de no biT gvxvde ba ke ra mi ku li na war mi, Sem-deg - mi ni sa da brin ja os ar te faq te bi. gvi-an de li Su a sa u ku ne e bis fe na Si mo po ve bu li a: er Tfe rad da mra val frad mo Wi qu li ke ra mi-ka, fa i an sis na war mi. Se da re biT nak le bia sam-Se neb lo ke ra mi ka.

gvi a nan ti kur da ad re u li Su a sa u ku ne-e bis fe neb Si ma sa la uf ro di di ra o de no-bi Taa aR mo Ce ni li. ke ra mi ku li na war mi dan gvxvde ba: am fo re bi, der ge bi, qoT ne bi, ja me-bi. mi nis na ke To beb Si ga mo ir Ce va: sas mi se bi, sa nel sacx eb le bi, fan jris mi nis na te xe bi. li To nis niv Te bi dan gvxvde ba: sar kis frag-men te bi, mci re plas ti kis ni mu Si, rki nis lur smne bi. sam Se neb lo ma sa lad ga mo ye ne bu-lia ba zal tis qvaT li le bi, ri yis qva, kldis fle Ti li qve bi, ali zis agu re bi. sam Se neb lo ke ra mi ka war mod ge ni lia Ra ri a ni da brtye-li kra mi te biT, de ko ra ti u li fi le biT, ka-lo ri fe re biT. mSe neb lo ba Si ga mo ye ne bu li un da yo fi li yo xis ma sa lac.

kvle vis am etap ze ga mov le ni lia di di na-ge bo bis ked le bis na wi li. ker Zod, E-W xaz ze dam xro bi li ke de li kv. 59-Si, ro me lic qmnis kuTx es 69-e kvad rat Si da sam xre Tis mi mar-Tu le biT Se dis ga uTx rel far Tob Si. ke de-

59

li stra tig ra fi u lad yve la ze Zve li un da iyos. mas ze da Se ne bu lia e.w. ,,mci re aba no~ (kv. 29-31, 39-41). ase ve ga uTx rel far Tob Si Se dis kv. 59-is sam xreT na wil Si ga mov le ni li qvis wyo bac. gaTx re bi sas aR moC nda ked lis naS Ti, ro me lic ase ve E-W xaz zea dam xro bi-li. mo e mar Te ba kv. 28-dan (kv 28-68), kv. 68-Si ake Tebs kuTx es da sam xre Tis mi mar Tu le biT Se dis ga uTx rel far Tob Si. sak vle vi ub nis Crdi lo eT na wil Si, ro me lic Zli e raa da-zi a ne bu li sa sof lo- sa me ur neo sa mu Sa o e bis Se de gad, na ge bo ba Ta mxo lod frag men te bi Cnde ba.K kv. 35-Si da das tur da Tur qTa ba to-no bis xa nis wyal gay va ni lo ba, ro me lic sam-xre Ti dan Se mo dis sak vlev far Tob Si. Ti xis mi le bi da fa ru lia ri yis qve biT, rom le bic kir xsna ri Taa Se kav Si re bu li.

aR niS nu li ked le bi na ge bia moz rdi li qve bis or ma gi wyo biT da Si da na wi li Sev se-bu lia Se da re biT mci re zo mis qve biT. Se ma-kav Si reb lad ga mo ye ne bu li yo fi la Ti xa mi-wa. zog ad gi las das tur de ba sa Zir kvel Si xre Sis fe nis ga mo ye ne bac.

ga mov le ni li na ge bo be bis fun qci a- xa si a-Tis gar kve va gaTx re bis das ru le bis Sem deg iq ne ba Se saZ le be li. aR sa niS na vi a, rom kv. 58-Si aR mo Ce ni li ke de li Za la dob ri vi ngre vis kvals ata rebs (da nax Si re bu li xis na wi le bi, cecx lSi mox ved ri li ke ra mi ka).

ze da kul tu ru li (I fe na) anu gvi an de li Su a sa u ku ne e bis ma sa la war mod ge ni lia sa da da mo Wi qu li ke ra mi kiT, fa i an siT, Ci bu xe-biT, San dle biT, wyal gay va ni lo bis mi le biT, ro mel Ta ana lo ge bic mrav lad mo i po ve ba, upir ve les yov li sa, TviT ci xis te ri to ri-a ze [ka xi Ze, ma mu la Ze 2004: 26, 28, 29, 33, 35, 62, sur. 7, 44; xal va Si 2002a: 135; af xa za va, ma mu-la Ze 1998: 271-275; ka xi Ze, ma mu la Ze, eb ra li-Ze 2002: 45, 46, tab. IX; Cxa i Ze 1982: 114-128; ar-Cva Ze 1978: 119, 120; mi wiS vi li 1984: 44, 45.]

gvi a nan ti ku ri da ad re u li Su a sa u ku ne e-bis kul tu ru li fe nis ma sa la war mod ge ni-lia sa me ur ne o- sat ran zi to da niS nu le bis ke ra mi kiT (am fo re bi). gvi a nan ti ku ri xa nis am fo re bi frag men te bis sa xi Taa mo po ve bu-li. ese ni a: yel wi bo i a ni, e.w. qi mi se bur Sve ri-li a ni yu re bis mqo ne; e.w. Zab ri seb rpi ri a ni da sxv. ana lo gi u ri for mis am fo re bi mrav-la daa aR mo Ce ni li sa kuT riv ci xis te ri to-ri a ze [xal va Si 2002 : 10-21, 24, 25-33, 34, 35, 36]. gvi a nan ti ku ri xa ni ma sa li dan aR sa niS na via

wi Tel la ki a ni ke ra mi ka (Zi ri Ta dad ja me-bi, Wra qe bi, sa nel sacx eb le bi). ana lo gi u ri Wur Wle bi di di ra o de no biT gvxvde ba ci xis sxva das xva uban ze [eb ra li Ze 2005: 39, 42, 45, 46, 57-62].

gvi a nan ti ku ri xa ni saa Ra ri seb rtu Ci a ni lu Te ri e bi. ana lo gi u ri Wur Wle bi gvxvde-ba ro gorc ci xis te ri to ri a ze, ise mis far-glebs ga re Tac [eb ra li Ze 2005: 70].

ga naTx a ri ma sa lis 6 mo ne ti dan mxo lod er Ti ga ni sazR vra. esaa tra pe zun tSi moW-ri li mo ne ta, Sub lze sep ti mus se ve ru sis an ko mo du sis, xo lo zur gze – cxe no sa ni miT-ras ga mo sa xu le biT. am gva ri mo ne ta ci xis te ri to ri a ze ad re caa na pov ni [var Sa lo mi Ze 2004: 145]. sam Se neb lo ke ra mi ka war mod ge ni-lia mar TkuTxa da mrgva li agu re biT, de ko-ra ti u li fi le biT, brtye li da Ra ri a ni kra-mi te biT, ro mel Ta So ris er Ti dam Ri a ni a.A msgav si sam Se neb lo ke ra mi ka ci xis te ri to-ri a ze mrav la daa aR mo Ce ni li [ka xi Ze, ma mu-la Ze 2004: 47, 48, 50, sur. 19]. gvxvde ba isi ni biW vin ta Si [a fa qi Ze 1977: 238-240, 243] da Sa-vi zRvis sa na pi ros gvi a nan ti ku ri xa nis ara-erT Zeg lze.

gvi a nan ti ku ri da ad re u li Su a sa u ku ne e-bis mi nis Wur We li war mod ge ni li a: sas mi se-biT, Wur Wlis Zi re biT, sa nel sacx eb le biT, lan ga riT, mo za i ku ri mi nis Wur Wlis na te-xiT da sxv. isi ni an lo gebs po u lo ben ro-gorc ci xis sxva das xva ub nis ga naTx ar ma sa-la Si, ise sxva Zeg leb zec [Sa li ka Ze 2004: 21, 26-29, 30-36, 43-49, 57-62, 135; ka xi Ze, vi ker si, ma mu la Ze 2000: 77, sur. 5].

ad re u li Su a sa u ku ne e bis xa nis am fo re bi war mod ge ni lia go ni o -af sa ro sis am fo re bi-saT vis ke ra mi ku li ta ri saT vis Se mu Sa ve bu-li kla si fi ka ci is III, V, VI ti pis am fo re biT [xal va Si 2002: 46, 47, 48-51, 52].

III uba ni mde ba re obs go ni o -af sa ro sis ci-xis ga reT, Crdi lo e Ti ka rib Wis Crdi lo -aR mo sav le TiT, # 10 koS ki dan 55 m-is da So-re biT. am ad gi las kul tu ru li fe ne bi sa da Se sa ba mi si pe ri o dis na ge bo be bis ga mov le nis miz niT, Crdi lo- sam xre Tis xaz ze ga keT da Txri li # 1, far To biT 4×8 m. gaTx re bis dam-Tav re bi sas mis ma far Tob ma mi aR wia 8×16 m-s (tab. IIIa). Txril Si kul tu ru li fe na mi wis Ta na med ro ve ze da pi ri dan Zal ze ax los mde-ba re ob da. sa kuT riv hu mu su ri fe na Se i cav da er Tma neT Si are ul gvi a nan ti ku ri, ad re u-

60

li da gvi an de li Su a sa u ku ne e bis Ti xis Wur-Wlis frag men tebs. mi wis Ta na med ro ve ze da-pi ri dan 20-25 sm-is siR rme ze uk ve Ta vi iCi na I-III ss-is na ge bo be bis naS Teb ma.

Txri lis sam xreT na wil Si ga mo ik ve Ta na-ge bo ba da sav le Ti da Crdi lo e Ti ked liT. na ge bo bis da nar Ce ni ked le bi Txri lis ga-reT ga dis.

aR niS nu li na ge bo bis Crdi lo eT ked li-dan 1 m-is da So re biT, Crdi lo e TiT, ga iw min-da N-S xaz ze dam xro bi li, sak ma od ma si u ri ked lis kuTx e. ke de li Crdi lo e TiT grZel-de ba 7,4 m-ze. mas sam xreT na wil Si aR mo sav-leT idan eb mis 1,2 m sig rZe ze ga mov le ni li me o re ke de li, ro me lic ga uTx rel far Tob-Si ga dis (tab. IIIa).

Txri lis Crdi lo e Ti na wi li da fa ru lia na ge bo bis Caq ce u li sa xu ra vis kra mi te bi Ta da ga daq ce u li ked le bis qva- Ror RiT (tab. IIIa). am etap ze na ge bo ba Ta geg mis naT lad war mod ge na ver xer xde ba.

yril Si mrav lad Cnde bo da ar qe o lo gi u-ri ma sa la. ume te so ba gvi a nan ti ku ri xa ns Ti-xis Wur We lia da Txril Si ga mov le ni li na-ge bo be bis Ta nad ro u li a. gaTx re bi sas Tavs iCen da ad re u li da gvi an de li Su a sa u ku ne e-bis ke ra mi ku li na war mic. Tum ca ma Ti Ta nad-ro u li na ge bo be bis kva li aq ar Cans.

ga naTx ar ma sa la Si mrav lad gvxvde ba gvi-a nan ti ku ri xa nis am fo re bi, rom leb Sic ram-de ni me ti pi ga mo i yo fa (gvi a nan ti ku ri da ad re u li Su a sa u ku ne e bis am fo reb ze msje-lo bi sas vey rdno biT go ni o -af sa ro sis am-fo re bi saT vis uk ve Se mu Sa ve bul ti po lo gi-ur -qro no lo gi ur kla si fi ka ci as (ix. xal va-Si 2002).

I tips mi e kuT vne ba II s-is da sawy i si Ta da III s-is pir ve li na xev riT da Ta ri Re bu li ya-vis fer ke ci a ni am fo ra (tab. III

10). am gva ri am-

fo re bi go ni o -af sa ros Si ricx ob ri vad yve-la sxva da nar Cen am fo rebs War bobs. III tips mi e kuT vne ba am fo ra, ro me lic war mod ge ni-lia qi mi se bur Sve ri li a ni yu ris frag men tiT (tab. III

51). am ti pis am fo re bi, rom le bic si no-

pu ri na war mi un da iyos, go ni o -af sa ros Si ax. w. II s-is da sawy i si dan un da ar se bob dnen. IV tip Si er Ti an de ba e.w. Zab ri se bur pi ri a ni am-fo ris na te xi (tab. III

1). msgav si am fo re bi go-

ni o -af sa ros Si Ta riR de ba I s-is da sas ru li-Ta da II s-iT. am fo re bis X tips ga ne kuT vne ba si no pu ri war mo mav lo bis am fo ra, ro me lic

yu ri sa da Zi ris na te xe bi Taa warmodgenili (tab. III

4,48). go ni o -af sa ro sis ci xe Si aR mo Ce-

ni li X ti pis am fo re bi II s-is da sawy i si Ta da III s-is pir ve li na xev riT Ta riR de ba [xal va Si 2002: 10-21, 25, 27, 39].

Txril Si ga mov le ni li na ge bo be bis Ta-nad ro u lia lu Te ri e bi (tab. III

34,42). Ti xis

struq tu ris mi xed viT ma Ti si no pu ri war mo-mav lo ba eWvs ar iw vevs. ana lo gi u ri Wur We-li ci xis sxva das xva uban ze ad re caa aR mo Ce-ni li da ma Ti Ta ri Ri II-III ss-iT ga ni sazR vre-ba [ka xi Ze, ma mu la Ze, eb ra li Ze 2000: 48, tab. XVII, sur. 1].

sam za re u lo da niS nu le bi saa far To pi ri-a ni qoT ne bi (tab. III

43,45), ro mel Ta na wils pa-

ta ra, brtyel ga niv kve Ti a ni yu re bi am kobs (tab. III

32). Wur Wle bis ze da pi ri xa o i a ni a. ana-

lo gi u ri Wur We li mrav la daa aR mo Ce ni li go ni o -af sa ro sis I-III ss-is kul tu rul fe-neb Si [ka xi Ze, ma mu la Ze 2004: sur. 23].

Wra qe bi yu ri sa da yur -gver dis ori na te-xi Taa war mod ge ni li. isi ni wi Tel la ki a nia (tab. III

55-56). I-III ss-iT Ta riR de ba go ni o -af sa-

ro sis ci xis sxva das xva uban ze aR mo Ce ni li ana lo gi u ri Wra qe bi [eb ra li Ze 2005: 53-66].

qvay ril Si mrav lad aR moC nda gvi a nan ti-ku ri xa nis mrgva li agu re bi – ka lo ri fe re-bi. kra mi te bi ori sa xi saa brtye li da Ra ri-a ni (tab. III

b). ana lo gi u ri kra mi te bi di di ra-

o de no bi Taa mik vle u li ci xis te ri to ri a ze. gvi a nan ti ku ri xa ni saa de ko ra ti u li fi-

le bi, Sem ku li ma si u ri ko nu su ri da na Zer-we biT (tab. III

g). msgav si fi le bi, rom le bic

ked le bis mo sa pir ke Teb lad ga mo i ye ne bo da, mrav la daa cno bi li, ro gorc sa kuT riv ci-xis sxva das xva ub ni dan, ise Sa vizR vis pi re-Tis ara er Ti Zeg li dan.

ke ra mi ku li na war mis gar da gvi a nan ti ku-ri xa nis ma sa la Si gvxvde ba mi nis Wur Wlis Zal ze mci re frag men te bi, ro mel Ta Se sa xeb ra i mes Tqma Zne li a. Txril Si aR moC nda 10-12 sm di a met ris qvis bir Tvi. ana lo gi u ri bir-Tve bi ci xis sxva das xva uban ze ad rec mrav-lad iyo aR mo Ce ni li [as la niS vi li 2004: 152-154].

gvi a nan ti ku ri xa nis ma sa leb Tan er Tad Txril Si Cnde bo da ad re u li Su a sa u ku ne e bis am fo re bis na te xe bic. maT Si ga mo i yo fa oTxi ti pi.

II tips ga ne kuT vne ba e.w. ci lin drul-ta ni a ni am fo ris gver dis na te xi, Sem ku li

61

kon cen tru li Ra re biT (tab. III47

). ana lo gi-u ri am fo re bi di di ra o de no bi Taa cno bi li xmel Ta Su azR vis pi re Tis au zis qvey neb Si. go ni o -af sa ros Si ma Ti gav rce le ba VI s-is me-o re na xev ri dan un da dawy e bu li yo. III ti pis am fo re bis da u dev rad na Zer wi yu re bi Sem ku-lia asi met ri u li qe de biT (tab. III

3,5,6). gver-

dis frag men te bi da fa ru lia kon cen tru li Ra re biT (tab. III

36,39). Ti xa na rin jis fe ri a.

go ni o -af sa ros Si isi ni VI s-iT YTa riR de ba. IV tips mi e kuT vne ba am fo ra, ro me lic pi ris na-te xi Taa Se mor Ce ni li (tab. III

9). ma Ti Ta ri Ri

VI s-iT ga ni sazR vre ba. VII ti pad ga mo i yo fa `kol xu ri am fo re bi~ (tab. III

13,18,25,46,49). am gva-

ri am fo re bi Sa vizR vis pi reT Si mrav la daa aR mo Ce ni li. mi iC ne ven, rom isi ni dam za de-bu lia ad gi lob ri vi kol xu ri am fo re bis mi-baZ viT da `fsev do kol xur~ am fo rebs uwo-de ben. go ni o -af sa ros Si isi ni VI-VII ss-iT Ta-riR de ba [xal va Si 2002: 21, 45-48].

am ri gad, uk ve am etap ze Se iZ le ba ga va ke-ToT das kvna, rom ci xis ga reT, Crdi lo e TiT

ar se bu li te ri to ri a, in ten si u ra daa aT vi-se bu li ro ma u li gar ni zo nis mi er I-III ss-Si, ra ze dac mi u Ti Tebs Txril Si mik vle u li na-ge bo be bi da ar qe o lo gi u ri ma sa la.

es te ri to ria da sax le bu li Cans V-VI ss-Sic, ra sac adas tu rebs gaTx re bi sas mik-vle u li kol xu ri da im por tu li am fo re bis na te xe bi. iq vea ga mov le ni li os mal Ta ba to-no bis xa nis ke ra mi kis ni mu Se bic (tab. III

38,53),

Tum ca, ro gorc V-VI, ise XVII-XVIII ss-is ma-sa le bi I-III ss-is ar te faq teb Tan Se da re biT ga ci le biT mci re ricx o va nia da ar gvxvde ba ma Ti Se saty vi si na ge bo be bi. Cans, ad re u li da gvi an de li Su a sa u ku ne e bis kul tu ru li fe ne bi Se i wi ra am ad gi leb Si di di xnis man-Zil ze war mo e bul ma sa sof lo- sa me ur neo sa-mu Sa o eb ma.

sa mo mav lod da geg mi lia sa mu Sa o e bis gag-rZe le ba go ni o -af sa ro sis ci xis sa mi ve uban-ze, ra Ta ukeT war mo Cin des ga naTx a ri na ge-bo be bis ier sa xe da da niS nu le ba.

sh. Mamuladze, T. Ebralidze, N. sulava, D. Mindorashvili

REsULTs OF THE 2007 REsEARCH wORK OF THE GONIO-APsARUs PERMANENT ARCHAEOLOGIGICAL ExPEDITION

Summary

The fortress- stronghold of Gonio-Apsarus (222x195m) is situated within 12 km of Batumi, on the territory of v. Gonio, on the left bank of the mouth of the Chorokhi River (Pl. II).

The Gonio-Apsarus standing archaeological expedition carried on field work on three plots: within the fortress in the SW section (Sectors SW-IX-XII – directed by T. Ebralidze ) (Pl.12), in the so-called “Abanotubani” section (SW-V sector – directed by N. Sulava) (Pl. II7) and outside the wall of the northern rampart (NE section – directed by D. Min-dorashvili (Pl. IIIa).

Approximately 400 sq. m area was studied in sectors SW-IX-XII. Later (16th -19th cent), early medieval (6th-7th cent) and Late Classical period cultural layers came to light. Two construction levels were identified in the Late Classi-cal period layer (I and II) and several interfaced (C1-C5) (Pl. I3).

The excavated material is represented by various purpose pottery: local and imported (glass items, iron objects and stone nucleuses).

In the SW-V sector of the fortress (“Abanotubani”) 200 sq. m. area was studied (squares 35.36, 45, 46, 55-59, 65-69). remnants of the walls of large structures have come to light, including in sq. 59 (EW), which must be the oldest strati-graphically, and on which the so-called “small bathhouse” is built (sq. 29-31, 39-41); the walls are built with double masonry of large stones, and the inner part is filled with relatively small stones. Adobe and mud was used as binder. At some places the use of a layer of gravel in the foundation is also attested.

Late Classical and early medieval cultural layer material is represented by household and transit purpose pottery (amphoras) with rimmed neck handles with pointed protuberances, funnel-like mouthed, narrow-necked, handles attached to the shoulders, handle rising above the mouth, etc., red-glazed pottery (bowls, lamps, unguentaria); luteria with groove like lips. Glass ware is represented by: drinking vessels, bottoms of vessels, perfume bottles, carafe-like vessel, tray, fragment of mosaic glass vessel, etc.

62

Of the 6 coins only one was assigned: a coin struck at Trapezes, with the image of Septimus Severus or Commode on the obverse, and equestrian Mithra on the reverse.

Of building ceramics we find right-angled and round bricks, decorative bricks, and flat and grooved tiles, among which one is stamped.

Amphoras of the Early Middle Ages are represented by types II, V, VI of these vessels.On plot II work was carried on outside the Gonio-Apsarus fortress, to the NE of the N gate, at 55 m from the tower

10 (trench no. 1 – 8x16 m, sq. 57-67, 58-68, 59-69, 60-70 of NE-IV sector (Pl. IIIa). To the south of the trench, in sq. 57-67 part of the structure came to light with W and N wall. The other walls of the structure go beyond the trench.

At 1 m distance from the N wall of the cited structure, to the north the corner of a fairly massive wall oriented along the NS line was cleaned. The wall extends to N at 7.4 m. From the E it is joined by another wall identified at 1.2 m. length, which enters the unexcavated area of sq. 68.

In the N part squares 59-60 are covered with the tiles of the collapsed roof of the structure and the debris of fallen walls.

In Late Classical period material we find brown-clay amphoras (Pl. III10), with funnel-like mouth (Pl. III1), Sinopean luteria (Pl. II34,42), fragments of red-glazed lamps (Pl. III55,56), few fragments of glass vessels.

Of the same period are calloriphers, flat and grooved tiles (Pl. IIIb), a stone nucleus. Along with material of the Late Classical period, fragments of early medieval amphoras of types II, III, IV, VII occurred in the trench (Pl. III).

Thus, the territory outside the fortress, to the north was intensively used by the Roman garrison in the 1st-3rd cent. AD; the territory appears to have been inhabited in the 5th-6th as well. Specimens of pottery of the time of Ottoman domination have also been discovered on the site (Pl. III38,53). However, the material of the 5th-6th and 16th-18th centuries is much smaller in quantity than the artifacts of the 1st-3rd centuries, nor are their corresponding structures in evidence.

literatura

arCvaZe T. 1978: aRmosavleT saqar Tve los gvianfeodaluri xanis mouWiqavi Tixis nawarmi. – v. jafariZe

(red.), fsaZ, III, 111-133.

aslaniSvili l. 2004: qvis birTvebi. – a. kaxiZe (red.), gonio-afsarosi, IV, 152-154, baTumi.

afaqiZe g. 1977: biWvintis samSeneblo keramika. – a. afaqiZe (red.), didi pitiunti, II, 223-245, Tbilisi.

afxazava n., mamulaZe S. 1998: gviani Suasaukuneebis arqeologiuri masala goni odan. – bsu Sromebi, II.

ebraliZe t. 2005: samxreT-dasavleT sa qarTvelos zRvispireTi gvianelinistursa da romaul xanaSi

(savaWro-ekonomikuri ur TierTobani importuli keramikis mixedviT). – a. kaxiZe (red.), gonio-afsarosi

VI. baTu mi.

varSalomiZe i. 2004: samxreT karib WesTan aRmoCenili monetebi. – a. kaxiZe (red.), go nio-afsarosi, IV, 141-

151, baTumi.

kaxiZe a., vikersi m., mamulaZe S. 2000: adreSuasaukuneebis samarxebi fiWvnaridan. – a. kaxiZe (red.), bamS, I,

70-89.

kaxiZe a., mamulaZe S. 2004: samxreT karibWisa da abanoTubnis teritoriaze 1995-1999 wlebSi warmoebuli

kvleva-Ziebis umTavresi Sedegebi. – a. kaxiZe (red.), gonio-afsarosi, IV, 4-107, baTumi.

kaxiZe a., mamulaZe S., ebraliZe t. 2002: 2000 wels gonio-afsarosis cixis samx re Ti karibWis gareT

warmoebuli arqeo lo giuri kvleva-Ziebis angariSi. – a. kaxiZe (red.), gonio-afsarosi, III, 44-70, baTumi.

miwiSvili m. 1984: qarTuli moWiquli Wur Wlis warmoebis istoriidan IX-XVIII ss. Tbilisi.

SalikaZe T. 2004: gvianantikuri da adreSuasaukuneebis minis nawarmi samxreT-dasav leT saqarTvelos

SavizRvispireTidan. – a. kaxiZe (red.), gonio-afsarosi, V, ba Tumi.

CxaiZe l. 1982: gvianfeodaluri xanis keramikuli nawarmis erTi saxeoba gonio dan. – d. xaxutaiSvili (red.),

sdaZ, XI, 114-128, baTumi.

63

xalvaSi m. 2002: keramikuli tara gonio-afsarosidan – a. kaxiZe (red.), gonio-af sa rosi II, baTumi.

xalvaSi m. 2002a: gonio-afsarosis Sida cixis centraluri nawilis arqeolo giu ri gaTxrebis Sedegebi. – a.

kaxiZe (red.), go nio-afsarosi, IV, 134-167, baTumi.

Гайдукевич В. Ф. 1959: Некрополи неко торых Боспорских городов. – МИА, 69, 154-239.

Книпович Т. Н. 1952: Краснолаковая кера мика первых веков нашей эры. – МИА, 25, 289-327.

Alram-stern E. 1989: Die Römischen Lampen aus Carnuntum. Der Römische limes in Oster reich. Heft 35, Verlag der Osterreichischen

Aka demie der Wissenschaften, Wien.

Deneauve J. 1969: Lampes de Carthage, VIIe, Paris.

Heimerl A. 2001: Die Römischen Lampen aus Pergamon, Berlin\New York.

Loeschke s. 1919: Lampen aus Vindonissa, Zürich.

tabulebis aRweriloba

tab. I – 1. gonio-afsarosis cixe, gegma; 2. cixis samxreT-dasavleTi monakveTi, gegma; 3. cixis samxreT-

dasavleTi monakveTi, Wri li.

tab. II – 1. yavisferkeciani amforebi; 2. viw royeliani amforebi; 3. wiTellakiani ja mi; 4. wiTellakiani TefSi;

5. koWobi; 6-7. wiTellakiani Wraqebi.

tab. III – a. cixis gareT (CrdiloeTiT) 2007 wels gaTxrili farTobi, gegma; b-g. gvianantikuri xanis kramitebi

da filebi; 1, 3-6, 9, 10, 13, 18, 22, 25, 32, 34, 36, 39, 42-49 51, 55, 56. gvianantikuri da adreuli Suasaukuneebis

keramika; 38, 53. gviandeli Sua saukuneebis keramika,

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – 1. The Gonio-Apsarus fortress, plan; 2. the south-western section of the fortress, plan; 3. the south western section of the

fortress, section.

Pl. II – 1. Brown-clay amphoras; 2. narrow-necked amphoras; 3. red glazed bowl; 4. red-glazed plate; 5. pot; 6-7. red-glazed lamps.

Pl. III – a. area excavated in 2007 outside the fortress (to the north), plan; b-c. tiles and slabs of the Late Classical period; 1, 3-6, 9, 10,

13, 18, 22, 15, 32, 34, 36, 39, 42-49, 51, 55, 56. Late Classical and Early Medieval pottery; 38, 53. Late Medieval pottery.

64

tab. I

65

tab. II

66

tab. III

67

sa qar Tve los erov nu li mu ze u mis oTar lor Tqi fa ni Zis ar qe o lo gi is cen tri sa da aka ki we reT lis sa xel mwi fo uni ver si te tis qu Ta i sis ar qe o lo gi ur ma eq spe di ci am 2007 wels OoTx sxva das xva Zeg lze imu Sa va:

1. iv lis -ag vis to Si bag ra tis taZ ris eq ste-ri er Si gag rZel da wi na wleb Si dawy e bu li sa-mu Sa o e bi taZ ram de li na ge bo be bis sak van Zo mo nak ve Te bis ga mo sav le nad, rac gan pi ro be-bu li iyo imiT, rom 2005-2006 wleb Si taZ ris in te ri er Si ga mov le ni li ax.w. IV s-is ek le si-i sa da VII-VIII ss-is `qu Ta Ti sis say dris~ mi na-Se ne bis [lan Ca va, isa ka Ze 2006; lan Ca va, isa ka-Ze 2007; lan Ca va 2007: 112-113, 150-152, sur. 94] cal ke u li sak van Zo mo nak ve Te bi ga vi da ezo Si, ris ga moc da i geg ma xu Ti Sur fis gaW ra taZ ris ezos sam xreT, aR mo sav leT da Crdi lo eT mo-nak ve Teb Si. 2007 wels Ses wav lil iq na 245 kv.m. far To bi. Tav da pir ve lad ga iW ra # 14 Sur-fi bag ra tis taZ ris Crdi lo eT ga le re a Si. am mo nak veT Si ga uTx rel far Tob Si ga vi da 2005 wels ga mov le ni li IV s-is ek le si is Ta nad ro-u li sa naT la vis Crdi lo- da sav le Tis kuTx e. ga le re a Si gvi a ni Su a su ku ne e bis mar nis ga-mar Tvis dros ad rin de li fe ne bis da zi a ne bis mi u xe da vad, ar qi teq tu ru li naS Te bi im do-ne ze dag vxvda Se mor Ce ni li, rom sa naT la vis kuTx is Sek vra da Se sa ba mi sad geg mis aR dge na mo xer xda. sa naT la vi Zi ri Ta di ek le si is Ta-nad ro u li a. da sav le Ti dan od nav mog vi a ne biT mas ze me o re sa Tav si mi ud gamT. mSe neb lo bis teq ni kiT igi ek le si is da sa naT la vis ana lo gi-u ri a, mxo lod Zi ri Tad ked leb Tan wyo biT ar aris ga dab mu li da am de nad Tav da pir ve li geg-miT ar iyo gaT va lis wi ne bu li, Tum ca qro no-lo gi u rad maT gan di dad ar aris da So re bu li. sa naT la vi sa da ek le si is ked le bi 1,4 met ris si ga ni sa a, axa li sa Tav si sa ki 1 m.1 fun qci o ni-re bis am etap ze ek le si i dan sa naT lav Si Ses vla

1 erTmetriani siganis kedlebiTaa nagebi IV sau kunis quTaisis safortifikacio sistema da ci-ta delSi aRmoCenili didi zomis sworkuTxa nage-boba [lanCava 2007: 109-114, sur. 93; 100]. analogiuri situacia dasturdeba noqalaqevsa da SorapanSi.

omar lanCava, roland isakaZe, daviT berZeniSvili, nona qarciZe, merab WumburiZe

gaTxrebi quTaissa da gelaTSi

uk ve am sa Tav sis gav liT xde bo da.# 15 Sur fi ga iW ra iq, sa dac bag ra tis taZ-

ris ga re fa sad ze 5-6 m-is si maR le ze Tval naT-liv ikiTx e ba `taZ ram de li na ge bo bis~ kuTx e, ro mel zec ga re dan mi Se ne bu lia taZ ris Crdi-lo e Tis ke de li (sam Se neb lo war we riT) da Crdi lo e Tis mkla vis af si dis aR mo sav le Tis ke de li. ana lo gi u ri si tu a ciaa taZ ris in te-ri er Sic. es sak van Zo mo nak ve Ti ga ix sna fun-da men te bis do ne ze da aS ka ra gax da, rom `taZ-ram del na ge bo bas~ suf Tad gaT li li qvis co ko li hqon da, ro mel sac mTli a nad fa ravs taZ ris fa sa de bi da co ko li. kvle vis am etap-ze `taZ ram de li na ge bo bis~ geg mis war mod ge na ar xer xde ba. stra tig ra fi is gaT va lis wi ne biT ki zo ga dad IX s-iT un da da Ta riR des.

# 16 Sur fSi gaTx re bis Zi ri Ta di mi za ni iyo IV s-is ek le si is sa va ra u do Sve ri li af si dis ar se bo bis da das tu re ba an uar yo fa, rad ga nac bag ra tis taZ ris sa kur Txe vel Si amis Se mow me-ba dRem de ver mo xer xda. da sa xu li miz ni dan ga mom di na re taZ ris aR mo sav le Tis ked lis eq ste ri e ris ga yo le biT ga iW ra grZe li (13×3 m) Txri li, ro mel Sic IV sa u ku nis ek le si is af-si di ar da das tur da. aqe dan ga mom di na re ek-le si as an ar hqon da Sve ri li ab si di, an da Tu hqon da, dRe i saT vis taZ ris 4 m-de si ga nis co-ko li Taa da fa ru li. am kiTx va ze pa su xi sa kur-Txev lis in te ri e ris mo ma val ma gaTx reb ma un-da mog vces. grun tam de gaW ril Sur fSi stra-tig ra fi u li Tan mim dev ro biT ga iTx a ra XVIII-XIX da XVI-XVII ss-is sa mar xe biT da zi a ne bu li gan vi Ta re bu li Su a sa u ku ne e bis fe na, VIII s-is wyal sa de nis naS Ti, wi na re an ti ku ri da sa va ra-u dod ene o liT -ad reb rin ja os xa nis fe ne bi.

# 17 Sur fi or na wi lad ga i yo. pir ve lad Ses wav li li iq na mi si Crdi lo e Ti na wi li, sa-dac da fiq sir da 2006 wels taZ ris in te ri er Si ## 8-10 Sur feb Si ga mov le ni li IV sa u ku nis ek-le si is sam xreT mi na Se nis aR mo sav le Tis ked-lis na wi li, ## 9-10 Sur feb Si ga mov le ni li kvad ra tu li for mis (zo me bi 5,5×5,6 m. ked lis si ga ne 1,2 m) `koS ku ra~ na ge bo bis ia ta kis do ne da Se ik ra mi si sam xreT -aR mo sav le Tis kuTx e.

68

faq ti u rad da mo u ki de be li `koS ku ra~ na ge-bo ba Ta vis dro ze VII-VIII ss-is `say dris gan~ sam xre TiT, da ax lo e biT 3 met ris da So re biT id ga da sam xre Tis ke del Si sa va ra u dod ar se-bu li ka riT Ria ezos ken ix sne bo da. in te ri e-ris Ses wav la, ra sac Se iZ le bo da mis fun qci a-ze gar kve u li in for ma cia mo e ca, ar xer xde ba. frTxi li va ra u dis do ne ze ar ga mo i ricx e ba `koS ku ras~ ga az re ba mar ti ri u mad, ro me lic, stra tig ra fi is gaT va lis wi ne biT, VIII-IX ss-iT un da da Ta riR des. Sur fis me o re (sam xre Tis) na wil Si ga saTx re lad mo i xa za da ax lo e biT 8×6 m zo mis far To bi. am mo nak veT ze taZ ris res tav ra ci is dawy e bam de id ga XVIII-XIX ss-is im ek le si is sa kur Txe ve li, ro me lic 1698 wlis ngre vas ga dar Ce nil taZris sam xre Tis ka rib-We Si iyo ga mar Tu li. pir ve li ve ba ris pir ze mo i xa za res tav ra ci i sas mox sni li, ga re dan swor kuTx a, in te ri er Si ki mom rgva le bu li sa-kur Txev lis fun da men tis kon tu re bi, rom lis in te ri er Si CaR rma ve bi sas stra tig ra fi u li Tan mim dev ro biT da fiq sir da: 1. XVI-XVII ss-is 6 dan gre u li qva yu Ti; 2. bag ra tis taZ ris mSe-neb lo bi sas (X-XI ss-is mij na) ga uq me bu li ̀ koS-ku ras~ ngre vis fe na; 3. mkrTa lad, mag ram ma inc ikiTx e ba IV s-is ek le si is sam xre Tis mi na Se nis sam Se neb lo fe na; 4. wi na re an ti ku ri xa nis fe-na, rom lis ze da na wil Si CaS ve bu lia gan vi Ta-re bu li Su a sa u ku ne e bis 3 uin ven ta ro or mo-sa mar xi, uZ ra va daa Se mor Ce ni li da nu lo va ni niS nu li dan 3,1 m-is siR rme ze iwy e ba.

Zv. w. VIII-VII ss-is ma sa lis Sem cve li er Tmet-ri a ni fe nis aRe bis Sem deg mTel far Tob ze ga-iw min da Ti xis baT qa Se bis 0,2-0,3 m-is sim Zlav-ris kom paq tu ri gro va, rom lis qve Sac da fiq-sir da xis Ze lu ri na ge bo be bis qvis sa Zir kvle-bis er Ti ri gis naS Te bi. ad rer ki nis xa nis qvis-sa Zir kvli a ni na ge bo be bi Cven Tvis cno bi lia mxo lod qu Ta is Si, `ga baS vi lis go ri dan~ [lan-Ca va 1999: 22] da sa ir xi dan (cno ba mog va wo da z. brag va Zem). aR niS nul pe ri od Si mSe neb lo bis am gva ri teq ni kis iS vi a To ba Se saZ loa na ge bo-ba Ta gan sa kuT re bul da niS nu le ba zec mi u Ti-Teb des. am kon teq stSi sa in te re soa baT qa Se bis gro va Si aR mo Ce ni li Ti xis mi ni a tu ru li qan-da ke bis (cxvris?) naS Ti da sa beW da vis for mis niv Ti; 5. nu lo va ni niS nu li dan 4,6 met ris siR-rme ze Sur fSi Ta vi iCi na qu Ta i sis na qa la qa-ri saT vis aqam de uc nob ma kul tu rul ma fe nam. Sa vi, we bo va ni fe nis maq si ma lu ri sim Zlav rea 0,7 m da da le qi lia Tix nar grun tsa da kldo-

van ma siv ze. fe na Si mo po ve bul sxva das xva zo-mis ri yis qve bis na te xe bis ume te so bas ety o ba at kec vi sa da ga xex va- gap ri a le bis kva li. aris mci re zo mis ri yi sa da Ria Sin dis fe ri ka Jis anat ke ce bic. sa gan ge bod un da ga mov yoT ga-xex va- gap ri a le biT da mu Sa ve bu li ri yis qvis frag men ti da qvi Saq vis da mu Sa ve ba da us ru le-be li da nak lu li niv Ti, ro me lic ya li bis an cicx vis STa beW di le bas to vebs. am kon teq stSi un da ga vi az roT taZ ris ezo Si TxuT me ti o de wlis win Sem Txve viT na pov ni qvis cu lic, rom-lis sa ta re nax vre ti (d=1,5 sm) da um Tav re be-li a. Ti xis na war mi Sa vad da mu qa gu ris frad ga mom wva ri, upi ra te sad uxe Si, sqel ked li a ni, ufor mo Tvra me ti na te xi Taa war mod ge ni li. zo gi maT ga ni xe liT na Zer wi Cans. erT frag-men tze wiw vi se bu ri or na men tis er Tma neT Tan per pen di ku la ru lad mi mar Tu li ori ri gia da ta ni li. aR niS nu li fe na wi na re an ti ku ri xa nis fe nis gan ste ri lu ri SriY ar aris ga mij-nu li da ar ga mo i ricx e ba ke ra mi ku li na war-mis er Ti na wi lis ze da fe ni dan qve da Si mox-ved ris Se saZ leb lo bac. ke ra mi ku li ma sa la mci re ricx ov ne bi sa da frag men tu lo bis ga mo Ta ri Ris da kon kre te bis sa Su a le bas nak le bad iZ le va. qvis niv Te bis da mu Sa ve bis teq ni ka ki zo ga dad ene o liT -ad reb rin ja os tra di ci e-bis ma ta re be li Cans. sa daz ver vo Sur fe bi da ge o lo gi u ri bur Rvis Se de ge bi adas tu rebs am fe nis gav rce le bas taZ ris aR mo sav le Tis ke-del sa da taZ ri sa ve ga la vans So ris moq ce ul, Crdi lo e Ti dan sam xre TiT wag rZe le bul (da-axl. 70×10 m) mo nak veT Si.

2. no em bris Tve Si q. qu Ta is Si b. ga baS vi lis sa xe lo bis kul tu ri sa da das ve ne bis par kis te ri to ri a ze eq sper ti za Ca u tar da im mo nak-ve Tebs, sa dac re kon struq ci a- re a bi li ta ci-as Tan da kav Si re biT mo sa lod ne li iyo mi wis sa mu Sa o e bi. sa daz ver vo Sur feb Si kul tu ru-li fe ne bi ar da das tur da. ga ir kva, rom isi ni da le qi lia mxo lod er Tma ne Tis gan gan mxo lo-e bul im bu neb riv Se maR le beb ze, sa dac mi wis sa mu Sa o e bi am etap ze ar igeg me ba.

3. de kem bris Tve Si q. qu Ta is Si gri SaS vi lis q. me-4 Ses. # 9-Si eq spe di ci am Se is wav la sam-Se neb lo qva bu lis gaW ris dros da zi a ne bu li ad re an ti ku ri xa nis fe na da eli nis tu ri xa nis sa mar xe bi [lan Ca va, isa ka Ze 2008b]. aR niS nu li Zeg lis ar se bo ba mim de ba re te ri to ri a ze eq-spe di ci am jer ki dev 2005 wels da a das tu ra [lan Ca va, isa ka Ze, ber Ze niS vi li, Wum bu ri Ze,

69

qar ci Ze 2005]. ar qe o lo gi u ri sa mu Sa o e bi mim-di na re ob da ur Tu les me te o ro lo gi ur pi ro-beb Si, sa xel da xe lod ga da xu rul mo nak ve Teb-Si, ris ga moc did far Tob ze er Tdro u lad mu Sa o bis sa Su a le ba ar mog ve ca. Tav da pir-ve lad ga saTx rel te ri to ri a ze gag rZel da 2005 wels qu Ta i sis is to ri ul na wil ze da de-bu li kvad ra te bis da nak ve Te bis ba de.2 obi-eq tis Zi ri Ta di na wi li mo eq ca II seq tor Si da sam xre TiT na wi lob riv ga da vi da III seq tor Si (tab. I

1). kul tu rul fe na Si da das tur da sacx-

ov re be li da sa me ur neo da niS nu le bis, Ti xiT Se le si li xis na ge bo be bis naS Te bi, rom le-bic ga mar Tu li yo fi la moy vi Ta lo Tix na ris grun tSi CaW ri li 0,5-1 m-de si maR lis sxva das-xva kon fi gu ra ci is (mrgva li, elif su ri, wag-rZe le bu li da kuTx e eb mom rgva le bu li) or-mo e bis Tav ze, ro mel Ta kal Te bic fske ris ken Se sam Cne vad viw rov de ba. isi ni Sev se bu lia xis nax Si riT, baT qa SiT da ga je re bu lia ar te faq-te biT, ro mel Ta Zi ri Tad na wils sam za re u lo da suf ris Wur We li war mo ad gens. qva bu lis da zi a ne bul na wil Si da Wri leb Si 6 or mos (Se-sa ba mi sad am de ni ve na ge bo bis) naS Ti da fiq sir-da, xo lo met -nak le bad sru lad ga dar Ce ni-li 9 or mo (zo me bi sa Su a lod 3×3 m) bo lom de ga iTx a ra, ro mel Ta gan na wi li (## 1, 2, 3; ## 6, 7) fske ris do ne ze ar se bu li, sa Su a lod 1,2 m-is si ga nis ka riT ur Ti er Tda kav Si re bu li sa Tav so e bi sa gan Sem dgar kom pleq sad Se iZ le-ba ga vi az roT. er T-er Ti maT ga nis (# 2) Tav ze baT qa Se bis kom paq tu ri yri lic ga iw min da. xis ked le bis kon struq ci e bis kva lis fiq sa cia am etap ze ver mo xer xda. un da vi va ra u doT, rom isi ni Zi ri Ta dad or mo e bis kon fi gu ra ci as ime o reb dnen. da ax lo e biT 700-800 kv. m-de far-Tob ze 15-16 or mos (Se sa ba mi sad na ge bo bis) ar se bo ba da sax le bis sak mao sim Wid ro ve ze mi u Ti Tebs. ## 1, 2, 3, 4, 5, 9 or mo e bi sa da maT gar Se mo ar se bu li fe nis pre pa ra ci i sas mrav-lad gvxvde bo da rki nis wi de bi da Ti xis saq Se-ni mi le bis frag men te bi. di di ra o de no biT iyo isi ni 2005 wels gaTx ril I seq tor Sic, rac am te ri to ri a ze sa xe los no ub nis ar se bo ba ze mi-u Ti Tebs.

2 50×50 metrian farTobs ewoda seqtori da dainomra romauli cifrebiT. seqtori daiyo 10×10 m farTobis mqone 25 nakveTad da dainomra laTinuri asoebisa da arabuli cifrebis kom bi naciiT. erT nakveTSi moTavsda 2×2 m farTobis 25 kvadrati. mag: seqtori I, nakveTi A1, kvad rati 5.

kul tu rul fe na Si da or mo e bis in te ri-er Si mrav lad aR moC nda ad re an ti ku ri xa nis kol xu ri ke ra mi ka: ka ne lu re bi a ni qvev re-bis, der ge bis, cal yu ra da or yu ra qoT ne bis, pir far To do qe bis (maT So ris yur mi li a ni), brtyel Zi ra ja me bis, fe xi a ni sas mi se bis frag-men te bi da mTe li eg zem pla re bic. Se da re biT mok rZa le bu li da frag men tu lia im por ti: sxva das xva sa war moo cen tre bis am fo re bis, ja me bis, lu Te ri e bis, mci re a zi u li Txel ked-li a ni, Sav la ki a ni (mkrTa li, gvi an de li la-ki) Wur Wlis frag men te bi. Se da re biT mci rea ori ve ti pis kra mi te bi. li To nis niv Te bi dan aR sa niS na via # 2 or mos fsker ze fiq si re bu li rki nis wal di.

wi nas wa ri mo na ce me biT ga re ze moq me de bis Se de gad da sax le bam ar se bo ba Sewy vi ta da ax-lo e biT Zv.w. III s-is da sawy is Si da mog vi a ne biT es uba ni, ad re an ti ku ri xa nis fe na Si CaS ve bu-li, dro Si ur Ti er Tmo nac vle qvev rsa mar-xe bi sa da or mo sa mar xe bis zo nad ga da iq ca. II seq tor Si ga iTx a ra ori der gsa mar xi, er Ti or mo sa mar xi da Seg rov da er Ti dan gre u li or mo sa mar xis in ven ta ri. der gsa mar xe bi dan er Ti uin ven ta ro a, er TSi ki xe liT na Zer wi brtyel Zi ra ja mi aR moC nda. pir nak lu li der-ge bi da ja mi ab so lu tu ri qro no lo gi i saT-vis da ma Ta ri Re bel mniS vne lo bas mok le bu-li a, zo ga dad ki ori ve der gsa mar xi 2005 wels I seq tor Si gaTx ri li qvev rsa mar xe bis wres ekuT vnis da ma Ti Ta nad ro u lia (Zv.w. II s.). or-mo sa mar xe bi dan mom di na re brin ja os sa ma ju-re bi da cal pir le su li sa te va ri (sig rZe 45 sm), ro me lic cal ke u li de ta le biT gar kve ul msgav se bas iCens ber Znul ma xa i reb Tan, Zv.w. II s-is bo lo - I s-iT Ta riR de ba. gaTx re bis pa ra-le lu rad Ca ta re bu li ze da pi ru li daz ver ve-bi sa da mo sax le o ba Si Sek re bil in for ma ci a ze day rdno biT ad re an ti ku ri xa nis fe na da ax-lo e biT 8-10 heq tar ze vrcel de ba, mTli a nad da fa ru lia Ta na med ro ve da sax le biT da mi si Ses wav la mxo lod axal mSe neb lo beb Tan da kav-Si re biT aris Se saZ le be li.

4. de kem ber -i an var Si ge la Tis sa mo nas tro an sam blis re a bi li ta ci is geg mi dan ga mom di-na re kom pleq sis Zi ri Ta di na ge bo be bis ga da-xur vis ele men te bis dad ge nis miz niT, mTa va ri taZ ri sa da sxva na ge bo be bis gar Se mo ga iW ra sxva das xva mo cu lo bis 14 Sur fi (tab. I

2). ##

1, 3 da 9 Sur fe bi ga iW ra mTa va ri taZ ris Crdi-lo e TiT, mi wis pi ram de dan gre u li ga ur kve ve-

70

li da niS nu le bis na ge bo be bi sa da mTa var ta-Zar ze ad re u li fe ne bis daz ver vis miz niT. am mxriv gan sa kuT re biT sa in te re so ga mod ga # 1 Sur fi ma si ur ked le bi a ni, swor kuTxa na ge-bo bis in te ri e ris da sav leT na wil Si. na ge bo-bis aR mo sav le Tis is na wi li, ro me lic ga lav-nis ga reT moq. k. jan ga va Zis ezo Si ga dis, mi wis pir zea waS li li da ga uTx re lad aRar ikiTx-e ba, da sav le Tis na wi li ki kom pleq sis ezos do ni dan da ax lo e biT 0,5-0,9 m-is si maR le zea Se mor Ce ni li. Sur fis erT met rze daR rma ve-bi sas ga mo ir kva, rom na ge bo ba or je raa ga da-ke Te bu li da fun qci a Sec vli li. Tav da pir ve-li na ge bo ba dam xro bi lia da sav leT -aR mo sav-le Tis xaz ze (si ga ne 10 m Se mor Ce ni li sig rZe 11 m). da sav le Tis ked lSi 1,4 m-is si ga nis ka ri a. 1,35 m-is si ga nis ka ri fiq sir de ba sam xre Tis ke-del Sic. Tav da pir ve li ia ta kis do ne in te ri e-ris ga da ke Te bis dro saa moS li li da gaTx ril mo nak veT Si ar fiq sir de ba, zRur blis do ne ki ori ve ka reb Sia Se mor Ce ni li. ked le bis si ga nea 1,3-1,4 m. fa sa de bi Se mo si lia uxe Sad gaT li-li ma si u ri lo de biT. eq ste ri er Si co ko lis do ne 1,8 met riT dab laa mTa va ri taZ ris (XII s.) ezos do nes Tan Se da re biT da es sxva o ba Sev-se bu lia Ta vi si ve ngre vis ori fe niT. pir ve-li (Zi ra) ngre vis fe ni dan amo su li Txel ked-li a ni, na ti fi, wnex viT nap ri a le bi ke ra mi ka qu Ta i sis na qa la qar ze X-XI ss-iT Ta riR de ba. na ge bo bis swor kuTx a, da sav le Ti dan aR mo sav-le TiT wag rZe le bu li for ma, ezos ken gax sni-li ka ris Ri o be bi da sav le Ti sa da sam xre Tis ked leb Si gva fiq re bi nebs, rom Se saZ loa saq me gvaqvs X-XI sa u ku nem del sa kul to na ge bo bas-Tan. am kon teq stSi sa yu radR e boa ori ga re mo-e ba: 1) mTa va ri taZ ris am bi o nis wi na svet ze XVIII sa u ku ne Si mid gmu li ka Ta li ko sis tax tis ked-leb Si Ca Se ne bu lia mo nac ris fro mar ma ri los kan ke lis qve bi, ro mel Tac xe lov ne baT mcod-ne e bi ad re u li Su a sa u ku ne e biT (VI s.) aTa ri Re-ben; 2) ime re Tis me fe bag rat III mi er 1527 wels ga ce mu li wya lo bis wig niT ge la Ti saT vis ga-nu ax le bia `.....mur van yru sa gan daq ce u li da aox re bu li mTa va ran ge lo zi sa ek le si a...~ [ka-ka ba Ze 1921: 8-9], ro me lic mkvle var Ta mi er ga-i gi ve bu lia mo nas tris ga lav nis Crdi lo e TiT 300-o de met ris da So re biT moq. ba ku ra Zis ezo Si ar se bul Zeg lTan [gog sa Ze 1949: 51-52]. 2003 wels qu Ta is -ga e na Tis epar qi is ini ci a-ti viT igi ar qe o lo gi u ri meT val yu re o bis ga re Se iq na gaw men di li da res tav ri re bu li,

ris ga moc ge la Tis siZ ve le e bis (gan sa kuT re-biT mo Wi qu li kra mi te bis) qro no lo gi i saT-vis Zal ze Ri re bu li in for ma cia da i kar ga. Tu ga vix se nebT, rom kom pleq sis ga lav nis sam-xre TiT, qed ze ar se bul sa bas say dars r. me fi-saS vi li X s-iT aTa ri Rebs [Мепи сашвили 1966: 162], xo lo g. we re Tels ge laT Si ga uTx ria an-ti ku ri mo ne te biT da Ta ri Re bu li sa mar xe bic [Церетели 1882: 430, табл. 4], am mi mar Tu le biT ar qe o lo gi ur kvle vas ge laT Si di di per speq-ti va aqvs.

pir ve li ga da ke Te ba- ga nax le bi sas na ge-bo bis fun qcia Se uc vli aT. mTli a nad amo qo-li lia sam xre Tis ka re bi, ia ta ki mo le si lia hid rav li ku ri xsna riT, xo lo in te ri ers sam-xre Ti dan Crdi lo e TiT mi mar Tu li sad re na-Je ar xi kveTs, ro me lic Sed ge ni lia mwva ned mo Wi qu li Ra ri a ni kra mi te biT da ga da xu ru-lia qvis fi le biT. ar xis Sev se bis fe na Si tra-pi zo nis im pe ra to re bis ma nu il I da io va nes (XIII s-is bo lo da XIV s-is pir ve li na xe va ri) sa xel ze moW ri li ver cxlis ori mo ne ta aR-moC nda. es Ta ri Ri un da mi viC ni oT na ge bo bis fun qci o ni re bis me o re eta pis ze da zRvrad. fun qci o ni re bis me sa me etap ze (gvi a ni Su a sa-u ku ne e bi) in te ri er Si Se im Cne va ali zis ia ta-kis do ne e bi, xo lo da sav leT eq ste ri er Si – mi na Se ne bi.

ge la Tis sa xal xo aka de mi is Se no bis qveS ar se bu li, ara er Tgzis ga da ke Te bu li, da sav-leT -aR mo sav le Tis xaz ze dam xro bi li Ta-Re de bi a ni kom pleq sis in te ri er Si sam sxva-das xva sa Tav sSi mci re zo mis Sur fe bi ga iW ra da ga ir kva, rom kom pleq sma Tav da pir ve li (kvle vis am etap ze ga ur kve ve li) fun qcia 1510 wels Tur qTa mar bi e li laS qro bis Sem-deg da kar ga. er T-erT sa Tav sSi ia ta kis do-nem de ga iw min da Tav da pir ve li, ka pi te le bi an swor kuTxa (0,45×0,45 m) sve teb ze ga day va ni li Ta Ri (h=2,3 m), me o re Si ki ngre vis fe nis Tav ze aR moC nda zeT sax de li mowy o bi lo bis ge la-zis bor bli se bu ri, ma si u ri qve bi. 1826 wels ge laT Si ga uq me bu li zeT sax de lis ar se bo bas adas tu rebs e. aix val di [a ix val di 2005: 154]. qu Ta i sis cen tra lur sa xel mwi fo ar qiv Si da cul 1839 da 1848 wlis sa bu Te biT ge laT Si ix se ni e ba `sa ze To pa la ti~ [q.c.s.a., fon di 21, saq me 1540, furc. 3] da `sa ze Te sax li~ [q.c.s.a., fon di 21, saq me 3605, furc. 101].

mTa va ri taZ ris gar Se mo gaW ril Sur feb-Si ga mov lin da mwva ned da lur jad mo Wi qu li

71

ori ve sa xis kra mi te bis, sar kmlis mi nis, mo za-i ki sa da lur smne bis frag men te bi, ## 14-15 Sur feb Si ki mTa va ri taZ ris af si de bis co ko-lis qveS da fiq sir da kir xsna ri Ta da na te xi qve biT na ge bi taZ ram de li struq tu ris naS Te-bi. # 12 da # 14 Sur feb Si ga iw min da grun tSi Cas mu li, qvis fi le biT na ge bi sa ni aR vre ar xi, ro me lic # 5 Sur fSi ga ta re bu lia kldo va ni qa nis bu neb riv nap ra leb Si da ga da xu ru lia qvis fi le biT.

aka de mi is in te ri er Si # 8 Sur fis ze da do-ne ze fiq si re bul ma gvi a ni Su a sa u ku ne e bis To-nem da nax Sir -nac ro van ma Sre eb ma da a das tu ra we ri lo bi Ti wya ro e bis (to lo Ca no vi, iev le vi, gi ul den Sted ti, aix val di, di u bua [lan Ca va., isa ka Ze 2008a: 15, sqo lio 28, 29, 30, 31]) cno be-bi, rom sul co ta XVII s-is 50-i a ni wle bi dan ma-inc aka de mi is Se no ba sa me ur neo da niS nu le biT (sat ra pe zo) ga mo i ye ne bo da. am dro in de li Cans ked le bis gas wvriv Ca yo le bu li qvis mer xe bi da Se saZ loa ka Ted rac. Tav da pir ve li mer xe bi

ki maT ukan un da vi gu lis xmoT. 1,5 met ris siR-rme ze Sur fSi da fiq sir da sa va ra u dod se lim xa nis laS qro bis (1510 w.) dro in de li sas ti ki ngre vis fe na, rom li Tac amov se bu lia pir ve-li sar Tu lis sa Tav si. aka de mi is mSe neb lo ba- fun qci o ni re bis qro no lo gi u ri eta pe bis da-sad ge nad au ci le be lia mi si srul mas Sta bi a ni ar qe o lo gi u ri Ses wav la, rom lis Se de ge bic sa fuZ vlad un da da e dos sa re a bi li ta cio sa-mu Sa o ebs.

da viT aR ma Se neb lis saf la vis sam xre TiT sa ya ne nak veT Si ze da pi ru li daz ver viT da-fiq sir da or sar Tu li a ni ek le si is naS Ti, rom-lis Zi ra sar Tuls Ta Ro va ni ak lda ma war mo-ad gens. es iS vi a Ti Zeg li sas wra fo Ses wav la sa da re a bi li ta ci as sa Wi ro ebs.

sa daz ver vo sa mu Sa o e bis Se de geb ma cxad yo, rom kom pleq sis Tan mim dev ru li da geg ma zo mi-e ri ar qe o lo gi u ri kvle va ge la Tis is to ri is sru li ad uc nob fur clebs ga daS lis.

O. Lanchava, R. Isakadze, D. Berdzenishvili, M. Chumburidze, N. Kartsidze

ExCAVATIONs AT KUTAIsI AND GELATI

Summary

The Otar Lordkipanidze Centre of Archaeology of the Georgian National Museum and the Archaeological Expedi-tion of the Akaki Tsereteli State University worked on four different sites in 2007.

In July-August work continued in the interior of the Bagrat church, commenced in previous years, aimed at bring-ing to light the key sections of pre-church structures. In the northern galley the north-western corner of a 4th century baptismal font was discovered and another facility was brought to light. A trench dug in the eastern exterior con-firmed our assumption that the 4th century basilica lacked jutting out apsides. In the eastern exterior of the south chapel the south-eastern corner of a detached small tower structure, discovered in previous years, was unearthed and the floor level was attested. In the same section excavations were conducted in stratigraphic sequence: 1) the foundation of the altar of a church that functioned at the end of the 18th and in the 19th century in the south chapel that had survived destruction, 2) 6 broken cists of the 16th-17th cc; 3) the layer of the demolition of a “small tower” abolished at the turn of the 10th-11th cc.; 4) the construction layer of the south annex of a 4th century church: 5) 3 pit burials without grave goods, dug in layers 3, 4, 6 of the High Middle Ages; 6) from zero mark, from 3.1 to 4.6 m a layer of the 8th-7th cc extends, with traces of log structures erected on a single row stone socle. Special interest attaches to part of a miniature statuette (of a sheep), found in the pile of plaster, and an object of the form of a stamp. 7) frag-ments of rubbed and polished cobblestones found in a layer at the depth of 4.6-5.3 m., a faulty mould or crucible of sandstone, fired black and dark brick colored, predominantly coarse, thick-walled, formless, hand-made pottery may be tentatively dated to the Aeneolithic- Early Bronze Age.

In November sections in the Kutaisi B. Gabashvili Park of Culture and Rest were studied by experts, where earth-work was expected in connection with reconstruction and rehabilitation. Cultural layers were not attested in explor-atory bore pits. It transpired that they deposited only on natural elevations, detached from one another, where earth-work is not planned at this stage.

In December the expedition studied the early classical layer and Hellenistic period burial that had been damaged while digging a foundation-pit for construction. Traces of clay plastered wooden structures of living and household

72

purpose were found in the cultural layer; the structures were built over pits of various configurations (round, elliptic, elongated and with rounded corners) cut in the alumina soil up to the height of 0.5-1 m. Up to 16 remains of struc-tures and numerous Colchian pottery of the Early Classical period were attested on an area approximately 700-800 sq. m. Import is relatively modest. As a result of outside attack, the settlement, tentatively, ceased to exist in ca early 3rd cent BC. In the Hellenistic period this territory turned into an alternative zone of pithos-burials and pit-burials.

Due to the plan of rehabilitation of the Gelati Monastic Complex, in December-January bore holes of various sizes were sunk around the main church and other buildings (Pl. II); as a result the stratigraphy of the site was determined and archaeologically prospective zones were identified.

literatura

aixvaldi 2005: eduard aixvaldi saqar Tvelos Sesaxeb. Tbilisi.

gogsaZe m. 1949: narkvevebi gelaTis Zeg lis istoriidan. Tbilisi.

kakabaZe s. 1921: dasavleT saqar Tvelos saeklesio sabuTebi, w. I. tfi lisi.

lanCava o. 1999: adrerkinis xanis qvis saZirkvliani nageboba quTaisidan. – n. lomo uri (red.), winaqristianuli

xanis qarTuli xelovneba, I samecniero sesia. Tbilisi.

lanCava o., isakaZe r., berZeniSvili d., WumburiZe m., qarciZe n. 2005: qu Taisis arqeologiuri eqspediciis

2005 wlis anga riSi. xelnabeWdi. quTaisi.

lanCava o., isakaZe r. 2006: oTar lorTqifaniZis arqeologiis institu ti sa da akaki wereTlis saxelmwifo

uni ver si te tis arqeologiuri eqspediciis mier bagra tis taZris interierSi 2006 wlis ivlis-oqtomberSi

Catarebuli ar qe ologiuri samu Saoebis angariSi. xelna beWdi. quTaisi.

lanCava o., isakaZe r. 2007: saqar Tvelos erovnuli muzeumis oT. lorT qifaniZis ar qe o logiis centrisa

da akaki wereTlis sa xelmwifo universitetis ar qeologiuri eqs pediciis mier quTa is Si, bagratis

taZris eqsterierSi 2007 wels (15 ivlisi-30 ag vis to) Catarebu li arqeologiuri samuSa oe bis angariSi.

xelnabeWdi. quTaisi.

lanCava o. 2007: quTaisis arqeo lo gia. quTaisi.

lanCava o., isakaZe r. 2008a: gela Tis samonastro ansamblis teritoriaze 2007 wlis 1 dekembridan 2008 wlis

30 ianvramde Catarebuli sadazvervo-arqeo logiuri samu Sa o ebis angariSi. xelna beW di. quTaisi.

lanCava o., isakaZe r. 2008b: q. quTaisSi griSaSvilis q. me-4 Sesaxvevis # 9-Si 2007 wels Catarebuli arqeo-

logiuri samuSaoebis angariSi. xelna beW di. quTaisi.

q.c.s.a., fondi 21, saqme 3605, furc. 101.

q.c.s.a., fondi 21, saqme 1540, furc. 3.

Меписашвили Р. 1966: Архитектурный ансамбль Гелати. Тбилиси.

Церетели Г. 1882: О некоторых древ ностях в Гелатском монастыре. – Пятый археоло гический съезд в Тифлисе (пред-

варителъное сообщение о резулътатах по ездки в Гелати). Москва.

tabulis aRweriloba:

tab. I. – 1. quTaisi. adreantikuri da sax leba. situaciuri gegma; 2. gelaTi. sadaz ver vo Surfebis ganlagebis gegma.

DEsCRIPTION OF THE PLATE

Pl. I – 1. Kutaisi. Early Classical settlement. Situation plan; 2. Gelati. Plan of layout of exploratory bore holes.

73

tab. I

74

sam cxe- ja va xe Tis is to ri is Ses wav liT da ka ve bul mkvle var Ta da in te re se ba dar ne-biT di di xa nia Se i niS ne ba, mag ram ma Ti spe ci-a lu ri kvle va dRem de ar gan xor ci e le bu la.

mim di na re wels `is to ri ul Zeg lTa dac-vi sa da ga dar Ce nis~ fon dis xel Sewy o biT Se iq mna jgu fi, ro mel mac da iwyo as pin Zis r-nis sof. le pi sis mi da mo eb Si mde ba re dar-nis Ses wav la.

to po nim le pi sis (le bi sis) war mo mav lo ba jer je ro biT uc no bi a. ad gi lob ri vi macx ov-reb le bi ad re mas iq ve mde ba re sof. aga ras-Tan ai gi veb dnen da le piss Tu le biss XVIII-XIX ss. am ad gi las da sax le bul e.w. `Turq mes xTa~ mi er dar qme ul sa xe lad Tvlid nen.

na sof la ri mde ba re obs var Zi i dan da sav-le TiT 13 km-is da So re biT, eru Se Tis mTi-a ne Tis er T-erT gan Sto e bul vel ze, zRvis do ni dan 1800 m si maR le ze. so fe li am Ja mad aRar ar se bobs. Se mor Ce ni lia mxo lod od nav Se sam Cne vi mSra li qvis wyo biT na Se ni sacx-ov re be li na ge bo bis naS Te bi. so fe li sak ma-od di di un da yo fi li yo. na sax la ri da ax lo-e biT 2 heq tars mo i cavs.

te ri to ri a ze fun qci o ni rebs ram de ni me fer ma, rom lis mflo be leb mac Sem Txve viT ipo ves ram de ni me (jer je ro biT da fiq si re-bu lia 4) Can gre u li gvi ra bi.

mu Sa o bis pir vel etap ze mo vax di neT na-sax la ris da sav le TiT mde ba re Ca naq ce vis gaw men da da mi si mi mar Tu le bis gar kve va. Ca-wo li li mi wis Rrmu lis di a met ri 4,5 m iyo. Crdi lo eT na wil Si 1,60 m-is siR rme ze Can da Ri o bi (0.8 m-is di a met ris). mi si ga far To e bis Sem deg ga mo ik ve Ta ram de ni me gvi ra bis kon-tu ri (sur. 1-2).

Sem dgom ma gaTx reb ma gviC ve na, rom aR-niS nu li gvi ra be bi, rom le bic myar, mci re kon glo me ra tul fe neb Sia ga moW ri li, erT mTli an sa ma lav kom pleqss, da rans war mo ad-gens.

aR niS nu li kom pleq si Sed ge ba 12 mci re da moz rdi li gvi ra bi sa gan, rom le bic er Tma-

soso burdilaZe

lepisis darani

(2007 wlis eqspediciis angariSi)

neT Ta naa da kav Si re bu li (tab. I).gvi ra bi # 1 iwy e ba Can gre u li Ca sas vle-

li dan da mi e mar Te ba sam xre Ti dan Crdi lo-e Ti sa ken. is sak ma od ga ni e ri a, Sua na wil Si iri bad ux vevs Crdi lo- da sav le Ti sa ken. ze-da na wil Si gvi ra bi uer Tde ba qvis ked le biT amo Se ne bul da msxvi li lo de biT ga da xu-rul gvi rabs, ro mel Ta nac qvis ka ri akav Si-rebs (sur. 4-5). # 1 gvi rabs Ca sas vlel Tan, mar jve na mxri dan uer Tde ba # 3 gvi ra bi, ro me lic aR mo sav le Tis mi mar Tu le bi Taa gaW ri li. # 1 gvi rabs da sawy i si dan 5 met-ris da So re biT mar jve na mxri dan uer Tde ba # 6 gvi ra bi. # 1 gvi ra bi gaW ri lia kir na rev da na leq Tix nar Si, ro mel Sic ad gil -ad gil Car Tu lia kldis sa Su a lo zo mis qve bi. gvi-ra bis ia ta ki ga mar Tu lia Tix nar Si, is sam-xre Ti dan Crdi lo e Tis ken Tan da Ta no biT maR lde ba. gvi rabs ze da na wil Si mar jve-na mxri dan uer Tde ba # 8 gvi ra bi, ro me lic aR mo sav le Ti sa ken mi e mar Te ba. gvi ra be bis Se er Te bis ad gil ze dgas Tix nar Si ga moW ri-li sve ti, ro me lic ze da na wil Si TiT qmis Ca moS li lia (sur. 3). Ti xis svets, # 1 da # 8 gvi ra bebs So ris ga moW ri lia mci re zo mis, er Ti met ris sig rZis gvi ra bi, ro me lic # 2 gvi ra bis qvis ke del Tan da kar Tan mTav rde-ba. # 1 gvi ra bi sa na xev rod sav se iyo gver-de bi dan da We ri dan Ca moS li li mi wiT. na yar mi wa Si gvxvde bo da ume te sad usa xu ri, Sa vad da nac ris frad ga mom wva ri Ti xis Wur Wlis na te xe bi, xo lo # 1 da # 8 gvi ra be bis Se er-Te bis ad gil ze aik ri fa mo ru xod ga mom wva ri far To ye li a ni or yu ra der gis ze da na wi li. # 1 gvi ra bis sig rZe 15 met ri a.

gvi ra bi # 2 iwy e ba # 1 gvi ra bis bo los. mas mi sas vle li gver de bi ori mxri dan amo Se-ne bu li aqvs qve biT. Se sas vlel Si dgas ma si-u ri qvis gan ga moT li li ka ri, ro me lic Cas-mu lia oTxi sqe li qvis gan Sek rul Car Co Si. gvi ra bis sig rZe 7 met ri a. is ka ri dan mi e mar-Te ba iri bad Crdi lo -aR mo sav le Ti sa ken da wyde ba mi wis ze da pir ze ar se bu li er T-er Ti

75

sa Tav sos asas vlel Tan, ro me lic ram de ni me brtye li qvi Taa da fa ru li. gvi ra bis ked le-bi na ge bia kldis qve biT. ked le bis si maR le 1,35 met ri dan 1,45 met ram de mer ye obs. is ga-da xu ru lia ked leb ze ga ni vad da de bu li 12 sxva das xva zo mis brtye li lo diT. gvi ra bis si ga ne 0,6 met ri a. mi si ia ta ki Ti xat kep ni-li a. ia ta ki mTel sig rZe ze qvis ka ri dan asas-vle lam de Tan da Ta no biT maR lde ba. gvi ra bi asas vle li dan ka ram de na xev rad sav se iyo Sa-vi mi wiT, ro mel Sic gvxvde bo da mo Sa vod da ru xad ga mom wva ri sxva das xva Ti xis Wur Wlis na te xe bi.

gvi ra bi # 3 mde ba re obs Caq ce ul Ca sas-vlel Tan, dam xro bi lia da sav le Ti dan aR mo-sav le Ti sa ken. da sav le Tis mxri dan ukav Sir-de ba # 1 gvi rabs, aR mo sav le Tis mxri dan ki # 4 da # 12 gvi ra bebs. is mci re zo mi sa a, mi si sig rZe 3,2 met ri a, si ga ne – 1,2 met ri, si maR-le ki – 1,7 met ri.

gvi ra bi # 4 dam xro bi lia Crdi lo e Ti dan sam xre Ti sa ken. mas Crdi lo eT mxa res uer-Tde ba # 6 gvi ra bi, sam xreT mxa res – # 12 gvi-ra bi, xo lo da sav leT na wil Si – # 3 gvi ra bi. mi si sig rZe 7 met ri a, si ga ne – 1,6 met ri, si-maR le – 1,7 met ri. mas Sua na wil Si aR mo sav-le Tis mxri dan uer Tde ba # 5 gvi ra bi, ro me-lic amo Se ne bu li a.

gvi ra bi # 5 mde ba re obs # 4 gvi ra bis aR-mo sav leT ke del Tan Sua na wil Si. mi si si ga ne 1 met ri a, si maR le – 1,45 met ri, Se sas vle li amo Se ne bu lia 6 di di da ram de ni me wvri li qviT. gvi ra bi ga saw men di a. is, ro gorc Cans, mi wis ze da pir ze asas vlel Ta naa da kav Si re-bu li.

gvi ra bi # 6 mde ba re obs # 3 da # 8 gvi ra-bebs So ris. is da sav le Tis mxri dan uer Tde-ba # 1 gvi rabs. gvi ra bi far To da ma Ra li a. mi si zo me bi a: sig rZe – 6,1 m, si ga ne – 2,35 m, si maR le – 1,7 met ri. mas mar jve na mxa res # 4 gvi ra bis Se er Te bis ad gil ze aqvs mi wis ze-da pir ze ar se bul Se no ba Si asas vle li. asas-vle li wri u li for mi sa a, ga moW ri lia da na-leq Ti xa Si, na wi lob riv Ca moq ce u li a. ze da na wil Si aqvs asas vle li xvre li, ro me lic fi le bi Taa da fa ru li. qve da na wil Si, gvi-rab Si Ca mo sas vlel Tan wri u li for mis 0,9m di a met ris xvre li a. asas vle li ver ti ka lu-rad uer Tde ba gvi rabs. mi si si maR le 2,5 met-ri a.

gvi ra bi # 7 mde ba re obs # 6 da # 4 gvi ra-

be bis Se er Te bis ad gil ze, Crdi lo e Tis mxa-res. ga moW ri lia Ti xa Si, ia tak ze na wi lob riv qve bia Cawy o bi li. mi e mar Te ba Crdi lo -aR-mo sav le Tis mi mar Tu le biT, Tan da Ta no biT maR lde ba da uer Tde ba mi wis ze da pir ze asas vlel qvis na ge bo bas. gvi ra bis sig rZe 4,8 met ri a, si ga ne – 0,6 met ri. gvi ra bi asas vlel na ge bo bas ukav Sir de ba 1 met ri si maR li sa da 0,8 m di a met ris ver ti ka lu ri xvre liT, ro-me lic na ge bo bis ia ta kis Crdi lo- da sav leT na wil Sia ga moW ri li. asas vle li na ge bo bis ia ta ki Ti xi sa a. ked le bi qve da na wil Si di di da msxvi li brtye li qve bi Taa na ge bi, ze da na wil Si qve bis zo me bi kle bu lobs da asas-vlels met -nak le bad ko nu su ri for ma aqvs mi Re bu li, ro mel sac ze mo dan brtye li fiq-le bi aqvs da fa re bu li. ia tak ze na ge bo bis zo me bi a: sam xreT -Crdi lo e Tis xaz ze – 1,5 met ri, da sav leT -aR mo sav leT xaz ze – 2 met-ri; si maR le – 2,75 met ri a. na ge bo ba Si ar qe o-lo gi u ri ma sa la ar aR moC nda.

gvi ra bi # 8 mde ba re obs # 2 da # 6 gvi ra-bebs So ris. is mar jve na mxri dan uer Tde ba # 1 gvi rabs da mi e mar Te ba aR mo sav le Ti sa ken. gvi ra bi da sawy is Si, ram de ni me met ris sig-rZe ze viw ro da da ba li a, xo lo Sem deg far-Tov de ba. gvi ra bis mar jve na mxa res ga moW ri-lia viw ro Se sas vle li, ro me lic mci re zo-mis se nak Si Se dis. se na ki, ro gorc gvi ra bi, ga moW ri lia da na leq Tix nar Si. mi si sig rZe sam xre Ti dan Crdi lo e Tis ken 1,75 met ri a, si ga ne da sav le Ti dan aR mo sav le Tis ken 1,45 met ri, si maR le 1,2 met ri. se na ki swor kuTx-e dis for mi sa a, dam xro bi lia sam xre Ti dan Crdi lo e Ti sa ken. mi si We ri Ta Ri se bu rad od nav mom rgva le bu li a. se na kis sam xre Ti ked lis mTel sig rZe ze (1,2 m) ia tak Si amoW-ri lia 0,5 m si ga ni sa da 0,5 m siR rmis or mo. se na kis ked le bi cecx lis na Te bis Se de gad Se bo li lia Sa vad. se nak Si Se sas vle li ga-moW ri lia gvi ra bis ia ta ki dan 0,6 met ris si-maR le ze. mi si sig rZe 0,9 met ri a, si ga ne – 0,65 met ri, si maR le – 0,9 met ri. # 8 gvi ra bi se-na kis Se sas vle li dan far Tov de ba da mi e-mar Te ba Crdi lo -aR mo sav le Ti sa ken. mas Crdi lo e Tis mxri dan uer Tde ba # 10 gvi ra-bi, xo lo Crdi lo -aR mo sav le Tis mxri dan # 9 gvi ra bi. ga ga ni e re bu li gvi ra bis zo me bi a: si ga ne – 1,5 m, si maR le – 1,65 m. #8 gvi ra bis mTel sig rZe ze, gver deb ze amoW ri lia saW ra-qe e bi, xo lo gvi ra bis Sua na wil Si, Wer ze ga-

76

moy va ni lia mci re zo mis xvre li, ro mel sac ze mo dan brtye li qva adevs.

gvi ra bi # 9 da sawy is Si viw ro da da ba-li a, Sem deg is far Tov de ba. viw ro gvi ra bis sig rZe 1,8 met ri, si ga ne – 2 met ri, si maR le – 1,6 met ri a. gvi ra bis bo lo Si, mis Crdi lo eT mxa res da viwy eT mci re zo mis gvi ra bis gaW-ra, ro me lic jer je ro biT da um Tav re be li a. mi si zo me bi a: sig rZe – 1 met ri, si ga ne – 0,55 met ri da si maR le – 1 met ri. #9 gvi ra bis Sua na wil Si ia tak Si aR moC nda 2,8 met ri sig rZis, 1 met ri si ga ni sa da 1 met ri si maR lis Txri-li, rom lis Zir ze sa mi wri u li or moa amo Re-bu li. igi cecx li sa gan ga mu ru li a. # 9 gvi-ra bis mar cxe na mxri dan, Crdi lo eT ke del Si ga moW ri lia mci re zo mis se nak Si Se sas vle-li. mi si zo me bi a: sig rZe – 0,75 m, si ga ne – 0,8 m, si maR le – 0,9 m. se na kis sig rZe 2,6 met ri a. mi si Ta Ru ri for mis We ris si maR le Se sas-vlel Tan 1,1 met ri, bo lo Si – 1,5 met ri a. se-na kis mar cxe na mxa re iri bad Ca moS li lia da na wi lob riv uer Tde ba # 10 gvi rabs.

gvi ra bi # 10 Crdi lo e Tis mxri dan uer-Tde ba # 8 gvi rabs. is Se sas vlel Si viw ro a, Sem deg far Tov de ba. viw ro Se sas vlel Si mi si zo me bi a: sig rZe – 1,5 met ri, si ga ne – 1,35 met-ri, si maR le – 1,5 met ri. ga far To e bu li gvi-ra bis zo me bi a: sig rZe – 7,2 met ri, si ga ne – 1,8 met ri, si maR le – 1,6 met ri. gvi rabs mar jve na mxri dan uer Tde ba se na kis ke de li, ro me lic na wi lob riv Ca moS li li a.

gvi ra bi # 11 iwy e ba # 10 gvi ra bis bo los, is ga moW ri lia mis Crdi lo- da sav leT mxa res da mi mar Tu lia da sav le Tis ken. mi si ia ta ki ga moW ri lia # 10 gvi ra bis ia ta ki dan 0,6 m si-maR le ze da Tan da Ta no biT ze moT adis, qve-da na wi li Ti xa Sia ga moW ri li, ze da na wils ki gver de bi kldis qve biT aqvs amo Se ne bu li da di di lo de bi Taa ga da xu ru li. amo Se ne bu li gver de bis si maR le 0,8 met ri, sig rZe – 3 met-ri, si ga ne – 0,6 m met ri a, ga da xu ru lia 6 moz-rdi li lo diT. # 11 gvi ra bi ver ti ka lu rad uer Tde ba mi wis ze da pir ze ar se bul sa Tav-sos naS Tebs. is TiT qmis sav se iyo Sa vi fe ris mi wi Ta da qve biT, ro mel Sic mo Sa vo da mo ru-xo fe ris uxe Sad na ke Te bi Ti xis Wur Wlis na-

te xe bi da mo Wi qu li, mwva ne fe ris ke ra mi kis na te xe bi iyo are u li. # 11 da # 10 gvi ra be-bis mij na ze ver ti ka lur mdgo ma re o ba Si Ca-de bu li iyo da zi a ne bu li sa na yi qva. sa na yis zo me bi a: 0,6×0,6 m, si maR le – 0,35 m. Zi ri ga-var dni li da nak lu li aqvs.

gvi ra bi # 12 mde ba re obs sam xreT na wil-Si. is Crdi lo e Tis mxri dan esazR vre ba # 4 gvi rabs, da sav le Ti dan # 3 gvi rabs. mi si sig-rZe 2,2 met ri a, si ga ne – 1,3 met ri, si maR le – 1,95 met ri. bo lo Si sam xreT na wil Si amo qo-li lia 19 di di lo diT.

* *

*da ra nis gaTx re bi sas ga mo aS ka rav da, rom

saq me gvaqvs er Tfe ni an ar qe o lo gi ur obi eq-tTan.

ar qe o lo gi u ri ma sa la dar nis gaTx re bis dros da das tur da ia ta kis do ne ze, Tum ca igi mra val fe rov ne bi Ta da ra o de no biT ar ga mo ir Ce va. niv Ti e ri ma sa li dan vxvde biT ro gorc ub ra lo sa o ja xo ke ra mi kas, ise ram-de ni me mo Wi qul sac. yve la isi ni na te xe bis sa xi Taa war mod ge ni li (tab. II-IV).

Cve ni va ra u diT, ro gorc aR niS nu li iyo, le pi si sof lur da sax le bas war mo ad gen da. eru Se Tis mTi a ne Tis am zo ni saT vis me ur ne o-bis wam yva ni dar gi ad rec da ax lac me sa qon-le o ba iyo, ra sac gan sazR vrav da ge og ra fi-u li zo na.

ro di dan Se iZ le ba vi gu lis xmoT aR niS-nu li dar ne bis Seq mna, jer je ro biT ver var-kvevT. Se saZ le be lia da vuS vaT, rom isi ni uf ro Zve li iyos, vid re iq aR mo Ce ni li ar qe-o lo gi u ri ma sa la.

dar ne bis ar qe o lo gi u ri ma sa la msgav sia sam cxe- ja va xe Tis sin qro nu li na sof la re-bi dan mom di na re ma sa li sa, Tum ca Ca mor Ce ba maT sim rav li Ta da Se mo ta ni li na war mis ra-o de no biT. le pi sis dar nis ke ra mi ka ke cis, for me bi sa da Sem ku lo bis gaT va lis wi ne biT araf riT ar gan sxvav de ba gvi a ni Sua sa u ku-ne e bi saT vis da ma xa si a Te be li ke ra mi ku li na war mis gan. ami tom jer je ro biT gvaqvs sa-fuZ ve li aR niS nu li ma sa la XVI-XVII ss. na war-mad mi viC ni oT.

77

s. Burdiladze

THE DARANI OF LEPIsI

Summary

In 2007 archaeological study of an accidentally discovered darani was carried out in the former village site of Lepisi, in Niali field, Aspindza district. The work was supported and financed by the Foundation fot the Protection and Survival of Historical Monuments. During the work it became clear that we were dealing with a fairly complex underground architectural structure.

Darani is an underground complex comprised of twelve interconnected tunnels. The twelve tunnels are linked to a solidly built exit of hewn stones by a single underground corridor in size and functional design. Several small- sized living cells and a small praying house were cleaned.

My preliminary conclusions about the functional purpose of the darani is so far at the level of conjecture, for the study of this facility is actually the first attempt at a comprehensive study of daranis.

The archaeological material discovered in the darani gives ground to date the site to the Late Middle Ages, namely the 16th-17th centuries.

I believe further study of daranis is of definite significance for research into some problematic issues of Georgian as well as late medieval history.

suraTebisa da tabulebis aRweriloba

sur. 1-6 – darnebi (fotoebi).

tab. I – gaTxrili daranis generaluri gegma.

tab. II-IV – daranSi ganaTxari keramiku li masalis grafikuli nimuSebi.

DIsCRIPTION OF THE PHOTOs AND PLATEs

Figs. 1-6 – the dar anis (photos)

Pl. 1 – General plan of an excavated darani.

Pl. II-IV – Graphic specimens of ceramic material excavated in the darani.

78

sur. 1 sur. 2

sur. 3 sur. 4

sur. 5 sur. 6

79

tab. I

80

tab. II

81

tab. III

82

tab. IV

83

XX sa u ku nis 50-i a ni wle bis me o re na xev-ri dan aR mo sav leT sa qar Tve lo Si, kav ka si-is sxva re gi o neb Tan er Tad, in ten si u rad iTx re bo da ad re sa mi waT moq me do kul tu ris ara er Ti mniS vne lo va ni Zeg li.

mra val wli a ni kvle vis Se de gad dad gin da, rom aR mo sav leT sa qar Tve lo Si ad re sa mi-waT moq me do kul tu ris Sem qmnel mo sax le Ta mi er aT vi se bu li yo fi la ro gorc gaS li li ve le bi, ise mdi na re Ta Wa lis pi ra te ra se bi da mTis wi ne Ti. ga ir kva, rom aR mo sav leT sa-qar Tve lo Si sxveb ze me tad da wi na u re bu li re gi o ni yo fi la qve mo qar Tli, sa dac mar ne-u li sa da bol ni sis ra i o neb Si ga iTx a ra mra-val sam Se neb lo ho ri zon ti a ni xe lov nu ri go ra na sax la re bis jgu fi, ro mel Ta msgav si Zeg le bi ase ve Ses wav li lia azer ba i jan sa da som xeT Sic.

qve mo qar TlSi kom pleq su ri ar qe o lo gi-u ri kvle vis Se de gad da das tur da, rom da ax-lo e biT 1,7-1,8 mi li o ni wli dan xel say re li bu neb ri vi pi ro be bi yo fi la uZ ve le si ada mi-a nis pir ve la di da Sem dgo mi gan sax le bi saT-vis [ga bu ni a, ve kua 2005: 5]. ma Ti ro li ki dev uf ro gaz rdi la ho lo ce nis da sawy i si dan, ro de sac Tan da Tan iwy e ba war mo e biT me ur-ne o ba ze ga das vlis pro ce si. ro gorc ir kve-va, eko lo gi u ri pi ro be bis gar da, am re gi o-nis ro lis zrdas xe li Se uwyo ob si di a nis sa ba do e biT mdi da ri Tri a le Tis mTi a neT ma. ar qe o lo gi u ri gaTx re bi mow mo ben, rom ob-si di a ni sa gan sa me ur neo ia ra Re bis dam za de-bas hqon da ro gorc ad gi lob ri vi, ise re gi-on TSo ri si ur Ti er To bis mniS vne lo ba [stu-rua 1994: 21].

aR mo sav leT ami er kav ka si a Si ob si di a nis ro li gan sa kuT re bu lia ad re sa mi waT moq-me do kul tu ris Ca sax vi sa da gan vi Ta re bis mTel man Zil ze. rac mTa va ri a, sam xreT -aR-

guram Ciqovani

aRmosavleT saqarTvelos adresamiwaTmoqmedo kulturaTa Seswavlis sakiTxebi

mo sav leT sa qar Tve lo Si aR mo Ce ni li me zo-liT -u ke ra mi ko ne o li Ti sa da uf ro mog vi a-no Su la ver -So mu- Te fes kul tu ris qvis in-dus tri as So ris Cans kul tu ru li mem kvid-re o bis da gan vi Ta re bis niS ne bi [We li Ze 2005: 30].

aR mo sav leT sa qar Tve lo Si pir ve li ad-re sa mi waT moq me do kul tu ris na sax la ris Ses wav la da iwyo 1957 wels mar ne u lis ra i-on Si, so fel wof Si [gri go li a, ta tiS vi li 1960: 63]. Sem dgom, qve mo qar TlSi, mra val-sam Se neb lo ho ri zon ti a ni go ra- na sax la re-bis Su la ve ris jgu fis Zeg le bis gaTx re bis Se de ge bi im de nad STam beW da vi ga mod ga, rom jer ki dev gaTx re bis pro ces Si ga moq vey nda ro gorc ma Ral kva li fi ci u ri mec ni e ru li an ga ri Se bi, ise gan ma zo ga de be li naS ro me bi, rom leb Sic gan xi lu lia ad re sa mi waT moq me-do kul tu ris war mo mav lo bis, eko lo gi u ri ga re mos, kul tu ru li are a lis, war mo e bi Ti ur Ti er To bis, ar qi teq tu ru li geg ma re bi sa da sam Se neb lo teq ni kis, Se far de bi Ti da ab-so lu tu ru li Ta ri Re bis, max lo be li da wi-na a zi is kul tu reb Tan kav Si ri da sxv.

aseT ga mok vle vebs mi e kuT vne ba mec ni e-ru li naS ro me bi Su la ve ris jgu fis na sax-la reb ze war mo e bu li gaTx re bis DSe sa xeb [ja-fa ri Ze, ja va xiS vi li 1971; qve mo qar Tlis ... Se de ge bi 1975]. arax los jgu fis na sax la re-bis gaTx re bis Se de gebs mi uZR vnes mo nag ra-fi e bi da sta ti e bi t. Cu bi niS vil ma, k. kuS-na ri o vam, l. We li Zem, d. go ge li am [Cu bi niS-vi li 1970: 129; Кушнарева, Чубинишвили 1970; Чубинишвили, Че ли дзе, 1978: 55; go ge lia 1979: 13; We li Ze 1992: 17; Che lid ze, Go ge lia 2004: 46]. arax lo I-ze Ca tar da Tav dac vi Ti da sar wya-vi sis te me bis kom pleq su ri kvle va, pa li no-lo gi u ri, pa le o kar po lo gi u ri, pa le o zo-o lo gi u ri, qvis ma sa le bis ti po lo gi u ri da

statiebiAR TICLEs

84

tra so lo gi u ri mo na ce me bis gaT va lis wi ne-biT. am kvle vis Se de ge bi ai sa xa spe ci a lur kre bul Si [Человек и его... 1984].

axa li mo na ce me bis dag ro ve bis kval dak-val qvey nde bo da gan ma zo ga de be li naS ro me-bi da sta ti e bi. am mxriv aR sa niS na via al. ja-va xiS vi lis mo nog ra fi a, sa dac gan xi lu lia qve mo qar Tlsa da sa er Tod ami er kav ka si a Si aR mo Ce ni li go ra na sax la re bis ar qi teq tu-ru li geg ma re bis da sam Se neb lo teq ni kis gan vi Ta re bis sa kiTx e bi max lo be li aR mo sav-le Ti sa da wi na a zi is kul tu reb Tan kav Sir Si [Джава хи шви ли 1973]. av to ris Zi ri Ta di de-bu le be bi dRem de ga zi a re bu lia mkvle var Ta mi er. kav ka si a Si ne o liT -e ne o li Tur xa na Si gav rce le bul da sax le ba Ta ti pebs, axa li mo na ce me bis gaT va lis wi ne biT, exe ba g. mir-cxu la vas sta tia [mir cxu la va 2005: 40].

ad re sa mi waT moq me do kul tu ris prob le-mebs mniS vne lo va ni ad gi li uWi ravT o. ja fa-ri Zis naS ro meb Si, ro mel Ta gan yu radR e bas ga va max vi lebT or ze. pir vel naS rom Si [ja-fa ri Ze 1975] ar qe o lo gi u ri ar te faq te bis gan xil vas Tan er Tad da ye ne bu lia Te o ri u-li sa kiTx e bis ri gi. me o re naS rom Si aR niS nu-li sa kiTx e bi gan xi lu lia uf ro far Tod axa-li ma sa le bis gaT va lis wi ne biT [Джа паридзе 1989]. ad re sa mi waT moq me do kul tu ris me ur-ne o bis kvle vis ori gi na lu ri xed viT ga mo-ir Ce va i. kik vi Zis naS ro mi [kik vi Ze 1976], ro-me lic Sem dgom iTar gmna ru sul ena zec.

am mxriv gan sa kuT re biT ga mo ir Ce va qve mo qar Tlis Su la ve ris jgu fis go ra- na sax la-re bis mkvle va ris T. ki Ru ra Zis mo nog ra fi a, ro mel Sic pir ve la daa Ca mo ya li be bu li ami-er kav ka si is am ti pis na sax la re bis geg ma re-bis, sam Se neb lo teq ni kis, ar qe o lo gi u ri ar-te faq te bis ti po lo gi ur -mor fo lo gi u ri da me zo bel sam xreT -aR mo sav lur kul tu-rul cen treb Tan ur Ti er To bis kvle vis Se-de ge bi. amis sa fuZ vel ze mkvle var ma ga mo yo ad re sa mi waT moq me do kul tu ris gan vi Ta re-bis xu Ti sa fe xu ri da sa mec ni e ro li te ra-tu ra Si is da am kvid ra `Su la ver -So mu- Te fes kul tu ris~ sa xel wo de biT [ki Ru ra Ze 1976: 105]. aR niS nu li naS ro mis Sev se bu li va ri an-ti ga mo i ca ger ma nul ena zec [Ki gu rad ze 1986]. ase ve sa yu radR e boa m. me nab des Tan er Tad ga moq vey ne bu li mi si mo ri gi naS ro mi, sa dac yu radR e ba ga max vi le bu lia aR mo sav leT sa-qar Tve lo Si aR mo Ce nil Su la ver -So mu- Te-

fes kul tu ri sa gan gan sxva ve bul er Tfe ni-an na sax la reb ze. av to re bi gan sa kuT re biT xazs us va men si o nis ma sa le bis Ta vi se bu re-bas da aR niS na ven, rom saq me gvaqvs `si o nis ti pis~ axal na sax lar Tan [me nab de, ki Ru ra Ze 1981: 33].

max lo be li aR mo sav le Ti sa da wi na azi is ar qe o lo gi ur kul tu reb Tan qro no lo gi-ur mi mar Te ba Si sa yu radR e boa g. qav Ta ra Zis mo nog ra fi e bi. man C14-iT mi Re bu li ara ka-lib ri re bu li da ka lib ri re bu li Ta ri Re-bis sa fuZ vel ze da a ye na sa kiTxi ami er kav ka-si is ad re sa mi waT moq me do da brin ja os xa nis qro no lo gi u ri Car Cos daZ ve le bis Se sa xeb da ad re sa mi waT moq me do na sax la re bi da a la-ga pe ri o de bis mi xed viT. Ta vi si mo saz re ba man jer ga moT qva qar Tu lad ga moq vey ne bul mo nog ra fi a Si [qav Ta ra Ze 1981], Sem deg igi ve ga i me o ra ru sul ena ze ga mo ce mul mo nog ra-fi a Sic [Кав тарадзе 1983].

alaz nis vel ze ga mov le nil axal er Tfe-ni an na sax la rebs mi uZR vna sa yu radR e bo mo-nog ra fia v. va ra zaS vil ma [Варазашвили 1992]. war mo e bi Ti ur Ti er To bis Ca sax vi sa da gan-vi Ta re bis zo ga di da kon kre tu li sa kiTx e-bia gan xi lu li l. Zi Zi gu ris mo nog ra fi a Si [Zi Zi gu ri 2000]. ene o liT -ad reb rin ja os xa-nis prob le mur sa kiTx ebs exe ba z. ma xa ra Zis sta tia [ma xa ra Ze 1998: 27], xo lo na yo fi e re-bis kul tTan da kav Si re bu li prob le me bia gan xi lu li g. mir cxu la vas sta ti a Si [mir-cxu la va 2005: 100].

uax le si ga mo ce me bi dan ase ve aR sa niS na via ko leq ti u ri naS ro mi ene o liT -brin ja os xa-nis Zeg leb ze [v. sad ra Ze da sxv. 2007].

Su la ver -So mu- Te fe sa da mis gan gan sxva-ve bu li kul tu ris na sax la re bis gar Se mo ara nak leb sa in te re so naS ro me bi ga mo aq-vey nes sxva qvey ne bis mkvle va reb mac. ase Tia a. ie se nis sta ti e bi kav ka si i sa da Zve li aR-mo sav le Tis ur Ti er To bis Se sa xeb Zv.w IV-III aTas wle u leb Si [Иессен 1963] da mil -ya ra ba-xis war su lis Se sa xeb [Иессен 1965]. ad re sa mi-waT moq me do kul tu ris sak vlev prob le mebs di di ad gi li da uT mes Ta vi anT naS ro meb Si r. mun Ca ev ma [Мунчаев 1975: 80], r. mun Ca ev-ma da n. mer per tma [Мунчаев, Мерперт 1981], i. na ri ma nov ma [Нариманов 1987], o. abi bu la ev-ma [Аби булаев 1982], x. ara zo vam [Аразова 1986], r. to ro si an ma [Торосян 1976], m. ga ji ev ma [Гад-жиев 1991], v. ma son ma [Массон 1964], n. ba der-

85

ma [Бадер 1989], k. kuS na re vam [Кушнарева 1993]. me tad sa yu radR e bo naS roms war mo ad gens r. ba da li a nis sta tia ar qe o lo gi ur Zeg leb ze aR mo Ce ni li ob si di a nis ma sa le bi sa da mi si ga mo sav le bi ad gi le bis iden tu ro bis Se sa-xeb [Бадалян 2001: 251].

cal ke aR sa niS na via av tor Ta ko leq ti vis mi er ga moq vey ne bu li to mi “Энеолит СССР», ro mel Sic mniS vne lo va ni ad gi li aqvs daT-mo bi li Su la ver -So mu- Te fe sa da kav ka si is sxva ad re sa mi waT moq me do kul tu ris Zeg-lebs [Мунчаев 1982: 93].

aR mo sav leT sa qar Tve lo Si in ten si u ri axal mSe neb lo bis pi ro beb Si XX s-is 70-i a ni wle bi dan ga i zar da ax lad aR mo Ce ni li ad re-sa mi waT moq me do na sax la re bis ricx vi. ase-Ti na sax la re bi aR moC nda ara mxo lod qve-mo, ara med Si da qar Tlsa da ka xeT Sic. rac mTa va ri a, ga iTx a ra Su la ver -So mu- Te fes kul tu ri sa gan gan sxva ve bu li er Tfe ni a ni na sax la re bi, rom le bic sa mec ni e ro li te-ra tu ra Si cno bi lia `si o nis ti pis~ [me nab de, ki Ru ra Ze 1981: 33], an `wo fi- gin Cis~ wris Zeg-le bis sa xel wo de biT [Чиковани 1989: 84]. un da Sev niS noT, rom sa mec ni e ro li te ra tu ra Si maT gver diT ima ta axal ter min Ta ra o de-no bam `si o ni- gin Cis~ [mir cxu la va 2005: 102], an `si o ni- wo fis~ sa xiT [Кореневский 1998: 99], rac kul tu ris aR mniS vnel pi ro biT ter min-Ta aR re va sa da ga u geb ro bas iw vevs.

gan sa kuT re biT sa in te re so a, rom Si da qar TlSi `wo fis~ wris na sax la re bis gver-diT aR moC nda sru li ad axa li, ma Ra li sam Se-neb lo tra di ci i sa da kul tu ris, be rik lde-e bis qve da fe nis na sax la ri, ro mel mac pir ve-li ve pub li ka cis Ta na ve mi iq cia yu radR e ba [Глонти, Джавахишвили 1987: 80]. ama ve Zeg leb ze Ta vis mo saz re bas ga moT qva al. ja va xiS vil-mac [Dza va xiš vi li 1998: 7].

aR niS nu li na sax la ri, ker Zod sa kul to Zeg li da ga la va ni, max lo be li aR mo sav le-Ti sa da wi na azi is sa kul to Zeg leb Tan kav-Sir Si, mi mo i xi la g. yi fi an ma da aR niS na, rom is sru li ad axa li mov le naa ene o li Tu ri pe ri o dis sa qar Tve los is to ri a Si [yi fi a ni 1997: 13].

am ri gad, aR mo sav leT sa qar Tve lo Si sxva-das xva kul tu ris na sax la re bis aR mo Ce nam gvi biZ ga gve va ra u de bi na sa mi gan sxva ve bu li kul tu ris ar se bo ba- Ta na ar se bo ba, ro mel-Ta gan ors gan vi Ta re bis xan grZli vi tra di-

cia aqvs, xo lo be rik lde e bis qve da fe nis ti pis Zeg lebs Se da re biT nak le bi. ro gorc cno bi li a, be rik lde e bis msgav si Zeg le bi ami er kav ka si a Si Tan da Tan ma tu lobs da Se-sa ba mi sad aris cda qar Tul sa mec ni e ro li-te ra tu ra Si isi ni da vam kvid roT be rik lde-e bi- le i la- Te fes kul tu ris sa xel wo de biT [Ci qo va ni 1998: 3].

ro gorc aR vniS neT, kav ka si is ad re sa mi-waT moq me do kul tu ra Ta kvle va Si Tval-sa Ci noa qar Tve li ar qe o lo ge bis ro li. T. ki Ru ra Zem qve mo qar Tlis na sax la re bis – Su la ve ris, imi ri sa da xra mis di di go ras stra tig ra fi is, ar qi teq tu ru li geg ma re-bis, sam Se neb lo teq ni ki sa da ar te faq te bis sa fuZ vel ze ga mo yo Su la ver -So mu- Te fes kul tu ris gan vi Ta re bis xu Ti sa fe xu ri, ro me lic sa fuZ vlad da e do ami er kav ka si is ad re sa mi waT moq me do kul tu ris qro no lo-gi a- pe ri o di za ci as. av to ris az riT, Su la-ve ris go ris IX-IV sam Se neb lo ho ri zon tis ma sa le bi ami er kav ka si a Si yve la ze ad re u lia da mi si Se saty vi si ma sa le bi jer je ro biT ar aR mo Ce ni la [ki Ru ra Ze 1976: 108]. am mo saz re-bas ma in cda ma inc ar cvlis som xeT Si, ara ra-tis vel ze eC mi a Zi nis Crdi lo- da sav le TiT 5 km-ze, sof. ara ta Sen Si mdi na re ka sa xis mar-cxe na na pir ze gaTx ri li na sax la ri, sa dac ga mo i yo 1 met ris ze da I da 1,5 met ri sis qis qve da II fe na. gam Txrel Ta mi xed viT qve da II fe na Sed ge ba oTxi sam Se neb lo ho ri zon ti-sa gan, Tan mxle bi Ti xat kep ni li wri u li na ge-bo be biT. qvi sa da Zvlis ia ra Re bis gar da aq aR moC nda ha la fis kul tu ri saT vis da ma xa si-a Te be li Ti xis Wur Wlis na te xe bi. ze da I fe na ki Sed ge ba ali zis agu riT na ge bi oTx kuTxa Se no be bi sa gan da sxva ma sa leb Tan er Tad Ti-xis Wur Wlis na te xe bic me ti a. av tor Ta az-riT, C14-iT me To diT mi Re bu li ab so lu tu ri Ta ri Re bis sa fuZ vel ze na sax la ri Tav sde ba Zv.w. VI aTas wle u lis pir ve li na xev ris far-gleb Si, ro me lic II fe nis ze da da I fe nis qve-da qro no lo gi u ri zRva ria [Бадалян, Аветисян и др... 2000: 32]. aR niS nu li na sax la ri sul uf-ro da uf ro iq cevs mkvle var Ta yu radR e bas [Pa lum bi 2007: 73]. ra Tqma un da, saq me gvaqvs sa in te re so na sax lar Tan, Tum ca mas ze ga-moT qmu li mo saz re be bi mo ma val Si kri ti ku-lad un da Se fas des.

ax la isev un da da vub run deT T. ki Ru ra-Zis erT mo saz re bas. man Su la ver -So mu- Te-

86

fes kul tu ris gan ga mo yo ma Sin cno bi li, gan sxva ve bu li na sax la re bis er Ti jgu fi – Te Ru Ta, ali ke mek -Te fe si, ilan li- Te fe, wo fi da sxv., rom le bic aR niS nu li kul tu-ris V sa fe xur ze mog vi a nod da mtkvar -a-raq sis uad res Zeg leb ze ad re u lad mi aC nia [ki Ru ra Ze, 1976: 132]. ri gi axa li Zeg le bis aR mo Ce nis Sem deg av tor ma Ta vi si mo saz re ba uf ro ga nav rco da mar ne u lis si o ni, arag-vis xe o bis, alaz nis ve li sa da azer ba i jan Si gaTx ri li na sax la re bi – qe Ci li III, men te Ji, rus -Ta fa si ama ve qro no lo gi ur Car Co Si mo-aq ci a. igi ase ve, gar kve ul si ax lo ves xe dav-da am na sax la re bi sa da Su la ver -So mu- Te fes kul tu ris bo lo sa fe xu ris ma sa lebs So ris. ker Zod, gu lis xmob da Ti xis Wur Wlis na te-xe bis zo gi erT for mas, or na men ta ci as, xo-lo si on Si aR mo Ce ni li `So mu- Te fes~ ti pis nam glis Ca sar Tis mi xed viT es Zeg li II an mog-vi a no sa fe xu ris Ta nad ro u la dac ki mi aC nda [me nab de, ki Ru ra Ze 1981, 32-33].

Sem dgom T. ki Ru ra Zem uf ro ga nav rco Ta-vi si mo saz re ba. igi aR niS nav da, rom si o nis ti pis Zeg le bi asa xavs ene o li Tis gan vi Ta-re bul da mog vi a no pe ri o debs. mi si az riT, ase ve fi na lu ri ene o li Tis pe ri o di sa un da iyos uad re si mtkvar -a raq su li Zeg le bi, sam-Svil dis na sax la ris qve da fe na, Rrma xe vis-Ta vi, Tre lis na sax la ri. mtkvar -a raq sis da-sa xe le bu li Zeg le bi gvi an ene o li Tu ria da Ta riR de ba IV aTas wle u lis Sua xa ne biT da me sa me me oTx e diT. xal ko li Ti dan ad reb rin-ja o ze gar da ma va li pe ri o di ami er kav ka si a Si zo ga dad Se iZ le ba ga ni sazR vros si o nis ti-pis Zeg le bis fi na lu ri sta di i Ta da mtkvar -a raq sis kul tu ris uad re si eta piT. si o nis ti pis Zeg leb ma gar kve u li ro li Se as ru la, er Tis mxriv, mtkvar -a raq sis, me o res mxriv ma i ko pis kul tu ris Zeg le bis Ca mo ya li be ba-Si [ki Ru ra Ze 1998: 19-20].

v. va ra zaS vi li alaz nis ve lis na sax la-re bis kvi ris wylis, dam wvar go ras da Su la-ver -So me- Te fes ma sa lebs So ris gar kve ul msgav se bas xe davs. ker Zod, msgav se bi sas igi ga mo yofs qi lebs, qoT nebs, ja mebs, ke cebs, or na men ti sa da de ko ris gar kve ul sa xe ebs, wiw vi sebr, Wde ul, Wi lo fis ana beW debs, ko-pebs, Sve ri lebs, re li e fur da na Zer webs da sxva. amas Ta na ve igi msgav se bas xe davs mom-dev no ad re brin ja os xa nis ma sa leb Ta nac da Se sa ba mi sad alaz nis ve lis na sax la rebs Zv. w.

IV Ba Tas wle u lis Sua xa ne biT aTa ri Rebs [Ва ра-зашвили 1992: 54-83].

aR sa niS na vi a, rom jer ki dev be rik lde e-bis qve da fe nis ti pis ke ra mi kis ga mo Ce nam de ga ci le biT ad re k. kuS na ri o vam da t. Cu bi-niS vil ma wo fis na sax la ris uxe Si ke ra mi kis gver diT ga moy ves mce na re ul mi na re vi a ni, ma Ral xa ris xo va ni ke ra mi kis er Ti jgu fi, ro mel Tac ana lo ge bi ase ve mo u Zeb nes arax-lo I da abe li a Sic [Кушнарева, Чубинишвили 1970: 32]. t. Cu bi niS vi li ase Ti ke ra mi kis ga-mo Ce nas ami er kav ka si a Si ira nul -Crdi lo me-so po ta mi ur wres ukav Si reb da [Cu bi niS vi li 1970: 149].

o. ja fa ri Ze, ga ni xi lavs ra aR mo sav leT sa qar Tve lo Si ad re sa mi waT moq me do kul tu-ra Ta are als, aR niS navs, rom si o nis kul tu-ris gav rce le bis uki du re si mxa re aR mo sav-le TiT, ro gorc Cans, qve mo qar Tli iyo, sa-dac igi er Txans Su la ver -So mu- Te fes kul-tu ras Tan Ta na ar se bob da [ja fa ri Ze 1992: 7]. amas Tan da kav Si re biT sa in te re so a, rom mdi-na re alaz nis mar cxe na mxa res, azer ba i ja nis te ri to ri a ze so fel en gi an Tan, pa dar sa da mu ra da i Si na wi lob riv gaTx ril ene o liT -ad reb rin ja os xa nis na sax lar ze da fiq sir da na xev rad mi wu re bi, sa dac aR mo Ce ni li Ti xis Wur Wlis na te xe bis erT jgufs t. axun do vi am sgav sebs ka xe Tis ad re sa mi waT moq me do na-sax la re bis Ti xis Wur Wlis na te xebs [Ахундов 2001: 20].

ad re sa mi waT moq me do kul tu ris gan vi-Ta re bis rig sa kiTx eb Tan da kav Si re biT sa-yu radR e bo, mag ram sa ka ma To azrs ga moT-qvams v. ros tu no vi.1 mi si Se xe du le biT, aR-mo sav leT sa qar Tve los bar Si at lan tu ri pe ri o dis da sawy is Si xel say re li pi ro be bi yo fi la dam jda ri mi waT moq me de bi sa da me-ur ne o bis gan vi Ta re bi saT vis. Se sa ba mi sad ya lib de ba Su la ver -So mu- Te fes kul tu ra, rom lis da sas ru li em Txve va aci ve bas da kli ma tis sim Sra les. ami tom Zv.w. V aTas wle-u lis da sas ru li dan aR niS nu li kul tu ris ma ta re be li mo sax le o bis ad gils ika vebs wo-fi- gin Cis wris er To bis Sem qmne li mo bi lu-ri mi waT moq me de bis mim de va ri mo sax le o ba, ro me lic ase ve iT vi sebs mTi a ni zo lis no yi-er Wa lis pi ra te ra sebs. Sem dgom Si kli ma tis

1 gamovTqvamT Rrma mwuxarebas megobari kole-gis naadrevad gardacvalebis gamo.

87

sim Sra lem ga mo iw via mTa Si Tov lis sa fa ri sa da myin va re bis ukan da we va da ga ix sna sat-ran zi to uRel te xi le bi. wo fi- gin Cis wris kul tu ris Sem qmne li mo sax le o ba ga da vi da kav ka si o nis qe dis Crdi lo e TiT, sa dac xel-say re li pi ro be bi iyo mom Ta ba re me sa qon-le o bi saT vis. IV aTas wle u lis Sua xa ne bi dan cen tra lu ri kav ka si is sam xreT kal Teb ze Cnde ba axa li kul tu ris na sax la re bi, be rik-lde e bis qve da fe ni sa da le i la- Te fes na-sax la re bis sa xiT, rom le bic, ro gorc Cans, mo bi lu ri mi waT moq me debs treT vnod nen da ma le ve ic vle bi an axa li, mtkvar -a raq su li mo sax le o bis na sax la re biT [Ростунов 2003: 40-41].

mo rig sta ti a Si v. ros tu no vi ag rZe lebs ama ve da sxva sa kiTx eb ze msje lo bas, ro mel-Ta gan am je rad Se ve xe biT mxo lod ors. mi si az riT, Si da qar Tlis bar Si ad re sa mi waT-moq me do kul tu ris ram de nad me ad re u li na-sax la ria be rik lde e bis qve da fe na [Ростунов 2003: 2]. Tum ca, da sax le bis ti pi sa da ar qe o-lo gi u ri ma sa le bis mi xed viT be rik lde e bis qve da fe na ze uf ro ad re u lia Tan diwy a ro I go ris ra i on Si [Ci qo va ni 1999: 19-23, tab. I-V] da niC bi si mcxe Tis ra i on Si [Ci qo va ni 2001: 16-18, tab. I-IV]. amas Ta na ve, av to ri gan sa kuT-re bul yu radR e bas amax vi lebs Jin val Si, ad-re sa mi waT moq me do kul tu ris na sax la ri dan C14-is me To diT mi Re bul ab so lu tur Ta riR-sa da ver ti ka lur Wril Si aRe bu li pa li-no li gi ur sin je bis ana li zis mo na ce meb ze. un da Sev niS noT, rom 1982 wels Jin va lis ad-re sa mi waT moq me do na sax la ris kul tu ru-li fe ni dan nax Si ri sa a na li zod aRe bul iq-na we se bis sru li dac viT, rac na wi lob riv ai sa xa eq spe di ci is ko leq ti ur an ga riS Si [Рамишвили, Джорбенадзе и др. 1985: 55-56].

ana li zi ga keT da Tbi li sis sa xel mwi fo uni ver si te tis ra dio nax Sir ba dis la bo ra-to ri a Si da mi Re bul iq na ara ka lib ri re bu-li Ta ri Ri (ТБ 326) 4300±150 w. g. qav Ta ra Zem am Ta ri Ris r. klar kis ka lib ra ci ul mrud-ze ga day va niT mi i Ro ka lib ri re bu li Ta ri Ri (ТБ 326) 4937±322 w. Cv.w-mde. mkvle vars mxo-lod es Ta ri Ri aqvs Se ta ni li Ta vis mo nog-ra fi a Si [Кавтарадзе 1983: 47]. Sem dgom Tbi li-sis bo ta ni kis in sti tu tis pa li no lo gi ur ma eq spe di ci am aw gan sve ne bul, qal ba ton l. go gi Ca iS vi lis xel mZRva ne lo biT Jin va lis ar qe o lo gi ur eq spe di ci as Tan Se Tan xme biT

Jin val sa da aba nos xev Si ver ti ka lur Wril-Si ai Ro sin je bi pa li no lo gi u ri ana li zis-Tvis. pa li no lo gi u ri eq spe di ci is Se de-ge bis er Ti na wi li ai sa xa l. go gi Ca iS vil sa da Cvens er Tob liv sta ti a Si [Гогичайшвили, Чиковани 1989: 152-154], sa dac, sam wu xa rod, ga i pa ra Sec do ma da Jin val Si ga ke Te bu li ver ti ka lu ri Wri lis sqe ma Si ab so lu tu ri Ta ri Ri aR niS nu lia ad re sa mi waT moq me do kul tu ris fe nis od nav qve moT, ra mac ga mo-iw via v. ros tu no vis sa mar Tli a ni kri ti ka. mag ram av tor ma ga da a War ba, Se i ta na ra eW vi ab so lu tu ri Ta ri Ris kul tu ru li fe ni sad-mi kuT vni le ba Si da Se sa ba mi sad man V aTas-wle u lis me o re na xev ri dan IV aTas wle u lis pir vel na xe var Si gad mo a Ta ri Ra Si da qar-Tlis ad re u li na sax la re bi [Ростунов 2003: 6-7]. mxo lod sqe ma Si daS ve bul uzus to ba ze day rdno biT usa fuZ vloa v. ros tu no vis mo-saz re ba, miT ume tes rom ra di o nax Sir ba di sa da pa li no lo gi u ri ana li zi saT vis sin je bi aRe bul iq na sxva das xva mo nak veT ze da sxva-das xva dros.

m. ga ji e vis az riT, ior -a laz ni sa da ase ve arag vis xe o bis na sax la re bis Jin va lis, qve mo ara ni sis (a xa li Jin va li), bo dor nis da xer-Tvi sis ma sa le bi met si ax lo ves po u lo ben gin Cis ma sa leb Tan. ami tom es Zeg le bi da ag-reT ve de li si, te ri to ri u li da kul tu ru-li si ax lo vis ga mo pi ro bi Tad Se iZ le ba ga-er Ti an des Crdi lo kav ka si is Zeg le bis daj-gu fe ba Si, xo lo si o nis kul tu ris Ta vi se-bu re ba ki un da Ca mo ya li be bu li yo Crdi lo, da sav leT da cen tra lur kav ka si ur kul tu-ra Ta tra di ci e bis gzaj va re din ze [Гаджиев 1991: 93-96]. ro gorc iT qva, mkvle var Ta di di in te re si da mo saz re ba Ta axa li na ka di moh-yva aR mo sav leT ami er kav ka si a Si be rik lde e-bi- le i la- Te fes kul tu ris Zeg le bis aR mo-Ce nas. un da iT qvas, rom am kul tu ris axa li Zeg le bis aR mo Ce nis ricx vi sul uf ro da uf ro ma tu lobs.

l. Rlon ti sa da al. ja va xiS vi lis az riT, uSu a lod ad re u li mtkvar -a raq sis kul tu-ris fe nis qveS mde ba re qve da fe na Se i cavs wo fis, si o nis, sa me le da sa mer cxle kldis da ad re ma i ko pis Ti xis Wur Wlis msgavs na-te xebs, ami tom qve da fe nis asa ki tra di ci-u li Ska liT Se iZ le ba ga ni sazR vros Zv. w-is IV aTas wle u lis pir ve li na xev riT, an, Ses wo-re bu li Ta ri RiT, V aTas wle u lis da sas ru-

88

liT [Глонти, Джавахишвили 1987: 85-86]. msgavs azrs an vi Ta reb da al. ja va xiS vi lic [Dza va xiš-vi li 1998: 7-16].

g. yi fi a ni be rik lde e bis qve da fe na Si gan-sa kuT re bul mniS vne lo bas ani Webs ali zis agu riTY na geb ga la van sa da ta Zars. av tors, ami er kav ka si a sa da, ker Zod, be rik lde eb ze taZ ris kul tu ra mci re azi i dan Se moW ri lad mi aC ni a, rad gan mas ad gi lob ri vi wi na mor be-di da, Se sa ba mi sad, pa ra le li ar eZeb ne ba [yi-fi a ni 1997: 35]. aR sa niS na vi a, rom be rik lde e-bis qve da fe na Si da qar TlSi er Ta der Ti ar aris. msgav si ma sa le bis Sem cve li yor Ra nu-li sa mar xi aR moC nda kas pis r-nSi, kav Tis xev-Si e.w. `i o ra mis go ra ze~ [ma xa ra Ze 1998: 24-25].

axal aR mo Ce ni li Zeg le bi dan ase ve sa in-te re soa gar dab nis r-nSi, va zi a nis # 1 yor-Ra nis gaTx ri sas ga mov le ni li qvis sar tyli-a ni mrgva li mi wu ri Tu CaR rma ve ba, sa dac Cnde bo da ene o li Tu ri ie ris Ti xis Wur Wlis na te xe bi da ob si di a nis la me la -a nat ke ce bi, da mu Sa ve bis an ga mo ye ne bis kva liT [Ci ko i Ze, min di aS vi li da sxv. 2003: 10-11]. TeT riwy a-ros r-nSi ki ad gi li `na Wiv Wa veb ze~ ga iTx a ra ad re sa mi waT moq me do kul tu ris na sax la ri, sa dac Zi ri Ta dad Cnde bo da sxva das xva si-di dis swor ked li a ni an msxli seb ri for mis or mo e bi. na sax lar ze ase ve aR moC nda mi si Ta nad ro u li er Ti na xev rad mi wu ri da mci-re qvay ri li a ni mom rgva le bu li for mis or-mo- sa mar xi [Шатберашвили, Чиковани 2007: 232]. ori ve na sax la ri da sax le bis ti pi sa da ma sa-le bis mi xed viT, si o ni- wo fis jgu fis Zeg le-bis wres mi e kuT vne ba.

uf ro ad re aR mo Ce ni li Zeg le bi dan Se-iZ le ba da va sa xe loT dma ni sis r-nSi, so-fel var di su ban Tan, ad gil Rrma xe vis Tav Si mtkvar -a raq sis kul tu ris na sax la ris gaTx-ri sas r. ab ra miS vi lis mi er ga mo yo fi li ad-re u li or mo e bis jgu fi, ro me lic Se i cav da mce na re ul Ca nar Ti an ke ra mi kas. av tor ma maT pa ra le li mo u na xa ene o li Tur ma sa leb Si [ab-ra miS vi li 1980: 12]. zo gi er Ti Wur Wlis na te-xi mar Tlac hgavs be rik lde e bi- le i la- Te-fes kul tu ris an maT Ta nad ro ul ke ra mi kas, rac uda vod zrdis ro gorc av to ris mo saz-re bas, ise Zeg lis mniS vne lo bas.

azer ba i jan Si be rik lde e bi- le i la- Te fes kul tu ris wris ga ci le biT me ti Zeg lia aR-mo Ce ni li. aq ya ra ba xis vel ze, le i la- Te fes na sax la ris Ses wav li sas ar qi teq tu ru li,

sam Se neb lo teq ni ki sa da ma sa le bis Ta vi se-bu re bis ga mo i. na ri ma nov ma kul tu ru li kav Si ri da i na xa me so po ta mi is obe i dis wris Zeg leb Tan. man amis sa fuZ vel ze azer ba i-jan Si ga mo yo axa li, le i la- Te fes kul tu ra [Алиев, Нариманов 2001: 7].

n. ali evs ama ve kul tu ris na sax la rad mi-aC nia Ci nar -Te fe, So mu lu- Te fe, aziz -Te fe, xo lo le i la- Te fes Ti xis Wur Wle bis msgav-se bas xe davs gin Cis, Te Ru Tas, be rik lde e bis da sxva na sax la re bis ma sa leb Si. es ma sa le-bi ex mi a ne bi an Crdi lo obe i dur kul tu ras, ro me lic ar se bob da Zv.w. V da IV aTas wle u-lis Sua xa ne bam de. mi si az riT, le i la- Te fe Se e far de ba obe i du ri kul tu ris da sas ruls da Se sa ba mi sad mi si ar se bo bis ze da zRva ri uax lov de ba Zv.w. IV aTas wle u lis Sua xa nebs [Алиев 2001: 20].

azer ba i jan Si axa li gaTx re biT le i la- Te fes msgav si Zeg le bi aR mo Ce ni lia mu Ra nis vel zec. ese nia mi Sar Cai IV da, rac sa yu radR-e bo a, so i ug bu la gis yor Ra ne bis jgu fi. n. mu se ib lis az riT, le i la- Te fes kul tu ris er T-er Ti Zi ri Ta di ma xa si a Te be lia ka Jis ia-ra Re bis sim rav le ob si di a ni sa ze, li To nis ia ra Re bis dam za de bis ma Ra li do ne da sa var-cxli seb ri Stam piT or na men ti re bu li Wur-Wle bi [Мусеибли 2007: 155-158].

be rik lde e bi- le i la- Te fes kul tu ris wris Zeg le bis prob le miT da in te re se bu li mkvle va re bi ga moT qva men axal sa yu radR e bo mo saz re bebs. ami er kav ka si a Si am axa li kul-tu ru li tal Ris ga mo Ce na Si uru qis kul-tu ris rols aR niS navs f. gu li e vi [Гулиев 2005: 82]. ama ve azrs an vi Ta rebs r. mun Ca e vic [Мунчаев 2007: 8,9], maT mo saz re bas ram de nad-me zurgs umag rebs g. li o nes qro no lo gi u ri sqe mac [Lyon net 2007: 13].

ro gorc aR vniS neT, ad re sa mi waT moq me do kul tu ris gan vi Ta re bis Tval saz ri siT ram-de nad me gan sxva ve bu li vi Ta re baa aR mo sav-leT sa qar Tve lo Si, sa dac da fiq si re bu lia sa mi gan sxva ve bu li kul tu ris ar se bo ba da gar kve ul etap ze Ta na ar se bo ba.

Su la ver -So mu- Te fe sa da si o ni- wo fis wris Zeg lebs gan vi Ta re bis Se da re biT grZe-li gza aqvT gan vli li, xo lo fi na lur etap-ze maT Tan mci re xniT, Ta na ar se bobs be rik-lde e bi- le i la- Te fes kul tu ra an am kul-tu ru li tal Ris wi na mor be di ele men te bi. rac mTa va ri a, fi na lur etap ze maT So ris Se-

89

im Cne va Se da re biT mWid ro kul tu ru li ur-Ti er To ba, ro me lic Se saZ leb lo bas iZ le va uke Te sad ga vi az roT kul tu ru li cvli le-be bi sa da qro no lo gi is sa kiTx e bi.

sa mec ni e ro ga mok vle veb Si mi Re bu lia Su-la ver -So mu- Te fes kul tu ris zo ga di qro-no lo gi u ri Car Co Zv.w. VI aTas wle u lis me o-re na xe va ri – IV aTas wle u lis pir ve li na xe-va ri, rom lis kri ti kul gan xil vas am je rad Cven ar va pi rebT. rac Se e xe ba wo fi- gin Cis wris Zeg le bi saT vis Cvens mi er Se mo Ta va ze-bul qro no lo gi ur Car Cos, Zv.w. V aTas wle-u lis me o re da IV aTas wle u lis pir ve li na-xe va ri, ro gorc aR niS nu li gvaqvs, mi si sa-fuZ ve lia Si da qar Tlis na sax la re bis stra-tig ra fi u li, ma sa le bis Se da re biT ti po lo-gi u ri ana li zi da Jin va li dan C14-is me To diT mi Re bu li ab so lu tu ri Ta ri Ri.

arag vis xe o ba Si stra tig ra fi u li mo na-ce me biT yve la ze ad re u lia aba nos xe vis na-sax la ris ma sa le bi, 0,30-0,50 m sis qis gan mar-xu li Sa vi ni a da gi dan, ro me lic sam uban ze er Ti km-is sig rZe ze ga mov lin da mi wis ze da-pi ri dan 0,60-2 metr siR rme ze. aq gar kve u li dro iT cxov re ba wyde ba da kul tu ru li fe-na ga da fa ru lia 1 met ram de sis qis ste ri lu-ri Tix na riT. ar qe o lo gi u ri gaTx re bis mi-xed viT Sem dgom isi ni cxov re bas ag rZe le ben 10 km-iT Crdi lo e TiT so fel Jin va lis Wa-lis pi ra te ra sa ze, uk ve ga for me bul Sav mi wa ni a da gis ze da pir ze. rac mTa va ri a, ad gil mo-nac vle o bis mi u xe da vad ar qe o lo gi ur ma sa-leb Si Se i niS ne ba kul tu ru li mem kvid re o-ba aram xo lod ze moT aR niS nul ad gi leb ze, ara med Si da qar Tli sa da aR mo sav leT sa qar-Tve los am wris sxva na sax la reb zec. mkvle-var Ta sa er To Se fa se biT ke ra mi kul na war-mSi gar kve u li msgav se ba Se i niS ne ba ase ve da sav leT sa qar Tve los, azer ba i ja nis, som-xe Tis, cen tra lur da Crdi lo -aR mo sav leT kav ka si is Zeg le bis ma sa leb Ta nac.

aR mo sav leT sa qar Tve lo Si jer je ro-biT gaTx ri li wo fi- gin Cis wris Zeg le bi dan yve la ze ad re u lia so fel aba nos xe vis sa mi pun qtis – `xim Si a anT mi we bis~, `na qa la qa ri xi da ra ris~ da `mwi Tu re bis ma mu lis~ na sax-la re bis ma sa le bi, rom le bic Zv.w. V aTas-wle u lis me o re na xev riT Ta riR de bi an. V aTas wle u lis bo lo sa da IV aTas wle u lis pir vel na xe var Si Tav sde ba da nar Ce ni na sax-la re bi – Jin va li, axa li Jin va li, xer Tvi si,

Cin Ti, bo dor na, Tan diwy a ro I, niC bi si, dam-wva ri go ra, kvi ri as wya li, na di ka ri, wo fi, si o ni, arax lo VI, wi Te li so fe li, ja va xi, va zi a ni I, na Wiv Wa ve bi da Se saZ loa de li sic. Ti To e u li am na sax la ris ma sa la me tad sa yu-radR e boa da met -nak le bad iZ le va ad re sa mi-waT moq me do kul tu ris gan vi Ta re bis ama Tu im eta pis Se fa se bis Se saZ leb lo bas. am je rad Se iZ le ba zo gi er Ti na sax la ris cal ke ul ni-San ze ga va max vi loT yu radR e ba. kul tu ru-li mem kvid re o bi sa da gan vi Ta re bis axa li ele men te bis niS ne biT sa me Tu neo war mo e ba Si ga mo ir Ce va Cin Tis na sax la ri [Ci qo va ni 1998: 72-80]. am na sax lar ze kar gad Cans Wur Wlis for meb Si, ga mow vis teq ni ka Si, or na men tis rig sa xe eb Si, ad re u li Zeg le bis ma sa leb Tan kul tu ru li mem kvid re o ba [Ci qo va ni 2005: 63-66, tab. I-II]. mag ram si ax lea yu ri a ni da Sve ri-le bi a ni, uqus lo brtyel Zi ra, sxva das xva re li e fu ri or na men ti, Zir ze Wi lo fis wri-u li ana beW di da sxva, rom le bic eta pob ri vi [Чи ковани 2003: 47-48] da mo wi na ve kul tu reb-Tan ur Ti er To bi sa da Si na ga ni evo lu ci is Se de gia [Ci qo va ni 1998: 3-5]. es niS ne bi kar gad Cans ase ve Wur Wlis pir ze ga for me bul sxva-das xva sa xis or na men teb sa [Чиковани 2004: 142] da qvis nat kec ia ra Reb Sic [Че ли дзе, Чиковани 1991: 1-12].

ad re sa mi waT moq me do kul tu ris gan vi Ta-re bis fi na lur etap ze zo gi er Ti tra di ci-u li niS nis gaq ro ba ze mi u Ti Tebs niC bi sis sa me Tu neo na war mSi pir daW de u li Wur Wlis mxo lod er Ti na te xis aR mo Ce na. msgav si su-ra Tia bo dor nis na sax lar zec, sa dac Ti xis Wur Wlis yve la na te xis yel -pi ri sa da da uor na men to a. Tan diwy a ro I ma sa leb Si Wur-Wlis arc erT na texs ara aqvs gam Wo li nas-vre ti [Ci qo va ni 1999: 21-23, tab. IV-V], ri Tac mar ne u lis si o nis ma sa le bis msgav si a. aR mo-sav leT sa qar Tve lo Si, sa me Tu neo war mo e-ba Si mi u xe da vad ri gi niS ne bis msgav se bi sa, ma inc Se im Cne va re gi o na lu ri Ta vi se bu re ba. es exe ba Si da qar Tlis sa me Tu neo na war msac, rom lis gar kve u li gav le na Cans cen tra lur da Crdi lo -aR mo sav leT kav ka si is ad re sa-mi waT moq me do sa me Tu neo war mo e ba Si. (Sau la ga Ti, ti a lin gi, ru gu ja da sxv.) [Ci qo va ni 1999: 26].

cal ke u li na sax la ris Ta vi se bu ri niS ni-dan Se iZ le ba da va sa xe loT alaz nis ve lis ad re sa mi waT moq me do na sax la re bis Ti xis

90

Wur Wle bis `bi bi lo seb ri~ Sve ri le bis er-Tgva ri gan sxva ve ba Si da qar Tlu ri sa gan. maT `bi bi lo~ Se da re biT gad mo ke ci li aqvT da ase Ti Wur Wle bis er Tgvar gan sxva ve bul va ri ants war mo ad ge nen [Ci qo va ni 2005: 65]. ase ve mar ne u lis si o nis Ti xis Wur Wlis na-te xe bis erT jgufs ety o ba na fo ti seb ri niv Ti Ta da sa var cxli seb ri Stam piT Ses ru-le bu li xa ze bi da or na men ti, rac da ma xa si a-Te be lia azer ba i ja nis zo gi er Ti na sax la ris ma sa le bi saT vis. es ni Sa ni Se niS nu li aqvT mar ne u lis si o nis gam Txre lebs [me nab de, ki-Ru ra Ze 1981: 29]. un da aR vniS noT, rom er Ti ase Ti na te xi aR mo Ce ni lia wi Tel so fel Sic [go ge lia 1992: 61]. ase ve bo dor nis sa ye lo-seb rpi ri a ni, niC bi sis mo wi Ta lo, Txel ke-ci a ni fi a lis na te xi, wo fi sa da zo gi er Ti sxva na sax la ris mce na re ul Ca nar Ti a ni ma-Ral xa ris xo va ni, da bal ta ni a ni da uqus lo brtyel Zi ra ke ra mi ka, re li e fu ri or na men-ti, mci re da ma si u ri yu re bi gan vi Ta re bis fi na lur etap ze qro no lo gi u rad er Tma-neT Tan aax lo ebs Su la ver -So mu- Te fes, si-o ni, wo fi- gin Ci sa da be rik lde e bi – le i la- Te fes kul tu ris ma sa lebs. aq ve ar Se iZ le ba ar aR vniS noT arax lo I sa mo sax los ga reT # 7 sa mar xSi aR mo Ce ni li, ver ti ka lur mwkri-ve bad gan la ge bu li ko pe biT Sem ku li mo wi-Ta lo ke ci a ni ci lin drul ye li a ni Wur We-li, ro mel sac TviT sa mo sax los ma sa leb Si eZeb ne ba pa ra le li. Cve ni az riT, es sa mar xi Se iZ le ba ekuT vno des arax lo I-is ze da fe na-Si da fiq si re bu li oTx kuTxa na ge bo bis macx-ov reb lebs [Чиковани 2005: 179]. aR sa niS na vi a, rom ase Ti or na men tiT Sem ku li Wur We li aR mo Ce ni lia alaz nis vel zec [Ва ра зашвили 1992: таб. XIV-XVI]. mkvle va re bi ad re sa mi waT-moq me do kul tu ris zo ga di da Ta vi se bu ri niS ne bis gan sazR vra Si ara nak leb mniS vne-lo bas ani We ben ma te ri a lu ri kul tu ris sxva ar te faq teb sac. am mxriv gan sa kuT re bu lia qvis nat ke ci ma sa la. l. We li Zis az riT, qvis in ven ta ri war mo ad gens war mo e bis er T-erT Se mad ge nel, kul tu ris Se da re biT kon ser-va ti ul na wils, ro me lic Zne lad eq vem de-ba re ba cvli le bas da gav le nas. qvis in ven-ta ris teq ni kur -ti po lo gi u ri xa si a Ti sxva ele men teb Tan er Tad gan sazR vravs Zeg lis kul tu rul kuT vni le bas. mi si dak vir ve biT, si o nis, arag vis xe o bi sa da alaz nis ve lis gul gu le bi amor fu li a, er Te u lia ko nu su-

ri gul gu le bi (a laz nis ve li) si on Si nam za-de bad War bobs sa Su a lo priz mu li la me le bi da di di anat ke ce bi, xo lo arag vis xe o ba Si ki mci re da sa Su a lo zo mis anat ke ce bi [Челидзе, Чиковани 1991: 3-12].

wo fis na sax lar ze gul gu le bi priz mu li, ko nu su ri an bad ro seb ri for mi sa a. ia raR Ta Zi ri Tad nam za debs Se ad gens sa Su a lo da mci-re anat ke ce bi, ase ve sa Su a lo da di di priz-mu li la me le bi. maT So ris bev ria mak ro la-me le bi. nam zad Ta me o ra di da mu Sa ve bi sas ga-mo i ye ne bo da zur gis mxri dan da ta ni li mci-re dab lag ve bu li an ga maf xi a ne be li re tu Si. ia ra Re bi dan aR sa niS na via So mu- Te fes ti pis nam glis Ca sar Ti, ro me lic da das tu re bu lia alaz nis vel zec. mi si az riT, es na sax la re bi mde ba re o ben ro gorc vel ze, ase ve mTis wi-neT Sic da gan sxvav de bi an da sax le bis ti pi-Tac, Tum ca ke ra mi ka Si aris ro gorc sa er To, ise gan mas xva ve be li niS ne bi, maT So ris Su-la ver -So mu- Te fes kul tu ris na sax la reb-Ta nac. ze moT aR niS nu li na sax la re bis qvis ma sa le bis Se da re bi Ti da xa si a Te ba ki gviC-ve nebs maT teq ni kur -ti po lo gi ur gan sxva-ve bas. Se sa ba mi sad ixa te ba rTu li su ra Ti. wo fis ma sa le bis qvis in ven ta ri hgavs Su la-ver -So mu- Te fes kul tu ri sas da Se sa ba mi sad un da gan vi xi loT am kul tu ris far gleb Si. si o nis na sax la ri gan sxva ve bu lia Su la ver -So mu- Te fes kul tu ri sa gan da mas un da ewo-dos si o nis kul tu ra. ad re sa mi waT moq me do kul tu ris mog vi a no etap ze aR mo sav leT sa-qar Tve lo Si sxva das xva tra di ci is ma ta re-bel da sax le bebs So ris ar se bob da mWid ro kav Si ri da ur Ti er Tgav le na, gan sa kuT re biT ke ra mi ka sa da mis or na men ta ci a Si. dRes dRe-o biT Zne lia vi sa ub roT si o nis kul tu ris lo ka lur va ri an teb ze. mxo lod Se iZ le ba iT qvas, rom aR mo sav leT sa qar Tve lo sa da Crdi lo -aR mo sav leT kav ka si a Si ad gi lob ri-vi tra di ci e bis ma ta re be li zo gi er Ti na sax-la ri ga nic di da si o nis kul tu ris tra di ci-is gav le nas [Челидзе 2007: 222-224].

ro gorc vxe davT, l. We li Zis mo saz re ba gan sxvav de ba ro gorc T. ki Ru ra Zis, ise Cve-ni mo saz re bi sa gan. am je rad ar va pi rebT l. We li Zes Tan ka maTs, Tum ca aR vniS navT, rom ami er kav ka si a Si ad re sa mi waT moq me do kul-tu ra Ta pir ve li gan mas xva ve be li ni Sa nia da-sax le bis ti pi da sam Se neb lo teq ni ka. rac Se e xe ba Su la ver -So mu- Te fes ti pis nam glis

91

Ca sarTs, is si o nis na sax lar zec gvxvde ba, rac aR niS nu li aqvT Zeg lis mkvle va rebs [me-nab de, ki Ru ra Ze 1981: 28].

da sas ruls ki dev erT sa yu radR e bo mo-saz re ba ze gvsurs yu radR e bis ga max vi le ba. saq me exe ba cno bi li mec ni e ris i. di a ko no vis naS ro mis im na wils, sa dac sa u ba ria kav ka si is me zo liT -ad re sa mi waT moq me do sad gom -na sax-la reb ze. sta tia war mo ad gens re cen zi as k. kuS na ri o vas mo nog ra fi a ze [Кушнарева 1993]. i. di a ko no vi uaR re sad da de bi Tad axa si a-Tebs naS roms da mas ze day rdno biT ga mo aqvs sa yu radR e bo das kvne bi. mi si az riT, Tu dav-xe davT k. kuS na ri o vas mi er Sed ge nil kav ka-si is me zo li Tu ri Zeg le bis ru kas, sad go me bi ar cTu bev ri a, ro mel Ta gan ga mo ir Ce va Co xi da Res tan Si, fi ru zi af Se ron Si, da sav leT sa qar Tve los sad go me bis jgu fi dar kve Tis CaT vliT da sad go me bi so xu mis aR mo sav le-TiT af xa zeT Si. es me zo li Tu ri sad go me bi Se e sa ba me ba sam eT noss (sam enob riv ojaxs), rom le bic kav ka si a Si fiq sir de bi an uZ ve le si dro i dan. Co xi da dar kve Ti uwy ve tad da sax-le bu li iyo brin ja os xa nis CaT vliT. mi si az-

riT, kav ka si is aR mo sav leT na wil Si cxov rob-dnen Crdi lo -aR mo sav leT kav ka si is, cen trSi qar Tve lu ri, xo lo da sav leT Si – Crdi lo- da sav lu ri enob ri vi oja xis to me bi.

me o re ru kis mi xed viT, ne o liT -e ne o li-Tu ri na sax la re bis ricx vi mniS vne lov nad iz rde ba da ma Ti sazR va ri aR wevs ira nis azer ba i ja nam de da Tur qe Tam de, va nis tbis mi da mo e bis CaT vliT. ene o liT -brin ja os xa-nis kul tu re bi saT vis av to ri ga mo yofs ram-de ni me in di ka tors, ro mel Ta gan am je rad Cven Tvis sa in te re soa pir ve li: na qa la qa ris da sax le ba Sej gu fu li, mrgva li sax le biT [Дьяконов 1995: 3-14]. av to ri, al baT, gu lis-xmobs Su la ver -So mu- Te fes kul tu ris na-sax la rebs. i. di a ko no vi Ta vis mo saz re bas am ya rebs enob ri vi mo na ce me biT, rac uaR re-sad sa in te re soa da kom pleq sur kri ti kul Se fa se bas im sa xu rebs.

da sas ruls un da aR vniS noT, rom am da sxva rig sa kiTx eb ze mkvle var Ta ara er Ti sa in te-re so mo saz re ba ar se bobs, ro mel Ta gar kve-u li na wi li win wa mov wi eT da Se saZ leb lo bis far gleb Si Se ve xeT.

G. Chikovani

QUEsTIONs OF REsEARCH INTO EARLY FARMING CULTUREs OF EAsTERN GEORGIA

Summary

The basic views expressed and the conclusions arrived at by researchers about the early farming culture of South Caucasia, are assessed positively in the paper. On the basis of settlement type and the artifacts obtained, in the au-thor’s opinion, in Eastern Georgia, unlike the other regions of eastern South Caucasia, at a definitive stage of develop-ment settlements of three different cultures – Shulaveri Shomu Tepe, Tsopi-Ginch and Berikldeebi-Leila Tepe – coex-isted. The author responds both to the justified and exaggerated criticism expressed be G. Rostunov regarding the mechanical error made in the table of palynological study obtained from a vertical cross-section at Zhinvali.

The data on the Aragvi valley former settlements are important in compiling a chronological framework of the Tsopi circle settlements in Eastern Georgia. In the author’s view, according to stratigraphic data and artifacts the earli-est are the settlements of three points of v. Abanoskhevi, which are dated to the second half of 5th millennium BC. The other settlements from Shida Kartli: Zhinvali, Akhali Zhinvali, Khertvisi, Botorna, Chinti, Tanditsqaro, Nichbisi; from Kvemo Kartli: Tsopi, Sioni, Arukhlo VI, Tsiteli Sopeli, Javakhi Nachivchavebi, Samshvilde, Vaziani I; from Kakheti: Damts-vari Gora, Kviritstsqali, Nadikari- fall within the first half of the 4th millennium BC. The final stage of development of the early farming cultures of Eastern Georgia basically falls to the middle period of the 4th millennium BC.

92

literatura

abramiSvili r., giguaSvili n., kaxiani k. 1980: RrmaxevisTavis arqeologiuri Zeglebi, 7-88. Tbilisi.

gabunia m., vekua 2005: bunebrivi garemos evolucia samxreT saqarTvelos vulkanuri mTianeTis regionSi

eopleistocen-adre ho lo cenSi. – Ziebani, #15-16, 5-10.

gogelia d. 1979: dasaxlebis Tavise bu re ba araxlo I-ze. – mska, VII, 13-18.

gogelia d., WeliZe l. 1992: eneoliTi. – o. jafariZe (red.), saqarTvelos arqeo lo gia, II, eneoliT-

adrebrinjaos xana, 17-35. Tbi lisi.

grigolia g., tatiSvili T. 1960: qvemo qarTlis uZvelesi Zeglebi. – n. berZeniSvi li (red.), saqarTvelos

istoriuli geogra fi is krebuli, I, 63-82. Tbilisi.

kikviZe i. 1976: miwaTmoqmedeba da sa mi waTmoqmedo kulti Zvel saqarTveloSi. Tbi li si.

kiRuraZe T. 1976: aRmosavleT amier kav kasiis adresamiwaTmoqmedo kulturis peri odi zacia. Tbilisi.

kiRuraZe T. 1998: eneoliTidan adrebrin jaoze gardamavali periodi aRmosavleT ami er kavkasiaSi. –

kavkasiis arqeologiuri kon ferencia, I (moxsenebaTa mokle Sinaarsebi), 19-20. Tbilisi.

maxaraZe z. 1998: eneoliT-adrebrinjaos xanis kavkasiis arqeologiis zogierTi prob lema. – Ziebani, # 2,

27-33.

maxaraZe z. 1998: kaspis raionis arqeo logiuri eqspediciis axali aRmoCenebi. – kav kasiis arqeologiuri

konferencia, I (mox senebaTa mokle Sinaarsebi), 24-25. Tbilisi.

menabde m., kiRuraZe T. 1981: sionis arqeo lo giuri Zeglebi. Tbilisi.

mircxulava g. 2001: adresamiwaTmoqmedo kulturebis namosaxlarTa ganviTarebis zo gi erTi sakiTxi. – o.

lorTqifaniZe (red.), kav kasia, neoliT-brinjaos xanis sakiTxebi, 40-45. Tbilisi.

mircxulava g. 2005: nayofierebis kul tis istoriidan. – Ziebani, # 15-16, 100-110.

sadraZe v., kaxiani k., RliRvaSvili e., sadraZe v. 2007: mtkvrisa da aragvis xer Tvisis eneoliT-brinjaos

xanis Zeglebi. Tbi lisi.

sturua q. 1994: obsidiani da vaWrobis sakiTxebi. – g. avaliSvili (red.), akad. o. jafariZis 70 wlisTavisadmi

miZRvnili arqeologiuri krebuli, I, 21-35. Tbi lisi.

qavTaraZe g. 1981: saqarTvelos eneoliT-adrebrinjaos xanis arqeologiuri kultu rebis qronologia

axali monacemebis Suqze. Tbilisi.

qvemo qarTlis ... Sedegebi 1975: qvemo qarTlis arqeologiuri eqspediciis Sedegebi. o. jafariZe, al.

java xiSvili (red.), Tbilisi.

yifiani g. 1997: berikldeebi, galavani da taZari. – ssmm, XLII-B, 13-39.

CikoiZe c., mindiaSvili g., CxataraSvili m., paWikaSvili n. 2003: kuxeTis arqeologiuri eqspediciis

angariSi. – v. jafariZe (red.), milsadenis arqeologia II, 41-43. Tbilisi.

Ciqovani g. 1998a: adresamiwaTmoqmedo kul turis namosaxlari sofel CinTidan. – `legia da kompaniis~ uni-

versitetis Sromebi, t. II, 72-80. Tbilisi.

Ciqovani g. 1998b: kulturuli procesebi aRmosavleT saqarTveloSi wina aziis masa le bis mixedviT.

– V samecniero sesia: `msof lio kulturul-istoriuli procesi da sa qarTvelo“ (arqeologiuri

monacemebis mi xed viT), moxsenebaTa Tezisebi, 3-5. Tbilisi.

Ciqovani g. 1999a: adresamiwaTmoqmedo kulturis namosaxlari Tandiwyaro I, sof. xelTubanTan (goris

raioni). – Ziebani, # 3, 19-23.

Ciqovani g. 1999b: Sida qarTli Zv.w. V-IV aTaswleulebSi (arqeologiuri masalebis mixedviT). avtoreferati,

istoriis mecnie re baTa kandidatis samecniero xarisxis mosa poveblad. Tbilisi.

Ciqovani g. 2001: sofel niCbisis adre samiwaTmoqmedo kulturis namosaxlari. –Ziebani, #8, 16-18.

Ciqovani g. 2005: bibilosebrpiriani Wur W lebi aRmosavleT saqarTvelos adresami waT moqmedo kulturis

93

namosaxlarebidan. – Ziebani, ## 15-16, 63-66.

CubiniSvili t. 1970: eneoliTuri kul tura. – g. meliqiSvili (red.), saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I,

129-151. Tbilisi.

ZiZiguri l. 2000: amierkavkasiis uZve lesi samiwaTmoqmedo kultura. Tbilisi.

WeliZe l. 2005: qvis periodis axali sadgomi walkaSi. – Ziebani ## 15-16. 30-35.

jafariZe o. 1992: Sesavali. – oT. ja fa riZe (red.), saqarTvelos arqeologia, t. II, eneoliT-adrebrinjaos

xana, 5-15. Tbilisi.

jafariZe o. 1975: qarTvel tomTa eTnikuri istoriis sakiTxisaTvis. Tbilisi.

jafariZe o., javaxiSvili al. 1971: uZvelesi miwaTmoqmedi mosaxleobis kultura saqarTvelos

teritoriaze. Tbilisi.

Абибулаев О. 1982: Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку.

Алиев Н., Нариманов И. 2001: Культура Cеверного Азербайджана в эпоху позднего энеолита. Баку.

Аразова Р. 1986: Каменные орудия труда ранних земледельческо-ското вод ческих об ществ Западного Азербайджана. Баку.

Ахундов Т. 2001: Северо-западный Азер бай джан в эпоху энеолита и бронзы. Баку.

Бадалян Р. 2001: Обсидиан Южного Кавказа: эксплуатация источников и распро странение сырья. – o. lorTqifaniZe

(red.), kav kasia, neoliT-brinjaos xanis sakiTxebi, 29-39. Tbilisi.

Бадалян Р., Аветисян П., Ломбард П., Шатенье К. 2004: Неолетическое поселе ние Араташен. – Г. Гамбашидзе (ред.), АЭФК,

31-32. Тби лиси.

Бадер Н. 1989: Древнейшие цивилиза ции Древней Месопотамии. Москва.

Варазашвили В. 1992: Раннеземле дельческая культура Иоро-Алазанского бассейна. Тбили си.

Гаджиев М. 1991: Раннеземледель че ская культура Северо-Восточного Кавказа. Москва.

Гогичайшвили Л., Чиковани Г. 1988: Природные условия и древний человек в голоцене на территории Жинвали (бассеин

р. Арагви). – А. Хлонова (ред.), Палиноло гия в СССР, 152-154. Новосибирск.

Глонти Л., Джавахишвили А. 1987: Новые данные о многослойном памятнике эпохи энеолита – поздней бронзы в Шида

Картли – Бериклдееби. – КСИА, 192, 80-86.

Джавахишвили А. 1973: Строительное дело и архитектура поселений Южного Кав каза V-III тыс. до н.э. Тбилиси.

Джапаридзе О. 1989: На заре этно куль турной истории Кавказа. Тбилиси.

Дьяконов И. 1995: Алародии (хуриты, урарты, кутии, чеченцы и дагестанцы). – М. Агларов (ред.), Алародии (этнические

иссле дования), 3-14. Махачкала.

Иессен А. 1963: Кавказ и Древний Восток в IV-III тыс. до н.э. – КСИА, 93, 3-14.

Иессен А. 1965: Из исторического прош лого Мильско Карабахской степи. – МИА, № 125, 10-35.

Кавтарадзе Г. 1983: К хронологии эпохи энеолита и бронзы Грузии. Тбилиси.

Кореневский С. 1983: Поселение «Замок» у города Кисловодска (нижний слой). – А. Белинский (ред.), Материалы по

изучению историко-культурного наследия Северного Кавказа, вып. I, 96-106. Ставрополь.

Кушнарева К., Чубинишвили Т. 1970: Древние культуры Южного Кавказа (V-III тыс. до н.э.). Ленинград.

Кушнарева К. 1993: Южный Кавказ в IX-II тыс. до н.э. – Этапы культурного и социально-экономического развития. Санкт-

Петербург.

Массон В. 1961: Средняя Азия и Древний Восток. Москва-Ленинград.

Мунчаев Р. 1982: Памятники культуры энеолита Кавказа. – Б. Рыбаков (ред.), Ар хео логия СССР, Энеолит СССР, 100-137.

Москва.

Мунчаев Р. 1995: Кавказ на заре брон зового века. Москва.

Мунчаев Р. Мерперт Н. 1981: Ранне земледельческие поселения Северной Месо потамии. Москва.

94

Мунчаев Р. 1982: Энеолит Кавказа. – Б. Рыбаков (ред.), Археология СССР, Эне олит СССР. 93-131. Москва.

Мунчаев Р. 2007: Урукская культура (Месопотамия). – Г. Гамбашидзе (ред.), АЭФК, 8-9. Махачкала.

Мусеибли Н. 2007: К вопросу о хронологии леилатепинской культуры. – Г. Гамбашидзе (ред.), Археология, этногра фия и

фолькло ри стика Кавказа, 155-158. Тбилиси.

Нариманов И. 1987: Культура древнего земледельческо-скотоводческого населения Азер бай джана. Баку.

Рамишвили Р., Чиковани Г. и др. 1985: Археологические исследования в Душетском районе. – ПАИ, 1982, 55-60.

Ростунов В. 2003а: Роль географической среды в расселении древних обществ на цен тральном Кавказе в эпоху энеолита-

средней бронзы. – Л. Амбрамян (ред.), АЭФК, 40-41. Эчмядзин.

Ростунов В. 2003б: Климатический фактор в заселении южных склонов Центрального Кав каза в эпоху энеолита-средней

бронзы. – Ритмы истории, Сборник научных трудов, вып. I, 2-13. Владикавказ.

Торосян Р. 1976: Раннеземледель ческое по селение Техут (IV тыс. до н.э.). Ереван. На армянском языке, с русск. резюме.

Челидзе Л., Чиковани Г. 1991: Обсиди а новый инвентарь предгорных раннезем ледель ческих поселений Арагвского уще-

лья (раскоп ки 1974-87 гг.). Препринт. Тбилиси.

Челидзе Л. 2007: К вопросу о культурной общности типа Сиони. – Г. Гамбашидзе (ред.), АЭФК, 222-224. Тбилиси.

Человек и окружающая его среда. Ма териалы по археологии Грузии и Кавказа, IX. 1984 Тбилиси.

Чиковани Г. 1989: Новые памятники ран неземледельческой культуры Арагв ского уще лья. – И. Дьяконов (ред.), Кавказ и

цивили за ции Древнего Востока, 84-86. Орджоникидзе.

Чиковани Г. 2003: Глиняная посуда с уш ками как один из определяющих компонентов поэтапного развития ранне-

земледельческих куль тур Грузии. – Л. Абрамян (ред.), АЭФК, 47-48. Эчми адзин.

Чиковани Г. 2005: К вопросу распро странения одного вида керамического орна мента в Закавказье в раннезем ле-

дельческих поселениях. – Г. Гамбашидзе (ред.), АЭФК, 142. Тбилиси.

Чиковани Г. 2005: Глиняный сосуд из седьмого погребения раннеземледель ческого поселения Арухло I. – Т. Бунятов (ред.),

Археология, АЭФК, 178-179. Баку.

Чубинишвили Т. 1971: К древней истории Южного Кавказа. Тбилиси.

Чубинишвили Т., Челидзе Л. 1978: К вопросу о некоторых определяющих при знаках раннеземледельческой куль туры

VI-V тыс. до н.э. Южного Кавказа (хозяй ство). – Известия АН ГССР, Серия истории, археологии, этно графии и истории

искусств, № 1, 55-69.

Chelidze L., Gogelia D. 2004: Arukhlo I: an early farming site. – Georgian Journal of Archaeology, № 1, 46-92.

Dzavaxišvili Al. 1998: Ausgrabungen in Berikldeebi (Schida Kartli). – H. Fenrich (Hsgb.), Georgien, Heft 21. 7-16. Konstanz.

Frangipane M., Palumbi G. 2007: Red-black ware, pastoralism, trade, and Anatolian-Trans caucasian interactions in the 4th-3rd

millennia BC. – B. Lyonnet (ed.), Les cultures du Caucase (VIe-IIIe millénaires avant notre ère). Leurs relations avec le Proche-

Orient, 233-255. Paris.

Kiguradze T. 1986: Neolithische Siedlungen von Kvemo-Kartli, Georgien. München.

Lyonnet B. 2007: Introduction. – B. Lyonnet (ed.), Les cultures du Caucase (VIe-IIIe millénaires avant notre ère). Leurs relations avec

le Proche-Orient, 11-19. Paris.

Makharadze Z. 2007: Nouvelles données sur le Chalcolithique en Géorgie orientale. – B. Lyonnet (ed.), Les cultures du Caucase

(VIe-IIIe millénaires avant notre ère). Leurs relations avec le Proche-Orient,123-132. Paris.

Palumbi G. 2007: A preliminary analysis on the Prehistoric pottery from Aratashen (Armenia). – B. Lyonnet (ed.), Les cultures du

Caucase (VIe-IIIe millénaires avant notre ère). Leurs relations avec le Proche-Orient, 63-76. Paris.

95

kav ka si as gan sa kuT re bu li ad gi li uka via ev ra zi is is to ri a Si. igi mwar mo eb lu ri me-ur ne o bis da fuZ ne bis er T-er Ti cen tria da ama ve dros wi na azi is ma Ral gan vi Ta re bul kul tu reb Tan kav Si re bis fon ze yo vel Tvis inar Cu neb da da mo u ki de bel sa xes. Ta vi si ge-og ra fi u li mde ba re o bis wya lo biT, kav ka sia gar kve ul wi lad me kav Si ris rols as ru leb-da uZ ve les kul tu rebs So ris. kav ka si i dan vrcel de bo da ro gorc ad gi lob ri vi, ase ve wi na a zi u ri sam ya ros ma te ri a lu ri da su-li e ri kul tu ris miR we ve bi. faq ti u rad kav-ka sia ev ra zi is sa ko mu ni ka cio gze bis gzaj-va re di ni iyo. gan sa kuT re biT Zli er de ba es kav Si re bi Zv.w. IV aTas wle u lis me o re na xev-ri dan, ro de sac kav ka si a Si axa li epo qa lu ri Zvre bi xde ba – Cnde ba li To nis ia ra Ri, ra sac moh yva me ur ne ob ri vi da so ci a lu ri cvli-le be bi da iwy e ba ad reb rin ja os xa na, sa fuZ-ve li ey re ba mtkvar -a raq sis kul tu ras. mi si wi na re ne o liT -e ne o li Tu ri kul tu ra TiT-qos qre ba da ad gils uT mobs axal, Zli er ar-qe o lo gi ur kul tu ras, ro me lic sa oc rad did te ri to ri a ze vrcel de ba. ma le kav ka sia li Ton da mu Sa ve bis mZlavr ke rad ya lib de ba. mtkvar -a raq sis wi na re ad re sa mi waT moq me do kul tu re bi uax lov de bi an Crdi lo me so po-ta mi is, mci re azi is da ira nis ad re sa mi waT-moq me do kul tu rebs, Tum ca ama ve dros gan-sxvav de bi an maT gan da gar kve u li ad gi lob-ri vi sawy i se bi ga aC ni aT. sam xreT kav ka sia uSu a lod esazR vre ba uzar ma zar wi na a zi ur sam ya ros da, bu neb ri vi a, am da wi na u re bul ma re gi on ma gar kve u li ro li iTa ma Sa mi si ma-te ri a lu ri da su li e ri kul tu ris gan vi Ta-re ba Si. ami to mac mtkvar -a raq sis kul tu ris prob le ma or ga nu lad ukav Sir de ba mis wi na-re kul tu ris war mo So bi sa da gan vi Ta re bis sa kiTx ebs.

mtkvar -a raq sis kul tu ra gan vi Ta re bis axa li sa fe xu ria kav ka si i sa da mi si mim de ba re re gi o ne bi saT vis. am etap ze xde ba ra di ka lu-ri win svla yve la sfe ro Si. sru li ad Ta vi-

guram mircxulava, guram Ciqovani

brinjaos xanaze gardamavali safexuris Sesaxeb

se bur sa xes iRebs ke ra mi ka. mtkvar -a raq sis kul tu ra ar ic nobs, Tu ar cnobs ke ra mi kul morgvs, ro me lic am kul tu ris Ca mo ya li be-bam de uk ve cno bi lia kav ka si is ene o li Tur kul tu reb Si. mi waT moq me de ba da me sa qon le-o ba sa me ur neo cxov re bis Zi ri Tad ma xa si a-Teb le bad ya lib de ba. Se mo dis gam we vi Za la da bor bli a ni tran spor ti [mir cxu la va 2000: 37-46]. mra val sa xa, mra val pro fi li a ni da mi-zan mi mar Tu li xde ba re li gia [mir cxu la-va 2005: 100-118]. sa bo lo od mtkvar -a raq sis kul tu ra ya lib de ba, ro gorc uzar ma za ri kul tu rul -is to ri u li er To ba, ro me lic ey rdno ba kav ka si is kul tu rul er To bas, ra-sak vir ve lia re gi o na lur -lo ka lu ri Ta vi-se bu re be biT.

mtkvar -a raq sis kul tu ris pir ve laR-mom Cen ma b. kuf tin ma mas ene o li Tu ri uwo-da [Куфтин 1944]. ar qe o lo gi u ri ma sa le bis dag ro ve bam mkvle var Ta na wi li mi iy va na im das kvnam de, rom es kul tu ra mTli a nad ad-re brin ja os xa nis kul tu raa [Чубинишвили 1971]. sadR e i sod ar se bobs ase ve az ri, rom es kul tu ra ad re ul sa fe xur ze ene o li Tu ri a, Sem dgom ki vi Tar de ba da ya lib de ba ad re brin ja os xa nis kul tu rad [ja fa ri Ze 1976; ki Ru ra Ze 1998].

mtkvar -a raq sis kul tu ris ge ne zi si sa da pir ve la di cen tris sa kiTxi did in te ress iw vevs. mas Sem deg, rac es kul tu ra mkvle-var Ta na wil ma in do ev ro pul to mebs da u-kav Si ra, in te re si ki dev uf ro ga i zar da. mi si Ca mo ya li be bis pir ve la di cen tris Se sa xeb mra va li mo saz re ba ar se bobs. b. kuf ti ni im-Ta viT ve aR niS nav da, rom es kul tu ra Ta vi-si xa si a TiT ucxoa me so po ta mi is, si ri i sa da sxva qvey ne bi saT vis [Куфтин 1944: 114]. o. ja fa-ri Zis az riT, am kul tu ris Ca mo ya li be ba un-da mom xda ri yo ami er kav ka si a Si, mtkvri sa da araq sis or mdi na re Tis ro me li me da wi na u re-bul ol qSi [ja fa ri Ze 1976: 109]. b. pi ot rov-skis az riT, am kul tu ris sawy i si ad gi lob-riv wi na re kul tu ra Sia sa Zeb ni [Пиотровский

96

1949]. t. Cu bi niS vi li va ra uds ga moT qvams, rom mtkvar -a raq sis kul tu ra er Tdo u lad un da war moq mni li yi mi si gav rce le bis far-To are al Si [Чубинишвили 1971: 156], ra sac ar eTan xme ba o. ja fa ri Ze. mi si az riT, am kul tu ris er Tfe rov ne ba uf ro im va ra uds uWers mxars, rom igi erT gar kve ul are al-Si un da Ca mo ya li be bu li yo [ja fa ri Ze 1976: 75]. imis Tvis, rom mtkvar -a raq sis kul tu ra war moq mni li yo er Tdro u lad mTels mis gav-rce le bis te ri to ri a ze, un da Can des, rom am te ri to ri a ze wi na re mtkvar -a raq su li ar qe-o lo gi u ri kul tu re bis gan vi Ta re ba mi di o-da ma Ti ur Ti er Tda ax lo e bis, da kav Si re bi sa da Ser wymis gziT. amas Ta na ve am Sem Txve va Si mtkvar -a raq sis ad re ul etap ze un da gvqon-des sak mao gan sxva ve ba re gi o nebs So ris da mxo lod gan vi Ta re bul etap ze un da ga i zar-dos sa er To niS ne bis ra o de no ba da kul tu-ram mi i Ros Ta vi si sa xe. si nam dvi le Si ki ise Cans, rom, jer er Ti, mtkvar -a raq sis ad re u-li eta pis ma sa le bi yvel gan ar aris, xo lo sa dac aris es ma sa le bi, er Tma neTs uf ro hgavs da mxo lod gan vi Ta re bul etap ze iwy e-ba gan sxva ve ba Ta Ca mo ya li be ba da lo ka lu ri va ri an te bis war moq mna.

ra xde ba aR mo sav leT ami er kav ka si a Si wi-na mtkvar -a raq sul pe ri od Si? ad re sa mi waT-moq me do kul tu ris Ses wav la kav ka si a Si da-iwyo na xi We va nis qi ul -Te fe I-iT. 8 met ri a-ni mtkvar -a raq su li fe nis qveS ga moC nda 9,2 m-is sis qis kul tu ru li fe na, ro mel sac gam-Txrel ma o. abi bu la ev ma ene o li Tu ri uwo-da [Абибулаев 1963]. msgav si ma sa le bi aR moC-nda mi li sa da ya ra ba xis vel ze. am Zeg le bis qro no lo gi a, a. ie se nis gan sazR vriT, Zv.w. IV aTas wle u lis Car Co eb Si jde ba [Иессен 1963: 13-14]. ma le gan ja- ya za xis ra i on Si ga moC nda axa li Zeg le bi – So mu- Te fe, To i ra- Te fe, ba-ba der vi Si, gar ga lar -Te fe si, ro mel Ta ma sa-le bi gan sxvav de ba qi ul -Te fe sa gan. ana lo-gi u ri na mo sax la re bis jgu fi aR moC nda qve-mo qar Tlis vel ze – Su la ve ris -go ra, imi ris -go ra, ga daW ri li go ra, arax lo da sxva, da am kul tu ras Su la ver -So mu- Te fes kul tu ra ewo da. dRes mas mkvle va re bi sav se biT mar-Te bu lad gan vi Ta re bul ke ra mi kul ne o liTs mi a kuT vne ben [me nab de, ki Ru ra Ze 2001: 19-23]. o. ja fa ri Ze fiq robs, rom es kul tu ra aq ga mo Ce nas iwy ebs TiT qmis ca ri el ad gil ze, yo vel gva ri wi nam ZRvre bis ga re Se, Ca mo ya-

li be bu li sa xiT da mya ri tra di ci e biT, sa-va ra u dod wi na azi i dan [ja fa ri Ze 2006: 109]. T. ki Ru ra Ze fiq robs, rom am mo saz re bas ewi-na aR mde ge ba am Zeg leb ze aR mo Ce ni li kav ka-si a Si gav rce le bu li mar cvle u li kul tu-re bis mra val sa xe o ba da ise Ti kul tu re bis ar se bo ba, ro go ri caa fet vi da Ro mi, ro me-lic ucxoa wi na azi u ri sam ya ro saT vis, ase-ve kul tu ru li va zi, wri u li ar qi teq tu ris ga nu yo fe li ba to no ba, mo xa tu li ke ra mi kis ga uv rce leb lo ba da sxva [me nab de, ki Ru ra Ze 2001: 21].

Su la ver -So mu- Te fes kul tu ris na mo sax-la re bi mra val fe ni a ni bor cve bi a, rom le bic Seq mni lia erT ad gil ze did xans cxov re biT. im pe ri od Si, ro de sac Su lav ris kul tu ra er Ta der Ti iyo wi na mtkvar -a raq sul ga re-mo Si, mkvle va re bi cdi lob dnen mo e Zeb naT kav Si re bi am kul tu rebs So ris, rac sak ma od ga Wir da. er Ta der Ti, TiT qos aq iZeb ne bo da mtkvar -a raq su li mrgva li Se no be bis sawy i-si, Tum ca sa am Se neb lo tra di ci e bi sru li ad gan sxvav de bo da.

1965 wels mu Ra nis vel ze i. na ri ma no vis mi er Ses wav lil iq na ad re sa mi waT moq me do kul tu ris axa li Zeg le bi – ali- ki o mek -Te fe, xo lo mog vi a ne biT ya ra ba xis vel ze Ca la gan -Te fe da ilan li- Te fe. Zeg le bis es jgu fi gan sazR vrul iq na, ro gorc Su la ver -Te fes kul tu ris mom dev no sa fe xu ri. pa ra le lu-rad mim di na re ob da gaTx re bi na sax lar le i-la- Te fe ze. es Zeg li sru li ad gan sxva ve bul kul tu ras afiq si rebs. mas axa si a Tebs ma Ral-xa ris xo va ni da Car xze na ke Te bi ke ra mi ka da Tvli an, rom igi ube i dis kul tu ris wres mi-e kuT vne ba [Алиев, Нариманов 2001: 6; Мусеибли 2007б: 65-67]. dRes azer ba i jan Si cno bi lia am kul tu ris ram de ni me Zeg li – Ci nar -Te fe, So mu lu- Te fe, ab dal -a ziz -Te fe. es Zeg le-bi Zi ri Ta dad ya ra ba xis vel ze mde ba re o ben da am kul tu ris fe ne bi xSi rad fa ra ven ene-o li Tis uf ro ad re u li sa fe xu ris fe nebs. le i la- Te fes kul tu ris kuT vni le baa Si da qar TlSi a. ja va xiS vi lis mi er Ses wav li li be rik lde e bi [Глонти, Джавахишвили 1987: 80-87] da yor Ra nu li sa mar xi `i o ra mis -go ra~ kav Tis xev Tan. r. mun Ca e vi le i la- Te fes uru-kis kul tu ris wris Zeg lad Tvlis da uru kis eq span si is mi ze zad kav ka si a Si li To nis mad-nis Zi e bas mi iC nevs [Мунчаев 2007: 8-9]. ad re-sa mi waT moq me do kul tu ris Zeg le bi aR moC-

97

nda som xeT Sic; maT gan ga mo ir Ce va te xu tas na sax la ri [Торосян 1976], rom lis ke ra mi ka Si Cans le i la- Te fes ma sa le bis pa ra le le bi [Алиев, Нариманов 2001 :7].

Crdi lo -aR mo sav leT kav ka si a Si Ses wav-li lia ene o li Tu ri Zeg le bi – gin Ci, Ci na, ru gu ja, CeC neT Si – ti a lin gi, xo lo Crdi-lo eT oseT Si Sa u- la ga ti, miS tu lag -la ga-ti, mar dSa ji- la ga ti [Ci qo va ni 1998: 72-84].

sa qar Tve lo Si, ker Zod qve mo qar TlSi, si o nis ad re sa mi waT moq me do kul tu ris na-sax la ris aR mo Ce nis Sem deg T. ki Ru ra Zem mas wo fis na sax la ri da u kav Si ra da axa li, e.w. `si o nis kul tu ra~ ga mo yo [me nab de, ki Ru-ra Ze 1981: 28]. am ti pis Zeg le bi aR moC nda ka-xeT Si – kvi ri as -wya li, dam wva ri- go ra, mwer-le bis -mi wa, Sav wya la, na di ka ri [Варазашвили 1987], Si da qar TlSi – aba nos xe vi, bo dor na (tab. IV), axa li Jin va li, xer Tvi si, Cin Ti (tab. III), niC bi si, xel Tu ba ni [Ci qo va ni 1999]. am wre Si er Ti an de bi an ase ve qve mo qar Tli dan arux lo VI, wi Te li so fe li, ja va xi, abe li a, de li si. am kul tu rul er To bas qro no lo-gi u rad da kul tu ru lad Zi ri Ta dad gar da-ma va li ad gi li uka via Su la ver -So mu- Te fe sa da mtkvar -a raq sis kul tu rebs So ris. ama ve dros es kul tu ra Ta na ar se bobs Su la ver -So mu- Te fes fi na lur etap Tan. mkvle va re bi mi u Ti Te ben am kul tu ris kav Sir ze da sav-leT sa qar Tve los ne o liT -e ne o li Tur kul-tu reb Tan [ja fa ri Ze 2006: 271]. l. ne bi e ri Ze va ra u dobs da sav leT da cen tra lur ami er-kav ka si a Si ad gi lob riv me zo liT Tan mWid ro kav Sir Si myof ne o li Tur kul tu ras, rom-lis gan vi Ta re bad mi aC nia si o nis kul tu ra [ne bi e ri Ze 2001: 5-10]. o. ja fa ri Ze adas tu-rebs ra si o nis, arag vis xe o bis, ior -a laz nis au zis Zeg le bi sa da da sav leT sa qar Tve los ene o li Tur na sax lar Ta ma sa le bis er Tgva-ro bas, va ra u dobs, rom Se saZ le be lia si o nis wris kul tu ra da sav leT sa qar Tve lo dan Se mo vi da [ja fa ri Ze 2006: 271]. ar se bobs mo-saz re ba, rom si o nis kul tu ra da sav le Ti dan in fil tra ci is Se de gi ki ar aris, ara med ar-se bobs da sav leT da cen tra lu ri ami er kav-ka si is kul tu ru li er To ba am etap ze [ne bi-e ri Ze 2001: 9].

si o nis kul tu ris Zeg le bi, msgav sad mtkvar -a raq sis Zeg le bi sa, gav rce le bu lia ro gorc dab lob Si, ase ve mTis wi na zol Si da mTa Si. na sax la reb ze Zi ri Ta dad Txe li fe-

ne bi a, rac cxov re bis er Tgva ro van stil ze mi u Ti Tebs. aris Zeg le bi, sa dac es fe ne bi ze mo dan adevs Su la ver -So mu- Te fes kul-tu ras, an Ta vad ari an ga da fa ru li mtkvar -a raq sis fe ne biT [ki Ru ra Ze 1998: 19]. es stra-tig ra fia am kul tu ris qro no lo gi ur ad-gils adas tu rebs. es aris V aTas wle u lis bo lo da IV aTas wle u lis pir ve li na xe va ri. aseT Ta riRs iZ le va be rik lde e bi dan ga ke Te-bu li ra di o kar bo nu li ana li zi (3955+3778 Zv.w.) da le i la- Te fes kul tu ris Zeg le bi-dan, ker Zod, be i uk -ke si ki dan da fo i lo II-dan (3960+3910 da 3940+3780) [Мусеибли 2007а: 155-158]. sa in te re soa ra di o kar bo nu li Ta-ri Ri sof. Jin va lis na sax la ri dan – 4300±150 (ka libr. 4937±322) [Ci qo va ni 1999: 8].

azer ba i ja nis ene o li Tur Zeg lebs, rom-leb sac Su la ver -So mu- Te fes kul tu ris Sem dgom eta pad mi iC ne ven, 2 jgu fad yo fen: ilan li- Te fe – ali ki o mek -Te fes kul tu-ru li wri sa da le i la- Te fe si. aqe dan, ilan-li- Te fes jgu fi uf ro ad re u lad aris miC-ne u li. es stra tig ra fi u la dac das tur de ba ab dal -a ziz -Te fes na sax lar ze, sa dac ilan-li- Te fes sa fe xurs ze mo dan adevs le i la- Te fes ma sa le bi [Алиев, Нариманов 2001: 75], xo lo ov Cu lar -Te fe sa da xa la jis ma sa lebs qi ul -Te fe I-is pir vel da me o re fe nebs So-ris aTav se ben da maT Si mtkvar -a raq sis ele-men tebs xe da ven. ama ve dros na xi We va nis, mu Ra ni sa da ya ra ba xis gvi a ne ne o li Tu ri Zeg le bi ag rZe le ben Su la ver -So mu- Te fes kul tu ris tra di ci ebs, xo lo le i la- Te-fes wris Zeg le bi mkveT rad gan sxvav de bi an da maT Crdi lo eT ube id -u ru kis kul tu-rul wres mi a kuT vne ben. le i la- Te fes wris ke ra mi kas kav ka si a Si wi na mor be di ar ga aC nia da igi arc grZel de ba ami er kva ka si a Si. mi aC-ni aT, rom gar kve ul pe ri od Si es kul tu ra ga da dis Crdi lo eT kav ka si a Si da iq ma i ko pis kul tu ris for mi re ba Si mo na wi le obs [Алиев, Нариманов 2001: 94].

IV aTas wle u lis pir vel na xe var Si aR mo-sav leT ami er kav ka si a Si ali zis Te fe Ta kul-tu ra mo u lod ne lad wyvets ar se bo bas. am mov le nas sxva das xva ax snas uZeb ni an – kli-ma tis am Sra le bas, pri mi ti u li mi waT moq me-de bis Se de gad mi wis ga mo fit vas. aris az ri, rom amis mi ze zia ko mu ni ka ci e bis rRve va; aRar mo dis Zve li im pul se bi sam Sob lo dan. es Cam ke ti aris mtkvar -a raq si. xaz gas miT aR-

98

niS na ven, rom le i la- Te fes er To ba Si ar aris mtkvar -a raq sis kul tu ras Tan ara vi Ta ri kon taq tis kva li [Ахундов 2007: 63]. sacx ov re-be li go re bi di di xniT ca ri el de ba, mag ram, ro gorc Cans, si o nis kul tu ris wre Si si-cocx le grZel de ba da mtkvar -a raq sis kul-tu ris wi nam ZRvre bi isa xe ba. mtkvar -a raq sis kul tu ris war mo mav lo bis Se sa xeb mec ni e re-bas mya ri kon cef cia ar ga aC ni a. va ra u do ben IV aTas wle ul Si ami er kav ka si is sam xre Ti dan mo sax le o bis gar kve u li ma se bis gad mo ad-gi le bas, ra mac biZ gi mis ca sa zo ga do e bis gan vi Ta re bas. mar Ta li a, mtkvar -a raq sis kul tu ri saT vis da ma xa si a Te be li mTe li ri-gi niS ne bi sa ga moC nda mci re azi is ad re ul kul tu reb Si [Mel la art J. 1958], mag ram es ele-men te bi gar da ma va li pro ce se bis su raTs ver qmni an. am kul tu ras mTli a nad Se mo su li to me bis sa kuT re bad ver mi viC nevT. jer ki-dev 70-i an wleb Si mu Ra nis vel ze aR moC nda wi na mtkvar -a raq su li ma sa le bi, sa dac Cans mtkvar -a raq sis kul tu ris ele men te bi. am ma-sa leb Si ke ra mi ka ume tes wi lad bze na re vi a, mag ram ke ra mi kis faq tu ra uk ve gan sxvav de-ba mi lis ve lis ke ra mi ki sa gan. Cnde ba gap ri-a le bul ze da pi ri a ni, ma Ra li, swor ye li a ni da mrgval muc li a ni Wur Wle bi, swor ked-li a ni ja me bi, rom leb sac am kobT Sve ri le-bi da ko pe bi, Cnde ba re li e fu ri Sem ku lo ba [Нариманов, Махмудав 1976: 88-94]. Ta vis dro ze am ma sa lam gva fiq re bi na, rom Se saZ loa es ma-sa le bi azer ba i jan Si da sam Svil dis pir ve li fe na Cven Tan aris is sa fuZ ve li, ro mel zec war mo iS va mtkvar -a raq sis kul tu ra [mir-cxu la va 1975: 66].

sa qar Tve lo Si mtkvar -a raq sis kul tu-ris yve la ze ad re ul eta pad dRes dRe o biT mi iC ne ven qar Tlis iseT Zeg lebs, ro go ric aris sam Svil dis I fe na (tab. I), TeT riwy a ros A fe na, xi za na anT go ris E fe na, di Ro mi, Rrma xe vis Ta vi, di du be. ama ve etaps mi a kuT vne ben ka xe Tis Zeg lebs – iv ris si ons, grems, ze mo bod bes [de dab riS vi li]. es Zeg le bi mar Tlac ad re ul iers ata re ben, rac Zi ri Ta dad ke ra-mi kis ad re u li for me biT ga mo i xa te ba. es ke-

ra mi ka ga mo ir Ce va for ma Ta ar qa u lo bi Ta da da ba li teq no lo gi u ri do niT. ama ve dros aq Cans ise Ti ele men te bi, ro me lic Sem dgo mi eta pi saT vis gan msazR vre li xde ba; ker Zod – ke cis 2 da 3 fe nov ne ba, gap ri a le bu li ze da-pi ri, re li e fu ri or na men ti da sxva. aq aris ke ra mi ka, ro me lic Sem dgom mtkvar -a raq sis kul tu ras ar axa si a Tebs da ti pi u ri mtkvar -a raq su li ad re u li for me bic. ama ve dros, 2004-2005 ww. TeT riwy a ros ra i on Si, ima ve sam Svil dis na sax la ris mi da mo eb Si, da ax lo-e biT 2-3 km-is ra di us Si, 2 ene o li Tu ri na-sax la ris ar se bo ba da das tur da mil sa de nis tra sis 74-e da 77-e km-ze [mir cxu la va 2006], rom leb mac 3 dan gre u li or mos sa xiT mo aR-wia Cve nam de. or mo eb Si aR moC nda ke ra mi kis na te xe bi (tab. II) da msxvil fe xa sa qon lis ram-de ni me Zva li. ase ve moz rdi li ene o li Tu ri na sax la ri iq na Ses wav li li mil sa de nis 85-e km-ze, ad gil na Wiv Wa veb ze [Шатберашвили, Чиковани 2007: 230]. aq aR moC nda 4 aTe ul ze me ti or mo da er Ti sa mar xi. aq ve ga iTx a ra 4 sak ma od ad re u li mtkvar -a raq su li sa mar xi. ene o li Tur or mo eb Si aR mo Ce ni li ke ra mi ka Zal zed sa in te re so a. es aris ti pi u ri ma sa-la si o ni- wo fis -gin Cis kul tu ri sa, uf ro mtkvar -a raq su li el fe riT. ke ra mi ka aris ro gorc Ria fe ris, ase ve mo ya vis fro- mo-nac ris fro, la qe bi a ni, kar gad nap ri a le bi da rom ara ti pi u ri ene o li Tu ri for me bi da Sem ku lo ba, pir ga daS li li da re li e fu-ri zig za ge biT Sem ku li ca le bi, ri Tac es ma-sa le bi sam Svil dis I fe ni sa (tab. I) da Cin Tis (tab. III) ma sa lebs uax lov de ba, ke ra mi ka ke-ci Ta da faq tu riT sam Svil dis na sax la ris II fe ni sa da sa ma rov nis ana lo gi u rad Se iZ le ba mi viC ni oT, e.i. mtkvar -a raq su lad.

am ma sa le biT ki dev uf ro mtkic de ba az-ri, rom aR mo sav leT ami er kav ka si a Si da uf-ro zo ga dad si o nis -wo fis kul tu ris are-al Si mtkvar -a raq sis kul tu ra isa xe ba da, ro gorc mkvle va re bi va ra u do ben [ki Ru ra Ze 1998: 6], es kul tu ra Ta ma Sobs sub stra tis rols mtkvar -a raq sis kul tu ris Ca mo ya li-be ba Si.

99

G. Mirtskhulava, G. Chikovani

ON THE TRANsITIONAL sTAGE TO THE BRONZE AGE

Summary

The Kura-Araxes culture is a new stage of development for the Caucasus and its adjoining regions. The questions of the genesis and primary centre of this culture evoke considerable interest. In the view of researchers, this culture must have developed in the interfluves of the Mtkvari (Kura) and the Araxes, in south Caucasia. In Georgia, study has been made of sites of the early stage of the Kura-Araxes culture, as well as of the sites of the earlier stage of this culture, in which the exceptional forms, color and crock structure of the pottery of the Kura-Araxes culture are seen. These sites are layer A of Tetritsqaro, Dighomi, Ghrmakhevistavi, materials of the 74th, 76th and 85th km Aeneolithic settlement site of the BTC pipeline, and others. The discovery of the Sioni early-farming settlement site resulted in the identification of the immediately preceding Kura-Araxes so called “Sioni-Tsopi” culture.

These materials further strengthen the view that the Kura-Araxes culture came into being in South Caucasia, and in general in the Sioni-Tsopi culture area. The researchers assume that, basically, this culture played the role of a sub-strate in the shaping of the Kura-Araxes culture.

literatura

dedabriSvili S. 1970: ior-alaznis auzis adrebrinjaos xanis kultura. sakandidato disertacia. Tbilisi.

kiRuraZe T. 1998: eneoliTidan adre brinjaoze gardamavali periodi aRmosavleT amierkavkasiaSi. – g.

RambaSiZe (red.), kavkasiis arqeologiuri konferencia I, moxsenebebis mokle Sinaarsi, 19-20. Tbilisi.

menabde m., kiRuraZe T. 1981: sionis arqeologiuri Zeglebi. Tbilisi.

menabde m., kiRuraZe T. 2001: neoliTisa da eneoliTis periodebis gansazRvrisaTvis saqarTveloSi. – o.

lorTqifaniZe (red.), kavkasia – neoliT-brinjaos xanis arqeologiis sakiTxebi, 19-23. Tbilisi.

mircxulava g. 1975: samSvilde, Tbilisi.

mircxulava g. 2000: borbliani transportis warmoSobisa da ganviTarebis etapebi saqarTveloSi. – Ziebani,

# 5, 37-44.

mircxulava g. 2006: samSvildis arqeologiuri eqspediciis 2005 wlis muSaobis angariSi, milsadenis

trasaze (xelnaweri). Tbilisi.

mircxulava g. 2005: nayofierebis kultis istoriidan. – Ziebani, #15-16, 100-118.

nebieriZe l. 2001: sionis nasaxlari, aRmosavleT saqarTvelos gvianneoliTuri Zegli. – Ziebani, # 7, 5-13.

Ciqovani g. 1998: adresamiwaTmoqmedo kulturis namosaxlari sofel CinTidan. –`legia da kompaniis~

universitetis Sromebi, t. II, 72-80. Tbilisi.

Ciqovani g. 1999: Sida qarTli Zv.w. V-IV aTaswleulebSi. avtoreferati istoriis mecnierebaTa kandidatis

samecniero xarisxis mosapoveblad. Tbilisi.

jafariZe o. 1976: qarTvel tomTa eTnikuri istoriis sakiTxisaTvis. Tbilisi.

jafariZe o. 2006: qarTveli eris eTnogenezis saTaveebTan. Tbilisi.

Абибулаев О. А. 1963: Некоторые итоги изучения холма Кюль-тепе в Азербайджане. –СА, № 3, 157-168.

Алиев Н., Нариманов И. 2001: Культура северного Азербайджана в эпоху позднего энеолита. Баку.

Ахундов Т. И. 2007: О связях майкопской традиции с Южным Кавказом и Ближним Востоком. – А.И. Османов (ред.), АЭФК,

61-63. Махачкала.

100

Варазашвили В. 1987: Раннеземледельческая культура Иоро-Алазанского бассейна, Автореферат диссерт. на соиск.

степени к.и.н. Ленинград.

Глонти Л. И., Джавахишвили А. И. 1987: Новые данные о многослойном памятнике эпохи энеолита-поздней бронзы в Шида

Картли – Бериклдееби. – КСИА, № 192, 80-86.

Иессен А. А. 1963: Кавказ и Древний Восток в IV-III тыс. до н.э. – СА, № 3, 3-14.

Куфтин Б. А. 1944: К вопросу о древнейших корнях грузинской культуры на Кавказе. – ssmm, XII-B, 291- 410.

Мунчаев Р. М. 2007: Урукская культура (Мессопотамия). – А. И. Османов (ред.), АЭФК, 8-9. Махачкала.

Мусеибли Н. А. 2007а: К вопросу о хронологии Лейлатепинской культуры. – Г. Гамбашидзе (ред.), АЭФК, 155-158. Тбилиси.

Мусеибли Н. А. 2007б: Лейлатепинская культура позднего энеолита и ее влияние на раннеземледельческие культуры

Кавказа. – А. И. Османов (ред.), АЭФК, 65-67. Махачкала

Нариманов И., Махмудов Ф. 1976: Энеолитические памятники на Мугани. – ИАН АзССР № 2, 88-94.

Пиотровский Б. Б. 1949: Поселение медного века в Армении. – СА, № 11, 171-181.

Торосян Р. М. 1976: Раннеземледельческое поселение Техута (IV тыс. до н.э.). Ереван. (на арм. яз. с русс. рез).

Чубинишвили Т. Н. 1971: К древней истории Южного Кавказа. Тбилиси.

Шатберашвили З., Чиковани Г. 2007: Погребение № 4 из раннеземледельческого поселения Начивчавеби. – Г. Гамбашидзе

(ред.), АЭФК, 230-232. Тбилиси.

Mellaart J. 1958: Excavations at Hacilar. – AS, vol. VIII, 127-156.

tabulebis aRweriloba

tab. I – samSvildis nasaxlaris I fenis keramika.

tab. II – samSvilde, milsadenis 74-e da 77-e km-is eneoliTuri nasaxlaris keramika.

tab. III – CinTis eneoliTuri nasaxlaris masala.

tab. IV – bodornis eneoliTuri nasaxlaris keramika.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – Pottery of layer I of the Samshvilde settlement site.

Pl. II – Samshvilde, pottery of Aeneolithic settlement at the 74th and 77th km of the BTC pipeline

Pl. III – Material of the Chinti Aeneolithic settlement.

Pl. IV – Pottery of the Bodorna Aeneolithic settlement.

101

tab. I

102

tab. II

103

tab. III

104

tab. IV

105

sa qar Tve los te ri to ria rom im Ta viT-ve war mo ad gen da di di kul tu ru li ol-qe bis tra di ci e bis Sex ved ri sa da ur Ti-er Tze moq me de bis er T-erT um Tav res as-pa rezs sam xreT kav ka si a Si, kar ga daa cno-bi li. es mo men ti mka fi od ga mo ik ve Ta aR-mo sav leT sa qar Tve lo Sic brin ja os xa nis sawy is etap ze ve, ro de sac mtkvar -a raq sis kul tu ris are al ze ga moC nda axa li – e.w. ad re u li yor Ra ne bis kul tu ra, rom lis Ses wav lam cxad yo ro gorc Crdi lo u ri war mo mav lo bis, ise sam xre Tis da wi na u re-bu li cen tre bis sak ma od mZlav ri kva lis ar se bo ba [go be jiS vi li 1981: 134; go ga Ze 1972: 91]. Ta vis mxriv, axal ma kul tu ra mac ga ni ca da ad gi lob ri vi tra di ci e bis ze-moq me de ba [go be jiS vi li 1981: 74; ja fa ri Ze 1998: 131]. Tum ca, ro gorc Cans, aR mo sav-leT sa qar Tve los sxva das xva mxa re Si es pro ce se bi gar kve u li Ta vi se bu re be biT wa ri mar Ta. sam cxe Si, da sav leT sa qar Tve-los si ax lo ves mde ba re or Wos nis na sax-lar ze, mtkvar -a raq si sa da ad re u li yor-Ra ne bis, ker Zod ki – be de nis kul tu ris ele men te bis gar da, ga moC nda ime re Tis ga-moq va bu le bi saT vis da ma xa si a Te be li ke ra-mi ku li na war mic, rom lis na wils, wiT lad-Se Re bil sfe rul ta ni an Wur Wels, xSi rad ga ni xi la ven Crdi lo- da sav leT kav ka si a Si gav rce le bul ma i ko pis kul tu ras Tan kav-Sir Si [ne bi e ri Ze 1978: 82; fxa ka Ze 1993: 43]. gan sxva ve bul kul tu ra Ta naS Te bis Ta na-ar se bo ba or Wo sa nis na sax la ris um Tav re-sad or mo e biT war mod ge nil ad reb rin ja-os xa nis kom pleq seb Si Zegls uni ka lurs xdis da mas im sak van Zo na sax lar Ta rig Si aq cevs, rom lis mo na ce meb ma axa li im pul-si un da Ses Zi nos kav ka si is ad re ul kul-tu ra Ta ur Ti er Tmi mar Te bis sa kiTx is kvle vas [or jo ni ki Ze 2005].

wi nam de ba re sta ti a Si war mod ge ni lia aR niS nul na sax lar ze akc-s axal ci xis ar-qe o lo gi u ri eq spe di ci is mi er (xelmZR. m.

aleqsandre orjonikiZe, leri jiblaZe

kidev erTxel orWosnis nasaxlaris Sesaxeb

ba ra mi Ze) gaz sa de nis tra sis С da D Txri-leb Si ga mov le ni li kom pleq se bi dan im ori or mos ma sa la, ro me lic sxva ze ukeT asa xavs gan sxva ve bul kul tu ra Ta kom po-nen tebs 2005 wlis ar qe o lo gi ur mo na po-var Si.

am mxriv, pir vel rig Si aR sa niS na via C Txri lis or mo Si ke ra mi kul na war mTan er-Tad aR mo Ce ni li brin ja os To xi. igi ax los dgas ad re ma i ko pur To xeb Tan. la pa ra kia ara ub ra lo msgav se ba ze, ara med for ma Ta srul iden tu ro ba ze [Джибла дзе 2005]. To xi ya lib Sia Ca mos xmu li, ze da pi ri da fa ru li aqvs mwva ne pa ti niT. pi ri sa ken Tan da Ta no-biT ga far To e bu li tra pe ci i seb ri moy va-ni lo bis mi si ma si u ri ta ni Tav de ba ukan-da qa ne bu li, mom rgva le bu li ga niv kve Tis yu iT, ro mel Sic xis sa xe lu ris mWid rod da sa mag reb lad da ta ne bu lia moz rdi li sa ta re xvre li (tab. I1

). msgav si To xi cno-bi lia ma i ko pis kul tu ris ise Ti Zeg le-bi dan, ro go ri caa ga li u gai I-is na sax la-ri, pse kup skis, za man kul skis da ma i ko pis (tab. I

3-6) yor Ra ne bi [Джибладзе 2005]. gan-

sa kuT re biT ax lo dgas ga li u gai I-is ca-li [Кореневский 1995; Мун чаев 1975; Черных 1966], ro me lic si ax lo ves av lens TiT qmis yve la ele men tSi. ni San dob li vi a, rom sam-xreT kav ka si i saT vis sru li ad uc xo for-mis or Wos nis To xi ni ke lis Sem cve lo bi-Tac ga mo ir Ce va ad reb rin ja os xa nis ami-er kav ka si u ri brin ja os niv Te bi sa gan, ro-mel Tvi sac da riS xa ni a ni brin jaoa da ma xa-si a Te be li [Черных 1978: 63; ja fa ri Ze 1991: 130]. sa ma gi e rod, ni ke li a ni brin ja os ia ra-Ri kar ga daa cno bi li ma i ko pis kul tu ra Si [Ко ре невский 2004: 98, tab. I], rac er Txel ki dev us vams xazs or Wos ni sa da Crdi lo- da sav le Ti kav ka si is To xe bis ge ne ti kur si ax lo ves. mar Ta li a, ra Rac msgav se ba Cans ma i ko pis wri sa da wi na a zi ur To xebs So ris, rac qmnis cdu ne bas, rom ma i ko pu ri da or-Wos nis To xe bis sa er To wi na a zi u ri wi na pa-

106

ri vi va ra u doT. mi Tu me tes, rom es To xe bi wi na a zi u ris msgav sad ni ke lis Sem cve li a. mag ram ni ke lis sa ba do ar mo i po ve ba arc kav ka si a Si da arc ana to li a Si [ja fa ri Ze 1976: 214; Черных 1978: 63]. ami tom Tvli an, rom ma i ko pur brin ja os na war mSi ni ke lis ar se bo ba mi u Ti Tebs am kul tu ris mWid-ro kav Sir ze iran Tan [Ко реневский 1995: 66]. ira nis pla to, gan sa kuT re biT ana ra kis ra-i o ni, ga mo ir Ce va ni ke lis mdi da ri sa ba do-e biT. swo red es ad gi lia miC ne u li ni ke lis gav rce le bis um Tav res wya rod [Авилова, Ан то нова, Тенеи швили 1999: 57]. or Wos nis Tox Si ni ke lis Se na er Ti sak ma od ma Ra lia – igi 4,2% aR wevs,1 ri Tac mas Su a le du ri ad gi li uka via ma Ral ni ke li an wi na a zi ur da da bal ni ke li an ma i ko pur brin ja os niv-Tebs So ris [Андрианов 1978: 56; Коренев ский 2004: 98-99].

msgav se bis mi u xe da vad ma i ko pur li To-nis To xebs ma inc ar uCans wi na a zi ur Tan mWid ro da ma kav Si re be li pa ra le le bi, ris ga moc isi ni ad gi lob ri va daa miC ne u li [Ко-ренев ский 2004: 96], an Se saZ lo a, ma Ti dam-za de ba aq ve xde bo da ga re dan Se mo ta ni li mad ni dan [ja fa ri Ze 1976: 215]. or Wos nis brin ja os To xis gan sa kuT re bu li msgav-se ba ma i ko pur ca leb Tan sa qar Tve lo sa da Crdi lo- da sav leT kav ka si as So ris si-ax lo ves jer je ro biT uf ro me tad uWers mxars.

sru li ad gan sxva ve bul kul tu ras ukav-Sir de ba brin ja os Tox Tan er Tad aR mo Ce-ni li ga mom wva ri Ti xis, mjdo ma re po za-Si ga mo sa xu li an Tro po mor fu li qan da-ke ba (tab. I2

), ro mel sac uda re ben, er Tis mxriv, Su la ver -So mu- Te fes, me o res mxriv ki – mtkvar -a raq sul Ti xis fi gu rebs da asa kiT xse ne bul kul tu ra Ta So ris aTav-se ben [Хвистани 2005]. es fi gu ra, or Wos-nis sxva fi gu ris msgav sad [or jo ni ki Ze 2005] mtkvar -a raq sul tra di ci eb ze Ca-mo ya li be bul Ti xis qan da ke ba Ta rigs un-da ekuT vno des da ara Su la ver -So mu- Te-fes kul tu ras, ro me lic gan sxva ve bu lad, mTli a nad ga mo uw va vi Ti xi sa ga naa na ke Te bi [ja fa ri Ze 1991: 85]. met -nak le bad msgav si qan da ke be bi aR mo Ce ni lia qvacx e las, xi za-

1 oT. lorTqifaniZis arqeologiis centris laboratoriis winaswaruli monacemebi.

na anT go ris, ari Wis, is pa nis da ad reb rin-ja os xa nis sxva na sax la reb ze [or jo ni ki Ze 2005: 72].

Zvlis sxva das xva sa kin Zeb sa Tu sax-vre tebs (tab. II

2-4) ad re u li xa nis ara erT

Zeg lze vxvde biT. sxva saq mea or Wos nis D Txri lis or mo Si aR mo Ce ni li T-mag va ri Zvlis sa kin Zi. mas aqvs mom rgva le bu li ga-niv kve Tis grZe li, nap ri a le bi Re ro, ze-da na wil ze iri bi, zo gan ur Ti er Tga dam-kve Ti na kaw ri xa ze biT da ta ni li Sem ko ba, ro mel sac ze mo dan da qve mo dan na kaw ri ve kon cen tru li xa ze bi sazR vravs (tab. II1

). am sa kinZs ram de nad me uax lov de ba be rik-lde e bis be de nu ri fe nis Zvlis zo gi er-Ti Ta va gaW de u li sa kin Zi [ja la ba Ze 1998: tab. X]. uf ro me tad ki em sgav se ba ma i ko pis kul tu ris us t-je gu tin skis Zvlis sam-kuTx a Ta vi a ni ca li [Мунчаев 1975: sur. 46]. zo ga dad Se iZ le ba Se vu da roT saCx e rul T-s mag var li To ni sa da Si da qar Tlis – ko-rin Tas Ca qu Ci seb rTa vi an Zvlis sa kin Zeb-sac [ja fa ri Ze 1981: tab. XII; ja fa ri Ze 1998: sur. 61]. am ori ti pis sa kin Zis for mas So-ris zo gi ge ne ti kur kav Sirs xe davs [ja fa-ri Ze 1961: 172]. Zvlis Ca qu Ci seb rTa vi a ni sa kin Zi ami er kav ka si a Si iS vi a Ti a. igi kav-ka si is Crdi lo e TiT gav rce le bu li Zve li or mo sa mar xe bi sa da ka ta kom bu ri kul tu-re bi saT vi saa da ma xa si a Te be li, sa i da nac gav rcel da jer Crdi lo kav ka si a Si, iqi dan ki sa qar Tve los te ri to ri a ze [ja fa ri Ze 1998: 158-159]. ga mo ricx u li araa or Wos nis sa kin Zis war mo mav lo bac, msgav sad ko rin-Tas ca li sa [ja fa ri Ze 1998: 160], ama ve pro-cess ukav Sir de bo des. ni San dob li vi a, rom sa qar Tve los sam xre TiT igi ki dev uf ro nak le bad gvxvde ba. ana to li a Si, ala jas sa mar xSi aR mo Ce ni li sa kin Zis msgav se ba sam xreT ru se Tis ste peb sa da yu ba nis pi-reT Si gav rce le bul Ca qu Ci seb rTa vi an sa-kin Zeb Tan, Crdi lo -aR mo sav le Ti Sa vizR-vis pi re Ti dan mci re azi i sa ken mo sax le o-bis mig ra ci is Tu kul tu ru li gav le nis daS ve bis er T-erT sa fuZ vels war mo ad gens [ja fa ri Ze 1976: 226-228]. ro gorc Cans, am pro ce sebs miR ma sa qar Tve loc ar un da dar Ce ni li yo [qav Ta ra Ze 1978: 5-19].

ar qe o lo gi u ri mo na pov ris ume te so ba Ti xis Wur We li a. igi or Wos nis na sax la-ris sxva sin qro nu li kom pleq se bis ke ra-

107

mi kis msgav sad xe liT na Zer wia da ase ve, ori jgu fi Taa war mod ge ni li [or jo ni ki Ze 2005].

I jgufs mi e kuT vne ba uxe Sad da mu Sa ve-bu li moy vi Ta lo, Sa vi an le ga ze da pi ri a-ni der gis, qi lis, ta fis for mis Wur We li, zog jer Sem ku li pir Tan mi Zer wi li er Te-u li Sve ri le biT an ko pe biT. zogs, gan sa-kuT re biT ta fi sebr Wur Wels, aqvs pir qveS Se mo yo le bu li, Sig ni dan ga ke Te bu li gam-Wo li nax vre te bis mwkri vi, Zir ze ki – wnu-li, wri u li ana beW dis kva li (tab. II7-8,11-12

; III

1-2,4). am jgu fis ke ra mi ka ax lo ana lo gebs

po u lobs sa qar Tve los ro gorc ad re sa-mi waT moq me do kul tu ris, ise ad reb rin-ja os xa nis ma sa leb Si. mag ram Tu aR mo sav-leT sa qar Tve lo Si ad re sa mi waT moq me do kul tu ris das ru le bis Sem dgom msgav si na war mi Zi ri Ta dad qre ba, da sav leT sa-qar Tve los ad reb rin ja os xa nis Zeg leb ze, gan sa kuT re biT ime re Tis ga moq va bu le bis ma sa leb Si, igi kvla vac ga nag rZobs ar se-bo bas [or jo ni ki Ze 2005: 73]. aris is me zo-bel – abas Tum nis ya no bi lis na sax lar-zec, sa dac, ase ve, da sav leT sa qar Tve los msgav si ke ra mi kac gvxvde ba [Пхакадзе, Ка лан-да дзе, Орджоникидзе 1982]. sa er Tod, Zir-ze ana beW dis mqo ne Ti xis Wur We li sa qar-Tve los da sav le Ti na wi li saT vis uf roa da ma xa si a Te be li. iS vi a Tad igi ve jgu fis na war mi aR mo sav leT sa qar Tve los be de-nur Zeg leb ze caa na na xi [or jo ni ki Ze 2005: 71]. am gva ri ve ke ra mi ka ene o li Tis xa ni dan Cans fex mo ki de bu li Crdi lo -aR mo sav leT kav ka si a Si, sa dac is ad reb rin ja os xa na-Sic ga nag rZobs ar se bo bas xSi rad mtkvar -a raq su li da be de nu ri ti pis na war mTan [or jo ni ki Ze 2005: 70; Дедабри шви ли 1969: 52], xo lo uf ro da sav le TiT _ Crdi lo oseT Si – ma i ko pur da mtkvar -a raq sul ke-ra mi kas Tan er Tad [Ростунов 2005: 159].

II jgu fis ke ra mi ka uke Taa ga mom wva ri, Sa vi an le gap ri a la a, zog jer mo var dis-fro an Sa vi fe ris sar Cu liT. ga nir Ce va ja-mis, qoT nis, xe la dis, der gis da sxv. for-mis Wur We li. or na men ti iS vi a Tia – da ba li ko pi kor pus ze (tab. II6,9-10,14-15

, III5-7

). aq aR mo-Ce nil pir moy ri li da pir ga daS li li ja me-bis ana lo gebs msgav sad vxvde biT ro gorc mtkvar -a raq su li, ise be de nu ri kul tu ris ma sa leb Si [kik vi Ze 1972: sur. 11, 19; ma xa ra-

Ze 1994: tab. XLVIII, L; ja la ba Ze 1998: tab. VIII; ja fa ri Ze 1998: sur. 26]. uka nas knel Tan ga-ci le biT met sa er Tos po u lobs [ja fa ri Ze 1998: sur. 36; ja la ba Ze 1998: tab. I

9, IV

1,2] qi-

lis for mis uye lo Wur We li (tab. II9,10,14,15

). yu radR e bas iw vevs mi si wa ma xu li, mkveT-rad ga dax ri li, ga niv kveT Si sam kuTxa pi-ris ki de, rac araa da ma xa si a Te be li mtkvar -a raq si sa da da sav leT sa qar Tve los ke ra-mi ki saT vis. sa ma gi e rod, igi be de nis kul-tu ris mom cro zo mis Wur Wlis ga nu yo fel ele ments war mo ad gens [go be jiS vi li 1981: 51, 63]. ti pi ur be de nur ke ra mi kas Tan si ax-lo ves ki dev uf ro me tad av lens Sav pri-a la, er Tfe nad ga mom wva ri xe la dis Tu qoT nis for mis Wur We li. pi ris ki de ma sac mkveT rad ga dax ri li da ga niv kveT Si sam-kuTxa aqvs, swo ri an Su a Si od nav ga mo be ri-li ci lin dru li ye li mkveT rad ga da dis mom rgva le bul kor pus ze (tab. IV). am gva-ri Wur Wlis ana lo gebs mrav lad vxvde biT be de nis, wno ris, xov les yor Ra ne bis ke ra-mi ka ze [Дедабришвили 1979: tab. L; go be jiS-vi li 1981: sur. 23-24; ja fa ri Ze 1998: sur. 58]. aR sa niS na via be de nu ri ke ra mi kis gar-kve u li msgav se ba ma i ko pis kul tu ris Ti-xis Wur Wel Tan ro gorc for mis, ise or na-men tis, gan sa kuT re biT ko pe biT Sem ko bis mxriv [go be jiS vi li 1981: 72; Дедабришвили 1969: 60; Ко реневский 2004: sur. 44, 51, 52]. or Wos nis ma ga liT ze es msgav se ba Cans zo-ga dad for ma Si, ase ve cal ke ul de tal Sic, yu ri a ni Wur Wlis nak le bo ba Si. be de nur-Tan si ax lo ves aR niS na ven ma i ko pis kul tu-ris ara mxo lod ma i ko pu ri eta pis ke ra mi-kiT, rom lis Tav da pir vel, wi na a zi ur war-mo mav lo bas mkvle var Ta ume te so ba uWers mxars [Мунчаев 1975: 334; ja fa ri Ze 1976: 229-231], ara med, no vos vo bod na i as wris Zeg le-bis Ti xis Wur Wli Tac [go be jiS vi li 1981]. Crdi lo kav ka si as Tan ur Ti er To ba, Cans, be de nur xa na Si uf ro Zli e ri iyo, ra sac ru se Tis ste pe bi dan mom di na re gav le neb-Tan akav Si re ben [ja fa ri Ze 1976: 206; go be-jiS vi li 1981: 73]. mag ram be de nu ri ke ra mi-ka yve la ze me tad ma inc mtkvar -a raq su li ele men te bis ma ta re be lia [ja fa ri Ze 1998: 131; go be jiS vi li 1981: 74], rac am kul tu-rebs So ris sak ma od mWid ro ur Ti er To-bis Se de gi un da iyos. sadR e i sod, ara er Ti Zeg lia ga mov le ni li, sa dac am kul tu ra Ta

108

ke ra mi kis Ta na ar se bo ba dgin de ba. far To te ri to ri a ze gan fe ni sas be de nis kul tu-ras, ro gorc Cans, ga da aqvs mtkvar -a raq-su li ke ra mi ku li tra di ci e bic. da sav leT kol xu ri lo ka lu ri va ri an tis for mi re-ba Si maT rol ze ara er Txe laa mi niS ne bu li [go ga Ze 1997: 41, 47]. am na sax la reb ze Sav-pri a la ke ra mi kis ga Ce nas swo red mtkvar -a raq si sa da be de nis kul tu reb Tan ur Ti-er To bas ukav Si re ben [jib la Ze 1997: 107]. kol xe Tis sam xreT -da sav leT re gi on Sic Tri a leT Tan kav Si ri Taa ax sni li zo gi er-Ti ni mu Sis ga Ce na, ra sac xels uwy ob da maT So ris umok le si gzis ar se bo ba sam xreT sa qar Tve los zo na Si [go ga Ze 1997: 45]. swo-red am gza zea or Wos nis na sax la ri, sa dac aR mo sav leT sa qar Tve lo dan mom di na re kul tu rul na kads un da ga ev lo. mag ram kul tu ru li na ka de bi rom mxo lod aR mo-sav le Ti dan da sav le TiT ar iyo mi mar Tu-li da pi ri qiT moZ ra o ba sac hqon da ad gi-li, kar gad Cans dab la go mi sa da ar gve Tis na sax lar Ta ma ga liT ze [fxa ka Ze 1993: 73]. abas Tum nis ya no bil zec Se i niS ne ba da sav-leT sa qar Tve los ke ra mi kis Ta na ar se bo-

ba mtkvar -a raq sul ke ra mi kas Tan [Пха кадзе, Калан дадзе, Орджоникидзе 1982: 20-21]. be rik-lde e bis be de nu ri fe nis Ti xis Wur Wel Sic am Cne ven da sav leT kol xe Tis ke ra mi kis ara erT Ta vi se bu re bas [go ga Ze 1997: 42]. msgav si mov le na zve lis ra ba Tis ma ga liT-ze caa Se niS nu li [Ор джоникидзе 1976: 20]. Se iZ le ba vi fiq roT, rom da sav leT sa qar-Tve los kul tu ris ma ta re be li to me bi be-de nur xa na Sic ag rZe le ben ur Ti er To bas aR mo sav leT sa qar Tve los mo sax le o bas-Tan. swo red da sav leT sa qar Tve los mxri-dan mig vaC nia Crdi lo- da sav leT kav ka si a-Si gav rce le bu li ma i ko pis kul tu ris niS-ne bis – wiT lad Se Re bi li sfe rul ta ni a ni da Zab ri seb rpi ri a ni Ti xis Wur Wli sa da ni ke li a ni brin ja os To xis ga mo Ce nac or-Wos nis na sax la ris ad re ul kom pleq seb Si.

di di kul tu ru li ol qe bis da ma kav Si-re bel gzaj va re din ze mde ba re sam xreT sa-qar Tve los am Zeg lis ma sa le bis sru lad Ses wav la met si naT les mo fens kav ka si is ad reb rin ja os xa nis ar qe o lo gi is zo gi-erT prob le ma tur sa kiTxs.

A. Orjonikidze, L. Jibladze

ONCE AGAIN ABOUT THE ORCHOsANI sETTLEMENT sITE

Summary

It is well known that Georgia’s territory was from the beginning one of the principal scenes in South Caucasia for the meeting and mutual influence of the traditions of great cultural regions. This took clear shape at the initial stages of Georgia’s Bronze Age. However, in various regions these processes developed with definite peculiarities.

In Samtskhe, at the Orchosani former settlement, lying close to Western Georgia, apart from elements of Kura-Araxes and Bedeni cultures there appeared pottery characteristic of caves of Imereti. Part of the latter – red-painted vessels with spherical body – are often considered in relation to Maikop culture. A bronze hoe, an exact analogue of the Maikop tool (Pl. I1) discovered in a pit of the Orchosani settlement in 2005, obviously belongs to the latter culture. This hoe of Orchosani, absolutely alien to South Caucasia, differs from Early Bronze Age South Caucasian items in its nickel content as well, which are characterized by arsenic bronze. Tools with nickel bronze are well known in Maikop culture, which once more stresses the genetic closeness of the hoes of Orchosani and north-western Caucasia.

The anthropomorphic statuette of fired clay (Pl. I2), found together with the hoe, must be related to an absolutely different cycle – that of the Kura-Araxes culture. The black and grey – polished pottery (Pl. III5-7, IV6, 9, 13-15, V), dis-covered here, evinces close links with the Kura-Araxes and Bedeni clay vessels, while the coarsely worked earthenware (Pl. III1-4, IV7, 8, 11, 12) finds analogues with West-Georgian and North-Caucasian material of a synchronous period. The discovery of pottery of these two groups in the early complexes of the Orchosani settlement site must be indica-tive of their synchronous character.

109

literatura

gobejiSvili g. 1981: bedenis gora samar xebis kultura. Tbilisi.

gogaZe e. 1972: TrialeTis yorRanuli kulturis periodizacia da genezisi. Tbi lisi.

gogaZe e. 1997: kolxuri kulturis genezisis erTi aspeqtis Sesaxeb – v. sad raZe (red.), guria, 2, 33-58.

Tbilisi.

kikviZe i. 1972: xizanaanTgoris adre brinjaos xanis nasaxlari. Tbilisi.

maxaraZe z. 1994: cixiagoris mtkvar-araq suli nasaxlari. Tbilisi.

nebieriZe l. 1978: darkveTis mraval fe niani exi. Tbilisi.

orjonikiZe a. 2005: orWosnis nasax la ris adreuli kompleqsebi. – Ziebani, # 15-16, 69-83.

fxakaZe g. 1993: dasavleTi amierkav kasia Zv. w. III aTaswleulSi. Tbilisi.

fxakaZe g. 1998: kolxeTis dablobis ad rebrinjaos xanis kulturis kvlevis zogi erTi aspeqti. – Ziebani, #

2, 32-41.

qavTaraZe g. 1978: centraluri ana to liisa da Crdilo-dasavleT kavka si is urTi erTobis sakiTxisaTvis

adre brin ja os xanaSi. – Tsu Sromebi, # 183, 5-19.

jalabaZe m. 1998: bedenis kultura Sida qarTlSi (berikldeebis namosax la ri). sakan didato disertacia.

Tbilisi.

jafariZe o. 1961: qarTveli tomebis istoriisaTvis liTonis warmoebis adre ul safexurze. Tbilisi.

jafariZe o. 1976: qarTveli tomTa eTnikuri istoriis sakiTxisaTvis. Tbi lisi.

jafariZe o. 1991: saqarTvelos arqeo logia. Tbilisi.

jafariZe o. 1998: qarTveli tomebis eT nokulturuli istoriisaTvis Zv.w. III aTas wleulSi. Tbilisi.

jiblaZe l. 1997: kolxeTis dablobis brinjaos xanis namosaxlarTa strati gra fia, qronologia da

periodizacia. Tbilisi.

Авилова Т. Н., Антонова Е. В., Тене ишвили Т. О. 1999: Металлур гическое про изводство в южной зоне циркум пон тий ской

металлургической провинции в эпоху ранней бронзы. – Российская ар хеология, № 1, 51-66.

Андрианов Б. В. 1978: Земледелие на ших предков. Москва.

Дедабришвили Ш. Ш. 1969: Памят ники эпохи ранней и средней бронзы. – ТКАЭ, т. 1, 35-75.

Дедабришвили Ш. Ш. 1979: Курганы Алазанской долины. Тбилиси.

Джибладзе Л. В. 2005: Новая уникаль ная археологическая находка из Орчоша ни. – Т. Бунятов (ред.), АЭФК, 100-101, Баку.

Кореневский С. Н. 1995: Галюгай I – поселение майкопской культуры. Москва.

Кореневский С. Н. 2004: Древнейшие земледельцы и скотоводы Предкавказья. Мо сква.

Мунчаев Р. М. 1975: Кавказ на заре бронзового века. Москва.

Орджоникидзе А. З. 1976: Разведки в Самцхе – ПАИ, 1974, 19-20.

Пхакадзе Г. Г., Каландадзе К. С., Ор д жоникидзе А. З. 1982: Результаты работ Аба стуманской экспедиции – ПАИ, 1980, 20-21.

Ростунов В. А. 2005: Памятники типа «Редант» из предгорной зоны Северной Осетии. – Т. Бунятов (ред.), АЭФК, 159-163. Баку.

Хвистани Р. 2005: Образец антропо морфной пластики из Орчошани. – Т. Бунятов (ред.), АЭФК, 172-173. Баку.

Черных Е. Н. 1966: История древней шей металлургии Восточной Европы. Мо сква.

Черных Е. Н. 1978: Металлургические провинции и периодизация эпохи раннего металла на территории СССР – СА, № 4,

53-82.

110

tabulebis aRweriloba

tab. I. orWosnis nasaxlari. C Txri lis ormoSi aRmoCenili: 1. brinjaos To xi; 2. Tixis anTropomorfuli

figu ra; brinjaos Toxebi maikopis kul turis adreuli jgufidan: 3. galiugai; 4. maikopis yorRani; 5.

psekupskis sama rovani; 6. zamankulskis yorRani (s. ko re nevskisa da r. munCaevis mixedviT).

tab. II. orWosnis nasaxlari. C Txri lis ormo: 1-4. Zvali; 5. obsidianis isrispiri; 6-15-keramika.

tab. III. Tixis WurWeli orWosnis na saxlaris C Txrilis ormodan.

tab. IV. orWosnis nasaxlari. D Txri lis ormo: 1-5-keramika.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – The settlement of Orchrosani. Discovered in the pit of trench C: 1. bronze hoe; 2. clay anthropomorphic figurine; Bronze

hoes from the early group of Maikop culture: 3. Galyugai; 4. Maikop Kurgan; 5. Psekupsk burial ground; 6. Zamankulski kurgan

(according to S. Korenevski and R. Munchaev).

Pl. II – The Orchosani settlement. Pit of trench C: 1-4 bone; 5. obsidian arrowhead; 6-15. pottery.

Pl. III – The Orchosani settlement. Pit of trench C: pottery.

Pl. IV – The Orchosani settlement. Pit of trench D: pottery.

111

tab. I

112

tab. II

113

tab. III

114

tab. IV

115

Ti xis ho re li e fi aR moC nda Si da qar TlSi (tab. I

1), xa Su ris ra i o nis sof. na car go ras

Crdi lo- da sav le TiT mde ba re mra val fe ni an na mo sax lar ze.

na mo sax la ris Zi ri Ta di fe ne bi da das-tu re bu lia md. ple u ras mar cxe na na pir ze aR mar Tu li mTis Txem ze da mis fer do beb-ze. 1976-1992 ww. na car go ras na mo sax lar ze ar qe o lo gi ur sa mu Sa o ebs awar mo eb da ar-qe o lo gi u ri kvle vis cen tris xa Su ris ar-qe o lo gi u ri eq spe di cia a. ra miS vi lis xel-mZRva ne lo biT.

kul tu ru li fe ne bi gan sa kuT re biT Zli e-ria bor cvis sam xre Tis fer dob ze, sa dac isi-ni 1 ha far Tob zea gav rce le bu li da mdi na-ris na pi ram de aR we ven. am te ri to ri a ze ad re brin ja os xa nis fe nebs uSu a lod enac vle ba gvi a ni brin ja o sa da an ti ku ri xa nis fe ne bi. ad re brin ja os epo qa Si da sax le ba vrcel de-ba max lo bel min dor zec, sa dac kul tu ru li fe nis sim Zlav re 6-7 m aR wevs [ra miS vi li 2004: 17-18].

bor cvis Txem ze da fiq si re bu li kul tu-ru li fe ne bis qve da fe nis ho ri zon te bi mxo-lod mtkvar -a raq sis kul tu ris ke ra mi kas Se i cavs. am fe nis Tav ze ga mar Tul or sam-Se neb lo ho ri zon tSi ki gvxvde ba ro gorc mtkvar -a raq su li, ise be de nu ri kul tu ri-saT vis da ma xa si a Te be li ke ra mi ka.

am fe ne bis ze viT ga iw min da Ti xat kep ni li ia ta kis frag men ti (tab. I

2), ro mel zec be de-

nu ri ke ra mi kis mra val ricx o va ni na te xi da-fiq sir da [Рамишвили 1991: 24]. Se no ba Zli-e ri xan Zris Se de gad aris ga nad gu re bu li. swo red aq, na mo sax la ris Crdi lo- da sav leT seq tor Si, 1985 wels aR moC nda te ra ko tu li ho re li e fi [Рамишвили 1991: tab. 46].

ho re li e fi da zi a ne bu lia (tab. III3). mi-

si ori frag men ti aR moC nda na mo sax la ris Crdi lo- da sav leT seq tor Si ga mov le nil Ti xat kep nil ia tak ze (kv. NW 3,4\5,6), er Ti ki – # 5 sa me ur neo or mo Si (kv. NW 3\4), ro-me lic igi ve Se no bas ekuT vno da. amis gar da,

nino SanSaSvili, †aleqsandre ramiSvili

Tixis horeliefi Sida qarTlidan

na ge bo bis gver diT, da zi a ne bul fe neb Si, aR-moC nda ki dev ram de ni me frag men ti, rom le-bic, Se saZ lo a, ama ve ho re li e fis frag men-tebs war mo ad gen dnen.

ho re li e fi dam za de bu lia kar gad gan le-qi li Ti xi sa gan. zo gi erT frag ments cecx-lis kva li ety o ba. ho re li e fis si maR le 45 sm-i a, res tav ra ci is Sem deg da fiq si re bu li si ga ne 31 sm-ia (tab. III

4,5,6). ze da da Si da pi ri

Ria fe ri sa a, od nav mop ri a le bu li. ga mo-sa xu le bis ze da na wi li amo bur cu li a. ho-re li e fis ze da na wi li mom rgva le bu lia da Sem ku lia Svi di Sve ri liT. Su a, yve la ze ma-Ra li Sve ri li ho re li efs or, si met ri ul na wi lad hyofs. cen tra lu ri Sve ri li ma-Ral re li e fu ri qe dis sa xiT ho re li e fis cen tram de eS ve ba. Sve ri lis wve ri dan 6 sm da ci le biT qe di Sem sxvi le bu li a, sa i da nac re li e fu ri sar tye li ho re li e fis Zi ram de eS ve ba. cen tra lu ri Sve ri li dan daS ve bu li qe dis ori ve mxa res fo so e bia gan la ge bu li, mar cxe na fo so Si ob si di a nis `Tva li a~ Cad-gmu li (me o re `Tva li~ da kar gu lia – tab. III

1).

`Tva le bis~ qve moT, qe dis ori ve mxa res, re-li e fu ri, kon cen tru li wre e biT Sed ge ni li `spi ra le bi a~ ga mo sa xu li. ho re li e fis mar-jve na mxa res ga mo sa xu li spi ra lis cen trSi ob si di a nis `Tva li~ da `wam wa me bi a~ Cas mu li (tab. III

1,2). ho re li e fis me o re mxa re na wi lob-

ri vaa Se mor Ce ni li, ase rom, me o re ob si di a-nis `Tva lis~ ar se bo bis Se sa xeb mxo lod va-ra u dis ga moT qma Seg viZ li a.

ho re li efs ki de eb ze, Si da re li e fu ri sar tyli dan od nav mo ci le biT, me o re, Se-da re biT uf ro sqe li da ma Ral re li e fu ri kan ti Se mo uy ve ba. ho re li e fis qve da ki dec re li e fu ri kan ti Taa Sem ku li, rom lis cen-tra lu ri na wi li dan ho re li e fis cen tri sa-ken od nav gaS li lad ori ase Ti ve re li e fu ri qe di mi e mar Te ba. ho re li e fis cen trSi Tav-sde ba ki dev er Ti, ̀ spi ra liT~ Sem ku li frag-men ti.

ho re li e fi an Tro po mor fu li ie ri sa a.

116

ar se bu li frag men te bis mi xed viT ram den-jer me mox da ho re li e fis re kon struq ci a. wi nam de ba re naS rom Si war mod ge ni lia n. San-SaS vi lis re kon struq ci is cda (tab. III

5,6).

na ge bo bis ga dam wvar ia tak ze, iq, sa dac ho re li e fi aR moC nda, gan la ge bu li iyo Ti-xis Wur Wlis frag men te bi, ka Jis is ris pi re-bi da nam glis Ca sar Ti (inv. ## 1300-1559). ke ra mi kis frag men te bi (inv. ## 2045-2100) aR moC nda # 5 or mo Sic, sa dac ho re li e-fis er Ti frag men ti da fiq sir da. zo gi er Ti Wur We li ga dam wva ri ia ta kis fe ni dan TiT-qmis sru lad aR dga. or yu ra qo Ta ni (inv. # 1547, tab. II

38), ro mel sac yu re bi pir sa da

mxar ze aqvs mi Zer wi li, gav rce le bu lia ro-gorc mtkvar -a raq sis, ise be de nis kul tu-ris fe neb Si (xi za na anT go ra [kik vi Ze 1972: sur. 11

2,5], oz ni, TaS -ba Si [Жоржолиани, Гогадзе

1974: tab. 30138

, 37272,273

], Rrma xe vis Ta vi [ab ra-miS vi li, gi gu aS vi li, ka xi a ni 1980: nax. 10

95,

nax. 868

], qvacx e le bi [ja va xiS vi li, Rlon ti 1962: tab. IV

312,

392,426,427]. ci xi a go ra [ma xa ra Ze

1994: tab. XXIX2, XXX1,3, XXXIV3, L2,7, XLII1], ami ra-nis go ra, zve li [Cu bi niS vi li 1963: sur. 7

4;

or jo ni ki Ze 1983: tab. 41, 5

1, 28

2], na Cer qe ze-

vis # 2 yor Ra ni, ar gve Ti [fxa ka Ze 1993: tab. XI, XVI2,], ya iT ma zi, dan gre u li go ra [Rlon ti 1975: sur. 55

10, 56

13], Za Ri na, saCx e re [ja fa ri Ze

1955: tab. XV6, XVI3], xir sa [ficx e la u ri 1965: tab. 2

4], Tre li [ab ra miS vi li, go ci ri Ze 1978:

nax. 1410

], gi or giw min da [Рамишвили 1991: tab. 222

7], sve ne Ti [Миндиашвили, Чи ко вани 1991:

tab. 263], be rik lde e bi [ja la ba Ze 1998: tab.

I1-7

, II2-4,6

]). ke ra mi kis es ti pi TiT qmis uc no-bia som xeT Si. iS vi a Tad gvxvde ba ana to li a sa (si va si) [Ökse 1993: sur. 1b

50] da iran Si (i a nik

-Te fe), mxo lod mtkvar -a raq sis kul tu ris Zeg leb ze, Tum ca kar gad aris war mod ge ni li sam xreT da da sav leT ev ro pis ne o li Tur ma-sa la Si [Alram -Stern 1996: sur. 34

43,44; Mac hnik J.

1974: tab.V6,8,12,14

, VI15

; Tre i nen -Cla us re 1986: sur. 1

9]. Cvens mi er 2004 wels ga mo iT qva mo saz re-

ba, rom am ti pis Wur Wlis gav rce le ba da kav-Si re bu li un da iyos xal xTa ram de ni me na ka-dis gan sax le bas Tan bal ka ne Ti dan da sav leT ev ro pa sa da ana to li a Si [Шаншашвили 2004: 148]. ana to li i dan gar kve u li jgu fi, ro-gorc Cans, mox vda cen tra lur kav ka si a Si, sa i da nac, ar qe o lo gi u ri ma sa lis mi xed viT Tu vim sje lebT, azer ba i ja nis gav liT mox-vda iran Si. msgav si ke ra mi ka da fiq si re bu-

lia ro gorc azer ba i ja nis ad re brin ja os gvi a ni sa fe xu riT da Ta ri Re bul yor Ra neb Si [Ахундов 1999: sur. VIII

1,

5-9, X

7, XI

6, XII

2], ise ia nik

-Te fe ze iran Si [Кушнарева, Чубинишвили 1970: sur. 36

23.]

cal yu ra ko Wo bi, ro me lic aR moC nda ho-re li e fis frag men teb Tan er Tad Se no bis ia-tak ze (tab. II

44), msgav se bas iCens na Cer qe ze vis

# 4 sa mar xis [fxa ka Ze 1993: tab. XVII2] da ci xi-

a go ris [ma xa ra Ze 1994: tab. XXVII3] koW beb Tan.

ba di as (inv. #1399, tab. II39

) ana lo ge bi mo e Zeb-ne ba tyvi a vi dan [ma ka la Tia 1943: tab. XIII

1,3,4],

beS Ta Se ni dan [Жоржолиани, Го гадзе 1974: tab. 34

207] da oz ni dan [Жоржолиани, Гогадзе 1974:

tab. 21-22], ja mebs (tab. II22-26

) ki – Tre li dan [ab ra miS vi li, go ci ri Ze 1978: nax. 8

110], Rrma-

xe vis Ta vi dan [ab ra miS vi li, gi gu aS vi li, ka xi-a ni 1980: nax. 56

512], sve ne Ti dan [Миндиашвили,

Чико вани 1991: tab. 271] da dab la go mi dan

[fxa ka Ze 1993: tab. VIII].di di zo mis or yu ra der gi (tab. II

27) aR-

moC nda ho re li e fis frag men tTan er Tad # 5 or mo Si. mas axa si a Tebs da ba li ci lin dru-li ye li, kver cxi se bu ri mu ce li da mxar ze mi Zer wi li ori yu ri. ke ra mi kis es ti pi iS vi-a Tia sam xreT kav ka si is ma sa li saT vis. mo po-ve bu lia Zi ri Ta dad ad re brin ja os epo qis da sas ru liT da Ta ri Re bul Zeg leb ze, iseT-ze, ro go ri caa ci xi a go ra [ma xa ra Ze 1994: tab. LXVIII1; LXIII2,3], be rik lde e bi [ja la ba Ze 1998: tab. I

8,12,15, III

10]. am ti pis Wur We li da ma xa si a Te-

be lia da sav leT da sam xreT -da sav leT ana-to li is ad re brin ja os sawy i si epo qi saT vis. gav rce le bu lia de mir Ci hu i u qis D, E, F fe neb-Si [Se e her 1987: tab. 31

9; 42

4,9; 48

3,4], troa I da II,

ior Tan -Te fe ze [Se e her 1987: 158159

], ag reT ve be i Ce sul Tan Si, ka ra taS Si, se ma hu i uq Si. J. Se-e her -is az riT, es aris da sav leT ana to li u ri tra di ci e bi, ro me lic gav rcel da sam xreT -da sav leT Si [Se e her 1987: 160]. № 5 or mo Si ho re li e fis frag men tTan er Tad aR moC nda Sve ri li a ni yu ris frag men ti (inv. # 2095, tab. II

18). am gva ri Wur We li gvxvde ba pa si e Tis

I yor Ran Si [fxa ka Ze 1993: tab. XVI], il to ze [Дедабришвили 1969: nax. 13

2,3,4] da be rik lde-

eb ze [ja la ba Ze 1998: tab. VI1-19

, VII1-4

,15,18,24,25

]. am for mis yu ri da ma xa si a Te be lia da sav leT da sam xreT -da sav leT ana to li a Si xal ko-li Tur da ad re brin ja os epo qis da sawy is Si gav rce le bu li Wur Wlis Tvis (bi u i uk -gu lu-je ki, kan -ha sa ni, ia nik Si, top rak -Te fe, ia zi-

117

ri, po li ox ni, po lat li) [Hu ot 1982: 283,284; French 1963: 38, nax. 5

8]. J. Se e her -is az riT, sam-

xreT -da sav leT ana to li a Si es Wur Wle bi araa ad gi lob ri vi, ara med ase Ti ke ra mi ka Crdi lo- da sav leT ana to li i dan gav rcel da [Se e her 1987: 161]. da sav leT da sam xreT -da-sav leT ana to li a Si msgav si ke ra mi ka Zv.w. III aTas wle u lis pir vel na xe var Si vrcel de ba [Hu ot 1982: 1073]. sam xreT kav ka si a Si es ke ra-mi ka stra ti fi ci re bu li Zeg le bi dan mo po-ve bu li ma sa lis mi xed viT Ta riR de ba ad re brin ja os epo qis da sas ru liT, Zv.w. III aTas-wle u lis Sua xa ne biT.

sam xreT kav ka si a Si te ra ko tul ho re li-efs ar ga aC nia ana lo ge bi. Tum ca So re u li ana lo gis sa xiT Se iZ le ba mo viy va noT Ti-xis ker pi arag vis xe o bi dan, ro mel sac spi-ra lu ri Tva le bi da cxo ve lis din gi se bu-ri cxvi ri aqvs [Рамишвили 1981: tab. XXII] da ad re brin ja os epo qis da sas ru liT Ta riR-de ba. ad re brin ja os xa nis na mo sax la reb ze (oz ni, TeT riwy a ro, ami ra nis go ra, Jin va li) zog jer gvxvde ba Zal ze sqel ke ci a ni ke ra-mi kis frag men te bi, rom le bic re li e fu ri, zog jer spi ra lu ri or na men ti Taa Sem ku li [Жоржолиани, Гогадзе 1974: 38, tab. 26

104; go-

be jiS vi li 1979: nax. 23-24; or jo ni ki Ze 1983: tab. XIV; Рамишвили 1980: tab. XXXI

2]. Se saZ loa

isi ni na car go ris ho re li e fis msgav si sag-nis frag men tebs war mo ad gen dnen.

na car go ris ga mo sa xu le bas em sgav se ba ba da a nis na sax lar ze, ad re brin ja os da sas-ru liT da Ta ri Re bul fe neb Si aR mo Ce ni li Ti xis Wur Wle bi, ro mel Ta wi na mxa res spi-ra lur Tva le bi a ni an Tro po mor fu li ga mo-sa xu le baa mo ce mu li [mir cxu la va 2005: 100-118, tab. IV

1,2].

ho re li e fi sti lis tur msgav se bas iCens ana to li a Si, pu lu ris na mo sax lar ze (Zv.w. III aTas wle u lis da sawy i si) IX-X fe neb Si aR-mo Ce nil Ti xis did Wur Wleb ze ga mo sa xul, ma Ral re li ef Si Ses ru le bul, an Tro po-mor ful ga mo sa xu le beb Tan (tab. IV

6,8,9) [Ko-

şay 1976: 24, tab. 8358,59

; 8551,69,70

]. ama ve na mo sax-lar ze ga mov lin da Ti xis an Tro po mor fu li ke re bi, rom leb sac re li e fu ri spi ra le biT Ses ru le bu li Tva le bi da pi ri aqvT (tab. IV

11,12), sti lis tu rad es sa xe e bic did msgav-

se bas iCe nen Cvens ho re li ef Tan [Ko şay 1976: 24, tab. 19

1; tab. 21

1,3].

an Tro po mor fu li ga mo sa xu le be bi ke-

ra mi ka ze, ise ve ro gorc Ta vad ho re li e fi gar kve ul wi lad em sgav se ba tro a Si gav rce-le bul die Ge sic htva sen -Tan, e.w. sa xi an ke ra-mi kas Tan [Schmidt 1902: sur. 33]. es ke ra mi ka gav rce le bu lia ag reT ve sam xreT -da sav leT ana to li a Si (he ra i o ni, ka ra ta Si, af ro di zi a, yi zil -vi ra ni, yiz la ri, qer ha ne i, ka naC Si, sar la ki da ak Ca hi ri). Tum ca aR moC nda Sa vi zRvis sam xre Ti Tac [Hu ot 1982: ru ka 60].

na car go ris ho re li ef Tan gar kve ul msgav se bas iCens be rik lde eb ze, be de nu ri kul tu ris dro in del fe neb Si aR mo Ce ni li Ti xis Wur We li [ja la ba Ze 2003: 45, tab. I] da ana lo gi u ri, sxva Wur Wle bis frag men te bi. am ti pis ke ra mi kas axa si a Tebs far To pi ri, ro mel zec mi Zer wi lia brtye li yu ri. pi ris da yu ris Se er Te bis ad gils rqi se bu ri Sve-ri le bi am kobs, rac Wur Wels zo o- an an Tro-po mor ful iers aZ levs.

an Tro po mor fu li ga mo sa xu le be bi, rom-leb sac ob si di a niT in krus ti re bu li Tva le-bi ga aC ni aT sam xreT kav ka si a Si ad re brin ja-os epo qis bo los Cnde ba. cno bi lia ob si di a-nis `Tva le biT~ Sem ku li ke ris ori sad ga ri. er Ti aR mo Ce ni lia sof. zvel Si [Чубинишвили 1976: 20], me o re ki – be rik lde e bis na mo sax-lar ze, be de nis kul tu ris fe na Si [ja la ba Ze 2003: 45]. ori ve sad gars mom rgva le bu li, ob-si di a nis Tva le biT Sem ku li Ta vi aqvs.

na car go ris ho re li e fi gar kve ul msgav-se bas iCens ax lo aR mo sav le Tis xe lov ne bis ni mu Seb Tan. tel -bra kis, Zv.w. IV-III aTas wle-u le bis mij niT da Ta ri Re bul `Eye- Tem ple~ -Si aR mo Ce nil pa ta ra zo mis an Tro po mor fu li qan da ke bebs oTxi Tva li aqvs da dak bi lu li gvir gvi ni Taa Sem ku li [Goff 1963: nax. 657-660]. da ax lo e biT igi ve pe ri ods (Zv.w. III aTas wle-u lis pir ve li na xe va ri) mi e kuT vne ba ma ri Si aR mo Ce ni li ale bas tris ste la spi ra lur-Tva le ba qal Rmer Tis ga mo sa xu le biT (tab. IV

10), [For tin 1999: 284, sur. 295], ro me lic gar-

kve ul msa gav se bas am JRav nebs na car go ras ho re li ef Tan. msgav se ba Se i niS ne ba me so po-ta mi a Si ad re di nas ti ur pe ri od Si gav rce-le bul ci lin drul sa beW da veb ze ga mo sa-xul Tma ga Ce Cil uw ve rul va So gmir Tan (tab. IV1) [Mo or tgat 1988: 33; Афанасьева 1979: 125, nax. 7, 29, 31], ro me lic max vi liT xel Si mta ce-bel cxo ve lebs eb rZvis. a. mor tga tis kla-si fi ka ci is mi xed viT, ro mel sac sa fuZ vlad da e do ara mxo lod sti lis tu ri, ara med

118

kom po zi ci u ri Ta vi se bu re be bic. sxva das-xva re a li e bis (var cxni lo ba, tan sac me li, Tav sa bu ra ve bi) sa gul da gu lo Se Tav se bi dan ga mom di na re, ar se bobs mo saz re ba, rom es sa-beW da ve bi mzad de bo da me si li mis pe ri od Si, anu Zv. w. 2800-2700 an 2600-2500 ww. [Mo or tgat 1988: 5; Ami et 1961: 47]. ama ve pe ri od Si ci lin-drul sa beW da veb ze Cnde ba sxi ve bi a ni gvir-gvi niT Sem ku li niR bi a ni meb rZo le bis ga-mo sa xu le be bi [Mo or tgat 1988: 37, sur. 3]. maT Sub lze me sa me Tva lic ety o ba (tab. IV

2) [Афа-

насьева 1979: 49]. aqa dur pe ri od Si es fi gu re-bi sa beW da veb ze aRar ga mo i sa xe ba [Афа насьева 1979: me so po ta mi u ri glip ti kis Se da re bi Ti qro no lo gi u ri ta bu la]. am per so na Jebs zo-gi er Ti mec ni e ri nin gir sus Tan, an mis msgavs Rmer Teb Tan ai gi vebs [Афана сьева 1979: 35]. ro gorc S. fo se aR niS nav da, ci lin dru li sa beW da ve bi, rom leb zec brZo lis mo ti via aR beW di li, uda vod amu le teb sac war mo-ad gen dnen [Фоссе 2001: 45-56]. me so po ta mi u-ri glip ti kis am gmi rul per so naJ Tan did msgav se bas iCens ana to li a Si, ar slan Te fe VIA fe nis (Zv.w. IV aTas wle u lis da sas ru li) Se-no bis Se sas vlel Si sa Re ba viT Ses ru le bu li ga mo sa xu le ba. am fi gu ras ga Ce Ci li Tma da focx i se bu ri xe le bi aqvs (tab. IV

3,4) [Fran gi pa-

ne 1997: 48, sur. 14; Bar bag li 2003: 26]. ti po lo gi u rad na car go ras ga mo sa xu-

le ba uax lov de ba me so po ta mi a Si Zv.w. III aTas wle u lis da sawy i si dan Zv.w. II aTas wle-u lis da sawy i sam de gav rce le bul Ti xis da qvis fir fi tebs, fi gu rebs an niR bebs (tab. IV

5,7) [ИДВ 1983: 158, 230, 345; Дьяконов 1990: 62,

335]. maT ze sxva das xva mi To lo gi u ri sce nis, RvTa e be bis, an de mo ne bis ga mo sa xu le be bia mo ce mu li. am sag nebs Zve li me so po ta mi e-le bi dgam dnen Se no bis Se sas vlel kar Si, an ki deb dnen ked leb ze, ra Ta Se no ba bo ro-ti Za le bi sa gan da ec vaT. Zvel asi ri ul Ti-xis fir fi teb ze xSi rad aris aR we ri li es wes -Cve u le ba: `Ce mi ka ri dan mar jvniv da Ce-mi ka ri dan mar cxniv dav dgi me lu gal gi ru da ala mu. me Cems kar Tan mo va Tav se Rmer Ti lu gal gi ru, Zli e ri Rmer Ti.~ ki dev er Ti teq stis mi xed viT: `a ra na i ri bo ro te ba rom ar mi u ax lov des saxls, Se sas vlel Si dad-gi ga la da lat ra ka, da a ye ne ori ja ris ka ci ka reb Tan, mar jvniv da mar cxniv. eas da mar-du qis ga mo sa xu le ba mo a Tav se ka reb ze mar-jvniv da mar cxniv~. zog jer ga mo sa xu le ba

sax lis ke del ze ixa te bo da, an ba re li e fis sa xiT ik ve Te bo da. qa la qe bis, sa sax le e bis da taZ re bis Se sas vle leb Si aRi mar Te bo da ma-Ti dam ca vi qvis, brin ja os da ver cxlis ko-lo se bi, ro mel Ta dad gma da Se ke Te ba Za li-an Zvi ri uj de bo da me fe ebs da ris Se sa xe bac isi ni Ta vis war we reb Si mog viTx ro ben [Фоссе 2001: 46].

Zvel aR mo sav leT Si su le bi sa da de mo ne-bis or ka te go ri as – ke Til sa da bo rots ga-nas xva veb dnen. ke Til de mo nebs dam ca vi fun-qcia hqon da da kis re bu li. maT un da da e ka-ve bi naT ada mi a nis sxe u li, sax li an sa sax le, ra Ta avi su le bi iq ar dam kvid re bu liy vnen. ad gi li ca ri e li ar un da dar Ce ni li yo. miC-ne u li iyo – Tu ada mi ans mis mi marT ke Til-gan wyo bi li su li da to veb da, bo ro ti Za la mi to ve bu li ad gi lis da ka ve bas Se ec de bo-da. am de nad, ada mi a ni da mi si sacx ov re be li, Zve li me so po ta mi e le bis war mod ge niT, mud-mi vad ze bu neb ri vi Za liT iyo da ka ve bu li [Фоссе 2001: 19]. ase Ti ve fun qcia un da hqo-no da ad reb rin ja os xa nis sam xreT kav ka si a-Si gav rce le bul zo o- da an Tro po mor ful ke ris sad grebs. ke Ti li su le bis umaR les rigs mi e kuT vne bi an is RvTa e be bi, rom le bic ica ven ro gorc ada mi a nebs, ise maT sacx ov-re bels sax lebs, da sax le bebs da qa la qebs. zog jer am fun qci as umaR le si Rmer Te bi as-ru le ben. er T-er Ti am gva ri Rmer Ti iyo ni-nur Ta – `a xal gaz rda gmi ri~ [Емельянов 2003: 86-90], dra ko nis da sxva mi Ti u ri bo ro ti Za-le bis dam mar cxe be li. igi ve le bis, wyle bis da sa qon lis na yo fi e re ba sac mfar ve lob da. mce na re u lo bis da na yo fi e re bis Rmer Ti ni-nur Ta omis Rmer Tis fun qci a sac iTav sebs. mi si sim bo lo fan tas ti u ri lo mis Ta vi a ni frin ve li – im du gu di iyo. ni nur Ta qa laq ni pu ris mfar ve li iyo. qa laq la gaS Si igi ve fun qci as as ru leb da Rmer Ti nin gir su, qiS-Si -– Rmer Ti za ba ba, qa laq dil baT Si – ura Si [Black, Gre en 1992: 138, 182, 187].

na car go ra ze aR mo Ce ni li ho re li e fis fun qci is dad ge na Zal ze Zne li a. cno bi li a, rom Zv.w. III aTas wle u lis da sawy i si dan, ker-Zod, ad re di nas ti u ri pe ri o di dan Zv.w. II aTas wle u lis pir vel na xev ram de me so po ta-mi a Si gav rce le bu li iyo ma Ral re li e fu ri te ra ko tu li da qvis vo ti vu ri fir fi te-bi an niR be bi (e.w. pla ke te bi), ro gorc Cans, gar kve u li RvTa e bi sad mi miZR vni li ga mo sa-

119

xu le be bi, rom le bic gan Tav se bu li iy vnen sax le bis an sa kur Txev le bis ked leb ze. maT So ris iyo RvTa e be bis ga mo sa xu le be bi, mi-To lo gi u ri, an sa kul to sce ne bi, ag reT-ve sxva das xva de mo ne bis ga mo sa xu le be bi da niR be bi, rom le bic saxls avi su le bi sa gan icav dnen [Дьяконов 1990: 335].

Se saZ loa na car go ras ho re li e fi ase ve ke del ze iyo Ca mo ki de bu li, an da po di um ze id ga. ara aris ga mo ricx u li, rom igi gar kve-ul ri tu a leb Si ga mo i ye ne bo da da mas xma-rob dnen ro gorc ni Rabs.

na car go ris ho re li e fi ti po lo gi u rad uax lov de ba me so po ta mi ur `pla ke tebs~, Tum ca sti lis tu rad did msgav se bas iCens ana to li a Si (pu lu ri, ar slan Te fe) aR mo Ce-nil an Tro po mor ful ga mo sa xu le beb Tan. pu lur Si aR mo Ce ni li an Tro po mor fu li ke-re bi da ke ra mi ka ga ne kuT vne ba X-IX fe nebs da Zv.w. III aTas wle u lis da sawy i siT Ta riR de ba [Ko şay 1971: 105]. ar slan Te fe VIA fe na, sa dac aR moC nda Cven Tvis sa in te re so fres ka, Zv.w. IV da sas ru liT Ta riR de ba [Fran gi pa ne 1997: 48]. me so po ta mi u ri sa beW da ve bi ̀ a xal gaz rda

gmi ris~ ga mo sa xu le biT ad re di nas ti ur pe-ri od Si Cnde ba. ag reT ve ad re di nas ti ur pe-ri od Si iwy ebs gan vi Ta re bas ma Ral re li e fu-ri vo ti vu ri `pla ke te bis~ xe lov ne ba me so-po ta mi a Si. maT mi na baZs un da war mo ad gen des si ri a Si, ma ri Si aR mo Ce ni li da Zv.w. III aTas-wle u lis pir ve li na xev riT da Ta ri Re bu li ale bas tris ste la qal Rmer Tis ga mo sa xu le-biT (tab. IV

10), ro me lic gar kve ul msgav se bas

iCens na car go ras ho re li ef Tan. ad re di nas-ti u ri xa na moh yve ba jem deT -nas ris epo qas da mTav rde ba aqa du ri pe ri o dis da sawy i siT, e.i. zo ga dad Zv.w. III aTas wle u lis pir ve li na-xev riT Ta riR de ba [Goff 1963: 388, tab. 2; Ллойд 1984: tab. V]. na car go ra Si aR mo Ce ni li ho re-li e fi, Cve ni az riT, Zv.w. III aTas wle u lis Sua xa ne biT un da da Ta riR des. sti lis tu rad igi sam xreT kav ka si a sa da aR mo sav leT ana to li-is ad reb rin ja os xa nis ke ra mi ka ze da ta nil ga mo sa xu le bebs uax lov de ba, xo lo ti po-lo gi u rad ad re di nas ti u ri pe ri o dis me so-po ta mi is yo fa Si far Tod gav rce le bul, avi su le bi sa gan sacx ov reb le bis da sa ca vad ga-mo ye ne bul `pla ke tebs~ em sgav se ba.

N. shanshashvili, A. Ramishvili

A CLAY HIGH RELIEF FROM sHIDA KARTLI

Summary

In 1985 a clay high relief was found on a rammed clay floor of a Bedeni period building, destroyed by fire, at a mul-tilayer former settlement lying to the north-west of v. Natsargora, Khashuri district, Shida (Inner) Kartli.

The high relief is of anthropomorphic appearance; it is made of well-sedimented clay; the item is damaged; some fragments bear the trace of fire; the height of the high relief is 45 cm; its width, recorded after restoration, is 31 cm.; the upper and inner surface are slightly polished.

In our opinion, the Natsargora high relief should be dated – judging by the ceramic material – to the middle of the 3rd millennium BC. Stylistically it is close to the representations on the Early Bronze period pottery of South Caucasia and Eastern Anatolia. Typologically it resembles the “plaquettes” used to protect dwellings from evil spirits, wide-spread in Mesopotamia in the Early Dynastic period.

literatura

abramiSvili r., gociriZe d. 1978: Trelis mtkvar-araqsis kulturis nasax la ri. – Tbilisi. arqeologiuri

Zeglebi, I. 34-47. Tbilisi.

abramiSvili r., giguaSvili n., kaxiani k. 1980: RrmaxevisTavis arqeologiuri Zeglebi. Tbilisi.

gobejiSvili g. 1979: TeTriwyaros na sof lari. Tbilisi.

kikviZe i. 1972: xizanaanT goris adre brin jaos xanis nasaxlari. Tbilisi.

120

makalaTia s. 1943: tyviavis yorRanuli samarxebis arqeologiuri gaTxrebi. Tbilisi.

maxaraZe z. 1994: cixiagoris mtkvar-araq suli namosaxlari. Tbilisi.

mircxulava g. 2005: nayofierebis kul tis istoriidan. – Ziebani, # 15-16, 100-118.

orjonikiZe a. 1983: samcxe-javaxeTi adre brinjaos xanaSi. Tbilisi.

ramiSvili al. 2004: brinjaos xanis ar qe ologiuri Zeglebi waRvlSi. Tbilisi.

ficxelauri k. 1965: ior-alaznis teri to riaze mosaxle tomTa uZvelesi kultura. Tbilisi.

fxakaZe g. 1993: dasavleT amierkavkasia Zv.w. III aTaswleulSi. Tbilisi.

Rlonti l. 1975: mtkvar-araqsis kul tu ris Zeglebi. – javaxiSvili al., jafariZe o. (red.), qvemo qarTlis

arqeologiuri eqs pe di ciis Sedegebi (1965-1971), 129-136. Tbilisi.

CubiniSvili t. 1963: amiranis gora. Tbi lisi.

javaxiSvili al., Rlonti l. 1962: ur bnisi, I. Tbilisi.

jalabaZe m. 1998: bedenis kultura Sida qarTlSi (berikldeebis namosaxlari). isto ri is mecnierebaTa

kandidatis samecniero xa risxis mosapoveblad warmodgenili sadiser tacio naSromi. Tbilisi.

jalabaZe m. 2003: WurWlis erTi tipis Sesaxeb berikldeebis namosaxlaridan. – b. ma isuraZe, a. axvlediani

(red.), kavkasiis brin jao-rkinis xanis arqeologiis prob lemebi (Zi ebani, damatebani, X), 45-47. Tbilisi.

jafariZe o. 1955: liTonis warmoebis ad reuli safexuri saqarTveloSi. Tbilisi.

Афанасьева В. 1979: Гильгамеш и Энкиду. Москва.

Ахундов Т. 1999: Древнейшие курганы Юж ного Кавказа. Баку.

Дедабришвили Ш. 1969: Памятники эпохи ранней и средней бронзы. – Пицхелаури К. (ред.). Труды Кахетской

археологической экс педиции (1965-1966), 35-75. Тбилиси.

Дьяконов И. 1990: Люди города Ура. Москва.

Емельянов В. 2003: Ритуал в древней Месопотамии. СПб.

Жоржикашвили Л., Гогадзе Э. 1974: Памятники Триалети эпохи ранней и средней бронзы. Тбилиси.

ИДВ 1983: История древнего Востока. Часть первая. Месопотамия (под редакцией И. Дьяконова). Москва.

Кушнарева К. Х., Чубинишвили Т. Н. 1970: Древние культуры Южного Кавказа. Ленин град.

Ллойд С. 1984: Археология Месопотамии. Москва.

Миндиашвили Г., Чиковани Г. 1991: Экспедиция Горийского района. – ПАИ, 1986, 15-18.

Рамишвили Р. и др. 1980: Археологи че ские исследования в Арагвском ущелье. – ПАИ, 1977, 169-187.

Рамишвили Р. и др. 1981: Археологи че ские исследования в Арагвском ущелье. – ПАИ, 1978, 129-143.

Рамишвили Р. и др. 1991: Археологиче ская экспедиция горного региона Восточной Грузии. – ПАИ, 1986, 89-95.

Рамишвили Ал. 1991: Раскопки в Хашур ском районе в 1984-1986 гг. – ПАИ, 1986, 22-25.

Фоссе Ш. 2001: Ассирийская магия. СПб.

Чубинишвили Т. и др. 1976: Итоги поле вой работы Квемо Картлийской археологиче ской экспедиции. – ПАИ, 1974, 19-21.

Шаншашвили Н. 2004: К распростра нению одного типа керамики на Кавказе. – Г. Гамбашидзе (ред.), АЭФК, 148-149. Тбилиси.

Alram-stern E. 1996: Die ägaische Frühzeit. Wien.

Amiet P. 1961: La glyptique mesopotamienne archaique. Paris.

Barbagli D. 2003: Arslantepe. Alle origini dello stato. – Archeologia Viva, Anno XXII, #99, 21-36. Firenze.

Black J., Green A. 1992: Gods, demons and symbols of Ancient Mesopotamia. Austin.

121

Goff B.L. 1963: Symbols of prehistorique Mesopotamia. New Haven and London.

French D.H. 1963: Excavation at Can Hasan. Second preliminary report. 1962. – AS, vol. XIII, 29-42.

Fortin M. 1999: Syrie. Terre de civilisation. Quebec.

Frangipane M. 1997: A 4th-millennium temple\palace complex at Arslantepe-Malatya. North-South relations and the formation of

early state societies in the northern region of Greater Mesopotamia. – Paléorient, vol.23\1, 45-73.

Huot J.-L. 1982: Les céramiques mono chromes lisèes en Anatolie à ľ epoque du Bronze ancien. Vol.1-2. Paris.

Koşay H.Z. 1971: Pulur (Sakyol) excavations, 1969. Keban Project 1969 Activities. Ankara.

Koşay H.Z. 1976: Keban Project. Pulur exca vations 1968-1970. Ankara.

Machnik J. 1974: Bemerkungen zu den Kul turbeziehungen in Mitteleuropa am Anfang der Bronzezeit. – Preistoria Alpina, Vol, 10,

191-207. Trento.

Moortgat A. 1988: Frühe Bildkunst in Summer. Bonn.

Ökse A. T. 1993: Die Verbreitung der früh transkaukasischen Kultur in der Sivas-Region. – Istanbuler Mitteilungen, 43, 133-146.

seeher J. 1987: Die Keramik 1. – Korfmann M. (Hrsg), Demirçihuyuk, Band III,1. Mainz am Rhein.

schmidt H. 1902: Die Keramik der ver schiedenen Schichten. – Dörpfeld W. (Hrsg), Troja und Ilion: Ergebnisse der Ausgrabungen

Schichten von Ilion 1870-1894 (Band 1), 243-319. Athen.

Treinen-Clausre F. 1986: Le groupe de Montbolo dans son contexte pyreneen. – Le neo lithique de la France. Hommage à Gerard

Bailloud. Sous la direction de J.-P. Demoule et J. Guilaine, 217-232. Paris.

tabulebis aRweriloba

tab. I – 1. wina aziis ruka nacargoras aR niSvniT; 2. nacargoras namosaxlari, Tixa tkepnili iatakis fragmenti.

gegma.

tab. II – nacargora. keramika.

tab. III – 1-3. horeliefis foto; 4. ho reliefis naxati da Wrilebi; 5-6. horelie fis rekonstruqcia.

tab. IV – 1-2. sabeWdavebi mesopotamiidan; 3-4. gamosaxulebebi arslanTefedan, anatolia; 5, 7. gamosaxulebebi

mesopotamiidan; 6, 8, 9, 11, 12. puluri, anatolia; 10. Mmari, siria.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – Map of the Near East, with indication of Natsargora; 2. the Natsargora settlement site, fragment of the rammed clay floor, plan.

Pl. II – Natsargora, pottery.

Pl. III – 1-3. Photo of the high relief; 4. Drawing and sections of the high relief; 5-6. Reconstruction of the high relief.

Pl. IV – 1-2. Stamps from Mesopotamia; 3-4. Representations from Arslantepe, Anatolia; 5, 7. Representations from Mesopotamia; 6,

8, 9, 11, 12. Pulur, Anatolia; 10. Mari, Syria

122

tab. I

123

tab. II

124

tab. III

125

tab. IV

126

sam Tav ros sa ma ro van ze gvi an brin ja o -ad-rer ki nis xa nis I eta pis (Zv.w. XV-XIV ss.) sa-moc da a Tam de sa mar xi dan 35 brin ja os foT-li se bur sa te vars Se i cavs (# 5, 16, 26, 27, 54, 58, 64, 75, 80, 101, 140, 155, 156, 160, 175, 180, 183, 221, 228, 232, 261, 263, 267, 280, 283, 288, 294; S ub nis ## 75, 128, 129, 151, 174, 198, 281, 330).

aR niS nu li ti pis ia ra Ri sa gan ge bod Se is-wav la da sam qve ti pad da yo g. lom Ta Ti Zem [lom Ta Ti Ze 1974: 49-70]. I qve tip Si ga er Ti a-ne bu lia sam Tav ros # 26 sa mar xsa (tab. IA) da na rek vav Si Sem Txve viT [oq ro pi ri Ze 1963: 183-220, tab. VIII

1] mo po ve bu li uqe do, brtyel pi-

ri a ni sa tev ris pi re bi. me o re qve tip Si – viw-ro qe di a ni sa tev ris pi re bi (tab. IB-IV), xo lo me sa me qve tip Si – brtye li da far To qe di a ni sa tev ris pi re bi (tab. VA-B).

me o re qve ti pis sa tev re bi dan g. lom Ta Ti-Ze cal ke ga mo yofs e.w. sam Tav rul va ri ants, ro me lic xa si aT de ba da ba li, sam kuTx e di-

nino axvlediani, irine sulTaniSvili

brinjaos foTliseburi satevrebi

seb ri moy va ni lo bis sa ta riT, ta ris da sa-mag re bel na wil Si ar se bu li ori sa man Wvle nax vre tiT da qeds ze moT Se mor Ce ni li na li-se bu ri moy va ni lo bis ana beW diT [lom Ta Ti Ze 1974: 66-67] (tab. IIA-IIIA).

sam Tav ru li va ri an tis foT li se bu ri sa-tev re bi Zi ri Ta dad gav rce le bu lia aR mo-

sav leT sa qar Tve los cen tra lur na wil Si da ma Ti war mo e bis er T-erT Zi ri Tad ke rad mcxe Ta igu lis xme ba [lom Ta Ti Ze 1974: 108].

g. lom Ta Ti Zis mi er III qve tip Si moq ce u-lia sam Tav ros sa ma rov nis sam xre Ti ub nis # 198 sa mar xSi aR mo Ce ni li mok le da Se da-re biT viw ro yun wi a ni sa te va ri er Ti sa man-Wvle nax vre tiT (tab. VIA) [lom Ta Ti Ze 1974: 59-60], ro mel sac t. Cu bi niS vi li sav se biT sa-mar Tli a nad uf ro ad re u lad mi iC nevs da mas cal ke va ri an tis sa xiT I qve ti pis sa tev reb-Tan aer Ti a nebs [Cu bi niS vi li 1957: 72, 75-76].

t. Cu bi niS vi lis mi er am sa tev ris ti po-

sur. 1 foT li se bu ri sa tev re bis aR mo Ce nis pun qte bi sa qar Tve los te ri to ri a ze

127

lo gi ur siZ ve les Tan da kav Si re biT mo ta ni-li sa bu Te bi mar Te bu lad mig vaC ni a.

Cvens xelT ar se bu li ma sa le bis mi xed-viT, sa qar Tve los te ri to ri a ze 160-ze me ti brin ja os foT li se bu ri sa tev ris pi ri 70-mde pun qtSia aR mo Ce ni li (sur. 1 – ru ka).

sa qar Tve los far glebs ga reT brin ja os foT li se bu ri sa tev ris pi re bi aR mo Ce ni li a: Crdi lo eT kav ka si a Si, e.w. yo ba nu ri kul-tu ris gav rce le bis te ri to ri a ze – yo ban-Si [Уварова 1900: tab. XI

2,3; XIII

2], ze mo ruTx is

sa ma ro van ze [Крупнов 1964: tab.VI3, X

1], Cmi Si

[Уварова 1900: tab.V11,12

; VII6,7,8

; 43, nax.214], ka me-

no mos tko i Si [Гриневич 1951: 125-140, nax. 13]; yu ba nis pi reT Si – mTa bik Tan [Иессен 1951: 75-124,дnax. 5

1], sof. te re ze [Иессен 1951: sur. 5

2],

ol gen fel di [Иессен 1951: sur. 55], go naCx i ri

[Иессен 1951: nax. 522], Cam lik skaia [Иессен 1951:

nax. 523].

foT li se bu ri sa tev ris pi ris er Ti er Te-u li aR mo Ce ni lia da Res tan Si [Марковин 1969: sur. 41

7].

sa qar Tve los sam xre TiT, ami er kav ka si is te ri to ri a ze, brin ja os foT li se bu ri sa-tev ris pi re bi aR mo Ce ni lia som xeT Si: mec -Wa la [Еса ян 1966: tab.I

7], red ki nis ba na ki [Есаян

1966: tab. I6], ar ma vi ri [Есаян 1966: tab. XI

5],

nor -ba i a ze Ti [Есаян 1966: tab. XI8], le ni na ka ni

[Есаян 1966: 81]; ar ti ki [Есаян 1966: 81; Хачатрян 1975: nax. 113a], ste pa na va ni [Деведжян 2001: tab.II

21; III

15; VII

30; X

10,17], Si ra qa va ni [Торосян,

Хникян, Пет ро сян 2002: tab. XVIII, XLIII,]. azer ba i ja nis te ri to ri a ze foT li se bu-

ri sa tev ris pi ris aR mo Ce nis faq ti Cven Tvis cno bi lia er Ti er Te u liT – sa ri ji nis # 1 yor Ra ni [Ахундов 2001: tab. L].1

Cvens xel Tar se bu li ma sa lis mi xed viT, kav ka si a Si foT li se bu ri sa tev ris pi re bis aR mo Ce nis yve la ze uki du re si Crdi lo- da-sav le Ti pun qtia Cam lik skaia md.Lla bas auz-Si (yu ba nis pi re Ti), uki du re si Crdi lo -aR-mo sav le Ti – mTi a ni da Res tnis da sav le Ti (mlo ko se vi Cis ko leq ci a), da sav le TiT – eSe-ra, aR mo sav le TiT – sa ri ji ni (a zer ba i ja nis Crdi lo- da sav le Ti), sam xreT -da sav le TiT – Sro ma (o zur ge Tis ra i o ni), sam xreT -aR mo-sav le TiT – nor -ba i a ze Ti, xo lo sam xre TiT

1 kavkasiaSi aRmoCenili CvenTvis cnobili satev-rebidan sarijinis satevarTan did msgavsebas po-u lobs yubanispireTSi (olgenfeldi) aRmoCenili satevari [Иессен 1951: 75-124, sur. 5

5]

– ar ma vi ri. foT li se bu ri sa tev ris pi re bis aR mo Ce-

nis pun qte bi scil de ba sa qar Tve los da kav-ka si as. sam xre TiT ma Ti aR mo Ce nis Sem Txve-ve bi xSi ria si ri a Si, li ban Si, pa les ti na Si, mci re azi is sam xreT -aR mo sav leT na wil Si, xo lo Crdi lo- da sav le TiT ki – ev ro pa Si.

si ri a Si foT li se bu ri sa tev ris pi re bi aR mo Ce ni lia ras -Sam ra Si [Scha eff er 1948: tab. 45n,o,p,g]; miS riv Si [Scha eff er 1948: tab. 99

12]. xSi-

ria ma Ti mo po ve bis Sem Txve ve bi li ban Si da pa les ti na Si: bib lo si [Scha eff er 1948: tab. 61p], ka fer ja ra [Scha eff er 1948: tab. 75

12,13], le bea

[Scha eff er 1948: tab. 765], me gi do [Scha eff er 1948:

tab. 141, 143, 1445], ras el ani [Scha eff er 1948:

tab. 1473].

foT li se bu ri sa tev ris pi re bi gvxvde ba tar sus Si (mci re azi is sam xreT -aR mo sav le-Ti na wi li) [Scha eff er 1948: tab. 172

9,10,14,15].

aR niS nu li sa tev ris pi re bi ram de nad me gan sxvav de ba kav ka si a Si aR mo Ce ni li sa tev-ris pi re bis gan da ma Ti ad re u li eg zem pla-re bic sag rZnob lad ad re u li xa ni sa aris (Zv.w. XIX-XVIII ss.), Tumc gvi a ni er Te u le bi qro no lo gi u rad emij ne ba kav ka si is ad re ul eg zem pla rebs.

imis ga mo, rom ami er kav ka si is da xmel Ta-Su azR vis aR mo sav le Ti na wi lis Se ma er Te be-li te ri to ri a, aR mo sav leT ana to li a, ar-qe o lo gi u ri Tval saz ri siT sa Ta na dod ar aris Ses wav li li, Zne lia kav ka si u ri da wi na azi u ri brin ja os foT li se bu ri sa tev re bis ge ne ti ku ri kav Si ris mtki ce ba, Tumc am etap-zec ki am gva ri va ra u di sav se biT da saS ve bi a, miT uf ro Tu ga viT va lis wi nebT im mWid ro kul tu rul kav Sirs, ro me lic kav ka si i sa da wi na azi is mo sax le o bas hqon da da rac bevr Sem Txve va Si ar qe o lo gi u ri ma sa li Tac das-tur de ba.

brin ja os foT li se bu ri sa tev ris pi re-bi gav rce le bu lia ev ro pa Sic. isi ni aR mo Ce-ni li a: un greT Si [Gim bu tas 1965: nax. 45

2; 200],

bo he mi a Si [Child 1929: tab. I3], ba va ri a Si [Child

1929: tab. I B1, B2], si le zi a Si [Gim bu tas 1965: nax. 181

1], cen tra lur da Crdi lo eT po lo-

neT Si [Gim bu tas 1965: nax. 2611, 271

1], Sve i ca ri-

a Si [Child 1929: tab. I6], sam xreT saf ran geT Si

[Чайлд 1952: nax.140b] da Crdi lo eT ita li a Si [Гернес 1914: 86].

da sav leT ev ro pa Si mo po ve bu li yve la ze mo aR niS nu li foT li se bu ri sa tev ris pi-

128

ris Ta ri Ri Zv.w. XV-XIII ss. ga ni sazR vre ba da Zi ri Ta dad em Txve va kav ka si is foT li se bu ri sa tev re bis Ta riRs. Eev ro pi sa da kav ka si is sa tev ris pi re bis msgav se ba rig Sem Txve veb-Si im de nad di di a, rom uda vod mig vaC nia ma Ti ur Ti er Tze gav le na.

mi u xe da vad imi sa, rom kav ka si a sa da ev-ro pis aR niS nul ra i o nebs So ris ar se bu li te ri to ri i dan brin ja os foT li se bu ri sa-te va ri Cven Tvis cno bi li ar aris (Tu mxed-ve lo ba Si ar mi vi RebT usa to vos kul tu ris foT li se bur sa tev rebs [Пассек 1949: 210], vfiq robT, rom ev ro pa sa da kav ka si a Si gav-rce le bu li foT li se bu ri sa tev re bis di di msgav se ba am te ri to ri a ze mcxov re bi mo sax-le o bis kul tu ru li ur Ti er To biT un da aix snas.

am ur Ti er To bis re a lu ro ba miT uf ro ad vi lad mi sa Re bi a, Tu ga viT va lis wi nebT ev-ro pa sa da kav ka si a Si mo po ve bu li Cven Tvis sa-in te re so xa nis ara er Ti niv Tis er Tma neT Tan iseT did msgav se bas, ro me lic zog jer srul iden tu ro bam dec mi dis: brin ja os sa ma ju-re bi, sa kin Ze bi, an Ti mo nis da Zvlis sa ki de bi [Монгайт 1974: 82-83, qro no lo gi u ri ta bu la].

ev ro pi sa da kav ka si is foT li se bu ri sa-tev ris pi re bis for me bis msgav se bis ax sna ma Ti ur Ti er Tze gav le niT mi sa Re bia imi to-mac, rom aR niS nu li ia ra Ri sin qro nul Zeg-leb zea aR mo Ce ni li.

Su a le du ri te ri to ri is (Crdi lo eT Sa-vizR vis pi re Ti) ukeT Ses wav lis ga re Se Zne-li saT qme li a, sad Se mu Sav da Cven Tvis sa in-te re so sa tev re bis gar kve u li for me bi – da sav leT ev ro pa Si Tu kav ka si a Si.2

ro gorc for ma lur -ti po lo gi u ri Tval-saz ri siT, ise ab so lu tu ri da Se da re bi Ti da Ta ri Re bis mxriv, yve la ze ukeT Ses wav-li lia sam Tav ros sa ma ro van ze aR mo Ce ni li foT li se bu ri sa tev re bi [lom Ta Ti Ze 1974: 49-70; ab ra miS vi li 1977: tab. I].

2 CvenTvis saintereso satevrebis genezisisa da kulturuli kuTvnilebis swori warmod genis-Tvis saWiroa SemuSavdes brinjaos foTliseburi satevrebis iseTi tipologiuri klasifikacia, rom lis drosac gaTvaliswinebuli iqneba yvela is erTeuli, romelic mTel brinjaos xanaSi sakmaod vrcel teritoriazea gavrcelebuli. Ees sakmaod rTuli samuSaoa, romelic did dros moiTxovs. aseTi samuSao garkveul doneze Cata rebuli aqvT g. lomTaTiZes, t. CubiniSvils, al. kalandaZes, r. abramiSvils.

sa qar Tve lo sa da kav ka si a Si aR mo Ce ni li yve la foT li se bu ri sa te va ri ar aris sam-Tav ros foT li se bu ri sa tev re bis Ta nad-ro u li. zo gi maT ga ni, Zi ri Ta dad Crdi lo eT kav ka si i dan mom di na re, sag rZnob lad uf ro mog vi a no pe ri o di sa a. mag ram ama ve dros ar aris mar Te bu li Crdi lo eT kav ka si u ri yve la foT li se bu ri sa tev ris sam Tav ros sa tev-reb Tan Se da re biT uf ro gvi a ni xa niT da Ta-ri Re ba.

ad re u li da gvi a ni sa tev re bi for ma- moy-va ni lo bi Tac gan sxvav de bi an. Aad re u lad mig vaC nia Cmi Si [Уварова 1900: tab. V

11,12; VIII

6-8],

kum bul ta Si (Crdi lo eT ose Ti) [Ува рова 1900: tab. XCV

7] da zan dak Si [Мар ковин 1964: nax. 24

4]

(CeC ne Tis aR mo sav le Ti na wi li) aR mo Ce ni li uqe do sa tev ris pi re bi.

zan da kis sa tev ris ad re u lo ba ze mety ve-lebs mis Sem cvel sa mar xSi aR mo Ce ni li sar-di o nis e.w. da xeT qi li mZi ve bic.3 Cmis sa tev-re bi da foT li se bu ri sa tev ris Sem cve li zan da kis # 9 sa mar xi sam Tav ros foT li se-bu ri sa tev re bis Sem cve li sa mar xe bis Ta-nad ro u lad un da mi viC ni oT. ma Ti ve Ta nad-ro u li un da iyos, yo ban Si aR mo Ce ni li, e.w. sam Tav ru li ti pis foT li se bu ri sa te va ri [Ува рова 1900: tab. XIII

2]. sag rZnob lad uf ro

gvi an de lia yo ban Si, an to no vi Cis mi er aR-mo Ce ni li FfoT li se bu ri sa tev re bi da for-miT maT Tan ax los mdgo mi Wi ka a nis (du Se Tis r-ni) sa tev re bi (sem: # 38-59:4; 4-59:1).

mkvle var Ta So ris ar ar se bobs sa er To az ri e.w. ali se bu ri ti pis sa tev re bi sa da ma Ti Sem cve li Zeg le bis da Ta ri Re bis sa-kiTx Si. vfiq robT, rom es ti pi sxva ti pis foT li se bu ri sa tev re bis sin qro nu lad vi-Tar de bo da. amas adas tu rebs beS Ta Se nis # 4 sa mar xSi ori ve ti pis sa tev ris er Tad aR mo-Ce na (tab. VIB).4

ali se bur sa tev rebs So ris ti po lo gi-u rad yve la ze ad re u li un da iyos sof. pa-lu ris, e.w. saZ vles sa ma ro van ze aR mo Ce ni li ori sa te va ri (tab. VIC

1,2).5 ori ve es sa te va ri

mi e kuT vne ba tar Se ur Ce nel, uqe do, e.w. ali-

3 zandakis samarovans v. markovini Zv.w. II aTaswl. boloTi da Zv.w. VIII s. aTariRebs [Марковин 1964: 87].

4 madlobas vuxdiT kaxa kaxians, romelmac mogva woda da neba dagvrTo gvesargebla mis mier mom zadebuli beSTaSenis # 4 samarxis CanaxatiT.

5 orive erTeuli aRmoCnda koleqtiur ormo sa-marxSi [abramiSvili, baramiZe, miqelaZe, ramiSvi li 1965: 15].

129

se bur sa te var Ta jgufs. sa tev re bis ta ris da sa mag re be li na xe var wri se bu ri moy va ni-lo bi sa a. maT ga far To e bul na wil Si, ki de-eb Tan mo Tav se bul nax vret Si gay ri lia brin-ja os Tu spi len Zis man Wvle bi. er T-er Ti sa-tev ris (tab. VIC

2) sa ta re na wil ze Se im Cne va

ta ris nak va le vi, ro me lic va das Tan fxe bis per pen di ku la ru lad swor xazs qmnis.

kol xu ri da yo ba nu ri kul tu re bis gav-rce le bis ra i on Si da maT mo mij na ve te ri-to ri eb ze saZ vles sa ma ro van ze aR mo Ce ni li sa tev ris zus ti ana lo gi Cven Tvis cno bi li ar aris. yve la ali se bu ri sa tev ri sa gan gan-sxva ve biT am sa te vars sru li ad ara aqvs qe-di. gar da ami sa, saZ vles sa te va ri zo miT sak-ma od pa ta ra a. mi si sig rZe 13,6 sm-s ud ris.

Se mor Ce ni li na wi lis mi xed viT, mci re zo-mi saa me o re sa te va ric (tab. VIC

1). niS ne bis

mi xed viT (Txe li, uqe do pi ri, mci re zo ma) saZ vles sa ma rov nis ori ve sa te vars sak ma od ar qa u li ie ri aqvT da ma Ti Ta ri Ri sam Tav-ros sa ma ro van ze aR mo Ce ni li foT li se bu ri sa tev re bis Ta riRs un da utol de bo des.

aR niS nul sa tev reb Tan er Tad, saZ vles sa-ma ro van ze aR moC nda sak ma od ar qa u li ie ris mqo ne ke ra mi ka da brin ja os mas ra gax sni li, Wed viT dam za de bu li Su bis pi re bi (tab. VIC

3),

rom le bic dam za de bis teq ni ki sa da for ma- moy va ni lo bis mi xed viT, Se saZ leb lo bas gvaZ-

levs saZ vles sa ma rov nis qve da qro no lo gi u-ri Ta ri Ri Zv.w. XV-XIV ss. gan vsazR vroT.

is Tval saz ri si, rom brin ja os e.w. ali se-bu ri sa te va ri Se da re biT gvi a ni pe ri o dis-Tvis aris da ma xa si a Te be li, imis sa fuZ vel ze war mo iS va, rom ia ra Ris es ti pi sak ma od xan-grZli vi dro is gan mav lo ba Si ar se bobs (Zv.w. XV-XIV sa u ku ni dan Zv.w. VII-VI sa u ku ne e bam de).

ase Ti gvi an de li pe ri o dis sa te vars war-mo ad gens Tli as # 15 sa mar xSi aR mo Ce ni li er Te u li, ro mel Tan er Tad, sxva niv Tebs So-ris, aR moC nda rki nis cu li da fi bu la [Техов 1985: tab. 100].

foT li se bu ri sa tev re bis Tvis mi Re bu li Ta ri Re bis mi xed viT (Zv.w. XV-XIV ss.) [ab ra-miS vi li 1977: tab. III], vfiq robT, ama ve qro-no lo gi ur jguf Si un da mo eq ces Crdi lo eT kav ka si is gvi an brin ja os xa nis ar qe o lo gi u-ri Zeg le bis er Ti na wi li, ker Zod, ad re u li sa xis foT li se bu ri sa tev re bis Sem cve li kom pleq se bi da ma Ti sin qro nu li Zeg le bi. am te ri to ri a ze gvi an brin ja os xa nis ma Ral qve da qro no lo gi ur Ta riR ze un da mety ve-leb des ser Jen -i ur tis na sax lar ze C14 me To-diT mi Re bu li Ta ri Re bi [Крупнов 1969: 17]. aR niS nu li me To diT mi Re bu li Ta ri Re bis ga mo ye ne ba yo ba nu ri kul tu ris gvi a ni xa niT da Ta ri Re bis Tvis uc na u rad ga mo i yu re ba.�

N. Akhvlediani, I. sultanishvili

LEAF-LIKE DAGGERs OF BRONZE

Summary

The Late Bronze-Early Iron stage I cemetery of Samtavro(15th-14th cc BC) counts up to 70 burials; of these 35 contain bronze leaf-like daggers each. According to the data available to us, on Georgian territory over 160 bronze leaf-like dagger-blades have been discovered at up to 70 sites (map no. 1).

Beyond Georgia’s boundaries, bronze leaf-like daggers have come to light in the Northern Caucasus on the terri-tory of the diffusion of the so-called Koban culture, and in Armenia. On the territory of Azerbaijan a single specimen of a leaf-like dagger-blade is know to have been discovered (Kurgan №1 of Sarijin).

Points of discovery of leaf-like daggers go beyond Georgia and the Caucasus. Cases of their discovery to the south are frequent in Syria, Lebanon, and Palestine, in the south-eastern part of Asia Minor, and to the north-west, in Europe. The southern dagger blades differ somewhat from their counterparts discovered in the Caucasus, and their early specimens are of much earlier date (19th-18th cc. BC), although later specimens are chronologically disassociated from the Caucasian early examples.

The leaf-like daggers, brought to light in Western Europe are dated to the 15th-13th cc BC, basically coinciding with the date of Caucasian leaf-like daggers. The resemblance of European and Caucasian daggers is in a number of cases so great that we believe their mutual influence is beyond doubt.

130

The leaf-like daggers discovered at the Samtavro burial ground are studied best of all from both the formal-typo-logical point of view and absolute and comparative dating.

Not all the leaf-like daggers discovered in Georgia and the Caucasus are synchronous with their Samtavro coun-terparts. Some of them – mainly of North-Caucasian provenance – are of a much later period. However, it is wrong to date them later than the Samtavro specimens.

We think that, according to the dating adopted for leaf-like daggers (15th-14th cc BC), part of North-Caucasian Late Bronze period archaeological sites, should be assigned to the same chronological group, namely, the complexes containing the earlier type and their synchronous sites.

literatura

abesaZe c., baxtaZe r., dvali T., jafariZe o. 1958: spilenZ-brinjaos metalurgiis is to riisTvis

saqarTveloSi. Tbilisi.

abramiSvili r. 1957: samTavros samaro vanze aRmoCenili gviani brinjaosa da rkinis farTo aTvisebis xanis

Zeglebis daTari Rebi saTvis. – ssmm, XIXA-XXI-B, 116-139.

abramiSvili r. 1961: rkinis aTvisebis sa ki TxisaTvis aRmosavleT saqarTvelos teri to riaze. – ssmm, XXII-B,

291-381.

abramiSvili r. 1977: amierkavkasiis arqe o lo giuri Zeglebis qronologiuri jgufebi (Tbilisis

arqeologiuri muzeumis biule te ni # 1). Tbilisi.

abramiSvili r., miqelaZe T., ramiSvili r., baramiZe m. 1965: enguris arqeologiuri eqspediciis muSaobis

Sedegebi. – samecniero sesia, miZRvnili 1964 wlis savele arqeo logiuri kvleva-Ziebis Sedegebisadmi,

mokle angariSebi XIV, 11-15. Tbilisi (sruli anga riSi daculia r. abramiSvilis arqivSi, xel nabeWdi).

baramiZe m. 1965: kaspis samarovani. – mska, IV, 31-66.

gobejiSvili g. 1952: arqeologiuri ga Txrebi sabWoTa saqarTveloSi. Tbilisi.

gobejiSvili g. 1951: staliniris nacar gora. – mimomxilveli, II, 239-276.

gogaZe e., davlianiZe c. 1981: goraZiri. Tbilisi.

TuSiSvili n. 1972: madnisWalis samaro vani. Tbilisi.

kvaWaZe m. 2002: samarxebi sofel TelaT gorTan. – Ziebani, # 10, 18-21.

lomTaTiZe g. 1974: brinjaos satevrebi da maxvilebi samTavros uZveles samarxebSi. Tbilisi.

makalaTia s. 1970: flavismanis uZvelesi nekropoli. – ssmm, V, 223-240.

nioraZe g. 1944: arqeologiuri dazver vebi mtkvris xeobaSi. – ssmm, XIII-B, 173-220.

oqropiriZe n., baramiZe m. 1974: paluris saZvle. – mska, VI, 96-126.

oqropiriZe n. 1963: narekvavis samarovani. – iv. javaxiSvilis sax. istoriis institu tis Sromebi, VII, 183-220.

ramiSvili a. 2000: Sida qarTlis brin jaos xanis finaluri stadiebis periodiza ci is zogierTi sakiTxi. –

Ziebani, # 6, 28-37.

qoriZe d. 1955: Tbilisis arqeologiuri Zeglebi. Tbilisi.

qoriZe d. 1965: kolxuri kulturis is to riisaTvis. Tbilisi.

CubiniSvili t. 1957: mcxeTis uZvelesi arqeologiuri Zeglebi. Tbilisi.

wiTlanaZe l. 2003: samTavruli kultu–ris Zeglebi duSeTis raionidan. – Ziebani, X, 99-102.

Абрамишвили Р. 1978: Основные итоги ар хеологической экспедиции Дигомского уще лья. – ПАИ, 1975, 34-38.

131

Абрамишвили Р. 1982: Археологические раскопки в Тбилиси. – Т. К. Микеладзе (ред.), Археологические исследования на

но во строй ках Грузии, 13-24. Тбилиси.

Ахундов Т. 2001: Северо-западный Азер бай джан в эпоху энеолита и бронзы. Баку.

Гамбашидзе О., Квижинадзе К. 1982: Мес хет-Джавахетская археологическая экспе ди ция. – ПАИ, 1980, 29-31.

Гамбашидзе О. 1984: Месхет-Джава хет ская экспедиция. – ПАИ, 1981, 18-24.

Гамбашидзе О. 1986: Работы Месхет-Джавахетской экспедиции. – ПАИ, 1983, 21-27.

Гамбашидзе О. 1987: Месхет-Джавахет ская экспедиция в 1984 г. – ПАИ, 1984-1985, 28-32.

Гамбашидзе О., Гамбашидзе И., Квижи надзе К. 1991: Основные результаты работ Месхет-Джавахетской экспедиции. –

ПАИ, 1986, 27-31.

Гамбашидзе О., Гамбашидзе И. 1995: Работы Месхет-Джавахетской экспедиции. – ПАИ, 1987, 48-54.

Гамбашидзе О. Гамбашидзе И. 1997: Ме схет-Джавахетская экспедиция. – ПАИ, 1988, 44-47.

Гернес И. 1914: Первобытная культура, ч. II. Рига.

Гриневич К. 1951: Новые данные по ар хеологии Кабарды. – МИА, № 23, 125-140.

Деведжян С. 2001: Археологические иссле дования в Ташир-Дзорагете. Ереван.

Есаян С. 1966: Оружие и военное дело древ ней Армении. Ереван.

Есаян С., Оганесян А. 1969: Каталог архе о логических предметов Дилижанского крае вед ческого музея. Ереван.

Иессен А. 1951: Прикубанский очаг мета ллургии и металлообработки в конце медно- бронзового века. – МИА, № 23, 75-124.

Иремашвили Ш. 1976: Могильник позд небронзовой эпохи в Земо Рене. – ПАИ, 1974, 23.

Кахиани К., Глигвашвили Э. 1991: Архе ологические исследования Машаверского уще лья. – ПАИ, 1986, 51-59.

Куфтин Б. 1941: Археологические раскоп ки в Триалети. Тбилиси.

Крупнов Е. 1964: Древняя история Се верного Кавказа. Москва.

Крупнов Е. 1951: Материалы по архео логии Северной Осетии докобанского периода. – МИА, № 23, 17-74.

Крупнов Е. 1969: К вопросу об уточнении даты Кобанской культуры. – СА, № 1, 13-18.

Козенкова В. 1996: Культурно-истори че ские процессы на Северном Кавказе в эпоху поздней бронзы и в раннем железном

веке. Москва.

Лукин А. 1956: Эшерская находка. – Труды АбИЯЛИ, XXVII, 127-143.

Марковин В. 1964: Новые материалы по археологии Северной Осетии и Чечни. – КСИА, № 98, 81-89.

Марковин В. 1969: Дагестан и горная Чеч ня в древности. Москва.

Монгайт А. 1974: Археология Западной Европы. Москва.

Орджоникидзе А. 1995: Работы Джава хетской экспедиции на памятниках бронзового века. – ПАИ, 1987, 80-82.

Пассек Т. 1949: Периодизация Триполь ских поселений (МИА, № 10), Москва-Ле нинград

Техов Б. 1957: Позднебронзовая культура Лиахвского бассейна. Тбилиси.

Техов Б. 1963: К истории изучения па мятников эпохи энеолита и бронзы в нижнем течении реки Большой Лиахви. Тбилиси.

Техов Б. 1985: Тлийский могильник, III. Тби лиси.

Торосян Р., Хнкиян О., Петросян А. 2002: Древний Ширакаван. – Археологические ра скопки в Армении, № 23. Ереван.

Тушишвили Н. 1976: Отчет работы архео логической экспедиции Алгетского ущелья. – ПАИ, 1975, 26-29.

Тушишвили Н. 1979: Отчет работы архе ологической экспедиции Алгетского ущелья. – ПАИ, 1976, 91-97.

132

Тушишвили Н., Амиранашвили Дж. 1982: Итоги работ Алгетской археологической экспедиции. – ПАИ, 1980, 23-24.

Тушишвили Н. 1985: Результаты полевой экспедиции Алгетского ущелья. – ПАИ, 1982, 21-29.

Тушишвили Н., Амиранашвили Дж. 1982: Итоги работ Алгетской археологической экспедиции. – Т. К. Микеладзе (ред.)

Архео логические исследования на новостройках Гру зии, 21-29. Тбилиси.

Уварова П. 1900: Могильники Северного Кавказа. – МАК, VIII. Москва.

Хачатрян Т. 1975: Древняя культура Ши ра ка. Ереван.

Чайлд Г. 1952: У истоков Европейской ци вилизации. Москва.

Child G. 1929: The Danube in prehistory. Oxford.

Gimbutas M. 1965: Bronze age cultures in Central and Eastern Europe. The Hague.

schaeffer Cl. 1948: stratigraphic Comparée et Chronologie de l’Asie Occidentale. Oxford.

tabulebisa da suraTis aRweriloba

sur. 1 – ruka. foTliseburi satevrebis aRmoCenis punqtebi saqarTvelos terito ria ze: 1. eSera, 2. dranda,

3. paluri, 4. Sroma, 5. zeniTi, 6. saCxere, 7. goraZiri, 8. ar gve Ti, 9. iTavaza, 10. xuciSvilebi, 11. qoreTi, 12.

speTi, 13. breZa, 14. brili, 15. gari, 16. sadmeli, 17. yornisi, 18. xvce, 19. cxinvali, 20. nuli, 21. qvasaTali, 22.

Tli, 23. stir fazi, 24. dvani, 25. urbnisi, 26. waRvli, 27. surami, 28. abano, 29. Tezeri, 30. zin disi, 31. gomna,

32. borniRele, 33. Wobis xe vi, 34. larebi, 35. maWarwyali, 36. axal ci xe, 37. muSqi, 38. xizabavra, 39. rieTi,

40. qviSxeTi, 41. sasireTi, 42. Kxovle, 43. Wi qa ani, 44. flavismani, 45. kaspi, 46. zemo re ne, 47. TelaTgori,

48. zeda qsovrisi, 49. werovani, 50. narekvavi, 51. MmcxeTa, 52. ci xe didisTavi, 53. metexi, 54. Tbilisi, 55.

mad nisWala, 56. ardasubani, 57. jorgia Svi li, 58. beSTaSeni, 59. Wala, 60. kobala, 61. pantiani, 62. rkinis

wyali, 63. kazreTi, 64. bolnisi, 65. raWisubani, 66. patara dmanisi, 67. sioni, 68. ganTiadi, 69. jigaSeni, 70.

ve liscixe.

tab. I – A. samTavros # 26 samarxi: 1-5. keramika; 6. brinjaos isrispirebi; 7 brin jaos Subispiri; 8 brinjaos

sadgisi; 10. brin jaos sakinZi; 11 brinjaos satevari; 12 brinjaos laxtisTavi; 9. Zvlis nivTis na texi; 13

Zvlis koWi; 14. irmis rqis Ziri.

B. samTavros # 160 samarxi: 4,7,9. keramika; 1. brinjaos Subispiri; 2. brin jaos satevari; 5. brinjaos sakinZi;

6. brinjaos Reros natexi; 3. obsidiani.

tab. II – A. samTavros # 294 samarxi: 5-7. keramika; 1. brinjaos Subispiri; 3. brin jaos satevari; 4. brinjaos

sakinZi; 2. obsi diani.

B. samTavros # 151 samarxi (S ubani): 8. keramika; 1. brinjaos satevari; 2-3. brinjaos samajurebi; 4-5. pastis

mZivebi; 6. Zvlis mZivebi; 7. sardionis mZivebi.

tab. III – A. samTavros # 64 samarxi: 3-9. keramika; 1. brinjaos satevari; 2. brinjaos sakinZi.

B. samTavros # 128 samarxi (S ubani): 1-6. keramika; 7. brinjaos satevari; 8. anTi monis bikonusuri mZivi; 9.

sar di onis mZi vebi.

tab. IV – A. samTavros # 183 samarxi: 7-9. keramika; 1. brinjaos satevari; 2. brinjaos sakinZi; 3. pastis mZivi;

4-6. obsidiani.

B. samTavros # 27 samarxi: 9. kera mika; 1. brinjaos Subispiri; 2. brinjaos sa te vari; 3. brinjaos rgoli; 4.

brinjaos sa kinZi; 5. taxis eSvebi; 6-7. Zvlis isris pi rebi; 8. anTimonis Rili.

tab. V – A. samTavros # 155 samarxi: 10-16. keramika; 1. brinjaos satevari; 3. brinjaos Subispiri; 4-5. brinjaos

Tavxvia sakinZebi; 2. obsidianis anatkeci; 6. sardionis mZivebi; 7, 9. irmis rqis Zirebi; 8. taxis eSvebi.

133

B. samTavros # 267 samarxi: 6-9. keramika; 1. brinjaos satevari; 2. brinjaos Subispiri; 3. brinjaos sakinZi;

4. brinjaos manWvali; 5. irmis rqis Ziri.

tab. VI _ A. samTavros # 198 samarxi (S ubani): 1-3. keramika 1-3; 5. brinjaos sa tevari; 4. niJara; 6. Zvlis koWi.

B. beSTaSenis # 4 samarxi: 9-12. keramika; 1. brinjaos sakinZi; 2. brin ja os sa sa feTqle rgoli wverze

Semortymuli oq ros firfitiT; 3-4. brinjaos satevrebi; 5. brinjaos Subispiri; 6. brinjaos isris pirebi;

8. brinjaos manWvlebi; 7. sardionis mZivebi.

C. brinjaos nivTebi paluris „saZ vles“ samarovnidan, brinjaos: 1-2. satev re bi; 3. Subispirebi.

tab. I-V, VI-A da VI-C r. abramiSvilis mixedviT; tab. VI-B k. kaxianis mixedviT.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs AND FIGURE

Fig.1 Map. Points of discovery of leaf-like daggers on Georgian territory: 1. Eshera, 2. Dranda, 3. Paluri, 4. Shroma, 5. Zeniti, 6.

Sachkhere, 7. Goradziri, 8. Argveti, 9. Itavaza, 10. Khutsishvilebi, 11. Koreti, 12. Speti, 13. Bredza, 14. Brili, 15. Gari, 16. Sadmeli,

17. Kornisi, 18. Khvtse, 19. Tskhinvali, 20. Nuli, 21. Kvasatali, 22. Tli, 23. Stirphazi, 24. Dvani, 25. Urbnisi, 26. Tsagvli, 27. Surami,

28. Abano, 29. Tezeri, 30. Zindisi, 31. Gomna, 32. Bornigele, 33. Chobiskhevi, 34. Larebi, 35. Machartskhali, 36. Akaltsikhe,

37. Muskhi, 38. Khizabavra, 39. Rieti, 40. Kvishkheti, 41. Sasireti, 42. Khovle, 43. Chikaani, 44. Plavismani, 45. Kaspi, 46. Zemo

Rene, 47. Telatgori, 48. Zeda Ksovrisi, 49. Tserovani, 50. Narekvavi, 51. Mtskheta, 52. Tsikhedidistavi, 53. Metekhi, 54. Tbilisi, 55.

Madnischala, 56. Ardasubani, 57. Jorgiashvili, 58. Beshtasheni, 59. Chala, 60. Kobala, 61. Pantiani, 62. Rkinis Tskali, 63. Kazreti, 64.

Bolnisi, 65. Rachisubani, 66. Patara Dmanisi, 67. Sioni, 68. Gantiadi, 69. Jigasheni, 70. Velistsikhe.

Pl. I – A. Samtavro burial 26: 1-5 pottery; 6. Arrowheads; 7. Bronze spearhead; 8. Bronze awl; 10. Bronze pin ; 11. Bronze dagger; 12.

Bronze mace-head; 9. Fragment of a bone item; 13. Bone. 14. Base of antlers.

B. Samtavro burial 160: 4, 7, 9. potterry; 1. bronze spearhead; 3. bronze dagger; 5. bronze pin; 6. fragment of bronze bar; 3.

obsidian.

Pl. II – A. Samtavro burial 294; 5-7. Pottery; 1. Bronze spearhead; 3. Bronze dagger; 4. Bronze pin; 2. Obsidian.

B. Samtavro burial 151 (Plots): 8. potterry; 1. bronze dagger; 2-3. bronze bracelets; 4-5. paste beads; 6. bone beads; 7. Sard

beads.

Pl. III – A. Samtavro burial 64; 3-9. pottery; 1. bronze dagger; 2. bronze pin.

B. Samtavro burial 128 (Plot S): 1-6. Ppottery; 7. bronze dagger; 8. biconical antimony beads; 9. sard beads.

Pl. IV – A. Samtavro burial 183: 7-9. pottery; 1. bronze dagger; 2. bronze pin; 3. paste beads; 4-6. obsidian.

B. Samtavro burial 27: 9. pottery; 1. bronze spearhead; 2. bronze dagger; 3. bronze hoop; 4. bronze pin; 5. boar tusks; 6-7. bone

arrowheads; 8. antimony button.

Pl. V – A. Samtavro burial 155: 10-16. pottery; 1. bronze dagger; 3. bronze spearhead; 4-5 bronze spiral-headed pins; 2. obsidian

flake; lsard beads; 7, 9. bases of antlers; 8. boar tusks.

B. Samtavro burial 267: 6-9. pottery; 1. bronze dagger; 2. bronze spearhead; 3. bronze pin; 4. bronze nail; 5. base of antlers.

Pl. VI – A. Samtavro burial 198 (Plots): 1-3. pottery; 5. bronze dagger; 4. shell; 6. bone knuckle.

B. Beshtasheni burial 4: 9-12. pottery; 1. bronze pin; 2. bronze temple hoop with gold plaque round the tip; 3-4. bronze daggers;

5. bronze spearhead. 6. bronze arrowheads; 8. bronze nails. 7. sard beads.

C. Bronze items from the ossuary of the Paluri burial ground; bronze: 1-2. daggers; 3. spearheads.

Pls. I-V, VI-A and VI-C according to R. Abramishvili: Pl. VI-B after K. Kakhiani.

134

tab. I

135

tab. II

136

tab. III

137

tab. IV

138

tab. V

139

tab. VI

140

sxva das xva ar qe o lo gi ur kul tu ras, sxva das xva xa na Si, sxva das xva ti pis sa kin Zi axa si a Tebs. brin ja o- rki nis xa na Si TiT qmis mTel ev ra zi ul siv rce Si Tav xvia sa kin Ze bis sxva das xva ti pia gav rce le bu li. isi ni mrav-la daa aR mo Ce ni li sa qar Tve lo Sic da ma Ti ti po lo gi ur -qro no lo gi u ri gan sazR vra da ge ne ti ku ri fes ve bis dad ge na mWid rod ukav Sir de ba kav ka si is brin ja o- rki nis xa nis ar qe o lo gi u ri kul tu re bis qro no lo gi is sa kiTx ebs1.

TiT qmis yve la mkvle va ri, vinc am nivTs met -nak le bad Se xe bi a, mis ma sob riv ga mo Ce-nas kav ka si is ar qe o lo gi ur ma sa leb Si ukav-Si rebs gvi an brin ja os xa nas (g. ni o ra Ze, s. ma ka la Ti a, g. lom Ta Ti Ze, a. ka lan da Ze, b. kuf ti ni). Tum ca, aR niS nul xa na ze uf ro ad-re u li Tav xvia sa kin Ze bi da das tu re bu lia mtkvar -a raq sis Zeg leb zec – Sen ga vi Tis na-sax la ri som xe Ti dan [Кушнарева 1993: 57, sur. 20

18], qi ul -Te fe I azer ba i ja ni dan [Кушнарева

1993: 63, sur. 2322

], niC bi se bur Ta vi a ni Tav xvia

1 rogorc am artefaqtis Seswavlis istoriidan Cans, CvenSi isini sagangebod da erToblivad (anu yvela tipi mTeli kavkasiis masS ta b iT) aravis ukv-levia. Tumca, sagangebo aRniSvnis Rirsia n. oq ro pi-ri Zis mier mxolod samTavros samarovnis adreul samarxebSi aRmo Cenili Tavxvia sakinZebis Seswavli-sadmi miZRvnili naSromi, ro mel Sic mo cemulia am erTi Zeglis masalis (Tavxvia sakin Zebis) tipolo-giur-qronologiuri gansazRvra, mo tanilia para-lelebi da mimo xilulia Tavxvia sakinZebis Sesaxeb arsebuli rogorc sama mu lo, aseve imdroisaTvis xelmisawvdomi ucxouri li te ratu r ac [oqropi-riZe 1951: 141-152].

Aamitom, sakiTxis istoriis warmodgenis miz-niT, aRar SevexebiT im mkvlevarTa naSromebs (p. uvarova, a. furtvengleri, f. hanCari, s. maka la Tia, g. nioraZe, g. lomTaTiZe, b. kuftini), rom lebic am artefaqtis SeswavlasTan dakavSirebiT aisaxa n. oqropiriZis naSromSi. A

samTavros samarovnis Semdeg, romelmac Tavxvia sakinZebis yvela ze didi raodenoba mogvca (81 cali – ix. oqropiriZe 1951: 145), araerTi Zeg li gaiT xara, romlebmac aramarto gazardes sa qar TveloSi am nivTis aRmo Cenebis raodenoba, ara med kidev ufro gaaRrmaves Cveni codna mis Sesaxeb.

†lamara saxarova, nino sulavaQA

saqarTveloSi gavrcelebuli Tavxvia sakinZebis Sesaxeb

sa kin Zi ge o i- Te fe dan (Crdi lo- da sav leT ira ni) [Куш на рева 1993: 68, 82, sur. 24

2, 30

5,16,30].

aR mo sav leT sa qar Tve los te ri to ri i dan Tav xvia sa kin Ze bi cno bi lia Sem de gi Zeg le-bi dan:2 1. Tre lis sa ma ro va ni [Абрамишвили 1980: 46, tab. XXVIII]; 2. Ca li pi ra go re bis sa-ma ro va ni [Абрамишвили 1986: 19, tab. XXXIX

5];

3. sam Tav ros sa ma ro va ni [oq ro pi ri Ze 1951: 141-152; ka lan da Ze 1980]; 4. ci xe di dis xe-vis # 13 yor Ra nu li sa mar xi [Апа кидзе 1987: 49, tab. XXVII

5]; 5. we ro va ni [Са д радзе 1991: 40,

tab. XVI6, LXXXI

12]; 6. nav Tlu Ri [qo ri Ze 1954: 6,

44-48, tab. I]; 7. Rrma xe vis Ta vi [ab ra miS vi li 1980: 21-23, 109, 136-138, 152, tab. X, XVIII, nax. 26, 88, 144]; 8. mad ni Wa lis sa ma ro va ni [Tu SiS-vi li 1972: 131-135]; 9. Wa lis sa ma ro va ni [Туши-швили 1980: 120, tab. LIII7,15; Тушишвили 1982: 48, 50, 51, tab. XXVIII

4,22,36,49,60; Ту ши швили 1982a:

24, 25, tab. XXIX; Туши швили 1982b: 92, 93, tab. XLI15,18,28]; 10. qo ba lis sa ma ro va ni [Тушишвили 1980: 123, tab. LV12, LVI10; Тушишвили 1981: 97, 98, tab. XLIII16,28,38; Тушишвили 1982a: 53, tab. XXIX

16,32;

Тушишвили 1982: 27, tab. XXX; Ту ши швили 1985: 22-24; Тушишвили 1987: 17, 18, tab. XV

14, XVII

1-29];

11. pan ti a nis sa ma ro va ni [Тушишвили 1982b: 28, tab. XXXI; Тушишвили 1982: 26, 27]; 12. beS-Ta Se ni [me nab de 1968: 103, 119-120, tab. XI

350;

dav li a ni Ze 1983: 83-86, 151, tab. XI24

, tab. XVIII

12-15; Куфтин 1941: sur. 80

1, tab. LII; Tu SiS vi-

li 1972: 132-133]; 13. rve li [Гам башидзе 1981: 61, tab. XXXV

5,7,8,10-13]; 14. kvi racx ov lis sa ma-

ro va ni [Гамбашидзе 1982: 29, 30, tab. XXXIII, XXXVII; Гамба ши дзе 1985: 33-35, tab. XXXV

2,19,

tab. XXXVII22

, tab. XXXVIII2, XL20; Гамбашидзе

1986: 22, tab. XLVII5]; 15. ma War wya li [Гамбашидзе

1984: 21, tab. XXIII]; 16. bor ni Re le [Гамбашидзе 1986: 23, tab. XLIX; Гамбашидзе 1991: 27, 31, tab. 52, 66, 68, 69; Гамбашидзе 1995: 49-50, tab. 63, 64; Гамбашидзе 1987: 30, tab. XXXI

1-3, gv. 34-37,

2 masala warmodgenilia dReisaTvis arsebuli xelmisawvdomi publikaciebis mixedviT da moicavs 49 Zegls. rukebze aRniSnuli cifrebi emTxveva te-qstSi miTiTebuli Zeglebis nomrebs.

141

tab. XXXIII1-23

]; 17. zve li [Гамбашидзе 1995: 51, tab. 68]; 18. waR vli [Рамишвили 1980: 206-207, tab. XXXVII

5, XXXIX

6; Рамишвили 1982: 35, tab.

XXII]; 19. gom na [ni o ra Ze 1944: 206-207, tab. XIIo-

XIIIm]; 20. kas pis sa ma ro va ni [ba ra mi Ze 1994: 32,

tab. I10

]; 21. ci xi a go ra [Цки тишвили 1997: 88, tab. 82

2]; 22. xov le go ra, VI fe na [mus xe liS vi-

li 1978: 65, 66, tab. XLI, LXII1702/2]; 23. fla vis ma-nis sa ma ro va ni [ma ka la Tia 1930: 227, sur. 9

7];

24. ur bni si [ab ra miS vi li 1994: tab. III19

]; 25. qva sa Ta li [Джапаридзе 1955: 23-24, sur. 3

5-6];

26. xvce (stir fa zi) [Куфтин 1949: 28-29, sur. 9]; 27. stir fa zis krom le xe bi [Техов 1974: 11, 29, sur. 23, 24

4,5,8,25, 29

1-4]; 28. wo fi [dav li a ni Ze

1983: 85, Sen. 529]; 29. asu re Ti [kvi Ji na Ze 1975: tab. XIV

8,9, XX

2,3]; 30. stir fa zi [Техов 1980а: 105,

tab. LII4]; 31. Tli as sa ma ro va ni [Техов 1980b: 26-27, tab. 66, gv. 33, tab. 85/II

4, gv. 41, tab. 107, gv.

42-43, tab. 109; Техов 1985: gv. 7-8, tab. 104, gv. 18-20, tab. 131, gv 23-24, tab. 138, gv. 37-38, tab. 169, gv. 40, tab. 175

5, gv. 48, tab. 192

3,4, gv. 48-

49, tab. 1932,3]; 32. aleq se ev ka [kvi Ji na Ze 1975:

tab. XXVII8]; 33. Te laT go ri [kva Wa Ze 2002: 18,

20, tab. I1]; 34. xim Si a an Tmi we bis sa ma ro va ni

[go go Wu ri 1999: 106, tab. LXXVIII56]; 35. nu li [Куф тин 1949: 31-34, tab. XVII

3]; 36. go ma re Ti

[dav li a ni Ze 1983: 85, tab. XVIII12

].da sav leT sa qar Tve los te ri to ri i dan

Tav xvia sa kin Ze bi cno bi lia Sem de gi Zeg le-bi dan: 37. qo re Ti [qo ri Ze 1961: 14, tab. II

2]; 38.

mo di na xe [ma xa ra Ze 1996: 14, tab. VII1]; 39. bri li

[fan cxa va 2001: 39, tab. III35

]; bri li # 8 sa mar-xi (1960 w.) (ga mo uq vey ne be li); 40. pa lu ri [oq-ro pi ri Ze 1974: 111, tab. XVI

773,781]; 41. na ox va mu

[Куфтин 1950: 175, tab. 522]; 42. wi Te li Su qu ra,

# 112 sa mar xi [Трапш 1969: 194, tab. XXVII1]; 43.

yu la nur xvas qvev rsa mar xi [Воронов 1980: 201, sur. 1

15; Воронов 1975: 269-272, sur. 2

12-13]; 44.

zvan drif Si [do li Ze 1999: 77]; 45. eSe ras dan-gre u li sa mar xe bi dan [do li Ze 1999: 77]; 46. pri mor sko es dan gre u li sa mar xe bi dan [do-li Ze 1999: 77]; 47. azan Tas dol me ne bi dan [ja-fa ri Ze 1959: 101, sur. 36]; 48. xu a pis dol me-ne bi dan [Бжания 1985: 8, 10, 11, tab. 5

3,4, 6

1]; 49.

af xa ze Tis sax. mu ze u mi – # 342 [Стражев 1926: 111, sur. 13].

Tav xvia sa kin Ze bis gav rce le bis six Si re ru ka ze da ta ni li pun qte bis mi xed viT kar-gad asa xavs maT are als (ru ka I

1) da ima ze mig-

vi Ti Tebs, rom es niv Ti Zi ri Ta dad aR mo sav-leT sa qar Tve lo saT vis yo fi la da ma xa si a-

Te be li.Tav xvia sa kin Ze bi ra o de nob ri vad yve la-

ze me tia mo po ve bu li qve mo qar Tlis Zeg-leb ze, Si da qar TlSi da mes xeT -ja va xeT Si; Ti To -o ro la – ime reT Si da ra Wa Si; ase Ti ve su ra Tia kol xe Tis dab lob ze da Crdi lo- da sav leT kol xeT Si.

sa qar Tve lo Si mo po ve bu li Tav xvia sa kin-Ze bi Ta vi sa da Re ros moy va ni lo bis mi xed-viT ori ti pi Taa war mod ge ni li: I. ga ni er Ta-vi a ni (foT li se bu ri – I

1, len ti se bu ri – I

2 da

niC bi se bu ri Ta viT – I3), mrgval ga niv kve Ti a ni

Re ro Ti (tab. I1(1-3)

); II. viw ro Ta vi a ni, mrgval-ga niv kve Ti a ni (II

1), mar TkuTx a ga niv kve Ti a ni

(II2) da gre xi li (II

3) Re ro Ti (tab. II

1(4-6)).

ori ve ti pis sa kinZs Ta vi fir fi ti se bu-rad aqvs Wed viT gab rtye le bu li da Sem deg mi la ki se bu rad Cax ve u li, ra sac, al baT, fun qci u ri dat vir Tva qon da – sa kinZs iWer-da, rom qso vi li dan ar ga mom Zvra li yo.

I ti pis Tav xvia sa kin Ze bi, rom le bic yve-la ze ad re u lad aris miC ne u li, cno bi lia Sem de gi Zeg le bi dan (ix. ru ka – tab. I

2, tab. II

2):

ti pi I1 – 1. sam Tav ros # 183 (1940 w. N uba ni)

or mo sa mar xi [ka lan da Ze 1980: 41, sur. 40-41].ti pi I

2 – 2. nu lis ko leq ti u ri sa mar xe-

bi [Куфтин 1949: 31-34, tab. XVII3]; 3-4. qva sa-

Ta lis sa ma rov nis # 8 ko leq ti u ri sa mar xi [Джапаридзе 1955: 23, 24, sur. 3

5-6]; 5. wi Te li

Su qu ras sa ma rov nis # 12 in hu ma ci u ri or mo-sa mar xi [Трапш 1969: 93, sur. 31

2].

ti pi I3 – 6. Wa lis sa ma rov nis # 8 sa mar xi

[Тушишвили 1982: 50-51, tab. XXVIII36

]; 7. xvce (stir fa zi), mar TkuTx a Re ro i an da Tev-zif xu riT Sem kul Tav xvia sa kin ZTan er Tad [Куфтин 1949: 28-29, sur. 9]; 8. bor ni Re les sa ma rov nis # 98 in hu ma ci u ri or mo sa mar xi [Гамбашидзе 1995: 49, tab. 642]; 9. bri lis # 8 (1960 w.) sa mar xi (ga mo uq vey ne be li a); 10. pa-lu ris saZ vle dan rki nis Tav xvia sa kin ZTan er Tad [oq ro pi ri Ze 1974: 111].

I1 ti pis sa kin Zi mxo lod er Ti ca lia cno-

bi li Cve ni ma sa le bi dan (sam Tav ro) da a. ka-lan da Zis mi er Zv.w. XV–XIII ss-Taa da Ta ri Re-bu li [ka lan da Ze 1980: 41].

I2 ti pis sa kin Ze bi 4 eg zem pla ri Taa cno bi-

li (nu li, qva sa Ta li, wi Te li Su qu ra). amaT-gan nu lis da qva sa Ta lis sa kin Ze bi Su ab rin-ja os xa niT ga ni sazR vre ba [Джапаридзе 1955: 28]; xo lo wi Te li Su qu ras Tav xvi a sa kin Zi a ni sa mar xi Zv. w. VIII-VI ss-iT aris da Ta ri Re bu li

142

[Трапш 1969: 82]. I3 ti pis sa kin Ze bi (Wa la, xvce,

bor ni Re le, bri li, pa lu ri) mi u xe da vad ti-po lo gi u rad sru li iden tu ro bi sa sak ma od di di qro no lo gi u ri di a pa zo niT ari an da-Ta ri Re bu li: xvce, Wa la, bor ni Re le – Su-ab rin ja os xa nis bo lo- gvi an brin ja os ad re-u li eta piT, xo lo pa lu ris saZ vlis sa kin Zi [oq ro pi ri Ze 1974: 111], ise ve ro gorc bri li-sa (n. su la va), Zv.w. VI-IV ss-iT Ta riR de ba.

II1 ti pis anu ise Ti Tav xvia sa kin Ze bi, ro-

mel Tac Re ro mrgval ga niv kve Ti a ni mav Tu-li sa aqvT (tab. II

1(4)), yve la ze di di ra o de-

no bi Taa aR mo Ce ni li qve mo da Si da qar Tlis TiT qmis yve la met nak le bad sin qro nul Zeg-lze: 1. Ca li pi ra go re bis # 6 sa mar xSi; 2. sam-Tav ros sa ma ro van ze; 3. ci xe di dis xev Si; 4. Rrma xe vis Tav Si; 5. Wa li sa da 6. qo ba lis sa-ma rov neb ze; 7. kvi racx ov lis sa ma ro van ze; 8. ma War wya li dan; 9. bor ni Re le dan; 10. rve-li dan; 11. zve li dan; 12. waR vli dan; 13. gom-na dan; 14. ci xi a go ra ze; 15. fla vis ma nis sa ma-ro van ze;, 16. stir fa zis # 9 krom le xi dan; 17. Tli a dan; 18. Te laT go ri dan; 19. xim Si a an Tmi-we bis sa ma rov ni dan; 20. nav Tlu Ri dan (tab. I

3).

II1 ti pis Tav xvia sa kin Ze bi da sav leT sa-

qar Tve lo dan mxo lod er Ti ca lia cno bi li – 21. qo re Ti dan [qo ri Ze 1954: 14, tab. II

2].

Zi ri Ta di na wi li II1 ti pis Tav xvia sa kin Ze-

bis Sem cve li ma sa li sa, dRe i saT vis mi Re bu-li da Ta ri Re biT, zo ga dad gvi an brin ja os xa nis ad re u li eta piT ga ni sazR vre ba [oq ro-pi ri Ze 1951: 151-152; ab ra miS vi li 1957: 119; Tu SiS vi li 1972: 132-134]. II

1 ti pis Tav xvia

sa kin Zeb Si yve la ze ad re u li Ta ri Ri – Zv.w. XVI-XV ss. – zvel Si aR mo Ce nil ma sa lebs aqvT [Гамбашидзе 1995: 68]. Tum ca, aq ve gvin da av-RniS noT, rom Cve nis az riT, am sa marxs un da aa xal gaz rda veb des gvi an de li ti pis yun wi a-ni sa te va ri, gre xil Re ro i a ni Tav xvia sa kin-Zi da sam wax na ga Re ro i a ni sa ma ju ri; xo lo yve la ze gvi an de li Ta ri Ri – aqe me ni du ri xa na (Zv.w. V-IV ss.) – Rrma xe vis Ta vis ma sa lebs aqvT [ab ra miS vi li 1980: 22]. lo gi ku rad amo-de na qro no lo gi ur di a pa zon ze ar se bo bi sas isi ni gar kve ul ti po lo gi ur cvli le bas ma-inc un da ga nic did nen, mag ram Cvens xelT ar-se bu li ma sa lis mi xed viT es ar das tur de ba; er Tma ne Ti sa gan araf riT ar gan sxvav de bi an Zv.w. XIV s-i Ta da Zv.w. V s-iT da Ta ri Re bu li sa kin Ze bi. A

II2 ti pis anu ise Ti Tav xvia sa kin Ze bi, ro-

mel Tac Re ro mar TkuTx a ga niv kve Ti a ni aqvT (tab. I

1(5)), aR mo Ce ni lia Sem deg Zeg leb ze: 1.

nav Tlu Ri; 2 Tre lis sa ma rov nis #140 sa mar-xi; 3. mad nis Wa lis sa ma ro va ni; 4. xov le go ris VI fe na; 5. sam Tav ros sa ma ro va ni, 6. Tli as sa-ma rov nis ## 247, 304, 305 sa mar xe bi (4 ca li), 7. xvce (ix. aq ve) (ru ka I4). e.i. Tav xvia sa kin Ze-bi, ro mel Tac Re ro mar TkuTx a ga niv kve Ti a-ni aqvT, aR mo Ce ni lia 7 Zeg lze. isi nic gvi a ni brin ja os ad re u li eta pi saT vis da ma xa si a-Te bel niv Tad iT vle bi an [Аб рамишвили 1980: 47]. Tum ca, mo i po ve bi an Tli as sa ma ro van ze Zv.w. VII-VI ss-is sa mar xeb Sic da ti po lo gi u-ra dac araf riT gan sxvav de bi an wi na epo qis Tav xvia sa kin Ze bi sa gan [ix.: Техов 1985: tab. 122, 169, 193].

II2 ti pis sa kin Ze bi gan sa kuT re biT di di

ra o de no biT sam Tav ro sa (100 ca li) da mad-nis Wa lis sa ma ro van zea (33 ca li) aR mo Ce ni li [oq ro pi ri Ze 1951: 145; ka lan da Ze 1980; Tu-SiS vi li 1972: 131].

ro gorc II 1, ase ve II

2 ti pis sa kin Zeb Si

gvxvde ba Re ros ze da na wi lis Sem ko ba Tev-zif xu ri naW de ve biT. ma ga li Tad, sam Tav-ro sa da mad nis Wa lis sa ma rov ne bi, sa dac Tev zif xu riT Zi ri Ta dad mar TkuTx a ga niv-kve Ti a ni sa kin Ze bia Sem ku li [oq ro pi ri Ze 1951: 146; Tu SiS vi li 1972: 132]; xo lo stir-fa zis # 8 krom lex Si Tev zif xu riT Sem ku-lia mrgval ga niv kveT Re ro i a ni sa kin Zi [Техов 1974: 29, sur. 24

4,8].

II3 ti pis anu gre xil Re ro i a ni Tav xvia sa-

kin Ze bi (tab. II1(6)

) aR mo Ce ni lia Sem deg Zeg-leb ze: 1. beS Ta Se nis sa ma rov nis ## 3, 16, 26, 36 sa mar xeb Si; 2. zve lis # 5 yor Ran Si; 3. kvi racx ov lis sa ma rov nis # 52 sa mar xSi; 4. bor ni Re le # 69 sa mar xSi; 5. kas pis sa ma rov-nis # 1 sa mar xSi; 6. qo reT Si; 7. na ox va mu Si; 8. cno bi lia yu la nur xvas qvev rsa mar xSi (af xa-ze Tis mu ze u mi dan – # 342); 9. pri mor sko es dan gre ul sa mar xSi (tab. I

5).

gre xil Re ro i a ni Tav xvia sa kin Ze bi (II3 ti-

pi) dRe i saT vis mi Re bu li da Ta ri Re biT I, II1,

II2, ti pis sa kin Zeb ze uf ro axal gaz rdaa [Cu-

bi niS vi li 1957: 89. Tu SiS vi li 1972: 132]. isi ni ar se bo bas iwy e ben gvi an brin ja os xa nis ad re-u li eta pis (Zv.w. XIV-XIII ss.) Sem deg da af xa-ze Tis ma sa le bis mi xed viT Zv. w. VI s-Sic ar se-bo ben. am mi Re bu li qro no lo gi i dan er Tgva-rad amo var dni lad ga mo i yu re ba zve lis # 5 yor Ra nis Ta ri Ri – Zv.w. XVI-XV ss. [Гамбашидзе

143

1995: 68]. ase Ti ad re u li xa niT da Ta ri Re bul sxva kom pleq seb Si gre xil Re ro i a ni sa kin Zis ar se bo ba, jer je ro biT, da das tu re bu li ar aris.

cal ke gvin da Se ve xoT rki ni sa gan dam za-de bul Tav xvia sa kin Zebs. isi ni aR mo Ce ni li a: 1. beS Ta Se nis ci xes Tan # 5 qva yuT Si; 2. Rrma-xe vis Tav Si ## 7, 73 sa mar xeb Si; 3. wo fis # 1 qva yuT Si; 4. asu reT Si (4 ca li); 5. aleq se ev-ka Si; 6. go ma re Tis sa ma ro van ze; 7. yo Ro Tos # 23 sa mar xSi; 8. stir faz Si sa marxs ga reT; 9. bril Si # 12 sa mar xSi; 10. pa lur Si (tab. I

6).

rki nis Tav xvia sa kin Ze bis ar se bo bis xa-na Ca moT vli li Zeg le bis da Ta ri Re bis mi-xed viT Cven Si Zv.w. VII-V ss-ze mo dis. mag ram ro gorc ma sa le bi dan Cans, rki nis Tav xvia sa kin Ze bi, Tum ca iS vi a Tad, mag ram ma inc un-da yo fi li yo xma re ba Si sa qar Tve lo Si gvi a-nan ti kur xa na sa da ad re ul Su a sa u ku ne eb Sic [si na u ri Ze 1967: 118, 119].

sa in te re so a, rki nis Tav xvia sa kin Zis aR-mo Ce na bri lis # 12 sa mar xSi. sa mar xis qve-da sar Tu lis kom pleq si Zv.w. XIV s-is bo lo-Ti da XII s-iT aris da Ta ri Re bu li [fan cxa va 2001: 43]. rki nis Tav xvia sa kin Zi sa mar xis ze-da sar Tu lis mic va le buls ekuT vnis. Tu es ze da kom pleq si zo ga dad Zv.w. VII-V ss-iT Se-iZ le ba da Ta riR des (rki nis Tav xvia sa kin Ze-bis ar se bo bis xa nis gaT va lis wi ne biT), ma Sin co ta ar iyos eWvs qveS dge ba qve da sar Tu-lis kom pleq sis Ta ri Ris ase Ti ad re u lo ba, rad gan saq me ara gvaqvs arc ak lda mas Tan da arc dol men Tan, rom ad gi li qon des mic va-le bu le bis xan grZli vi pe ri o dis gan mav lo-ba Si dak rZal vas Tan. Cve ni va ra u diT, qve-da sar Tu lis kom pleq si Se saZ loa Sem dgom kvle vas da eq vem de ba ros da ram de nad me ga-a xal gaz rdav des. es va ra u di Tvi Ton av to-reb sac aqvT ga moT qmu li [fan cxa va 2001: 43].

ro gorc ad rec aR vniS neT, Tav xvia sa kin-Ze bi uf ro aR mo sav leT sa qar Tve lo saT vis yo fi la da ma xa si a Te be li. aq, Cve ni az riT, gar kve u li lo ka lu ro bis da nax vac Se iZ le-ba. ma ga li Tad, al ge Tis sa ma rov ne bis Tav-xvia sa kin Ze bis lo ka lur niS nad mig vaC nia is, rom Tu Cve u leb riv, ne bis mi e ri ti pis Tav xvia sa kinZs Ta vi Wed viT aqvs gab rtye-le bu li da me rea Cax ve u li (ro gorc es aris sam Tav ros sa kin Zeb ze, ix. oq ro pi ri Ze 1951: 145), al ge Tis sa ma rov ne bis Tav xvia sa kin-Zebs Ta vi ga ub rtye leb lad aqvT dax ve u li,

an od nav gab rtye le bu li aqvT. Ta nac isi ni sxva Zeg le bis sa kin Zeb Tan Se da re biT mci re zo mi saa [mag., ix. Тушишвили 1981: tab. XLI, XLIII]. es Ta vi se bu re ba mxo lod al ge Tis xe o bis sa-ma rov ne bis Tav xvia sa kin Zeb ze Se i niS ne ba. am Sem Txve vi saT vis, al baT, sa in te re soa stir-fa zis # 8 krom le xis 3 sa kin Zi, rom leb sac ise ve ara aqvT Ta ve bi gaTx e le bu li, ro gorc al ge Tis xe o bis sa ma rov ne bis sa kin Zebs.

al ge Tis xe o bi sa da sam Tav ros sa ma rov-neb ze Tav xvia sa kin Ze bis (II

1, II

2 ti pi) yve la ze

di di ra o de no biT aR mo Ce na ki im az ri sa ken gvi biZ gebs, rom swo red aq iwar mo e bo da isi-ni da, Se saZ lo a, aqe dan vrcel de bo da sxva Zeg leb ze.

al baT, sa in te re soa is faq tic, rom ar sad sa qar Tve lo Si, sa dac ki Tav xvia sa kin Ze bis kon cen tra cia Se i niS ne ba, araa aR mo Ce ni li ya li be bi, rom leb Sic Tun dac Re ro e bi Ca-mo is xme bo da. ma Sin, ro ca sam xreT -da sav leT sa qar Tve los te ri to ri a ze, md. Co lo qis Se sar Tav Tan Ses wav lil na mo sax lar ze, ro-me lic gvi an brin ja os xa niT Ta riR de ba, aR-mo Ce ni li a, Tum ca ara Tav xvi a, mag ram sa kin-Ze bis Ca mo sas xme li ya li be bi [Cav le iS vi li 1987: 29, 32, tab. 25

2]. xo lo TviT sa kin Ze bi am

re gi on Si aR mo Ce ni li ar aris.am gva rad, sa qar Tve lo Si aR mo Ce ni li Tav-

xvia sa kin Ze bi dan uZ ve le si a: sam Tav ros (# 183, 1940 w., N uba ni) sa kin Zi, ro me lic Zv.w. XV-XIII ss-i Taa da Ta ri Re bu li da nu li sa da qva sa Ta lis sa kin Ze bi, rom le bic Su ab rin ja-os xa niT ga ni sazR vre ba. sa in te re so a, rom o. ja fa ri Ze, ro me lic am sa kin Ze bis Sem cvel qva sa Ta lis ko leq ti ur sa mar xebs Sua brin-ja os xa niT aTa ri Rebs [Джапаридзе 1955: 28], aR niS navs, rom am ko leq ti ur sa mar xeb Si (mag. # 8 sa mar xi 9 mic va le bu liT), sa va ra u dod mic va le bu lebs sxva das xva dros krZa lav-dnen [Джапаридзе 1955: 23-24]. nu li sa da qva-sa Ta lis, ag reT ve, sam Tav ros # 183 (1940 w., N uba ni) sa mar xis sa kin Ze bis ana lo gi u ri kav-ka si is ma sa leb Si ar gve gu le ba. Cve ni I

1 ti pis

ana lo gi u ri sa kin Zi cno bi lia si ri is Zeg le-bi dan [Scha eff er 1948: fig. 104

19] da yi rim Si taS -

jar ga nis na sax la ri dan [Коло тухин 1996: sur. 40

8]. I

2 ti pis ana lo gi u ri sa kin Zi cno bi lia

yo ba nis ma sa le bi dan ve nis sa bu ne bis mety ve-lo mu ze u mis ko leq ci a Si [Han čár 1932: sur. 14a]. I

3 ti pis ana lo gi u ri sa kin Ze bi aR mo Ce-

ni lia ro gorc Crdi lo eT kav ka si is, ase ve

144

ev ro pis Zeg leb zec (ix. Sem deg). dRe i saT vis mi Re bu li da Ta ri Re biT I

3 ti pis sa kin Ze bis

qro no lo gi u ri di a pa zo nic sak ma od di dia – gvi an brin ja os ad re u li xa na (mag.: Wa li sa da bor ni Re les kom pleq se bi; Tum ca am uka-nas knel Sem Txve va Si, gar da stra tig ra fi-i sa, kom pleq sSi da ma Ta ri Re be li mya ri say-rde ni, TviT sa kin Zis gar da, ara fe ri gvaqvs – ix. Гамбашидзе 1995: tab. 64

1-3) da Zv.w. VIII-VI

ss. (wi Te li Su qu ra # 12, bri li # 8, pa lu ris saZ vle). am uka nas kne li sa mar xe bi dan gan sa-kuT re biT sa in te re soa bri lis in hu ma ci u-ri, in di vi du a lu ri or mo sa mar xi # 8 (1960 w.), ro me lic, sa va ra u dod, qveb Se mowy o bi li da fi laq ve biT ga da xu ru li un da yo fi li yo. sa mar xSi aris ise Ti da ma Ta ri Re be li niv Te-bi, rom le bic Zv.w. VI s-ze ad re ul Ta riRs ver gvaZ le ven. ese ni a: mar TxkuTx a ga niv kve-Ti a ni oq ros sa sa feT qle rgo li, dab rtye-le bu li da gax vre ti li Ta ve biT, gve lis Ta-ve bi a ni ver cxlis brtye li sa ma ju re bi (sem kol. # 5-993).

II1 da II

2 ti pis Tav xvia sa kin Ze bi gvi a ni

brin ja os ad re u li eta pi Taa da Ta ri Re bu-li. Tum ca ro gorc da vi na xeT, isi ni mog vi a-no xa na Sic, yo vel gva ri ti po lo gi u ri cvli-le be bis ga re Se fun qci o ni re ben.

II3 ti pis sa kin Ze bi gvi a ni brin ja os ad re u-

li eta pis Sem deg iwy e ben ar se bo bas da Zv.w. VI s-Sic ari an xma re ba Si.

Tav xvia sa kin Ze bis ge ne zis ze ver vim sje-lebT, Tu ar ga viT va lis wi nebT pa ra le lur ma sa las, upir ve les yov li sa, ra Tqma un da, kav ka si is sxva re gi o ne bi dan.

Tav xvia sa kin Ze bi mci re ra o de no biT mo-po ve bu lia azer ba i jan Si qe da be ki sa da ka-la ken tis sa mar xeb Si (## 12, 29, 67) [Иванов-ский 1911: 98, tab. IX

11], xaC bu la Ris yor Ra nis

sa mar xeb Si [Кесаманлы 1976: 59, sur. 95] da

som xeT Si – ar ti kis sa ma ro van ze [Хачатрян 1963: 78, tab. 6

4], ere van sa da gan ja- ya ra bax Si

[Hančár 1932: 124, sur. 4g,h].Crdi lo- kav ka si i dan Tav xvia sa kin Ze bi

cno bi li a: yo ba ni dan [Уварова 1900: 50, tab. XXII

4], ser Jen -i ur tis na sax la ris Zv.w. X-VII

ss-is fe ni dan [Козенкова 1982: tab. XXXV4,5

] da sof. Sa ro i dan, v. dol be Je vis gaTx ri li sa-ma rov ni dan [Козенкова 1982: tab. XXXV

3], za-

i u ko vo dan, te re ze dan, kis lo vod ski dan (a ve jis fab ri ka), is prav na i a dan, dom ba i dan (da axl. 82 erT.) [Козенкова 1998: 66, tab. XXI

15-

22], rom le bic Cvens sa kin Zeb ze ram de nad me

axal gaz rda ari an da Ta riR de bi an – Zv.w. XII s. – I aTas wle u lis pir ve li na xev riT an Zv.w. IX-VIII ss-iT [Козенкова 1998: 66] (tab. II

3, II

4).

sa in te re soa Crdi lo eT kav ka si a Si aR-mo Ce ni li Cve ni I

3 ti pis ana lo gi u ri niC bi-

se bu ri sa kin Ze bi (tab. II4). zo gi erT maT gans

sak ma od ga ni e ri Ta vi aqvs [Козенкова: tab. XXXVI

1,3,8,9,10, gv. 58]; isi ni da Ta ri Re bu lia Zv.w.

I aTasw. da sawy i siT, mag ram Zv.w. VII-VI ss-is kom pleq se bi da nac aris cno bi li [Козенкова 1982: 58].3 is ti- su Si, no Ja i -i ur tSi, ale ro ev-sko e Si, cen te ro i Si aR mo Ce ni li niC bi se bu-ri Tav xvia sa kin Ze bi Ta riR de bi an Zv.w. VII-IV ss-iT [Козенкова 1982: 59] da ti po lo gi u rad xvce- Wa la- bor ni Re les sa kin Ze bis msgav si a.

Tav xvia sa kin Ze bi cno bi lia tro a dan [Han-čár 1932: 128], li ba ni sa da spar se Tis Zeg le bi-dan, si ri a- pa les ti ni dan [Scha eff er 1948: sur. 66

10, 67

12, 68

32,41, 996, 104

16,19, 105

16-18, 217

13, 227

3,

2366, 239

5,17; Han tar 1932: sur. 5]. mar ti vi mav-

Tu li seb ri da gre xil Re ro i a ni sa kin Ze bis gar da aq aR mo Ce ni lia foT li se bur Ta vi a ni da mrgval Ta vi a ni Tav xvia sa kin Ze bi (si ri a, li ba ni _ Scha eff er 1948: sur. 68

32, 104

19, 105

17-18).

gan sa kuT re biT di di ra o de no bi Taa Tav-xvia sa kin Ze bi aR mo Ce ni li ev ro pis qvey neb Si. aq gav rce le bu li Tav xvia sa kin Ze bi war mod-ge ni lia _ viw ro Ta vi a ni (gre xi li an mav Tu-li seb ri), niC bi se bur Ta vi a ni, foT li se bu ri da ova lur Ta vi a ni Tav Cax ve u li sa kin Ze biT.

viw ro Ta vi a ni Tav xvia sa kin Ze bi, ro gorc mav Tu li se bu ri, ase ve gre xi li Re ro Ti, aR-mo Ce ni li a: 1. un gre Tis ad reb rin ja os xa nis Zeg leb ze (har nad ka ki, ki sa poS ta gi, te pe) [Schalk 1992: 84, tab. 18; Szat hmári 1983: 21, sur. 46

2, 48

3, 51

3; Trog ma yer 1975: tab. 45 (517

2,3); Ři-

hovskj 1939: tab. 10-12]; 2. iu gos la vi a Si hal-Sta tis da sawy i si xa nis sa ma ro van mok ro nog-ze [Gab ro vec 1973: tab. 8

2-8,

11-21]; 3. ma ke do ni a Si

ad rer ki nis xa nis ver gi nas sa ma ro van ze [Radt 1974: tab. 38

26]; 4. ita li a Si, te ra ma re bis kul-

tu ris are al Si [Ca ran ci ni 1975: 7-8, tab. 5-12; Säflund 1939: tab. 58

1-5]; 5. he se nis ad reb rin ja-

os xa nis Zeg leb ze [Ku bach 1977: 54, tab. 82, 83]; 6. mo ra vi a Si da da sav leT al pe bis siv rce-Si [Ři hovskj 1979: 143]; 7. slo va keT Si [No vot na 1980: tab. 3-6] (tab. III

5).

3 analogiuri sakinZebi, sakmaod adreuli xaniT daTa riRebuli, evropis mTel rig qveynebSia mo-povebuli (ix. Semdeg).

145

niC bi se bur Ta vi a ni Tav xvia sa kin Ze bi cno-bi li a: 1. un gre Tis ad reb rin ja os xa nis ki-sa poS ta gis sa ma rov ni dan [Moz co lics 1942: 54, tab. I

76,79, V

9-12, VII

1-6]; 2. he se ni sa da ba va ri is

Zeg le bi dan [Ku bach 1977: 54, tab. 111-16,89

, tab. 87b]; 3. tre be niS tes kul tu ris (ma ke do ni a, Crd. sa ber Zne Ti, das. bul ga re Ti, al ba ne Ti) Zv. w. VI-V ss-is Zeg le bi dan [Lah tov 1965: 200-205](tab. III

6).

foT li se bur Ta vi a ni Tav xvia sa kin Ze bi cno bi li a: 1. un gre Ti dan, ki sa poS ta gis kul-tu ris Zeg le bi dan [Szat hma ri 1983: 21, sur. 48

3;

Moz co lics 1942: tab. II28

]; 2. ba va ri i dan da sam-xreT -da sav leT ger ma ni i dan [Wel s-Wey ra uch 1978: tab. 87b] (tab. III

7).

mom rgva lo -o va lur Ta vi a ni Tav xvia sa-kin Ze bi cno bi li a: 1. un gre Tis ki sa poS ta-gis kul tu ris Zeg le bi dan da slo va ke Ti dan [Szat hmári 1983: 21, sur. 51

3; No vot na 1980: tab.

259-60

]; 2. he se ni sa da ra in he se nis ad reb rin ja-os xa nis Zeg le bi dan [Ku bach 1977: tab. 1

17-29]; 3.

ita li i dan [Ca ran ci ni 1975: tab. 210], sa dac isi-ni ad reb rin ja os xa nis wam yvan for mad iT vle-ba [Pe ro ni 1971: 42, sur. 14

7] (tab. III

8).

ro gorc fiq ro ben, da Tan ev ro pis ma sa-le bis am mi mo xil vi da nac Cans, Tav xvia sa kin-Ze bi aq ad reb rin ja os xa ni dan iwy e ben ar se-bo bas da hal Sta tis CaT vliT ar se bo ben [Ca-ran ci ni 1975: 7-8].

sa gan ge bo aR niS vnis Rir sia dob ru ja-Si (ru mi ne Ti) aR mo Ce ni li Tav xvia sa kin Ze bi sxva das xva for mis Ta viT (rom bu li, ova lu-ri). maT Ta ve bi Sem ku li aqvT pun so ni Ta da gra vi re biT ga moy va ni li sxva das xva sa xis ge o met ri u li sa xe e biT [Nes tor 1938: sur. 1.]. ma Ti ar se bo ba hal Sta tis da sawy i siT ga ni-sazR vre ba. ana lo gi u ri sa kin Zi sam xreT -da-sav leT ger ma ni i sa da Crdi lo eT ba va ri is Zeg le bi da nac aris cno bi li [Wel s-Wey ra uch 1978: tab. 88a]; aR mo Ce ni lia he sen sa [Ku bach

1977: 58, tab. 2] da slo va keT Sic [No vot na 1980: tab. 2

63-65] (tab. III

9).

Tav xvia sa kin Ze bi aR mo Ce ni lia yi rim Sic. isi ni Zv.w. VII-V ss-is sa ma rov ne bi dan mom di-na re o ben [Колотухин 1996: 47]. taS -jar ga nis sa ma ro van ze aR mo Ce ni lia nu li sa da qva sa-Ta lis ana lo gi u ri Tav xvia niC bi se bu ri sa-kin Ze bi [Ко лотухин 1996: sur. 48

23-24]; sa ma ro van

druJ noe 2-is # 3 sa mar xSi aR moC nda xvces ana lo gi u ri sa kin Zi [Колотухин 1996: sur. 50

13];

un gre Tis (ki sa poS ta gi) sa kin Zis msgav si aR-moC nda: taS -jar ga nis na sax la ris fe neb Si [Кол тухин 1996: sur. 40

8] da na sax lar druJ noe

1-is fe neb Si [Колотухин 1996: sur. 338]. niC bi-se bu ri Tav xvia sa kin Ze bi, ro mel Ta Ta ve bic pun so niT da ta ni li or na men ti Taa Sem ku li (a na lo gi u ri Crdi lo eT kav ka si is be ti- mox-kis sa ma ro van ze aR mo Ce ni li sa kin Ze bi sa, ix. Ко зенкова 1982: tab. XXXVI

1), aR moC nda sa ma-

ro van druJ noe 2-is # 3 sa mar xSi [Ко ло тухин 1996: sur. 50

15] da # 16 sa mar xSi [Колотухин

1996: sur. 5422

] (tab. III10

).tro a sa da yi rim Si aR mo Ce ni li Tav xvia

sa kin Ze bi, TiT qos, un da mig va niS neb des im gza ze, rom lis gav li Tac Se iZ le bo da es sa-kin Ze bi ev ro pi dan, sa dac isi ni uf ro ad re gaC ndnen, Se mo su liy vnen kav ka si a Si. am Se saZ-lo kon taq tze Crdi lo eT kav ka si a Si aR mo-Ce ni li di di niC bi se bur Ta vi a ni Tav xvia sa-kin Ze bic mig vi Ti Te ben. es kon taq te bi Tu im-pul se bi sxva ma sa la ze (fi bu le bi, ke ra mi ka, gra vi re bis me To di da sxv.) dak vir ve bi Tac Se i niS ne ba [su la va 2006: 210-211], mag ram Cve-ni az riT, ise Ti ub ra lo, tri vi a lu ri niv Ti, ro go ric Tav xvia sa kin Zi a, sav se biT Se iZ le-bo da mar ti vad, kon ver gen ci is gzi Tac ga Ce-ni li yo kav ka si a Si. yo ve li Sem Txve vi saT vis, gvi a ni brin ja os xa ni dan sa qar Tve lo Si Tav-xvia sa kin Ze bis ad gi lob ri vi war mo e ba eWvs ar un da iw vev des.

146

L. sakharova, N. sulava

ABOUT THE sPIRAL-HEADED PINs CURRENT IN GEORGIA

Summary

The paper deals with questions of the typology, chronology and genesis of spiral-headed pins occurring in Geor-gia. This in turn is related to questions of the chronology of the Bronze and Iron Age of the Caucasus.

Spiral-headed pins are known from 49 sites in Georgia (map 11). They are represented by two types: broad-headed (petal-shaped – Pl. I1, band-like – Pl. I2, and shovel-like-headed – Pl. I3), with round-section stem (Pl. II/1 (1-3): II. Narrow-headed, round-sectioned (II1), right-angel-sectioned (II2) and with twisted (II3) stem Pl. II/1(4-6).

Type I spiral-headed pins existed from the 15th-13th cent. BC to the 6th-4th cent BC, inclusive (Samtavro, Nuli, Kvasatali, Chala, Khvtse, Bornighele, Brili, Paluri, Tsiteli Shukura) (Pl.II/2).

Type II spiral-headed pins existed from the 14th c BC to the 5th cent BC, inclusive (Pl.II/1(4-6).Iron spiral-headed pins (map I/6) were spread in the 7th-5th cent BC.Owing to the wide chronological range of the spread of spiral-headed pins in Georgia, and without typological

changes, their use as basic artifact for dating, as was the case until now, is in our view, unjustified. The picture of diffusion of spiral-headed pins in the Eurasian space reflects the contact zone that is mani-

fested in other materials as well (fibulae, pottery, technique of engraving, etc.).

literatura

abramiSvili r. 1957: samTavros sama rovanze aRmoCenili gviani brin jaos xanisa da rkinis farTo aTvisebis

xanis Zeglebis daTari Re bi sa Tvis. – ssmm, XIX-XXI-B, 115-140.

abramiSvili r., giguaSvili n., kaxiani k. 1980: RrmaxevisTavis arqeolo gi uri Zeg lebi. Tbilisi.

abramiSvili r. 1994: amierkavkasiis ar qeologiuri Zeglebis qrono lo gi uri jgu febi (Tbilisis

arqeologiuri muzeumis biuleteni, # 1). Tbilisi.

baramiZe m. 1965: kaspis samarovani. – mska, t. IV, 31-66.

gogoWuri g. 1999: aragvis auzis ma terialuri kultura Zv.w. II aTas wle ulSi, di sertaciis damateba

(Jinvalisa da abanos xevis arqeo lo giuri Zeglebis mixedviT), ka ta logi. Tbilisi (xelnabeWdi).

davlianiZe c. 1983: qvemo qarTlis (Tri aleTis) kultura Zv. w. I aTas wle ulis meore naxevarSi. Tbilisi.

doliZe n. 1999: Crdilo-dasavleT kolxeTis gvianbrinjao-adrerkinis xa nis mxat vruli nawarmi (liTonis

samkauli), sakand. diser t. Tbilisi.

TuSiSvili n. 1972: madnisWalis sama rovani. Tbilisi.

kalandaZe a. 1980: samTavro, winaan ti kuri xanis arqeologiuri Zeglebi (a. afa qiZe (red.), mcxeTa, t. IV.,

arqeologiuri kvleva-Ziebis Sedegebi). Tbilisi.

kvaWaZe m. 2002: samarxebi sof. Te laT goridan. – Ziebani, # 10, 18-24.

kviJinaZe k. 1975: adreantikuri xanis Zeglebi samxreT-aRmosavleT saqar Tvelodan, sakand. Ddisert. Tbilisi.

makalaTia s. 1930: flavismanis uZ velesi nekropoli. – ssmm, V, 223-240.

maxaraZe g., lomTaZe g. 1996: kol xuri kulturis gavrceleba yvirilis xeo baSi. – xsm narkvevebi, II, 2-28.

menabde m., davlianiZe c. 1968: Tria leTis samarovnebi. Tbilisi.

musxeliSvili d. 1978: xovles na mosaxlaris arqeologiuri masala. Tbilisi.

nioraZe g. 1944: arqeologiuri daz ver vebi mtkvris xeobaSi. – ssmm, t. XIII-B, 173-221.

147

oqropiriZe n. 1951: brinjaos Tavxvia sakinZebi samTavros ormosamar xe bi dan. – mski, 29, 141-152.

oqropiriZe n., baramiZe m. 1974: pa luris saZvle (1968 wlis gaTxrebis Sede gebi). – mska, t. VI, 96-123.

sinauriZe m. 1967: gvianantikuri da ad refeodaluri xanis samarxebi yoRoTodan. – ssmm, t. XXVII- B, 112-127.

sulava n. 2006: kavkasiis fibulebi (tipologia, qronologia, genezi si), sadoqt. disert. Tbilisi.

fancxava l., maisuraZe b., gobeji Svili g. 2001: brilis samarovanze 1939 wels gaTxrili # 12 samarxis

daTari Re bisaTvis. – Ziebani, # 8, 39-48.

qoriZe d. 1954: gvianbrinjaos xanis arqeologiuri Zeglebi Tbili si dan (navT lu Ri). – ssmm, t. XVIII-B, 5-89.

qoriZe d. 1961: materialuri kul turis uZvelesi Zeglebi (saCxeris r-ni). Tbilisi.

CavleiSvili i. 1987: arqeo logiuri gaTxrebi fiWvnaris uZveles namosaxlarebze 1983 wels. – sdsZ, t. XVI, 21-33.

CubiniSvili t. 1957: mcxeTis uZve lesi arqeologiuri Zeglebi. Tbilisi.

jafariZe o. 1959: dolmenuri kul tura saqarTveloSi. – Tsu Sromebi, t. 77, 77-126.

Абрамишвили Р. М. и др. 1980: Архео ло гические раскопки в Тбилиси. – ПАИ, 1977, 39-54.

Абрамишвили Р. М. и др. 1986: Архе о ло гические раскопки в Тбилиси. – ПАИ, 1983, 17-20.

Апакидзе А. М. и др. 1987: Архео ло гические раскопки в Мцхета и её округе. – ПАИ, 1984-1985, 47-51.

Бжания B. B., Цвинария И. И., Бжания Д. С. 1985: Раскопки дольменов в селе Хуап в 1982 году. – Г.К. Шамба (ред.), АО 1981-

1982 гг. в Абхазии, 8-13.

Воронов Ю. Н., Вознюк А. С. 1975: Новые археологические находки в Гудаутском районе Абхазской АССР. – СА, № 2, 268-274.

Воронов Ю. Н. 1980: О хроноло ги ческих связях кимерийско-скифской и колхид ской культур. – А. И. Тереножкин (ред.), Ски-

фия и Кавказ, 200-219. Киев.

Гамбашидзе О., Квижинадзе К. 1981: Работы Месхет-Джавахетской экспедиции. – ПАИ, 1978, 57-64.

Гамбашидзе О. С., Квижинадзе К. Д. 1982: Месхет-Джавахетская экспедиция. – ПАИ, 1980, 29-31.

Гамбашидзе О. С. и др. 1984: Месхет-Джавахетская экспедиция. – ПАИ, 1981, 18-21.

Гамбашидзе О. С., Квижинадзе К. Д., Абрамишвили М. Р. 1985: Отчёт о работе Ме схет-Джавахетской экспедиции. – ПАИ,

1982, 31-37.

Гамбашидзе О. С., Гамбашидзе И. О. 1986: Работы Месхет-Джавахетской экспеди ции. – ПАИ, 1983, 21-27.

Гамбашидзе О. С. и др. 1987: Месхет-Джавахетская экспедиция в 1984 году. – ПАИ, 1984-1985, 28-32.

Гамбашидзе О. С., Квижинадзе К. Д., Гамбашидзе И. О. 1991: Основные результа ты работ Месхет-Джавахетской экспедиции.

– ПАИ, 1985-1986, 27-34.

Гамбашидзе О. С., Гамбашидзе И. О. 1995: Работы Месхет-Джавахетской экспеди ции. – ПАИ, 1987 , 48-55.

Джапаридзе О. М. 1955: Квасатальский могильник эпохи бронзы в Юго-Осетии. – КСИИМК, вып. 60, 23-30.

Ивановский А. А. 1911: По Закавказью (МАК, т.VI). Санкт-Петербург.

Кесаманлы Г. П. 1976: Хачбулагский курган с массовым захоронением. – МКА,VIII, 46-75.

Козенкова В. И. 1982: Типология и хронологическая классификация предметов ко банской культуры (Восточный вариант)

(САИ, вып. В2-5). Москва.

Козенкова В. И. 1989: Кобанская куль тура (Западный вариант) (САИ, вып. В2-5). Москва.

Козенкова В. И. 1998: Материальная основа быта кобанских племен (Западный вариант) (САИ, вып. В2-5). Москва.

Колотухин В. А. 1996: Горный Крым в эпоху поздней бронзы – начале железного века. Киев.

Крупнов Е. И. 1960: Древняя история Северного Кавказа. Москва.

148

Куфтин Б. А. 1941: Археологические раскопки в Триалети, I. Тбилиси.

Куфтин Б. А. 1949: Археологическая мар шрутная экспедиция 1945 года в Юго-Осе тию и Имеретию. Тбилиси.

Куфтин Б. А. 1950: Материалы к ар хеологии Колхиды, II. Тбилиси.

Кушнарева К. Х. 1993: Южный Кавказ в IX-II тыс. до н. э. Санкт-Петербург.

Рамишвили А. 1980: Археологические раскопки в с. Цагвли. – ПАИ , 1977 , 60-69.

Рамишвили А. 1982: Археологические работы в с. Цагвли. – ПАИ , 1979 , 34-37.

Садрадзе В. А. 1991: Мцхета в XV-XIII вв. до нашей эры. Тбилиси.

Стражëв В. И. 1926: Бронзовая куль тура в Абхазии. – ИАНО, IV, 105-124.

Техов Б. В. 1974: Стырфазские кром ле хи. Цхинвали.

Техов Б. В. 1980а: Раскопки в с. Стыр фаз. – ПАИ, 1977, 95-109.

Техов Б. В. 1980b: Тлийский Могиль ник, I. Тбилиси.

Техов Б. В. 1985: Тлийский могильник, III. Тбилиси.

Трапш М. М. 1969: Труды, т. 2. Су хуми.

Тушишвили Н., Амиранашвили Дж. 1980: Результаты работ Алгетской археологи чес кой экспедиции. – ПАИ, 1977, 118-126.

Тушишвили Н. 1981: Результаты работ археологической экспедиции Алгетского уще лья. – ПАИ, 1978, 89-101.

Тушишвили Н. Н., Амиранашвили Дж. Ш. 1982а: Результаты полевых работ ар хео ло гической экспедиции Алгетского

ущелья. – ПАИ, 1979 году, 47-57.

Тушишвили Н. Н., Амиранашвили Дж. Ш. 1982b: Итоги работ Алгетской архео ло ги ческой экспедиции. – ПАИ, 1980 году, 23-29.

Тушишвили Н. Н., Амиранашвили Дж. Ш. 1985: Результаты полевых иссле до ва ний экспедиции Алгетского ущелья. – ПАИ,

1982, 21-28.

Тушишвили Н. Н., Амиранашвили Дж. Ш., Маргишвили С. Г. 1987: Архе оло ги чес кая экспедиция Алгетского ущелья (1984-

1985 гг.). – ПАИ, 1984-1985, 17-28.

Уварова П. С. 1900: Могильники Се верного Кавказа (МАК, т. VIII). Санкт-Петербург.

Хачатрян Т. С. 1963: Материальная куль тура древнего Артика. Ереван.

Цкитишвили Г. Г., Махарадзе Э. Э., Квиташвили Р. Ш. 1997: Итоги работы экспедиции Каспского района. – ПАИ, 1988, 87-89.

Carancini G. L. 1975: Die Nadeln in Italien (PBF, XIII, 2).

Gabrovec s. 1973: Začetek halštatskega obdobja v Sloveniji. – AV, XXIV, 338-386.

Hančar Fr. 1932: Die Nadelformen des prähistorischen Kaukasus gebietes, ESA, VII.

Kubach w. 1977: .Die Nadeln in Hessen und Reinhessen (PBF, XIII, 3).

Lahtov V. 1965: Problem Trebeniške kul ture. Ohrid.

Mozcolics A. 1942: A Kisapostagi korab ronz kori urnatemetö. – AHung, XXVI.

Nestor I. 1938: Depot (?) de bronzes de Medgidia (Dobrogea). – Dacia, V-VI, Bucureşti .

Novotna M. 1980: Die Nadeln in der Slowakei (PBF, XIII, 6).

Ordentlih I. 1972: Contributia săpăturilor arheologice de pe "Dealul vida" (com. Sălacea, jud. Bihor) la cunoasterea culturii

Otomani (1). – SCIV, Sátu Mare, 63-84.

Peroni R. 1971: L’eta del bronzo nella pe ni sola italiana, I, L’antica eta del bronzo. Firenze.

Radt w. 1974: Die früheisenzeitliche Hügelnekropole bei Vergina in Makedonien, Bei träge zu italienischen und griechischen

Bronze funden (PBF, XX, 1).

149

Řihovský J. 1979: Die Nadeln in Mähren und dem Ostalpengebiet (PBF, XIII, 5).

Řihovský J., 1983: Die Nadeln in Westungarn, I (PBF, XIII, 10).

säflund G. 1939: Le Terramare. Leipzig.

schaeffer C.F.A. 1948: Stratigraphie co mpa rée et chronologie de l’Asie Occidentale. Lon don.

schalk, E., 1992: Das Gräberfeld von Harnádkak, Universitätsforschungen zur Prähisto ri sch en Archäeologie, Aus dem Seminar

für Ur- und Frühgeschichte der Freie Universität Ber lin, Band 9. szathmári I. 1983: Kisapostager Gräber im bronzezeitlichen

Gräberfeld von Donaújváros. – ALBA REGIA, XX, 7-37.

Trogmayer O. 1975: Das bronzezeitliche Gräberfeld bei Tápé. Budapest.

wels-weyrauch U. 1978: Die Anhänger und Halsringe in Südwestdeutschland und Nord- Bayern (PBF, XI, 1).

tabulebis aRweriloba

tab. I (rukebi) – 1. saqarTveloSi Tavxvia sakinZebis gavrceleba; 2. I tipis Tav xvia sakinZebi; 3. II1 tipis Tavxvia

sakinZebi; 4. II2 tipis Tavxvia sa kin Zebi; 5. II

3 tipis Tav xvia sakinZebi; 6. rkinis Tavxvia sakin Ze bi.

tab. II – 1.1. samTavro [kalandaZe 1980: sur. 40,41]; 1.2. qvasaTali [Джапаридзе 1955: sur. 36]; 1.3. brili

(gamouqveynebeli); 1.4. cixedidisxevi [Апакидзе 1987: tab . LXXVII5]; 1.5. Tlia [Техов 1985: tab. 192

3,4]; 6. qoreTi

[qoriZe 1961: tab. II2].

2.1. samTavro [kalandaZe 1980: sur. 40-41]; 2.2. nuli [Куфтин 1949: tab. XVII3]; 2.3. qvasaTali [Джапаридзе 1955: sur

35]; 2.4. wiTeli Suqura [Трапш 1969: sur. 31

2]; 2.5. xvce [Куфтин 1949: tab. 9]; 2.6. Wa lis sa marovani [Тушишвили

1982a: tab. XXVIII36

]; 2.7. borniRele [Гамбашидзе 1995: tab. 642]; 2.8. bri li (gamouqveynebeli).

3.1. zaiukovo [Козенкова 1998: tab. XXI15

]; 3.2. tereze [Козенкова 1998: tab. XXI16

]; 3.3. avejis fabrika [Козенкова 1998:

tab. XXI17

]; 3.4. tereze [Козенкова 1998: tab. XXI18

]; 3.5. ispravnaia [Козенкова 1998: tab. XXI20

]; 3.6. avejis fabrika

[Козенкова 1998: tab. XXI19

]; 3.7. ispravnaia [Козенкова 1998: tab. XXI21

]; 3.8. dombai [Козенкова 1998: tab. XXI22

]; 3.9. Sa-

roi [Козенкова 1982: tab. XXXV3]; 3.10. ser Jen-iurti [Козенкова 1982: tab. XXXV

5]; 3.11. avejis fabrika [Козенкова

1989: tab. XLIIA8]; 3.12. avejis fabrika [Козенкова 1989: tab. XLIB7]; 3.13. industria [Козенкова 1989: tab. XLIB9].

4.1. noJai-iurti [Козенкова 1982: tab. XXXVI2]; 4.2. isti-su [Козенкова 1982: tab. XXXVI

4]; 4.3. noJai-iurti [Козенкова

1982: tab. XXXVI5]; 4.4. aleroevski [Козенкова 1982: tab. XXXVI

6]; 4.5. aleroevski [Козен кова 1982: tab. XXXVI

9];

4.6. centeroi [Ко зенкова 1982: tab. XXXVI7]; 4.7. CeCneTi [Ко зенкова 1982: tab. XXXVI

8]; 4.8. Saroi [Ко зенкова 1982:

tab. XXXVI3]; 4.9. aleroevski [Козенкова 1982: tab. XXXVI

10]; 4.10. kon statinovskoe [Козенкова 1998: tab XXII

1];

4.11. inJiCCukuni [Козенкова 1998: tab. XXII3]; 4.12. baqsanis xeoba [Козенкова 1998: tab. XXII

2]; 4.13. beti-moxki

[Козенкова 1982: tab. XXXVI1].

tab. III – 5.1. ungreTi [Trogmayer 1975: tab. 45, 5172-3

; Schalk 1992: tab. 18]; 5.2. mokronogi (slo ve nia) [Carancini 1975:

tab. 87]; 5.3. ver gina [Radt 1974: tab. 3826

]; 4. italia [Ca ran cini 1975: tab. 5, 11317

].

6.1. kisapoStagi [Mozcolics 1942: tab. I76

]; 6.2. bavaria [Wels-Weyrauch 1978: tab. 87b]; 6.3. tre be ni Stes kulturis

Zeglebi [Lahtov 1965: gv. 200-205].

7.1. kisapoStagi [Mozcolics 1942: tab. II28

]; 7.2. kisapoStagis kulturis Zeglebi [Szath mári 1983: sur. 483]; 7.3.

CrdiloeT bavaria [Wels-Weyrauch 1978: tab. 87b].

8.1. ungreTis kisapoStagis Zeglebidan [Sza th mári 1983: sur. 513]; 8.2. heseni da rain heseni [Kubach 1977: tab. 11

7];

8.3. italia [Carancini 1975: tab. 210

].

9.1. dobruja [Mozcolics 1942: sur. 1]; 9.2. bavaria [Wels-Weyrauch 1978: tab. 88a]; 9.3. deqshaimi (heseni) [Kubach 1977:

tab. 2].

10.1-2. samarovani taS-jargani [Колотухин 1996: sur. 4823,24

]; 10.3. druJ noe 2-is # 3 samarxi [Колотухин 1996: sur.

5013

]; 10.4. taS-jarganis nasaxlari [Колотухин 1996: sur. 408]; 10.5. nasaxlari druJnoe 1 [Ко ло тухин 1996: sur.

338]. 10.6-7. druJnoe 2-is ## 3, 16 samarxebi [Колотухин 1996: sur. 50

15, 54

22].

150

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I (maps) – 1. Diffusion of spiral-headed pins in Georgia; 2. Type I spiral-headed pins; 3. Spiral-headed pins of type II1; 4. Spiral-

headed pins of type II2; 5. Spiral-headed pins of type II3; 6. Iron spiral-headed pins.

Pl. II – 1.1. Samtavro [Kalandadze 1980:figs. 40,41]; 1.2. Kvasatali [Japaridze 1955: fig. 36]; 1.3. Brili (unpublished); 1.4. Tsikhedidiskhevi

[Apakidze 1987: Pl. XXVII5]; 1.5. Tlia [Tekhov 1985: Pl. 1923-4]; 1.6. Koreti [Koridze 1961: Pl. II2].

2.1. Samtavro [Kalandadze 1980: figs.40-41]; 2.2. Nuli [Kuftin 1949: Pl. XVII3]; 2.3. Kvasatali [Japaraidze 1955: fig. 35]; 2.4. Tsiteli

Shukura [Trapsh 1969; fig. 312]; 2.5. Khvtse [Kuftin 1949: Pl. 9]; 2.6. Tchala burial ground [Tushishvili 1982a: Pl. XXVIII36]; 2.7.

Bornighele [Ghambashidze 1995: Pl. 642]; 2.8. Brili (unpublished).

3.1. Zayukovo [Kozenkova 1998; Pl. XXI15]; 3.2..Tereze [Kozenkova 1998: Pl. XXI16]; 3.3. Furniture factory [Kozentkova 1998 Pl XXI17];3.4.

Tereze [Kozentxova 1998: Pl. XXI18]; 3.5. Ispravnaya [Kozentkova 1998: Pl. XXI20]; 3.6. Furniture factory [Kozenkova 1998: Pl. XXI19];

3.7. Ispravnaya [Kozenkova 1998: Pl. XXI21]; 3.8. Dombai [Kozenkova 1998; Pl. XXI22]; 3.9. Sharoy [Kozenkova 1989: Pl. XLIБ7]; 3.13.

Industrial [Kozenkova 1989: Pl. XLI9].

4.1. Nozhai-Yurt [Kozenkova 1982: Pl. XXXVI2]; 4.2. Isti-su [Kozenkova 1982: Pl. XXXVI4]; 4.3. Nozhai-Yurt [Kozenkova 1982: Pl. XXXVI5];

4.4. Aleroersk [Kozenkova 1982: Pl. XXXVI6]; 4.5. Aleroersk [Kozenkova 1982: Pl. XXXVI9]; 4.6. Tsenteroy [Kozenkova 1982: Pl.

XXXVI7]; 4.7. Chechnya [Kozenkova 1982: Pl. XXXVI8]; 4.8. Sharoy [Kozenkova 1982: Pl. XXXVI3]; 4.9 Aleroevsk [Kozenkova 1982:

Pl. XXXVI10]; 4.10 Konstantinovskoe [Kozenkova 1998: Pl. XXII1]; 4.11 Inzhidchukun [Kozenkova 1998: Pl. XXII3]; 4.12 Baksan valley

[Kozenkova 1998: Pl. XXII2]; 4.13 Beti Mokhki [Kozenkova 1982: Pl. XXXVI1].

Pl. III – 5.1. Hungay [ Trogmayer 1975: Pl. 45, 5172-3; Shalk 1992: Pl. 18]; 5.2. Makronog (Slovenia) [Carancini 1975: Pl. 87]; 5.3. Vergine

[Radt 1974: Pl. 3826]; 5.4. Italy [Carancini 1975: Pl. 5, 11317].

6.1. Kisaposhtag [Mozcolics 1942: Pl. I76]; 6.2. Bavaria [Wels-Weyrauch 1978: Pl. 87B]; 6.3. Trebenishte culture sites [Zahtov 1965:pp.

200-205].

7.1. Kisapostag [Mozcolics 1942: Pl. II28]; 7.2. Kisapostag culture sites [Szathmari 1983: fig. 483]; 7.3. North Bavaria [Wels-Weyrauch

1978: Pl. 87 B].

8.1. From the Kisaposhtag sites of Hungary (Szathmari 1983: fig. 513]; 8.2. Hessen and Rhine Hessen [Kubach 1977: Pl. 117]; 8.3. Italy

[Carancicni 1975: Pl. 210].

9.1. Dobruja [Mozcolics 1942: fig.1]; 9.2. Bavaria [Wes-Weyrauch 1978: Pl. 88A]; 9.3. Descheim (Hessen) [Kubach 1977: Pl.2].

10.1-2. Tash-Jagan cemetery [Kolotukhin 1996: figs. 4823-24]; 10.3. Druzhnoe 2 – see burial 3 [Kolotukhin 1996: fig. 5013]; 10.4. Tash-

Jargan site [Kolotukhin 1996: fig. 408]; 10.5. Druzhnoe 1 site [Kolotukhin 1996: fig. 338]; 10.6-7. Burials 3 and 16 of Druzhnoe 2

[Kolotukhin 1996: figs. 5015, 5422].

151

tab. I

152

tab. II

153

tab. III

154

gvi an brin ja o -ad rer ki nis xa nis kav ka si is brin ja os na ke To beb ze gra vi re biT Ses ru-le bu li zo o mor fu li ga mo sa xu le be bi dan (ir me bi, gve li, Tev ze bi, svas ti ka, me an dri, mal tu ri jvre bi) yve la ze mra val ricx o va ni da sa in te re soa e.w. `fan tas ti ku ri~ cxo ve-lis ga mo sa xu le ba (sur. 1).

fan tas ti ku ri cxo ve lis ga mo sa xu le be-bi Ses ru le bu lia brin ja os cu leb ze, sa-tev reb ze, Su bis pi reb ze, kver Txis Ta veb ze, ab zin deb ze, fi bu leb ze, sa kis re rka leb ze, pin ce teb ze da sxv. [fan cxa va 1988].

q. ra miS vil ma, bo lo xa neb Si Ca ta re bu li sa mu Sa os Se de gad, ro me lic jer je ro biT mxo lod kol xur cu lebs mo i cavs, ga mo av li-na 85 ca li brin ja os cu li am ga mo sa xu le biT. is fan tas ti ku ri cxo ve le bis ga mo sa xu le-bebs or Zi ri Tad ti po lo gi ur jgu fad yofs (I jgu fi – 44 ni mu Si, II jgu fi – 38 ni mu Si).

nino sulava

brinjaos nivTebze ”fantastikuri” cxovelebis gamosaxulebebis gavrcelebis Sesaxeb

ga mo sa xu le be bi, ro gorc aR vniS neT, Ses-ru le bu lia gra vi re bis teq ni kiT [ix.: Han zar 1934: 15; fan cxa va 1988: 26, 27; ka lan da Ze 2000: 57-65; su la va, ka lan da Ze 2006: 15-20; su la va 2006: 93, 94].

fan tas ti ku ri cxo ve lis ga mo sa xu le bas ara er Ti mkvle va ri Se e xo:

v. mi le ris az riT, ga mo sa xu le ba ZaR lia [Ми л лер 1876. ag reT ve ix. Миллер 1922]. r. vir-xovs cxo ve lis zo o lo gi u ri ax sna sa da vod mi aC nda da mi a kuT vneb da gri fon -sfin qs-ken-tav ris rigs [Vir chov 1883]. p. uva ro vas az riT, ga mo sa xu le ba war mo ad gen da dra kons, fan-tas ti kur cxo vels, vefxvs, mgels, tu ras [Уварова 1900: 67, 178]. i. meS Ca ni no vis az riT, cxo ve le bi, ro mel Tac aqvT gve lis ta ni, da-Re bu li xa xa da Ta Te bi, rom leb sac Tev zis far fli se bu ri da bo lo e be bi aqvT, dra ko ne-bi a; xo lo ZaR lis ga mo sa xu le ba ki kav ka si is

sur. 1. `fan tas ti ku ro~ cxo ve li

155

niv Teb ze uf ro fan tas ti ku ri a, vid re re-a lis tu ri. dra kon sa da ZaRls (gvel Tan da Tev zTan er Tad) ki igi erT, wylis sam ya ros mi a kuT vneb da da fiq rob da, rom es ga mo sa xu-le ba sa er To se man ti kur -mi To lo gi u ri kav-Si ris maC ve ne be lia ZaR lis, wyli sa da gve-lis, ra sac ad gi lob ri vi lin gvis tu ri ma sa-lac adas tu rebs [Мещанинов 1925: 195, 241, 245-256]. b. kuf ti ni eTan xme bo da i. meS Ca ni-novs da n. Mmars da cxo ve lebs pi ro bi Tad mi-iC nev da `gvel -mge lad~ an `dra kon -mge lad~. mi si az ri Tac, ga mo sa xu le ba Ta kom pleq sis _ fan tas ti ku ri ZaR li, gve li, Tev ze bi – sa xiT saq me gvaqvs iber -meg re le bis sa to mo sa xel Ta asax vas Tan. ami tom mas mi aC ni a, rom am ga mo sa xu le bas un da vu wo doT da sav lur -qar Tu li sa xe li gu e ri (~gvel -mge li~ an `dra kon -mge li~) [Куфтин 1949: 57]. igi pa ra-lels av lebs ber Znu li mi To lo gi is ker ber-Tan (laT. cer be ri), ro me lic iko nog ra fi u-lad da sa kul to- mi To lo gi u ri Tval saz ri-siT ise ve, ro gorc qar Tu li `gve ri~, da kav-Si re bu lia gvel Tan (rom lis mo ad gi le Tac iT vle ba) [Куфтин 1949: 195, 196]. Bb. kuf tins sxva pa ra le lic moh yavs ber Znu li sam ya ro-dan ar qe o lo gi u ri ar te faq tis sa xiT (rac Cven Tvis gan sa kuT re biT sa in te re soa – n.s.); ker Zod, be o ti a Si aR mo Ce ni li na vi se bu ri fi bu la fir fi ti se bu ri fe xiT [Куфтин 1949: 56]. fi bu lis rka li Sed ge ba sa mi na vi sa gan, fe xi (bu de) mar TkuTx a fir fi ti se bu ri a, ro-me lic Sem ku lia gra vi re biT Ses ru le bu li kom po zi ci iT. kom po zi ci is mTa va ri per so-na Ji _ mta ce be li, Wams Cli qo san cxo vels. kav ka si ur fan tas ti kur cxo ve lebs es ga-mo sa xu le ba gan sa kuT re biT far fli se bu-ri Ta Te biT em sgav se ba [Per rot, Chi pi ez 1898: 251-253, sur. 118; Куфтин 1949: 56]. b. kuf ti nis Ta nax mad, ger ma ne le bis Tvi sac Ta vis uZ ve-les epos Si (is lan di ur -skan di na vi u ri eda) cno bi lia ur Cxu li ZaR l-mge li (Gar mmr’a) [Куф тин 1949: 196, 197]. v. bar da ve li Ze ga mo sa-xu le bebs mi iC nev da ZaR le bad, xo lo ZaR lis kul ti ki gan vi Ta re bu lia to te mu ri mgli-sa gan, ro me lic uf ro ad re u li a. mi si az riT, as tra lu ri RvTa e be bis zo o mor fu li dam-xma re e bi iy vnen mgle bi, gve le bi da ZaR le bi [Бардавелидзе 1957: 47-53, 54]. el. vir sa la Ze ga mo sa xu le bas qar Tu li fol klo ris mi Ti-ur ZaRls, yur Sas ukav Si reb da [vir sa la Ze 1964]. S. ami ra naS vi lis az ri Tac, ga mo sa xu-

le be bi ZaRls ga mo xa ta ven da aR niS navs, rom Zve li kol xe Tis xe lov ne ba Si mas er T-er Ti cen tra lu ri ad gi li uka via [Ами ранашвили 1963: 42, 43]. m. xi da Se li am ga mo sa xu le bebs aR niS navs ter mi ne biT _ ZaR li, ZaR li se bu-ri cxo ve li da izi a rebs maT da kav Si re bas mi-To lo gi ur cxo vel Ta mfar vel RvTa e bas Tan [xi da Se li 1982: 28, 30, 63-64]. n. uru Sa Ze kav-ka si ur fan tas ti kur ga mo sa xu le bebs brin-ja os cu leb sa da sar tye leb ze wylis ZaR-li sa da mgel -ZaR lis sim bo lo e bad mi iC nevs [Урушадзе 1984: 29, 30; Урушадзе 1988: 50, 51, 81; Иванов 1980: 59-60]. l. fan cxa vas mi xed vi Tac ga mo sa xu le ba ZaR lia da sxva ga mo sa xu le-beb Tan (i re mi, cxe ni, gve li, Tev zi) er Tad iT vle ba `bu ne bis di di de dis~ uZ ve les zo-o mor ful sa xed [fan cxa va 1988: 39, 48, 49]. n. aba ke li as az riT, qar Tul kul tu rul tra-di ci a Si ZaR li sa da mas Tan aso ci re bu li mglis sim bo lo mra val kon teq stSi vlin de-ba; mag.: ci u ri ZaR li (el vis gan sa xi e re ba), wylis ZaR li (ro me lic mo i cavs rwme na- war-mod ge na Ta mTel kom pleqss) da sxv. ro gorc n. aba ke lia aR niS navs, zo o mor fu li sim bo-lo e bis _ mgle bis ZaR leb Tan ga i gi ve ba Cve-u leb riv mov le nas war mo ad gens sa er To kav-ka si ur (da ara mar to kav ka si ur) tra di ci a Si. mas moh yavs ro gorc enob ri vi, ase ve mi To-lo gi u ri ga i gi ve bis ma ga li Te bi. ger ma nul tra di ci a Si ori mge li, odin -vo ta nis wmin-da cxo ve le bi, mud mi vad mo ix se ni e bi an ZaR-le bad [lit. ix.: aba ke lia 1997: 56-58]; omis Rmer Tis odi nis me om re bi ga ni sazR vre bi an ro gorc `mgle bi~, ro gorc `mwe var ni~; ZaR-lis Ta vi a ni ur Cxu le bi cno bi lia isev ger-ma nu li rwme na- war mod ge ne bi dan (un din gas) ada mi an -ZaR leb ze, `ZaR lis STa mo mav leb ze~ da kel tu ri tra di ci e bi dan (ZaR lis Ta vi a ni ur Cxu le bi; ag reT ve, kel tu ri da sa xe le ba `wylis ZaR li sa~ Si na ga ni for miT em Txve-va qar Tul wav -ZaRls _ lit. ix.: aba ke lia 1997: 57; Ива нов 1980: 57-64). ana lo gi u ri sa xe aris xe Tur ri tu a lur tra di ci a Sic. n. aba-ke lia izi a rebs n. ma ris mo saz re bebs, rom mge li- ZaR li, ro gorc da ra ji an mcve li kla si fi cir de ba qve war ma val Ta kla sis war-mo mad gen leb Tan _ dra kon Tan, gvel Tan da Se sa ba mi sad ve Sap Tan er Tad, e.i. qves kne lis bi nad reb Tan [a ba ke lia 1997: 58]. am gva rad, n. aba ke li as kvle vis Ta nax mad, ZaR lis /mglis sim bo lo qar Tul mi To- ri tu a lur sis te ma-

156

Si mra va li as peq tiT fi gu ri rebs da, ise ve ro gorc sxva mra val mi To lo gi ur tra di ci-a Si, erT sa xe Si er Ti an de ba.

ro gorc am mci re di mi mo xil vi dan Cans, ZaR lis kul ti sxva das xva as peq tSi far Tod iyo gav rce le bu li ro gorc kav ka si is, ase ve ev ro pis siv rce Sic. es Cvens mi er mi er Sek re-bi li ar qe o lo gi u ri ma sa le bi da nac Cans (aq-ve aR vniS navT, rom kav ka si i dan cno bi li ga-mo sa xu le be bis Te ma ti ka, ro me lic am je rad Cve ni kvle vis sa ga ni ar aris, gve li, Tev ze bi, svas ti ka, me an dri, mal tu ri jvre bi, pa ra le-lebs po u lo ben Te sa li is fi bu le bis bu de-eb ze [Ki li an 1975: tab. 46

1312,1325, tab. 62

1884; Don-

der 1994: 16-31, tab. 26; Sens 2002: 49-93, tab. 13, 14]).

be o ti u ri fi bu lis ga mo sa xu le ba uk ve vax se neT. kav ka si a Si gav rce le bu li fan tas-ti ku ri cxo ve lis ga mo sa xu le bi saT vis er Ti Se xed viT sru li ad mo u lod nel pa ra le lebs vpo u lobT ita li a Si, ker Zod, bo lo ni a Si aR mo Ce ni li e.w. `wur bli se bur~ fi bu le bis Sem ku lo ba Si [su la va 2006: tab. 99]. am fi bu-le bis zur gi Sem ku lia er Tma ne Tis sa pi ris-pi rod mi mar Tu li `kav ka si u ri fan tas ti ku-ri~ cxo ve le bis ana lo gi u ri ga mo sa xu le be-biT [Mon te li us 1895: II, tab. VI

50]. i. zun dva lis

mi xed viT, es fi bu la oq ro sia da fan tas ti-ku ri `ZaR le bis~ ga mo sa xu le ba Ses ru le bu-lia gra nu la ci is xer xiT [Sun dwall 1943: 178, 188, 189, sur. 286, sur. 303]. am gva ri fi bu le bi Zv.w. VIII s-is me o re na xev riT Ta riR de ba [Sun-dwall 1943: 55].

Cven Tvis sa in te re so ga mo sa xu le be bi ev-ro pis sxva ar te faq teb zec das tur de ba. Cve ni az riT, Za li an sa in te re soa fi bu la iu-gos la vi i dan (da li _ Dalj), ro me lic r. va-siCs mi aC nia `yo ba nu ri bes ti as~ msgav sad [Va-sie 1971: 2, tab. II

13; su la va 2006: tab. 100

1].

ana lo gi u ri ga mo sa xu le be bi Taa Sem ku li brin ja os fa re bi/ dis ko e bi ita li i dan (tab. 2

2-7,8). isi ni ori sa xi sa a: fa re bis erT jguf ze

ga mo sa xu le ba mTel sa su ra To sib rtyes fa-ravs da er TTa vi a ni an or Ta vi a ni a; fa re bis me o re jguf ze ga mo sa xu le be bi moq ce u lia ge o met ri u li or na men tiT Sev se bul wri ul fri zebs So ris, xo lo cxo ve lis ga mo sa xu-le be bi mo nac vle o ben svas ti keb Tan. am niv-Te bis kon cen tra cia cen tra lur ita li a Si xde ba. Ti To -o ro la sam xreT da Crdi lo ita-li a Sic aris aR mo Ce ni li. ma Ti qro no lo gia

Zv.w. VII s-is da sawy i si Ta da VI s-is Sua xa ne-biT ga ni sazR vre ba [To me di 2000: 39

42, 72

80, tab.

1721

, 100, 149, 153; su la va 2006: tab. 100-101].pir ve li jgu fis fa re bis Se sa xeb b. far ma-

kov ski ga moT qvam da azrs, rom isi ni gvxvde-ba et rus ke bis xe lov ne ba Si, ro me lic di dad aris da mo ki de bu li mci re azi is xe lov ne ba-ze [Фармаковский 1914: 29, tab. XIX

3].

ana lo gi u ri ga mo sa xu le be biT Sem ku li brin ja os fa ri cno bi lia pa ra di zis (a zer ba-i ja ni) sa ma rov nis # 49 sa mar xi dan. aqac, ro-gorc ita li ur fa reb ze@ wri ul friz ze xu Ti cxo ve lis ga mo sa xu le ba a. isi ni svas ti ke bis ma giv rad oTx -oTxi ver ti ka lu ri len ti Taa gan cal ke ve bu li. Zeg lis qro no lo gia av to-re bis mi er zo ga dad Zv. w. XI-VIII ss-iT aris gan sazR vru li da gan ja- ya ra ba Rul kul tu-ras mi kuT vne bu li [Na gel, Strom men ger 1985: 10; su la va 2006: tab. 102].

aq ve, pa ra di zis # 49 sa mar xis qro no lo-gi a sac Se ve xe biT. sa mar xis in ven ta ri, gar-da aR niS nu li brin ja os fa ri sa, Sed ge ba brin ja o sa da rki nis Sem de gi niv Te bi sa gan – brin ja o: la ga mi, ro me lic ana lo gi u ria min ge Ca u ris # 1 yor Ra nis lag mi sa [ab ra-miS vi li 1997: tab. I

123]; e.w. aR mo sav le Ta mi-

er kav ka si u ri cu li, ro me lic ana lo gi u ria sam Tav ros # 591 sa mar xis cu li sa [ab ra miS-vi li 1957: tab. I

165]; Su bis pi ri ma Ra li pi ri Ta

da grZe li, gax sni li mas riT, ro me lic pi ris moy va ni lo biT sam Tav ros # 55 sa mar xis Su-bis pirs wa a gavs [ab ra miS vi li 1997: tab. I

101],

mag ram mas ra uf ro grZe li aqvs; sar tye li, ro me lic ana lo gi u ria gan Ti a dis # 61 sa-mar xSi aR mo Ce ni li sar tye li sa (a ma ve sa mar-xSi er Twi la di rka li se bu ri fi bu la caa aR-mo Ce ni li) [Кахиани и др. 1985: tab. XXX]; mi la-ki se bu ri niv Ti, ro mel zec kav ka si u ri `fan-tas ti ku ri cxo ve lis~ ana lo gi u ri fi gu raa dar Ci lu li; bu ni ki ori rgo liT; kver Txis-Ta vi, ro me lic ana lo gi u ria sam Tav ros # 276 sa mar xis kver Txis Ta vi sa [ab ra miS vi li 1957: 132-134; su la va 2000: tab. II

3]. bi me ta lu-

ri: max vi li, brin ja os va di Ta da rki nis pi-riT. ana lo gi u ri max vi le bi, b. pi ot rov skis az riT, urar tu li war mo So bi sa a, xo lo r. ab ra miS vi li maT ad gi lob riv na war mad mi iC-nevs [Пиотровский 1955: 42; Пиотровский 1959: 177; ab ra miS vi li 1961: 370, 371, tab. XI

2, XIII

123,

XIV, XVI; Nax vle di a ni 1999: 13-15]. rki nis: Su-bis pi re bi. sar di o nis sxva das xva zo mis sfe-

157

ru li mZi ve bi da ke ra mi ka [Na gel, Strom men ger 1985: 77-79, tab. 23-26].

kom pleq si Zv. w. VIII-VII ss-is pir ve li na xev-riT un da da Ta riR des [ix.: ab ra miS vi li 1997, tab. I]. am Ta riRs mxars uWers aq ve, pa ra di zis # 112 sa mar xSi e.w. aR mo sav le Ta mi er kav ka si-u ri cu li sa da or wi la di rka li se bu ri fi-bu lis er Tad aR mo Ce nac [Na gel, Strom men ger 1985: 118, tab. 46; su la va 2006: tab. 103]

pa ra di zis fa ris ana lo gi u ri niv Ti kav ka-si i saT vis, ar Sev cde bi Tu vity vi, uc no bi a.

vfiq rob, qve moT mo ta ni li ma sa la ki dev er Txel un da adas tu reb des kav ka si a sa da sam xreT ev ro pas So ris ar se bul kon taq-tebs, ro mel Ta da ma das tu re be li ar te faq-te bi Tu ar te faq te bis sxva das xva de ta le bi, ra Tqma un da, tran sfor ma ci as ga nic did nen siv rce sa da dro Si. mag ram mi u xe da vad ami sa ma inc Se saZ le be lia am mov le nis (ro gorc ar un da da var qvaT – kon taq te bi, im pul se bi Tu sxv.) Tva lis ga dev ne ba.1

am kon taq te bis er T-er Ti do ku men tu ri da das tu re baa im por tu li fi bu le bis ga-mo Ce na Sa vi zRvis (af xa ze Ti) sa na pi ro ze. es faq ti Cven Tvis am je rad im as peq ti Taa mniS-vne lo va ni, rom Se saZ loa swo red am ar te-faq tis Se mos vlas Tan iyos da kav Si re bu li

1 s. rainholdi Tavis naSromSi - `gvianbrinjao da adrerkinis xana kavkasiaSi~, Tvlis, rom swo red kavkasiidan vrceldeboda dasavleTSi kul turuli impulsebi, romlebic exla ganixileba rogorc formaTa warmomSobi evropuli hal Sta tis kultu-ris CamoyalibebaSi [Reinhold 2007: 2-5, 333]. sanam aseT daskvnas gavakeTebdeT, isev qronologiis prob-lemas vejaxebiT; kerZod, Tu ramdenad realurad SeiZleba dReisaTvis qrono logiuri sinqronulo-bis gansazRvra.

kon kre tu lad Cven Tvis sa in te re so ga mo sa-xu le be bis gav rce le ba.

ro gorc da das tur da, im por tu li na war-mi dan kol xeT Si yve la ze ad re (da ax lo e biT Zv.w. VIII s-is bo lo sa da VII s-is da sawy is Si) na-vi se bu ri fi bu le bi ga moC ndnen [su la va 2006: 159-161, 185, tab. 57

688,689]. maT Tvis da ma xa si-

a Te be li a, ro gorc sa da, ase ve gra vi re biT Sem ku li mar TkuTxa fir fi ti se bu ri bu de e-bi (fe xi). aq isev un da ga vix se noT jer ki dev b. kuf ti nis mi er pa ra le lad da sa xe le bu li na vi se bu ri be o ti u ri fi bu lis bu de ze da ta-ni li gra vi re bu li ga mo sa xu le ba. Se saZ loa swo red am ti pis im por tul ma fi bu leb ma mo-i ta nes brin ja os na war mis gra vi re bu li sa xe-e biT Sem ko ba da Te ma ti kac. xo lo brin ja os na ke To beb ze gra vi re ba h. Mme ri o ni sa da sxva-Ta eq spe ri men te biT ev ro pa Si Zv.w. VIII s-dan Cans cno bi li [Mar yon 1949: 115, 117].

Cven Tvis sa in te re so cxo ve lis Te ma ti kas sa ber Zne Tis fi bu le bis mkvle va ri e. sa po-u na- sa ke la ra ki si `mor be na li ZaR lis~ de-kors uwo debs da aR niS navs, rom is, te xil xa zeb Tan, irib naW de veb Tan, ga dab mul kuTx-e eb Tan da dug mi se bur xvi eb Tan er Tad ga ne-kuT vne ba ge o met ri ul xa nas (Zv.w. 900-700 ww.) [Sa po u na- Sa ke la ra kis 1978: 7].

158

N. sulava

ON THE DIFFUsION OF REPREsENTATIONs OF “FANTAsTIC” ANIMALs ON BRONZE ITEMs.

Summary

Of the zoomorphic animals (deer, snake, fishes, swastika, meander, Maltese crosses) engraved on Caucasian bronze items of the Late Bronze-Early Iron Age most numerous and interesting are the representations of the so-called fan-tastic animals. Of Georgian material alone, 85 bronze axes have been identified with this image.

Researchers (W. Miller, A. Miller, P. Uvarova, I. Meshchaninov, B. Kuftin, V. Bardavelidze, Sh. Amiranashvili, V. Ivanov, N. Urushadze, N. Abakelia) give various interpretations of these representations.

The paper presents representations attested on archaeological artifacts of Europe, analogous to the Caucasian fantastic animals: on fibulae from Boeotia, a fibula from Yugoslavia, on shields and disks from Italy, all datable to the 8th-7th cent. BC.

The emergence of analogous representations in the Caucasus, which suffer definite transformation over space and time, serves as one more proof of contacts between the Caucasus and South Europe.

literatura

abakelia n. 1997: simbolo da rituali qarTul kulturaSi. Tbilisi.

abramiSvili r. 1957: samTavros samaro vanze aRmoCenili gviani brinjaos xanisa da rkinis farTo aTvisebis

xanis Zeglebis da Ta ri Rebi sa Tvis. – ssmm, XIX-A da XXI-B, 115-142.

abramiSvili r. 1961: rkinis aTvisebis sa kiTxisaTvis aRmosavleT saqarTv e los te ri toriaze (Zv.w. XIV-VI

ss.). – ssmm, XXII-B. 291-383.

abramiSvili r. 1997: amierkavkasiis arqe o logiuri Zeglebis qronologiuri jgufebi (Tbilisis

arqeologiuri muzeumis biule te ni, # 1). Tbilisi.

axvlediani n. 1999: rkinis farTo aTvi sebis xanis Zeglebi Tbilisidan. avtore fe rati ist. mec. Kkand. xarisxis

mosapo veb lad. Tbilisi.

virsalaZe el. 1964: qarTuli samonadiro eposi. Tbilisi.

kalandaZe n. 2000: adrerkinis xanis kol xeTis gravirebuli abzindebi (xelnaweri). Tbi lisi.

sulava n. 2000: samTavros samarovnis fi bulebiani samarxebis daTariRebi sa Tvis. – Zi e bani, # 5, 65-71.

sulava n. 2006: kavkasiis fibulebi (ti pologia, qronologia, genezisi), ist. mec. doqt. xarisxis mosapovebeli

disertacia. Tbi lisi.

sulava n., kalandaZe n. 2006: miniT in krustirebuli uZvelesi nivTebi brilisa da samTavros samarovnebidan

I. – ACADEMIA, tomi 6-7, 15-20. Tbilisi.

fancxava l. 1988: kolxuri kulturis mxatvruli xelosnobis Zeglebi. Tbilisi.

xidaSeli m. 1982: centraluri amier kav kasiis grafikuli xelovneba adreul rkinis xanaSi. Tbilisi.

Амиранашвили Ш. 1963: История грузин ского искусства. Москва.

Бардавелидзе В. В. 1957: Древнейшие религиозные верования и обрядовое графи ческое искусство грузинских племен.

Тбилиси.

Иванов Вяч. Вс. 1980: Сходные черты в культе волка на Кавказе, в древней Малой Азии и на Балканах. – Кавказ и Среди зем-

номорье, 57-64. Тбилиси.

Кахиани К. К., Иремашвили Ш. А., Иорданишвили Ж. В., Цквитинидзе З. Р. 1985: Археологическая экспедиция Машавер-

ского ущелья. – ПАИ, 1982, 29-31.

159

Куфтин Б. А. 1949: Материалы к архе о ло гии Колхиды, I. Тбилиси.

Мещанинов И. И. 1925: Змея и собака на вещевых памятниках архаического Кавказа (Змея-зигзаг-длинная линия и змея-

дракон-собака). – ЗКВАМР, I, 241-256.

Миллер В. Ф. 1876: Значение собаки в мифических верованиях. Москва.

Миллер А. А. 1922: Изображение собаки в древностях Кавказа. – ИРАИМК, т. II. Пе тербург.

Пиотровский Б. Б. 1955: Кармир-Блур, III. Ереван.

Пиотровский Б. Б. 1959: Город бога Тей шеба. – СА, № 2, 169-186.

Уварова П. С. 1900: Могильники Север ного Кавказа. – МАК, VIII. Москва.

Урушадзе Н. 1984: Бронзовая летопись древней Грузии. Тбилиси.

Урушадзе Н. 1988: Древнегрузинское пла стическое искусство. Тбилиси.

Фармаковский Б. В. 1914: Архаический период в России. – ИАК, № 34, 15-78.

Donder H. 1994: Die Fibeln. Mainz.

Hančar Fr. 1934: Die Beile aus Koban in der Sammlung Kaukasischer Altertümmer. – WPZ, XXI, 1-12.

Kilian K. 1975: Fibeln in Thessalien von der mykenischen bis zur archaischen Zeit (PBF, XIV, 2).

Maryon H. 1949: Metalworking in the Ancient World. – AJA, 53, 93-125.

Montelius O. 1895: La civilisation primitive en Italie depuis l’introduction des metaux, I. A. Paris-Lyon.

Nagel w., strommenger E. 1985: Kalakent, früheisenzeitliche Grabfunde aus dem Trans- Kaukasischen Gebiet von Kirovabad/

Jelisavetopol. – Berliner Beiträge, Neue Volge, Band H. Berlin.

Perrot G., Chipiez Ch. 1898: Histoire de l’art dans l’antiquité, t. VII. Paris.

Reinhold s. 2007: Die Spätbronze- und frühe Eisenzeit im Kaukasus. – UPA, Band 144. Bonn.

sapouna-sakelarakis E. 1978: Die Fibeln der grichischen Inseln. – PBF, XIV, 4. München.

sens U. 2002: Zur landschaftlichen Einordn ung spät und subgeometrischer Plattenfibeln. – BOREAS, band 25. Münster.

sundwall J. 1943: Die ältesten Italischen Fi beln. Berlin.

Tomedi G. 2000: Italische Panzerplatten und panzerscheiben. – PBF, III, 3. Stuttgart.

Vasić R. MCMLxxI: The openwork belts and the Early Iron Age chronology in the Northern Balkans. – Archaeologia Jugoslavica,

XII. Beograd. 1-15.

Virchov R. 1883: Das Gräberfeld von Koban im Lande der Osseten, Kaukasus. Eine verglei chend-archäologische Studie. Berlin.

160

eris kul tu rul mem kvid re o ba Si sxva das-xva ji Sis qvis gan na ke Te bi sxva das xva da niS-nu le bis Zeg le bic Se dis.

ada mi a nis ga Ce nis Sem deg pir vel yo fil-ma ar se bam, jer ki dev da ba li az rov ne bis etap ze, mi ag no qvis si ke Tes da da iwyo mi si aT vi se ba. Tav da pir ve lad qvi sa gan da am za da Tav dac vi sa da sak ve bis mo sa po veb lad sa Wi-ro ia ra Re bi, Sem deg mis Tvis ga mo sa de gi sxva da niS nu le bis niv Te bi, maT So ris sam ka u lic. sam ka u li pir ve lad Cnde ba Zve li qvis xa nis bo lo etap ze, sa ki dis for miT. mi si da niS nu-le ba, gar da sam ka u li sa iyo pir vel yo fi li re li gi u ri rwme nis am sax ve li niv Ti – av ga-ro zi, anu Tav dac vis sa Su a le ba bo ro ti Za-le bi sa gan. sa ki debs im pe ri od Si, gar da qvi-sa, am za deb dnen cxo ve lis Zvlis, kbi le bi sa da ni Ja re bi sa ga nac. yve la ze ad re u li xa niT, Zv.w. 22000 wliT aTa ri Re ben Wi a Tu ris r-nis sof. mRvi me vis te ri to ri a ze, Zu Zu a nas mRvi-me Si aR mo Ce nil Zvlis mZiv sa da cxe nis gax-vre til kbils [meS ve li a ni da sxv. 2002: 31]. ze da pa le o li Tu ri xa ni Taa da Ta ri Re bu li ag reT ve, mRvi mur sad go meb Si – de vis xvre-li, sa ka Ji a, gvar ji las klde, sag var ji le, afi an Ca, oqu mi, sa wur blia da sxva gan na pov ni sa ki de bi, na ke Te bi ir mis gax vre ti li kbi le-bis, eS vis, ni Ja ris, Zvlis, qvis, tal ki sa gan, ro mel Ta gan zo gi ga for me bu lia mxat vru-lad da Sem ku lia wer ti lo va ni or na men tiT, an aqvs Tev zis ga mo sa xu le ba da a.S. mkvle-var Ta mi er es niv Te bi aRi a re bu lia im dro-is xe lov ne bis uni ka lur ni mu Se bad [ni o ra-Ze- ni o ra Ze 2002: 7-8]. ada mi a ni ga ec no qvis mra val fe ro van jiSs da wa awy da bu ne ba Si ar se bul fe rad, bu neb ri vad gam Wvir va le an ga um Wvir va le, zog jer mbrwyi nav qvebs – mi-ne ra lebs. man aRiq va ma Ti si la ma ze da uk ve ne o li Tis xa ni dan, ma nam de ar se bul sam ka-ul Tan er Tad, mi zan da sa xu lad da iwyo fe-ra di qve bis (sar di o ni, ias pi da sxva) mo Zi e ba mZi ve bis da sam za deb lad.

qar Tve li eris wi na pa ri Ta vi dan ve aR moC-

†elguja gogaZe, ciala davlianiZe, leila fancxava, daviT lomitaSvili

qvis mZivebis sawarmo namosaxlarebi kolxeTidan(muxurCis `nawisqvilari~, oCxomuri, noqalaqevi)

nda sam ka u lis da ker Zod, mZi ve bis moy va ru-li. Ta ma mad Se iZ le ba aRi niS nos, rom mTe li sa qar Tve los te ri to ri a ze, yo ve li ar qe o-lo gi u ri pe ri o dis sa mar xeb sa Tu na mo sax-la reb ze, Cnde bo da Se sa ba mi si pe ri o di saT-vis da ma xa si a Te be li for mi sa Tu ma sa lis mra va li mZi vi. ma ga li Ti saT vis, qro no lo gi-u ri Tan mim dev ro biT da va sa xe lebT ram de-ni me Zegls. ma ga li Tad, na mo sax lar xra mis did go ra ze (mar ne u lis r-ni) aR moC nda Zv.w. VI-IV aTas wle u le biT da Ta ri Re bul fe na Si spi len Zis mZi ve bi [meg re liS vi li 1991: 27-30]. Sem deg xa neb Si, Zv.w. III aTas wle u lis da-sawy i si dan, Zeg leb ze – ur bnis Si qvacx e le bi, mar tyo fi, ara de Tis or go ra, car cis go ra, qo re Ti, da sav leT sa qar Tve los dol me ne bi da sxva, li To ni sa da Zvlis mZi veb Tan er Tad xma re ba Si Cans fe ra di qve bis gan na ke Te bi mZi ve bi _ qal ce do nis, mTis bro lis, sar di-o nis, giS ris, qar vis, mi ni se bu ri pas tis, sxva-das xva ji Sis qvis, spi len Zis, Ti xis, sa da fis, ni Ja ris da a.S. ma sa le bi sa gan [me nab de, ki Ru-ra Ze 1986: 26-28].

Sua brin ja os xa ni dan ki dev uf ro iz rde-ba moTx ov ni le ba fe rad qveb ze, anu sa sam ka-u le mi ne ra leb ze da gar da mZi ve bi sa iwy e ben Zvir fa si da na xev rad Zvir fa si qve bis ga mo-ye ne bas sxva das xva da niS nu le bis niv Tis in-krus ta ci i saT vi sac. ker Zod, fe ra di qve bi udi de si ge mov ne bi Taa Se xa me bu li oq rom-Wed lo bis uni ka lur niv Teb zec. mag. Tri a-le Tis VIII yor Ran Si aR mo Ce ni li yel sa ba mi (Zv.w. XX-XIX ss.) [Kуфтин 1941: 93] Sed ge ba oq-ros Car Co Si Cas mu li sar di o nis mZi ve bi sa-gan, sar di o nis Tvle biT in krus ti re bu li oq ros mZi ve bi sa gan, aqa tis ku lo ni sa gan, rom lis oq ros Car Co in krus ti re bu lia wi-Te li sar di o nis qve biT.

ma Ral kva li fi ci ur os tat Ta mi er dax-ve wi li ge mov ne bi Taa na ke Te bi sa qar Tve los ga mo ye ne bi Ti xe lov ne bis Se sa niS na vi ni mu Si, Sua brin ja os xa nis (Zv.w. XVIII-XVII ss.) oq ros uni ka lu ri Ta si in krus ti re bu li sar di o-

161

niT, wi Te li ias piT, la pis -la zu riT, lur-jad Se Re bi li ke ra mi ku li ma siT, kvar ciT, qar vi Ta da giS riT. iT vle ba, rom am Tass ana-lo ge bi ar mo e Zeb ne ba Zve li aR mo sav le Tis to rev ti kis cno bil Zeg lTa So ris [Kуфтин 1941: 93].

mTel sa qar Tve lo Si gaTx ril ar qe o lo-gi ur Zeg leb ze ki dev uf ro gaz rdi lia mZi-ve bis ra o de no ba da xa ris xi gvi an brin ja o- gan vi Ta re bul rki nis xa na Si. mag. Sil dis sam-loc ve lo ze mxo lod sar di o nis gan na ke Te bi 4000 cal ze me ti mZi via aR mo Ce ni li.

ro gorc cno bi li a, sxva das xva mi ne ra li-sa gan na ke Te bi, di di ra o de no biT ga mov le-ni li uZ ve le si mZi ve bis Ses wav la xde ba ge-o lo gi a- mi ne ra lo gi u ri dar gis mec ni er Ta er Tob li vi kvle vis Se de gad. am ori dar gis qvi u ri Zeg le bis Sem swav lel mec ni e re bas kre ba di sa xe li – ge o ar qe o lo gia uwo des. swo red ge o lo ge bi sa da mi ne ra lo ge bis er-Tob li vi Za le biT gax da Se saZ le be li sa qar-Tve lo Si bu neb ri vi ga mo sav le bis aR mo Ce na, na xev rad Zvir fa si sa na xe la vo qve bis war-mo mav lo bis gan sazR vra. mi ne ra log Ta ga-mok vle viT mar to kvar c-a qat -qal ce do nis ji Sis qvis sa ba do Ta ricx vi 1990-1991 wle-bam de sa qar Tve los sxva das xva ad gi las 42-s ud ri da. aqe dan 36 aR ricx es mxo lod axal-ci xis ra i on Si, da nar Ce ni ki da ad gi nes, rom ga fan tu lia mTe li sa qar Tve los te ri to-ri a ze af xa ze Ti dan ka xe Tis CaT vliT. ese-ni a: aqa tis, qal ce do nis, sar di o nis, ias pis sa ba do e bi. aq ve ga mov le ni lia mTis bro li, gi Se ri [lo mi taS vi li 2003: 43, 95] da sxva. mTe li sa qar Tve los te ri to ri a zec swo-red am ned le u li dan na ke Te bi mZi ve bia di di ra o de no biT aR mo Ce ni li. ami to mac, bu neb-ri vi a, ar se bob da mec ni er Ta va ra u di, rom Cven Tan, ze moT da sa xe le bu li ned le u liT mdi dar qve ya na Si aR mo Ce ni li uam ra vi mZi vi ad gi lob ri vi pro duq cia un da yo fi li yo. es va ra u di faq tad iq ca 1982-1988 wleb Si, ro-de sac da sav leT sa qar Tve lo Si, ker Zod mar-tvi li sa da se na kis ra i o neb Si ga iTx a ra mZi-ve bis sak ma od Zli e ri sa war mo- na mo sax la ri (sof. mu xur Cis ad gi li `na wis qvi la ri~, sof oCx o mu ri, no qa la qev Si ad gi li na qa la qa ri), er Ti da ima ve xa ni sa (Zv.w. VIII-VI ss.) da dat-vir Tu li er Ti da ima ve xa si a Tis teq ni ku ri xel sawy o e biT (tab. II). sof. mu xur Ci sa ve te-ri to ri a ze, sa war mo_ na mo sax lar Tan ax los

ga iTx a ra sa ma ro va ni, ase ve Zv. w. VIII-VI ss-is, sa dac sxva das xva na ir 4200 cal mZivs So ris 1315 c. mxo lod sar di o ni sa a, 50-mde ca li ki – sxva das xva ji Sis qvis. da nar Ce ni mi nis, mi-ni se bu ri pas tis, giS ris, qar vi sa da a.S. amaT-gan zo gi (mag. qar vis mZi ve bi) dRe van de li mo-na ce me bis mi xed viT iva ra u de ba, rom, al baT, Se mo ta ni li iyo ga re qvey ne bi dan, ze moT Ca-moT vli li ma sa le bi sa gan dam za de bu li sxva mZi ve bis di di na wi li ki ad gi lob riv dam za-de bu li. mu xur Ca Si ad gil `na wis qvi la ris~ sa war mo- na mo sax la ris te ri to ri a ze gar da sar di o ni sa da qvis ji Sis sxva mZi ve bi sa aR-mo Ce ni lia ag reT ve, mi ni sa da pas tis Ti To -o ro la mZi vic da giS ris naf xve ne bic.

gan sa kuT re bu li aR niS vnis Rir sia da arc Sem Txve vi Ti iyo ze moT da sa xe le bul sa war-mo- na mo sax la reb Tan ram de ni me km-is man-Zil ze, ma Ra li teq ni ku ri xer xe biT na ke Te bi sar de ris (sar dis) sxva das xva zo mis mZi ve bis gan Ze bis sa xiT aR mo Ce na – far cxa na ya nev Si (129 c.), no sir Si (200 c.), nag va za o Si (300-mde ca li). msgavs mZi vebs ad re im por tul niv Te-bad mi iC nev dnen; dRes ki es va ra u di sa eW vo a, rad ga nac da saS ve bad da sru li ad ka non zo-mi e rad mig vaC nia ma Ti dam za de ba ad gi lob-riv sa xe los no eb Si, Se iZ le ba sa eq spor to-dac ki.

qar Tve li xal xis in te re si fe ra di mi ne-ra le bis, Zvir fa si qve bis mi marT, Sua sa u-ku ne eb Si da mis Sem dgo mac, we ri lo biT wya-ro eb Sic ga moC nda. qar Tu lad iTar gmna X s-is Txzu le ba `Tval Ta i~ Zvir fa si qve bis Se sa xeb, ga mo i ca za za fa nas ker te lis sam-kur na lo wig ni `ka ra ba di ni~, sa dac da xa si a-Te bu lia 12 Zvir fa si qvis sam kur na lo Tvi-se be bi. Zvir fa si qve bis Se sa xeb sa in te re so cno be bia da cu li sul xan -sa ba or be li a nis, vax tang VI-is, Te i mu raz da io a ne bag ra ti o-ne bis, ni ko da da viT Cu bi naS vi le bis leq si-ko neb Si [lo mi taS vi li 2003: 22]. iaR lu jis qed ze sar di o nis qvis (i a ma nis) ar se bo bis Se sa xeb cno bebs gvaw vdis va xuS ti ba to niS-vi li [lo mi taS vi li 2003: 22]. sa qar Tve los cen tra lur ar qiv Si da xel na wer Ta in sti-tut Si da cu lia ag reT ve, Zve li xel na we re bi _ `mi ne ral Ta Tvi se ba ni da moTx ro ba ni maT ga mo~ da `pa ti o sa ni qve bi~ [zux baia 1965: 119]. am dro i saT vis mi ne ra lo gi is sa xel mZRva ne-lod Tvli an XVIII s-is xel na wers _ `kal ma-so bas~, sa dac mo ce mu lia cno be bi Zvir fa si

162

da na xev rad Zvir fa si qve bis brwyin va le ba ze, fer ze, mi ne ra le bis jiS ze si mag ri sa da sir-bi lis Tval saz ri siT da a.S. ro gorc Cans, Su a sa u ku ne e bi sa da Sem dgo mi xa nis qar Tu li mi ne ra lo gi u ri mec ni e re bi saT vis cno bi li yo fi la Su a sa u ku ne e bis sa qar Tve lo Si 100-mde mi ne ra lis sa xes xva o ba da da das tu re bu-li mox se ni e bu li mi ne ra le bis sa qar Tve lo-Si gav rce le ba [lo mi taS vi li 2003: 246] da a.S. ima ve li te ra tu rul -is to ri ul wya ro eb Si Zvir fa si qve bis da mu Sa ve bas Tan da kav Si re-bu li ter mi ne bi yo fi la nax ma ri. mag. qar-Tul bib li a Si nax se ne bia ter mi ne bi `ga moW-ri li~, `ga mo qan da ke bu li~ (`mi i ReT... Se sa-wi ra vad su li sa... qvai sar di o ni da an Tra ki ga mo sa qan da keb lad) [zux baia 1965: 150].

ai, Zal ze mok led da zo ga dad im ga re mo-e be bis Se sa xeb, rac ar se bob da sa qar Tve lo-Si, mi ne ra le bi Ta da mi si pro duq ci iT sav se te ri to ri a ze, sa dac lo gi ku ra dac ki, au ci-leb lad un da aR mo Ce ni li yo am pro duq ci is Sem qmne li sa zo ga do e bi sa da sa war mo- sa xe-los no e bis naS Te bi. es asec mox da.

1982 wels s. ja na Si as sax. sa qar Tve los sa xel mwi fo mu ze u mis no si ri- mu xur Cis ar-qe o lo gi u ri eq spe di ci is xel mZRva ne li e. go ga Ze, mar tvi lis r-nis sof. mu xur Ca Si md. aba Sis mar cxe na na pi ris daz ver va- daT va li e-re bis dros, Sem Txve viT wa awy da mo wi Ta lo- mo var dis fro fe ris sar di o nis moz rdil na-texs. es iyo pi ve li Sem Txve va am te ri to ri-a ze mi ne ra lis aR mo Ce ni sa, rac mi a niS neb da, rom sa Wi ro iyo aR niS nu li ad gi le bis uf ro in ten si u rad Ses wav la, daz ver vi Ti- gaTx ri-Ti sa mu Sa o e bis Ca ta re ba.

eq spe di ci am ad gil `na wis qvi lar ze~ imu-Sa va 1982-1988 wleb Si da ga mo av li na Zv.w. VIII-VI ss-is sa war mo- na mo sax la ris sxva das xva xa si a Tis naS Te bi; dan gre u li sacx ov re be li na ge bo be bi, di di ra o de no biT Ti xis Wur-Wlis frag men te bi, sa me ur neo da sa yo facx-ov re bo xa si a Tis niv Te bi. aq ve aR moC nda dan-gre u li sa xe los nos naS Te bic mra val dar-gob ri vi war mo e bis sag ne biT. xe los no bis dar gebs So ris ga mo ir Ce o da fe ra di qve bis mZi ve bis war mo e ba, rom li Tac ueW ve lia da-ka ve bu li iq ne bo da mo sax le o bis di di na wi-li. mZi ve bi saT vis ned le u lis mo po ve ba da da mu Sa ve ba rom iq xde bo da, Cans iq ve gaTx-ril kul tu rul fe na Si di di ra o de no biT kvar c-a qat -qal ce do nis jgu fis ned le u lis

ma sa lis da war mo e bis naS Te bis aR mo Ce nis mi-xed viT. aq ga mov le ni li ned le u li ma sa lis ume te so bas ety o bo da sa gan ge bod, wi nas wa-ru li, Ter mu li da mu Sa ve ba fe ris da brwyin-va le bis mi sa ce mad, ag reT ve, aqa tis ma sa lis zo li a no bis ga sam kveT reb lad da a.S. mi ne ra-lebs So ris yve la ze me ti ra o de no biT aR mo-Ce ni lia sxva das xva to ni sa da Se fe ri lo bis, zo mi sa da for mis sar di o nis mo var dis fro- mo wi Ta lo, mo var dis fro- moy vi Ta lo zog-jer TeTr Ca nar Te bi a ni na xev rad gam Wvir va-le, an ga um Wvir va le anat kec -a nam tvre ve bi (tab. I

5-6). aq ve gvxvde ba aqa tis, qal ce do nis,

ias pis kvar cis da sxva das xva ji Sis qvis na te-xe bic. ama ve ad gi leb Si aR mo Ce ni lia mZi ve bis nam za de bi, na go re bi ken We bi, mZi vis na xe var-fab ri ka te bi da bo los, mZi vis das ru le bu-li ni mu Se bic, sar di o nis, sar dis, aqa tis, ias pis, mTis bro lis, TeT ri da fe ra di ka Jis, ase ve mo Sa vo- mo ya vis fro da sxva mkvri vi qa-ni sa gan na ke Te bi da da mu Sa ve bu li.

kul tu ru li fe na dat vir Tu li aR moC-nda mZi ve bis da sam za de be li ia raR -in stru-men te biT, ris Tvi sac ga mo ye ne bu li iyo qvis sxva das xva ji Sis ma sa la (tab. I

1-4). in stru men-

te bad ga mo i ye ne bo da moz rdi li Tu sa Su a lo zo mis ri yis qvis rbi li fxvna di da Txup nia ze da pi ri a ni qvis `grdem le bi~, mi ne ral Ta kaW re bis sa tex -sam sxvre ve bad ga mo ye bu li. di di ra o de no bi Taa aR mo Ce ni li wvri li da Zal ze wvri li am gva ri ve TeT ri sa xe xi qve bi, ro mel Ta did um rav le so bas kar gad ety o ba xma re bis (na mu Sev ro bis) kva li, cal bo los-Tan waw ve te bu li sad gi sis Tu sax vre tis wve-ri viT, rac mi i Re bo da nam za de bi sa da na xe-var nam za de bi saT vis Zi ri Ta di for mis miR-we vis Se de gad. am ope ra ci is Ca sa ta reb lad Ser Ce u li iyo di di an mom cro ri yi sa da sxva mkvri vi qve bis mom cro Rrmu li a ni (an Rrmu-le bi a ni) qve bi, nam za di sa Tu mZi vis sa mag ri `grdem le bi~ ma Ti zo mi saT vis Se sa fe ri si Rrmu le biT. mZi vis nam za de bis da mu Sa ve bis uka nas kne li teq no lo gi u ri pro ce si saT vis ki aR mo Ce ni lia mkvri vi qvi Si sa gan na ke Te-bi sxva das xva si ga nis pa ra le lur Ra re bi a ni xel sawy o e bi, zog jer am ji Sis brtye li qvis ori ve ze da pi ris er Tna i ri da mu Sa ve biT. Ra-re bi yo vel Tvis Ta na ba ri sig rZe- si ga ni sa da siR rmi sa a, Sig ni dan Se sa niS na vi sig lu viT, rac mi u Ti Tebs ima ze, rom mZi vis ze da pi ris gap ri a le bi sas ga mo ye ne bu li iq ne bo da ra i me

163

blan ti sap ri a le be li ma sa la. gan sa kuT re-biT rTul teq no lo gi ur pro ce sebs mo iTx-ov da mZi ve bis dax vre ta da mi si war ma te biT miR we va siZ ne les war mo ad gen da. xvre ta xde-bo da an er Ti mxri dan, an ur Ti er Tsa wi na-aR mde go mxa re e bi dan. Se saZ le be li a, er Ti mxri dan dawy e bul wa ru ma te bel xvre tas, miz nis miR we vi saT vis ag rZe leb dnen psa wi na-aR mde go mxri dan dawy e bu li xvre tiT.

`na wis qvi lar ze~ aR mo Ce nil wun de bul mZi veb ze dak vir ve biT, gax vre tis teq ni ka ase war mog vid ge ba _ ro gorc Cans, srul de bo-da sxva das xva sa xis Stif tiT, ro me lic moq-me deb da daf xvni li ab ra zi u li ma sa lis ga mo-ye ne biT. ama ze mi u Ti Tebs sa war mo ze uam ra vi kris ta lu ri kvar cis aR mo Ce na, ro me lic am da niS nu le bi saT vi sac iq ne bo da ga mo ye ne bu-li. mZi vi, al baT, ix vri te bo da ro me li Rac mbru na vi mowy o bi lo biT. eg vip te Si aR mo-Ce nil mZi veb ze dak vir ve biT a. lu ka si va ra-u dobs, rom iq mZi ve bis xvre ta war mo eb da xe mi a ni dre liT, ro me lic cno bi li iyo eg-vip te li xe los ne bi saT vis ad re di nas ti u ri xa ni dan [Лу кас 1958: 92]. ca li mxri dan mZi vis gax vre ti sas mi i Re bo da viw ro ci lin dru li an ko nu si se bu ri for mis ar xi. am Sem Txve va Si nax vre tis far To bo lo ze xvre ta iwy e bo da ze da pi ris od na vi amox vre tiT. wun de bu li nam za de bis um rav le so ba or mxri vaa gax vre-ti li, ro me lic srul de bo da wvri li mi la-kiT. Se iZ le ba frin ve lis wvri li ZvliT, an spi len Zis mi la kiT. or mxriv gax vre ti sas ar-xis Sua na wil Si, sa dac ori ve mxri dan dawy e-bu li nax vre ti un da Se er Te bo da er Tma neTs, pa ta ra bur cu lis sa xiT rCe bo da mi la kis nak va le vi. am mxriv mniS vne lo va nia mu xur-Cis `na wis qvi la ris~ sa war mo_ na mo sax lar ze spi len Zis mok le Stif tis aR mo Ce nac. eg vip-te Sic mZi ve bis sax vre tad ga mo ye ne bu li yo-fi la spi len Zis sax vre te bi, an ro me li Rac mce na ris ma ga ri Re ro ab ra zi ul ma sa las Tan er Tad [Лукас 1958: 92]. ro gorc am eq skur se-bi da nac Cans, eg vip te cno bi li iyo, ro gorc ara mar to udi de si mom xma re be li sa i u ve li-ro na war mi sa, ara med ro gorc mi si mwar mo-e be li qve ya nac, sa dac mZi ve bis da sam za deb-lad, ise ve ro gorc kol xur sa war mo eb Si, teq no lo gi u ri pro ce se bis igi ve Tan mim dev-ro ba da iden tu ri teq ni ku ri xer xe bi Tu me-To de bi yo fi la ga mo ye ne bu li. es eg vip tu-ri kul tu ri sa da kol xu ri ci vi li za ci is

ur Ti er To bis er T-er Ti maC ve ne be lic un da iyos.

ase Ti ve far To mas Sta bis sa war mo- na mo-sax la ri aR niS nul eq spe di ci as aR mo Ce ni-li aqvs cen tra lu ri kol xe Tis Cxo rowy us r-nis sof. oCx o mur Si, ima ve sa xel wo de bis mqo ne mdi na ris mar jve na sa na pi ro ze, mu xur-Ci dan 20 km-ze Crdi lo- Crdi lo- da sav le Tis mi mar Tu le biT. oCx o mu ris es sa war mo, Cans, ma rag de bo da md. oCx o mu ris mar cxe na mom-cro Se na ka de bi sa gan max lo bel mTa- go re-bis ge o lo gi u ri Wri le bi dan Ca mo na recxi mi ne ra le biT, oCx o mu ris mar cxe na na pir ze (ri ye ze) da fe ni li mi ne ra lu ri ned le u liT. aq ve mo po ve bu lia me ta lur gi u li da sxva mra val dar gob ri vi war mo e bis da ma das tu re-be li mo na ce me bic.

ana lo gi u ri sa war mo ga mov lin da se na kis r-nSi no qa la qe vis na mo sax la ris te ri to-ri a ze, sa dac 1973 wli dan gaTx rebs awar mo-eb da s. ja na Si as sax. sa qar Tve los sa xel mwi-fo mu ze u mis fe o da lu ri xa nis ar qe o lo gi is gan yo fi le ba jer prof. p. za qa ra i as, xo lo Sem deg prof. d. lo mi taS vi lis xel mZRva ne-lo biT.

fe ra di qve biT mdi da ri aR moC nda md. te-xu ras sa na pi roc, rom lis Se na kad md. tar-Cen Tan mi ne ra lu ri ned le u li ze da pi ru lad ak ri fes da Se ag ro ves e. go ga Zem da mi ne ra-log ma T. mge li aS vil ma. ma sa la Se i cav da sam-Zi ve na xev rad Zvir fas fe rad qvebs – sar di-ons, aqats, qal ce dons, iasps, kvarcs, kaJs da sxva das xva ji Sis qvebs. es mi niS ne ba ga mar-Tlda aq ve, `ga lav neb So ri sis~ te ri to ri a ze no qa la qe vis ar qe o lo gi u ri eq spe di ci is mi-er mZi ve bis da sam za de be li sa i u ve li ro sa-war mos aR mo Ce niT, sa dac gar da mi ne ra le bis na te xe bi sa, di di ra o de no biT ga mov lin da xel sawy o -i a ra Re bi qvis da TeT ri qvi Saq vi sa – so li se bu ri for mis sa xex -sap ri a leb le bi, Ra re bi a ni qve bi, sa te xe bi, sa CeC qve bi, grdem-le bi (tab. I

1,3). Zeg li, kol xu ri kul tu ri saT-

vis da ma xa si -a Te bel ke ra mi kul na ke To ba Ta da ar qe o lo gi u ri kom pleq se bis ti po lo gi-ur -qro no lo gi u ri kla si fi ka ci is sa fuZ-vel ze da Ta ri Re bu lia Zv.w. VIII-VII ss-iT. Ta-ri Ri da das tur da ra di o- kar bo nu li me To-diT – C

14, rom lis mi xed vi Tac no qa la qe vis

sa war mo- na mo sax la ris dan gre vis Ta ri Ri Zv.w. VII s-iT ga ni sazR vra.

mar tvi lis mxa reT mcod ne o bis mu ze um Si

164

da cu lia mZi ve bis sa xex -sap ri a le be li qvis er Ti eg zem pla ri, ro me lic ama ve mu ze u mis di req tors b-n gi vi eli a vas mi wis ze da pir-ze upo via sof. ban Zis mi da mo eb Si (tab. I

2,4).

ar aris ga mo ricx u li, rom is Se iZ le ba ekuT-vno des jer je ro biT Se us wav lel, ri giT me-4 sa war mo- sa xe los nos, ro me lic Za li an ax los mde ba re obs mu xur Cis sa war mo- na mo-sax la ri dan.

am gva rad, Cvens mi er Ses wav li li, da sav-leT sa qar Tve lo Si Cxo rowy us, mar tvi li sa da se na kis r-neb Si ga mov le ni li mZi ve bis sa-war mo- na mo sax la re bi (mu xur Cis, oCx o mu ris, no qa la qe vis) gan fe ni lia erT re gi on Si, far-To te ri to ri a ze, axa si a TebT xe los nu ri

naS Te bis in ten si vo ba, mTe li mo sax le o bis war mo e ba Si Cab ma, dar gob ri vi di fe ren ci a-cia da das tu re bu li sa xe los nos te ri to ri-a ze sxva das xva qvis ia raR -in stru men te bis aR mo Ce niT, rac mi u Ti Tebs war mo e bis far To mas Sta beb ze, far To re gi o na lur da re gi-ons ga re Se sa vaW ro- ko mer ci ul da gac vliT ur Ti er To beb ze da kav Si reb ze.

sam wu xa rod, dRes ar cer Ti sa war mo- na mo-sax la ri bo lom de Ses wav li li ar aris. sa mi-ve sa war mo mo iTx ovs gaTx ri Ti sa mu Sa o e bis gag rZe le bas, vi na i dan, mxo lod Zeg le bis srul yo fi li Ses wav la iZ le va sa fuZ vels pa su xi ga e ces da na Te li mo e fi nos dRes ga-da uwy ve tel mTel rig sa kiTx ebs.

E. Gogadze, Ts. Davlianidze, L. Pantskhava, D. Lomitashvili

sTONE BEAD wORKsHOP-sETTLEMENT sITEs FROM COLCHIs (MUKHURCHA “NATsIsKVILARI”, OCHKHOMURI, AND NOKALAKEVI)

Summary

The present study deals with cases of discovery of bead-making workshop-settlement sites on the territory of Western Georgia, the practice of bead-manufacture being one of the line of the cultural heritage of the Georgian peo-ple. A study of these settlement sites has confirmed the researchers’ assumption on the possible local manufacture of beads. Prior to the discovery of bead workshops, this assumption was based on the discovery of numerous mineral deposits throughout the territory of Georgia by the joint effort of geologists and mineralogists, as well as on the large number and diversity of beads brought to light by archaeological excavations. Thus, on a territory abundant in miner-als and their products it was logical to discover a society manufacturing beads and traces of workshop- settlements. This indeed was the case. In 1982 and following years, traces of workshop-settlements dating from the same period (8th- 6th cent. BC) were brought to light in Martvili, Chkhorotsqu and Senaki districts. The finds comprised destroyed living structures and workshops, numerous fragments of clayware, stone tools-instruments for making beads, stones for scouring and polishing, semi-precious stone beads, with perforation commenced on both sides, tube for perforat-ing copper, remnants of production of color minerals (fine flakes and chips), etc.

Thus, the workshop-settlements, identified in Western Georgia (Mukhurcha, Ochkhomori, Nokalakevi) are located in one region; they are characterized by intensity of remains, involvement of the population in production, branch dif-ferentiation, as confirmed by the discovery of tools and instruments of stone on the territory of the workshop, point-ing to the wide scale of production, broad regional, and probably beyond the region, trade and barter relations, etc.

165

literatura

zuxbaia v. 1965: qvis kultura saqar TveloSi. Tbilisi.

lomitaSvili d. 2003: centraluri kol xeTi Zv.w. VIII-ax.w. VI ss. (cixegoji-arqeopolisi-noqalaqevi),

sadoqtoro diser ta cia, Tbilisi (xelnaweris uflebiT).

megreliSvili T. 1991: saqarTvelos arqe o logia. Tbilisi.

menabde m., kiRuraZe T. 1986: qvemo qarTlis arqeologiuri eqspediciis 1980-1981 wlebis muSaobis Sedegebi.

– ssmae, VIII, 17-28.

meSveliani T., jayeli n., bar-iozefi o., belfer-koeni a. 2002: ganaxlebuli arqeo logiuri eqspedicia

ZuZuanaSi. – ACADE MIA, istoriul-filosofiuri Jurnali, t. 3, 29-32.

nioraZe m., nioraZe g. 2001: zedapaleo liTuri xelovnebis nimuSebi dasavleT sa qar Tvelos mRvimuri

sadgomebidan. – Ziebani, # 9, gv. 5-14.

Kуфтин. Б. А. 1941: Археологические ра скоп ки в Триалети. Тбилиси.

Лукас А. 1958: Материалы и ремесленные производства древнего Египта. Москва.

tabulebis aRweriloba

tab. I – mZivebis dasamzadebeli inventari da nedleuli noqalaqevis sawarmo-namo sax laridan da martvilis

muzeumidan.

tab. II – mZivebis dasamzadebeli inventa ri da nedleuli muxurCisa da oCxomuris sawarmo-namosaxlarebidan.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – Tools and raw material for manufacturing beads from the Nokalkevi workshop-settlements and Martvili museum.

Pl. II – Tools and raw materials for making beads from the Mukhurcha and Ochkhomuri workshop-settlements.

166

tab. I

167

tab. II

168

1968-1991 wleb Si iv. ja va xiS vi lis sa xe-lo bis is to ri is, ar qe o lo gi i sa da eT nog-ra fi is in sti tu tis, Sem dgom ar qe o lo gi u ri kvle vis cen tris mes xeT –ja va xe Tis ar qe o-lo gi u ri eq spe di ci is mi er (xelmZRv. o. Ram-ba Si Ze) ga iTx a ra oTxi mra va li a ru si a ni sa-ma ro va ni: rve lis, Ci Ta xe vis, kvi racx ov li sa da bor ni Re lis. oTx i ve sa ma ro van ze da fiq-sir da rki nis far To aT vi se bis xa nis – Zv.w. VIII-VII sa u ku ne e bis sa mar xe bi.

sa ma rov ne bi mde ba re o ben bor jo mis ra i-on Si, mdi na re mtkvris mar cxe na sa na pi ro ze, bor jom -a xal ci xis sa av to mo bi lo gzis gas-wvriv, so fel rve li dan so fel qva bis xve vam-de, er Tma ne Ti sa gan sak ma od ax lo man Zil ze.

am sa ma rov neb ze aR mo Ce nil mra val ricx o-van da mra val fe ro van in ven tars So ris aris Ter Tme ti cu li. maT gan rve lis sa ma ro van ze ori, # 19 da # 22 sa mar xeb Si, ori ve rki ni sa (tab. I

4), Ci Ta xe vis sa ma ro van ze – xu Ti (# 22,

26, 29, 32 sa mar xeb Si), aqe dan er Ti brin ja o si da oTxi rki ni sa (tab. I

1,3,6,8). bor ni Re les sa-

marovan ze – oTxi (# 1, 32, 65, 92 sa mar xeb Si), er Ti brin ja o si da sa mi rki ni sa (tab. I

2,5,7,9).

kvi racx o ve lis sa ma ro van ze Zv.w. VIII-VII ss. sa mar xeb Si arc er Ti cu li ar aR mo Ce ni la.

ze mo Ca moT vli li cu le bi oTx ti pad iyo-fa: 1. brtye li cu li (bor ni Re les # 1 sa-mar xi); 2. me o re ti pis kol xu ri cu le bi (o. ja fa ri Zis kla si fi ka ci iT) – Ci Ta xe vis # 22 sa mar xSi; 3. hib ri du li cu le bi; 4. rki nis cu-li, ro me lic brin ja os cu le bis for mas ar ime o rebs (Ci Ta xe vis # 29 sa mar xi).

sak ma od sa in te re so da gar kve ul wi lad uni ka lu ria bor ni Re lis # 1 sa mar xSi aR mo-Ce ni li brtye li cu li. Tum ca, Se saZ lo a, is am sa mar xis kuT vni le bac ar iyos, vi na i dan aR mo Ce ni lia sa mar xis Tav ze kul tu rul fe-na Si (tab. I

9).

igi rki ni sa a, aqvs brtye li, swor kuTx e dis moy va ni lo bis sa ta re, od nav daz ne qi li mxre-bi, `ga moy va ni li~ ta ni, sus tad mor ka lu li, mxreb Tan Se da re biT od nav viw ro pi ri.

revaz kvirkvaia

brinjaosa da rkinis culebi Zv. w. VIII-VII saukuneebis borjomis xeobidan

ro gorc cno bi li a, brtye li cu li sak-ma od gav rce le bu li ia ra Ri iyo dro is gar-kve ul mo nak veT Si da vrcel te ri to ri a ze. mis ge ne zis ze, da niS nu le ba ze da ti peb ze ara erT mkvle vars aqvs ga moT qmu li Ta vi-si mo saz re ba. brtye li cu le bis ti pob ri vi da yo fa ga na xor ci e la b. kuf tin ma. kla si-fi ka ci is amo sa val wer ti lad man am ia ra Ri-saT vis da ma xa si a Te be li gver di Ti Sve ri le-bi mi iC nia da amis sa fuZ vel ze sa mi Zi ri Ta di ti pi ga mo yo: kbi li se bu ri, mxre bi se bu ri da blag vkuTxa Sve ri le bi a ni. am uka nas knels So ris man ki dev ori qve ti pi ga mo yo: far To da viw ro qus li a ne bi. ama ve dros ga nas xva-veb da or mag da cal mag ya lib Si Ca mos xmul cu leb sac [Куф тин 1944: 30-32].

kol xu ri kul tu ris are al Si aR mo Ce ni li brtye li cu le bi Se is wav la o. ja fa ri Ze mac. man ori ti pi ga mo yo: kbi lis mag va ri Sve ri-le bi a ni (am ti pis cu le bi Zi ri Ta dad kol xe-Tis mTi a neT Si, ra Wa- leCx um Sia gav rce le bu-li) da mxre bis mag va ri Sve ri le biT [ja fa ri-Ze 1953: 291-300].

vrce li naS ro mi mi uZR vna brtyel cu lebs d. qo ri Zem. man am ia ra Ris sa mi ti pi ga mo yo; Se e ca da Tva li ga e dev ne bi na mi si ge ne zi si sa da are a li saT vis. pir vel sa xe o ba Si man ga a-er Ti a na gver di Ti Sve ri li a ni brtye li cu-le bis is jgu fi, rom le bis Tvi sac da ma xa si a-Te be lia swor kuTxa for mis, Se da re biT da-ba li, bo los ken gaTx e le bu li sa ta re, mxre-bis mag va ri gver di Ti Sve ri le bi, Se da re biT mok le, ma Ra li da zog jer asi met ri u li ga-moy va ni li pi ri [qo ri Ze 1969: tab. I]. me o re sa-xe o ba Si mkvle var ma ga a er Ti a na brtye li cu-le bi, rom lis Tvi sac da ma xa si a Te be lia Se da-re biT ma Ra li, oTx kuTx a, zog jer bo lo sa-ken od nav ga far To e bu li sa ta re, mkveT rad ga mo xa tu li da mom rgva le bu li gver di Ti Sve ri le bi, ma Ra li da Ta na ba ri sa ga nis ta ni, so lu ri, da ba li da mor ka lu li pi ri da eq-vsad da wax na ge bu li ta ni [qo ri Ze 1969: tab. I]. am gva ri cu le bis ab so lu tu ri um rav le so-

169

ba ra Wa- leCx u mi sa da sva ne Tis te ri to ri a-zea aR mo Ce ni li. me sa me sa xe o ba Si d. qo ri Zem ga a er Ti a na ise Ti cu le bi, ro mel TaT vi sac da ma xa si a Te be lia sam ka pa sa ta re Sve ri le bi (rom le bic Zi ri Ta dad maR la ari an mi mar Tu-li), ga ni e ri da wel Si ga moy va ni li ta ni, mor-ka lu li si met ri u li pi ri (zog jer sak ma od ma Ra li da asi met ri u lic). am gva ri cu le bis na wi li cal mag, na wi li ki – or mag ya lib Sia Ca mos xmu li. maT Si mkvle var ma ori qve sa xe-o bac ga mo yo: pir ve li qve sa xe o bis ia ra Re bi ar se bi Tad ime o re ben Zi ri Ta di sa xe o bis aR-na go bas, mag ram Se da re biT pa ta ra da viw ro ari an da Ta nac mxo lod cal mag ya lib Si Ca-mos xmu li [qo ri Ze 1969: tab. II

1]. me o re qve sa-

xe o ba Si ga er Ti a ne bu lia ka xe Tis te ri to ri-a ze aR mo Ce ni li brtye li cu le bis ram de ni me eg zem pla ri. maT Tvis da ma xa si a Te be lia sqe-li, viw ro, wel Si ga moy vni li ta ni, ga ni e ri, od nav mor ka lu li pi ri, oTx kuTxa sa ta re, ase Ti ve oTx kuTx a, bo lo eb mom rgva le bu li Sve ri le biT (qo ri Ze 1969: tab. II

2).

ama ve dros d. qo ri Ze aR niS navs, rom sa qar-Tve los te ri to ri a ze aR mo Ce ni lia brtye li cu le bi, rom le bic arc erT ze moT Ca moT-vlil tips ar mi e kuT vne ba. aseT Ta So ris ki asa xe lebs bor jo mis ra i o nis sof. ba lan Ta Si (ja va xe Ti) aR mo Ce nil brtyel culs [qo ri Ze 1969: 11-16]. es cu li Sem Txve vi Taa aR mo Ce ni-li da ad gi lob riv glexs akad. n. ber Ze niS-vi lis Tvis ga da u cia ja va xeT Si mog za u ro-bi sas, am uka nas knels ki – prof. t. Cu bi niS-vi lis Tvis [Ram ba Si Ze 1984: 20]. cu li or mag ya lib Sia Ca mos xmu li aqvs eq vsad da wax na ge-bu li, od nav Sez ne qi li ta ni, ho ri zon ta lu-rad gan Sto e bu li, sak ma od far To mxre bi da od nav mor ka lu li, asi met ri u li pi ri [qo ri-Ze 1969: tab. IV].

pir ve li sa xe o bis cu lebs d. qo ri Ze Zv.w. XII-XI sa u ku ne e biT aTa ri Rebs, me o re sa xe o-bi sa sas – Zv.w. XI–VIII sa u ku ne e biT, xo lo me-sa me sa xe o bis cu lebs – Zv.w. XIII-VIII sa u ku ne-e biT [qo ri Ze 1969: 13-14].

yve la ze moT nax se ne bi mkvle va ri ga ni xi-lav da mxo lod brin ja os brtyel cu lebs da ara fe ri aqvT naT qva mi rki nis brtye li cu le bis Se sa xeb. ro gorc Cans, ia ra Ris es sa xe o ba rki nis far To aT vi se bis xa na Sic ga-nag rZobs ar se bo bas, Tum ca araa ise gav rce-le bu li, ro gorc ad re da arc ise Ti po pu-la ru li a, ro gorc sxva sa xe o bis cu le bi.

brtye li cu li sak ma od ad re u li xa ni dan iwy ebs ar se bo bas. Za li an sa in te re so eg zem-pla ria na pov ni TeT riwy a ros ra i on Si, ad-reb rin ja os xa nis yor Ra nul sa mar xSi [go be-jiS vi li 1958: 131].

ase Ti ve ia ra Ri cno bi lia saCx e re da nac. zug di dis ra i o nis so fel ma xa ri a Si 1926 wels Sem Txve viT upo vi aT pa ta ra zo mis, uS-ve ri lo, mar ti vi for mis brtye li cu li, ro mel sac b. kuf ti ni `e Cos~ uwo debs da Sua brin ja os xa niT aTa ri Rebs. igi yu a mi li an cul Tan er Tad iyo na pov ni [Куфтин 1944: tab. II

2]. ad re u li brtye li cu le bi na pov nia sa-

qar Tve los sxva re gi o neb Sic [qo ri Ze 1969: 13]

d. qo ri Zis az riT, gvi an brin ja o sa da mis mom dev no xa na Si, ro de sac xma re ba Sia kol-xu ri da aR mo sav lur qar Tu li cu le bis far-To asor ti men ti, brtye li cu le bi dan mxo-lod da mxo lod gver diT Sve ri le bi a ni sa-xe o be bia cno bi li. ama ve dros is aR niS navs, rom aR mo sav leT da da sav leT sa qar Tve los did sa war moo re gi o neb Si mxo lod am mxa ri-saT vis da ma xa si a Te be li brtye li cu le bi uke Te bi aT da iS vi a Tad Tu mox vde bo da ama Tu im mxa ri saT vis da ma xa si a Te be li eg zem-pla ri sxva, Tun dac mo sazR vre mxa re Si [qo-ri Ze 1969: 13].

bor ni Re lis sa ma ro van ze aR mo Ce ni li brtye li cu li ga mo ir Ce va Se da re biT mar-ti vi for miT. ara aqvs gver di Ti Sve ri le bi, arc mkveT rad ga moy va ni li ta ni, arc Sve-ri le bi a ni tar da sa ge bi. am de nad igi ar mi-e kuT vne ba d. qo ri Zi se u li kla si fi ka ci is arc erT sa xe o bas da yve la ze met si ax lo ves ba lan Tis cul Tan iCens. amas Tan mas uf ro ma Ra li sa ta re aqvs. od nav uf ro nak le bad Sez ne qi li gver de bi da uf ro si met ri u li pi ri. Cve ni az riT, ori ve cu li er Ti ti pi-sa a. am msgav se bas Ta vis dro ze yu radR e ba mi aq cia o. Ram ba Si Zem. man bor ni Re lis cu li sa ta re na wi liT or dus gan Zis cul sac mi am-sgav sa [Ram ba Si Ze 1984: 20]. Tum ca, Cve ni az-riT, or dus da bor ni Re lis cu lebs, gar da imi sa, rom swor kuTx e dis moy va ni lo bis sa-ta re aqvT, sxva er Tma neT Tan ara fe ri akav-Si rebT. sa ma gi e rod ax lo msgav se bas iCens bor ni Re lis cu li Tli as sa ma rov nis rki nis brtyel cul Tan, ro me lic Zv.w. VII-VI sa u ku-ne e bis fe neb Sia aR mo Ce ni li. oRond Tli as culs Se da re biT swo ri mxre bi da uf ro me-

170

tad ga moy va ni li ta ni aqvs [Техов 1985: tab. 153

3]. ro gorc cno bi li a, ad re u li rki ni sa

da zog jer rki nis far To aT vi se bis xa na Sic, rki nis ia ra Ric da sxva niv Te bic brin ja os xa na Si gav rce le bu li ana lo gi u ri niv Te bis mi baZ viT mzad de bo da. mag., sa tev re bi, max-vi le bi, Su bis pi re bi, cu le bi da sxv. am gvar Sem Txve vas Tan un da gvqon des saq me ba lan-Ti sa da bor ni Re lis cu leb Tan da kav Si re bi-Tac.

o. Ram ba Si Ze bor ni Re lis brtyel cul ze dak vir ve bam ki dev erT sa in te re so das kvnam-de mi iy va na. man yu radR e ba mi aq cia bor jo mis xe o bi sa da sam cxis eT nog ra fi ul si nam dvi-le Si da das tu re bu li xis da sa mu Sa ve bu li ia ra Ris e.w. `fxe Cos~ msgav se bas bor ni Re lis brtyel cul Tan da Se saZ leb lad mi iC nia maT So ris ra Rac ge ne ti ku ri kav Si ris ar se bo-bac [Ram ba Si Ze 1984:20].

brtye li cu le bis da niS nu le bis Se sa xeb mec ni e re ba Si sxva das xva az ri ar se bobs. zo-gi mkvle va ri, mag. tal gre ni, fiq rob da, rom is sam To saq mi saT vis ga mo i ye ne bo da [Tal-lgren 1912: 24]. n. trub ni ko va mas tya vis da sa mu Sa ve bel ia ra Rad Tvli da [Трубникова 1947: 49-53]. ase ve fiq rob da g. ni o ra Zec [ni-o ra Ze 1944: 13]. xis da sa mu Sa ve bel ia ra Rad mi iC nev dnen brtyel culs d. qo ri Ze da o. Ram ba Si Ze [qo ri Ze 1969: 27; Ram ba Si Ze 1963: 17].

Cve ni az riT, brtye li cu li im gva ri ia ra-Ri a, rom lis ga mo ye ne ba Ta na ba ri war ma te-bi Taa Se saZ le be li yve la ze mo Ca moT vli li saq mi saT vis. sxva das xva dro sa da sxva das-xva ad gi las mas, al baT, sxva das xva fun qci is Ses ru le ba ux de bo da. tyiT mdi dar bor jo-mis xe o ba Si ki, al baT, yve la ze me tad swo red xis da sa mu Sa veb lad iye neb dnen.

ba lan Ta da bor ni Re le gar kve ul wi lad erT ge og ra fi ul re gi on Si ari an moq ce u li. ori Za li an msgav si, Tum ca qro no lo gi u rad Se saZ loa sak ma od da So re bu li cu lis aR mo-Ce na xom ar iZ le va va ra u dis sa fuZ vels, rom sam xreT sa qar Tve lo mi viC ni oT im mxa red, sa dac am ti pis brtye li cu le bi mzad de bo-da da vrcel de bo da? Tum ca orad ori eg-zem pla ri amis Ta ma mad Tqmis sa fuZ vels nam-dvi lad ar iZ le va, miT ume tes, rom msgav si ia ra Ri sak ma od da So re bul re gi on Si, Tli as sa ma ro van ze caa aR mo Ce ni li.

me tad sa in te re so brin ja os cu le bi aR-moC nda Ci Ta xe vis # 26 da bor ni Re lis # 92

sa mar xeb Si.Ci Ta xe vis # 26 sa mar xSi aR mo Ce ni li cu-

li mog rZo for mi sa a. aqvs swo ri, da ba li, eq vsad da wax na ge bu li ta ni, Ta nab rad mor-ka lu li yu is Ta vi, mog rZo ova lis for mis sa ta re xvre li, ta ni sa gan Ta nab rad ga mo zi-du li niR re bi, sak ma od da ba li fxa da si met-ri u li, mor ka lu ri pi ri [tab. I

3].

cul Tan er Tad Ci Ta xe vis # 26 sa mar xSi aR moC nda: brin ja os er Twi la di mSvil di se-bu ri fi bu la, brin ja os sar tylis gar sak-ra vis frag men te bi, brin ja os sqe li fir-fi ti sa gan dam za de bu li sa ma ju ri, brin ja-os ova lur ga niv kve Ti a ni sa ma ju ri, rki nis kol xu ri cu li, rki nis sa tev ris pi ri, rki nis Su bis pi ri, brin ja os gre xil Re ro i a ni xa ti-su Re li, cal yu ra, ka ne lu re bi a ni Ti xis sas-mi se bi da sxva das xva ma sa li sa gan dam za de bu-li na ir na i ri mZi ve bi.

msgav si cu li aR moC nda bor ni Re les # 92 sa mar xSic. mas aqvs brtye li, od nav Caz-ne qi li yu is Ta vi (ro mel sac Su a Si Ra ri da-uy ve ba), swo ri, eq vsad da wax na ge bu li ta ni, ova lu ri sa ta re xvre li, sak ma od ma Ra li, ta ni dan Ta nab rad ga mo zi du li fxa da si-met ri u lad mor ka lu li pi ri [tab. I

2]. mas Tan

er Tad sa mar xSi aR moC nda: rki nis Su bis pi ri, brin ja os qam ris gar sak ra vis na te xe bi, sa ma-ju re bi (maT So ris ar qa u li ie ris mqo ne ma-si u ri Ta veb gax sni li sa ma ju re bi), brin ja os frTi se bu ri ab zin de bi, brin ja os fir fi to-va ni beW de bi, brin ja os mrgval ga niv kve Ti a ni sa yu re rgo li, brin ja os fir fi to va ni sa ki-de bi, sar di o nis mZi ve bi da ram de ni me Ti xis Wur We li.

ori ve sa mar xi maT Si aR mo Ce ni li in ven ta-ris mi xed viT Zv.w. VIII s. me o re na xev ri Ta da Zv.w. VII sa u ku niT Ta riR de ba.

am cu leb ma da ag reT ve Ci Ta xe vis sa ma ro-va nis Zv.w. X-XI sa u ku ne e biT da Ta ri Re bul, # 58 sa mar xSi aR mo Ce nil ma msgav sma cul ma im-Ta viT ve mi ipy ro mkvle var Ta yu radR e ba. vi-na i dan isi ni aer Ti a ne ben ro gorc kol xu ri, ise `aR mo sav lura mi er kav ka si u li~ cu le bis ele men tebs. o. Ram ba Si Ze maT `hib ri dul~ cu le bad mo ix se ni ebs [Ram ba Si Ze da sxv. 1974: 14; Ram ba Si Ze da sxv. 1987: 11].

spe ci a lu ri naS ro mi mi uZR vna am ti pis cu lebs l. sa xa ro vam [sa xa ro va 2001: 171-172]. man gar da ze mo aR niS nu li eg zem pla re bi sa, am ti pis ia raRs mi a kuT vna cu le bi axal ci-

171

xi dan, ar ta nuj -tan Zo ri dan, udes gan Zi dan. yve la maT ga ni is to ri u li sam cxis (mes xe Tis) te ri to ri a zea aR mo Ce ni li. gar da ami sa man am ti pis cu lebs mi a kuT vna cu le bi aWa ri-dan: Ca i sub ni sa da si xa li Ze e bis gan Ze bi dan, sa Ro re Ti dan da zo ti dan.

udes gan Zi al. ja va xiS vi li sa da t. Cu bi-niS vi lis mi er Zv.w. XI-X sa u ku ne e biT Ta riR-de ba [ja va xiS vi li, Cu bi niS vi li 1959: 59-62], r. ab ra miS vi lis mi er Zv.w. XIII-XII sa u ku ne e biT [ab ra miS vi li 1961: 324-325], xo lo l. fan cxa-vas mi er Zv.w. IX sa u ku ne e biT [fan cxa va 1988: 73]. Ca i sub nis gan Zi d. qo ri Zis mi er Zv.w. XII-XI sa u ku ne e bi Taa da Ta ri Re bu li, xo lo al. ra-miS vi lis mi er Zv.w. XIII-XII sa u ku ne e biT [qo-ri Ze 1965: 20; ra miS vi li 1974: 100]. si xa li Ze e-bis gan Zi, ro me lic hib ri du li cu le bis oTx mTli an da or nak lul eg zem plars Se i cavs, Zv.w. XII-XI sa u ku ne e biT Ta riR de ba [ka xi Ze, ma mu la Ze 2000: 74]. ama ve pe ri o dis un da iyos cu li sa Ro re Ti dan [ra miS vi li 1974: tab. XV

5;

sa xa ro va 2001: 171]. zo tis cu li ki, l. sa xa-ro vas az riT, uf ro gvi an de li un da iyos. amis sa bu Tad mas is ga re mo e ba mo aqvs, rom es cu li yve la ze ax los dgas Ci Ta xe vi sa da bor ni Re lis cu leb Tan [sa xa ro va 2001: 171]. rac Se e xe ba axal ci xi sa da ar ta nuj -tan Zo-ris cu lebs, mkvle va ris az riT, isi ni udes gan Zis ana lo gi ur ni ari an da, Se saZ lo a, ma Ti Ta nad ro ul nic [sa xa ro va 2001: 171].

ro gorc vna xeT, am ti pis cu le bis ar se-bo bis qro no lo gi u ri di a pa zo ni sak ma od di-di a. yve la ze gvi an de lia Ci Ta xe vis, bor ni-Re li sa da, Se saZ lo a, zo tis cu le bi.

mTa va ri niS ne bi, rom le bic yve la maT gans aer Ti a nebs, aris swo ri da brtye li yu is Ta-vi, da ba li, swo ri ta ni da si met ri u lad mor-ka lu li pi ri. am de nad ze da na wi liT isi ni kol xur cu lebs gva nan, qve da na wi liT ki e.w. `aR mo sav le Ta mi er kav ka si ur~ cu lebs. isic ni San dob li vi a, rom ma Ti ume te so ba aR mo Ce-ni lia iseT re gi on Si, sa dac sak ma od mZlav-ra daa war mod ge ni li ro gorc kol xu ri, ise aR mo sav lur qar Tu li kul tu ris ele men te-bi (i gu lis xme ba is to ri u li sam cxis te ri-to ri a, rom lis Se mad gen lo ba Si bor jo mis xe o bac Se di o da). ami to mac l. sa xa ro vam wa-mo a ye na wi na da de ba am ti pis cu le bi saT vis `mes xu ri~ cu le bi gve wo de bi na, rac Cvenc sav se biT Se saZ leb lad da mi sa Re bad mig vaC-ni a, Tum ca ma inc `hib ri duls~ vam jo bi nebT.

aR sa niS na via is ga re mo e bac, rom am ti pis yve la cu li mxo lod brin ja os ga naa dam za-de bu li, maT So ris bor jo mis xe o ba Si aR mo-Ce ni li eg zem pla re bic, rom le bic Zv.w. VIII-VII sa u ku ne e biT Ta riR de bi an da rki nis cu leb-Tan Ta na ar se bo ben (Ci Ta xe vis # 26 sa mar xSi `hib ri dul“ cu leb Tan er Tad rki nis cu lic aR moC nda).

rki nis cu le bi zo ga dad or Zi ri Tad na wi-lad iyo fa: 1. rom le bic ge ne ti ku rad brin-ja os cu lebs ukav Sir de bi an da met -nak le-bi va ri a ci e biT maT for mebs ime o re ben da 2. rom leb sac TviT myo fa di for me bi ga aC ni aT da brin ja os in dus tri as ar ukav Sir de bi an. mi u xe da vad imi sa, rom pir ve li jgu fis cu-le bi aS ka ra ge ne ti kur kav Sirs am JRav nebs brin ja os kol xur cu leb Tan, for mis ab so-lu tur gan me o re bas ad gi li ma inc ara aqvs, rac al baT rki nis me ta lur gi is teq ni ku ri Tvi se be biT aix sne ba. yve la ze me tad am ti-pis rki nis cu le bi kol xu ri II ti pis cu le bis for mebs ime o re ben (o. ja fa ri Zis kla si fi-ka ci iT).

cen tra lu ri kol xe Tis te ri to ri a ze aR-mo Ce ni li ma sa lis mi xed viT rki nis cu le bis ti po lo gi u ri kla si fi ka cia Se mog vTa va za r. pa pu aS vil ma [pa pu aS vi li 1988: 44-45]. im ti pis cu leb Si, rom le bic Ta vi an Ti for miT brin ja os cu lebs ukav Sir de bi an, man ori ti pi ga mo yo: pir ve li ti pis Zi ri Ta di da ma-xa si a Te be li ni Sa nia max vi li yu a, ro me lic mas brin ja os pir ve li ti pis kol xur cu leb-Tan aax lo vebs. pi ris for mis mi xed viT ki is met sa er Tos kol xu ri cu lis II tip Tan am-JRav nebs da am de nad am ti pis rki nis cul Si Ser wymu lia pir ve li da me o re ti pis brin ja-os kol xu ri cu le bis Ta vi se bu re ba ni [pa pu-aS vi li 1998: 45, tab. XVIII

4].

me o re tip Si r. pa pu aS vi li iseT cu lebs aer Ti a nebs, rom le bic Ca qu Ci se bu ri yu iT, mor ka lu li, asi met ri u li pi riT da ova lu-ri sa ta re xvre liT xa si aT de bi an. am niS ne biT isi ni maq si ma lu rad uax lov de bi an Ta vi anT brin ja os pro to ti pebs – me o re ti pis kol-xur cu lebs [pa pu aS vi li 1998: 45, tab. XVIII

5].

ase ve or ti pad yofs mkvle va ri im rki nis cu lebs, rom le bic brin ja os cu le bis for-mebs ar ime o re ben. sa er To niS ne bi, rac am cu lebs ga aC ni aT, aris viw ro, wag rZe le bu li yua da ase ve viw ro da wag rZe le bu li pi ri. (pi ri sa da yu is si ga ne Za i li an uax lov de bi an

172

er Tma neTs). pir ve li ti pi xa si aT de ba ma Ra-li, viw ro da max vi li yu iT, war grZe le bu li viw ro pi ri Ta da ova lu ri sa ta re xvre liT. xo lo me o re ti pis Zi ri Ta di da ma xa si a Te be-li ni Sa nia ma Ra li, od nav ga far To e bu li da wak ve Ti li yu a. maT zog jer `yu ak ve ri an~ cu-leb sac uwu de ben [pa pu aS vi li 1998: 45, tab. 6].

rki nis cu le bi, rom le bic brin ja os cu-lis for mebs ime o re ben, gar da sa kuT riv kol xe Ti sa, aR mo Ce ni lia aR mo sav leT sa qar-Tve los sxva das xva re gi o neb Si, mag. Tri a-leT Si, beS Ta Se nis sa ma ro van ze [Куфтин 1941: 45, nax. 43], Tli as sa ma ro van ze [Техов 1985: tab. 1472, 1503], bor jo mis xe o ba Si da sxv. ro-gorc zo gi mkvle va ri fiq robs da, Cve ni az-riT, sav se biT mar Te bu la dac, am gva ri rki-nis cu le bi kol xu ri war mo So bi saa da isi ni brin ja os kol xu ri cu le bis ar se bo bis xa na-Si – Zv.w. VII sa u ku nis me o re na xe var Si un da ga mo Ce ni liy vnen [mi qe la Ze 1985: 34].

is rki nis cu le bi, rom le bic brin ja os cu lis for mas ar ime o re ben, `yu ak ve ri a nis~ sa xe li Ta caa cno bi li.

mkvle var Ta na wi li mas skvi Tur sam ya ros ukav Si rebs da amis da ma das tu re bel ar gu-men tad is mo aqvT, rom am gva ri cu le bi Zal-ze xSi rad iseT kom pleq seb Sia aR mo Ce ni li, sa dac skvi Tu ri niv Te bis si War bea [Погребова 1969: 183-187]. m. pog re bo vas az riT, mi u xe-da vad imi sa, rom am ti pis cu le bi kar ga daa war mod ge ni li ro gorc aR mo sav leT, ise da sav leT sa qar Tve los te ri to ri a ze, ag-reT ve som xeT Si (go lo vi no, mu si i e ri), ma Ti gav rce le bis cen tri ma inc Crdi lo kav ka-si is aR mo sav le Ti na wi lia [Погребова 1969: 183]. da sav leT sa qar Tve lo Si msgav si cu-le bi cno bi lia yu la nur xvas sa ma ro van ze, bril Si, aR mo sav leT sa qar Tve lo Si – dva nis nek ro pol ze, Tli as sa ma ro van ze. yvel gan skvi Tur in ven tar Tan er Tad [Погребова 1969: 183-187].

bor jo mis xe o ba Si gvxvde ba ro gorc brin-ja os pro to ti pe bis mi na ba Zi, ise maT gan gan-sxva ve bu li rki nis cu le bi. Ci Ta xe vis # 26 sa mar xSi aR mo Ce ni li rki nis cu li war mo-ad gens brin ja os kol xu ri (II ti pis) cu lis mi na baZs [tab. I

1]. igi aR moC nda kom pleq sSi,

sa dac da das tu re bu lia ze mo aR niS nu li brin ja os hib ri du li cu li, bi me ta lurli sa te va ri, brin ja os fi bu la, cal yu ra ka ne-lu re bi a ni sas mi se bi da sxva. sa mar xi Zv.w. VII sa u ku niT un da da Ta riR des. msgav si cu le-bic Zi ri Ta dad am pe ri od Sia gav rce le bu li. ama ve jgufs mi e kuT vne ba Ci Ta xe vis # 32 sa-mar xSi aR mo Ce ni li rki nis cu lic [tab. I

6]. igi

aR moC nda bi me ta lur max vil Tan, brin ja os qar qaS Tan, rki nis grZel pi ri an da mok le mas-ri an Su bis pir Tan, rki nis mox ril da nas Tan da cal yu ra sas mi seb Tan er Tad. am niv Te bis gaT va lis wi ne biT sa mar xi Zv.w. VII sa u ku niT un da da Ta riR des. am Sem Txve va Si er T-er Ti Zi ri Ta di da ma Ta ri Re be li, swo red rki nis cu li a.

rac Se e xe ba Ci Ta xe vis # 29 da bor ni Re les # 32 sa mar xeb Si aR mo Ce nil cu lebs [tab. I

7,8],

isi ni im ka te go ri as mi e kuT vne bi an, ro mel-sac ara fe ri aqvs sa er To brin ja os kol xur cu leb Tan da ro me lic r. pa pu aS vil ma Ta vis Ska la Si am gva ri cu le bis me o re ti pad ga mo-yo [pa pu aS vi li 1998: 45. tab. XVIII

7]. msgav si

cu le bi aR mo Ce ni lia nig vzi a nis sa ma ro va-nis # 12 sa mar x-or mo Si [pa pu aS vi li 1998: 46.], sam Tav ros ## 8, 14, 27, 99, 212 sa mar xeb-Si [ab ra miS vi li 1957: tab I

1], Tli as sa ma ro-

van ze [Техов 1985: tab 1062; 1374; 1411; 1451]. r. ab ra miS vi li ca da b. te xo vic sam Tav ro sa da Tli as im kom pleq se bis Ta riRs, sa dac es cu le bi aR moC nda, Zv.w. VII sa u ku nis me o re na xev ri Ta da Zv.w. VI sa u ku niT gan sazR vra-ven. Ci Ta xe vis # 29 sa mar xic iq aR mo Ce ni li niv Te bis (rki nis Su bis pi ri, rki nis da ne bi) da ze mo aR niS nu li cu lis mi xed viT, al baT, Zv.w. VII sa u ku nis me o re na xev riT da Zv.w. VI sa u ku nis da sawy i siT un da da Ta riR des.

am de nad, bor jo mis xe o bis Zv.w. VIII-VII sa-u ku ne e bis sa mar xeb Si aR mo Ce ni li cu le bi, mi u xe da vad ra o de nob ri vi sim ci ri sa, sak ma-od asa xa ven im ten den ci as, rac am ia ra Ris da mi si cal ke u li ti pe bis ge ne zi si sa da gan vi-Ta re ba- gav rce le bis Tval saz ri siT xde bo-da im dro in del kav ka si a Si. ro gorc Cans, es mxa rec sak ma od aq ti u rad yo fi la am pro ce-seb Si Car Tu li.

173

R. Kvirkvaia

BRONZE AND IRON AxEs FROM 8TH-7TH CENT. BORJOMI VALLEY

Summary

Eleven axes (nine of iron and two of bronze) were discovered in burials dated to the 8th-7th cent BC at the multi-tiered burial ground of Rveli, Chitakhevi and Bornighele, Borjomi valley.

Two types may be identified among them: 1. Flat axe [pl. II9]; 2. Type II Colchian axes (according to O. Japaridze’s classification) [pl.I1,4]; 3. Hybrid (Meskhian) axes [pl.I2,3]; 4. Iron, so-called hammer-backed axes [pl. II5,7].

Only the hybrid axes are made of bronze, and they are probably the latest among the axes of this type discovered to date.

The flat axe discovered in burial no. 1 of Bornighele is of very original form. It evinces closest resemblance to the bronze axe found by chance in v. Balanta, Borjomi district. Hence the author considers it possible that axes of this type may have been largely made and used in South Georgia. (However, two specimens do not warrant a too positive statement to this effect, the more so that a more or less similar axe has been discovered at Tlia burial ground). The so-called “hammer-backed” axes have been discovered in other regions of Georgia and the Northern Caucasus – largely in complexes where Scythian items have been attested. For this reason, some researchers relate them to the Scyth-ian world. Borjomi valley is an exception in this respect; for axes of this type have not been discovered with Scythian items.

In general despite their quantitative care, these axes reflect fairly well the trend taking shape in the then Cauca-sus from the viewpoint of the genesis and spread of separate types. The Borjomi valley seems to have been actively involved in this process.

literatura

1. abramiSvili r. 1957: samTavros sama rovnis gvianbrinjaosa da adrerkinis xanis Zeglebis daTariRebisaTvis.

– ssmm, XIX-XXI-B, 115-138.

2. abramiSvili r. 1961: rkinis aTvisebis sakiTxisaTvis aRmosavleT saqarTvelos te ri toriaze. – ssmm, XII-B,

291-336.

3. gobejiSvili g. 1958: TeTriwyaros gaTxrebis angariSi. – samecniero sesia miZ Rvnili 1957 welis savele-

arqeologiuri kvle va-Ziebisadmi, 8-10. Tbilisi.

4. kaxiZe a., mamulaZe a. 2000: Woroxis auzi – kolxuri kulturis uZvelesi kera. baTumi.

5. miqelaZe T. 1985: kolxeTis adrerkinis xanis samarovnebi. Tbilisi.

6. nioraZe g. 1948: qviSaris arqeo lo giuri Zeglebi. – ssmm, XI, 1-22.

7. papuaSvili r. 1998: gvianbrinjao-ad rerkinis xanis centraluri kolxeTis sa marx-ormoTa fardobiTi

qronologiisaTvis (sabr Zolo iaraRis mixedviT). sadisertacio naSromi ist. mecn. kandidatis

samecniero xa risxis mosapoveblad. xelnaweri.

8. ramiSvili a. 1974: kolxeTis mate ria luri kulturis istoriidan. baTumi.

9. saxarova l. 2001: brinjaos culebis erTi jgufis Sesaxeb. – neoliT-brinjaos xa nis arqeologiis

sakiTxebi, 171-172. Tbi lisi.

10. fancxava l. 1988: kolxuri kul turis mxatvruli xelisnobis Zeglebi. Tbi lisi.

11. qoriZe d. 1965: kolxuri kulturis istoriisaTvis. Tbilisi.

12. qoriZe d. 1969: saqarTvelos teri toriaze mopovebuli brtyeli culebis kla si fikacia da ganezisis

sakiTxisaTvis. – ssmm XXVIII-B, 5-28.

174

13. RambaSiZe o., arTilayva v. 1974: mesxeT-javaxeTis arqeologiuri eqspediciis 1983 wlis angariSi.

xelnaweri.

14. RambaSiZe o. 1984: mesxeT-javaxeTis arqeologiuri eqspediciis 1983 wlis anga riSi. xelnaweri.

15. RambaSiZe o., RambaSiZe i., kvirkvaia r., kviJinaZe d. 1987: mesxeT-javaxeTis 1986 wlis muSaobis angariSi.

xelnaweri.

16. javaxiSvili a., CubiniSvili t. 1959: udes ganZi. – sx, # 4, 59-64.

17. Джапаридзе О. 1953: Плоские топо ры Западной Грузии. – СА, № 18, 281-300.

18. Куфтин Б. А. 1941: Археологические раскопки в Триалети, т. 1. Тбилиси.

19. Куфтин Б. А. 1944: Урартский колум барий у подошвы Арарата и Куро-Араксский энеолит. – ssmm, XIII-B, 1-116.

20. Погребова М. 1969: Железные топоры скифского типа в Закавказье. – СА, № 2, 179-188.

21. Техов. 1985: Тлийский могильник, т. 3. Тбилиси.

22. Трубникова Н. 1947: К вопросу о наз начении Кобанских `сечок~. – КСИИМК, ХVIII, 49-53.

23. Tallgren A. M. 1912: Kupfernen Flach äxte mit seitlichen Zapfen (Finska fornminnes -föreningens tidskrift, 26). Helsingfors.

tabulebis aRweriloba

tab. I. – 1. rkinis culi. CiTaxevis samarovani, samarxi # 26; 2. brinjaos culi. borniRelis samarovani, samarxi

# 92; 3. brinjaos culi. CiTaxevis samarovani, samarxi # 26; 4. rkinis culi. rvelis samarovani, samarxi #

22; 5. rkinis culi. borniRelis samarovani, samarxi # 65; 6. rkinis culi. CiTaxevis samarovani, samarxi #

32; 7. rkinis culi. borniRelis samarovani, samarxi # 32; 8. rkinis culi. CiTaxevis samarovani, samarxi #

29; 9. rkinis culi. borniRelis samarovani, samarxi # 1.

DEsCRIPTION OF THE PLATE

Pl. I – 1. Iron axe, Chitakhevi burial ground, burial 26; 2. Iron axe, Bornighele burial ground, burial 92; 3. Iron axe, Chitakhevi burial

ground, burial 26; 4. Iron axe, Rveli burial ground, burial 92; 5. Iron axe, Bornighele burial ground, burial 65; 6. Iron axe, Chitakhevi

burial ground, burial 32; 7. Iron axe, Bornighele burial ground, burial 32; 8. Iron axe, Chitakhevi burial ground, burial 29; 9. Iron

axe, Bornighele burial ground, burial 1.

175

tab. I

176

sa qar Tve los zRvis pi re Tis q. foT Si, pa li as to mis tbis da sav leT na pir Tan, ad-gil `na te xeb Si~ ar qe o lo gi ur ma eq spe di-ci am fri ad sa yu radR e bo dam Ra aR mo a Ci na. aq ni a da gi Zi ri Ta dad Ti xa- qvi Si a ni a, xo lo qveS Ti xa- tor fi a ni fe na a, sa dac Zv.w. IV-II ss-is ar qe o lo gi u ri ma sa la, ker Zod, ati-ku ri Sav la ki a ni Wur Wlis pro fi li re bu li qus li da ro do su li am fo ris Zi ri aR moC-nda [ix. Гамкрелидзе 1992: tab. 5, 6]. aq ve jvri-an dam Ri a ni kol xu ri am fo ris frag men tic da das tur da. qve moT, SeZ le bis dag va rad vec de biT, gan vsazR vroT am aR mo Ce nis mniS-vne lo ba kol xe Tis is to ri i saT vis, rac iT-va lis wi nebs ise Ti sa kiTx e bis gan xil vas, ro-go ri ca a: 1. dam Ris aR mo Ce nis ar qe o lo gi u-ri kon teq sti; 2. kol xeT Si da das tu re bu li sxva jvri a ni dam Re bis to pog ra fi a; 3. jvris,

gela gamyreliZe

anepigrafikuli jvriandamRiani kolxuri amfora foTi-fasisidan

ro gorc sim bo los mniS vne lo ba; 4. kol xeT-Si am fo re bis, sa vaW ro ta ris war mo e bis sa-kiTx i; 5. dam Ra, ro gorc uf leb ri vi sa vaW ro ni Sa ni; 6. dam Ris aR mo Ce nis ad gi li, fa si si, ro gorc vaW ro bis cen tri.

q. foT Si `na te xe bis~ na mo sax lar ze sam Se-neb lo ke ra mi ka kra mi tiT da agu ri Taa war-mod ge ni li. aR moC nda ag reT ve xis Ze le bis da Ti xis baT qa Sis naS Te bi. aq, al baT, agu riT na geb pir vel sar Tul ze Ze le bi a ni Ti xiT Se le si li na ge bo be bi id ga. fla vi us ari a ne aki aR niS navs, rom fa sis Si `wi naT ked le bi Ti xi sa iyo da xis koS ke bi id ga mas ze, ax la ked le bi agu ri sa ga naa na ge bi~ (Arr., PPE, 9). na-mo sax lar ze aR mo Ce ni li Wur Wlis ume tes na-wils ke ra mi ku li ta ra - am fo re bi Se ad gens. maT Si wel Sez ne qi li am fo re bi sWar bobs. sam za re u lo ke ra mi ka war mod ge ni lia qoT-

sur. 1. jvri a ni dam Re bis aR mo Ce ne bis ru ka

177

ne biT, ja me biT, lu Te ri e biT da do qe biT. ar qe o lo gi u ri ma sa lis 25%-mde ucx o u ri ke ra mi ka a, rac zo gad war mod ge nas gviq mnis sa ga reo ur Ti er Tkav Sir ze. es na war mi Zi ri-Ta dad war mod ge ni lia am fo re biT. am fo ris na te xe bi dan um rav le so ba si no purs hgavs da gof ri re bu li a. yu radR e bas ipy robs sa mo-su ri am fo re bis Zi re bi. na mo sax la ris Crdi-lo -aR mo sav leT mxa res mik vle ul or mo- sa-mar xSi da das tur da: wel Sez ne qi li am fo ra, brin ja os qin Zis Ta vi, brin ja os sa mi fi bu la, tyvi is oTx kuTxa fi la- sa wa fi, mi nis sas mi si, spi len Zis 20 nu mi a ni, ius ti ne II-is (565-578 ww.) mo ne ta. na mo sax la ris da sav leT mo nak-veT ze im pe ra tor kon stan ci us II-is (337-361 ww.) spi len Zis mo ne tac aR moC nda. na mo sax la-ris ar qe o lo gi u ri ma sa la ga mor Ce ul si ax-lo ves iCens biW vin Tis, so xu mis, oCam Ci ris, ci xis Zi ris, gu da vis da no qa la qe vis ar qe o-lo gi ur mo na po var Tan. Se saZ lo a, rom am na-mo sax la ris sa xiT saq me gvaqvs fla vi us ari-a nes, pro ko fi ke sa ri e li sa da aga Ti as Txzu-le beb Si aR we ri li q. fa si sis naS Teb Tan (ar-qe o lo gi u ri ma sa lis Se sa xeb daw vri le biT ix. [gam yre li Ze 1987: 97-117; gam yre li Ze 2003: 170-185; gam yre li Ze 2002: 70-101; Gam kre lid ze 1992: 101-119; Гамкрелидзе 1992: 30-48]). qve da fe neb Si Zv.w. IV-III ss. sxva ar qe o lo gi ur ar-te faq teb Tan er Tad dam Ri a ni kol xu ri am-fo ris yu ric da das tur da.

foT Si, `na te xe bis~ qve da fe na Si aR mo Ce-ni li kol xu ri am fo ris yur ze mka fi od re-li e fu ri dam Ra ze da mxa re zea das mu li. yu-ri ova lur ga niv kve Ti a ni a. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo TeT ro da mo Sa vo mci re na te xo va-ni nam ce ce bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli an -xa o i an -fo ro va ni a. dam Ra wri u lia (dm – 1,9 sm) da Sig tol mkla va jva ria Cas mu li. dam Ra ane pig ra fi ku li a. jva ri yur Tan mi mar Te ba-Si ga dax ri lia (sur. 2).

sur. 2

sul co ta x nis win wri ul dam Ri a ni kol-xu ri am fo re bi mec ni e re bi saT vis uc no bi iyo. am je rad ki uk ve aR mo Ce ni lia da cno bi-lia wre Si Cas mul jvri a ni dam Re bi, rom le-bic er Tma neTs hgva nan – fo Ti dan, fiW vnar -Co lo qi dan, va nis na qa la qa ri dan (ix. sur. 1, gav rce le bis ru ka). sul dRes dRe o biT do-ku men tu rad cno bi lia cxra ca li. ki dev er-Ti eg zem pla ri ze pi ri gad mo ce miT das tur-de ba. am ti pis sa mi dam Ra da fiq si re bu lia ad gi lob ri vi war mo e bis qvev rze. sxveb Tan Se da re biT gan sxva ve bu li jva ri, er Ti ca li, jam zec aR moC nda.

jvri an dam Ri a ni kol xu ri am fo re bi sa da qvev re bis Ca mo naT va li:

1) kol xu ri am fo ris ova lur ga niv kve Ti a-ni yu ri wre Si Cas mu li jvris dam RiT aR moC-nda Co lo qis na mo sax lar Tan, md. Co lo qis mar cxe na na pir ze. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo TeT ro da mo Sa vo mci re na te xo va ni nam ce-ce bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli an -fo ro va-ni a. Ta riR de ba Zv.w. III s. ina xe ba qo bu leT Si fiW vna ris ar qe o lo gi u ri eq spe di ci is ba zis fon dSi (ix. [cecx la Ze, iaS vi li 1991: 58-61]); (sur. 3).

sur. 3

2) kol xu ri am fo ris ova lur ga niv kve Ti-a ni yu ri wri u li dam RiT, ro mel Sic tol-mkla va jva ria Cas mu li. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo TeT ro da mo Sa vo mci re na te xo-va ni nam ce ce bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli-an -fo ro va ni a. aR moC nda va nis na qa la qa ris ze da te ra sa ze; nak ve Ti 213-212; sav. # 07:1-04:470. fe na Zv.w. IV-II ss-is ar te faq tebs Se i-cavs (sur. 4).

178

sur. 4

3) kol xu ri am fo ris ova lur ga niv kve Ti-a ni yu ri wri u li dam RiT, ro mel Sic tol-mkla va jva ria Cas mu li. Ti xa mo wi Ta lo- ya-vis fe ria da mas Si mo TeT ro da mo Sa vo mci-re na te xo va ni nam ce ce bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli an -fo ro va ni a. aR moC nda va nis na qa-la qa ris ze da te ra sa ze; nak ve Ti 222; sav. # 07:1-74:360. fe na Zv.w. IV-II ss-is ar te faq tebs Se i cavs (sur. 5). [gi go laS vi li, ka Wa ra va da sxv. 1979: tab. 5, sur. 30].

sur. 5

4) kol xu ri am fo ris ova lur ga niv kve Ti-a ni yu ri wri u li dam RiT, ro mel Sic tol-mkla va jva ria Cas mu li. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo TeT ro da mo Sa vo mci re na te xo va ni nam ce ce bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli an -fo-ro va ni a. aR moC nda va nis na qa la qa ris qve da te ra sa ze; nak ve Ti 67, cis ter nas Tan; sav. # 07:1-79:2067. fe na Zv.w. II-I ss-is ar te faq tebs Se i cavs (sur. 6) (fo to mog va wo da ar qe o-log ma n. ma Ti aS vil ma).

sur. 6

5) kol xu ri am fo ris ova lur ga niv kve Ti-a ni yu ri wri u li dam RiT, ro mel Sic tol-mkla va jva ria Cas mu li. wre mTli a nad ar aris jvriT Sev se bu li. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo TeT ro da mo Sa vo mci re na te xo va-ni nam ce ce bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli an -fo ro va ni a. aR moC nda va nis na qa la qa ris ze da te ra sa ze; nak ve Ti 213; sav. # 07:1-03:65. fe na Zv.w. IV s-is mi wu ru li sa da II s-is ar te faq-tebs Se i cavs (sur. 7).

sur. 7

6) kol xu ri am fo ris ova lur ga niv kve Ti a-ni yu ri mom rgva le bul mkla vi a ni svas ti kis dam RiT. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo TeT-ro da mo Sa vo mci re na te xo va ni nam ce ce bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli an -fo ro va ni a. aR moC nda va nis na qa la qa ris cen tra lur te-ra sa ze; nak ve Ti 127-142; sav. # 07:1-04:2287. fe na Zv.w. III-I ss-is ar te faq tebs Se i cavs (fo-to mog va wo da ar qe o log ma g. kvir kve li am); (sur. 8).

179

sur. 8

7) kol xu ri am fo ris ova lur ga niv kve Ti a-ni yu ri jvri a ni dam RiT. jvris qve da mxa re od nav wag rZe le bu li a. jvris gar Se mo wre ar Se im Cne va. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo-TeT ro da mo Sa vo mci re na te xo va ni nam ce ce-bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli an -fo ro va ni a. aR moC nda md. su lor Tan, va nis na qa la qa ri-dan aR mo sav le TiT, ad gil `mSvi do bis go ra-ze~ ze da pi ru li ar qe o lo gi u ri daz ver ve bis dros; sav. # 07:9-05:34. iq ve da das tur da Zv.w. III-I ss-is ar te faq te bi (sur. 9).

sur. 9

va nis na qa la qa ris cen tra lur te ra sa ze kol xu ri am fo ris ki dev er Ti jvri an dam Ri-a ni yu ri aR moC nda (sam wu xa rod, sadR e i sod uc no bia mi si Se nax vis ad gi li. cno ba mog va-wo da ar qe o log ma s. xa ra ba Zem).

8) ad gi lob ri vi war mo e bis qvev ris pir ze wri u li dam Ra a, ro mel Sic tol mkla va jva-ria Cas mu li. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo-TeT ro da mo Sa vo mci re na te xo va ni nam ce ce-bi Se im Cne va. ze da pi ri xor kli an -fo ro va ni a.

aR moC nda va nis na qa la qa ris ze da te ra sa ze; nak ve Ti 222; sav. # 07:1-74:277. fe na Zv.w. III-ax.w. IV ss-is Aar te faq tebs Se i cavs (sur. 10).

sur. 10

9) ad gi lob ri vi war mo e bis qvev ris sam-kuTx a ga niv kve Ti an pir ze wri u li dam Ra a, ro mel Sic tol mkla va jva ria Cas mu li. Ti-xa mo ya vis froa da mas Si mo TeT ro da mo Sa vo mci re na te xo va ni nam ce ce bi Se im Cne va. ze da-pi ri xor kli an -fo ro va ni a. aR moC nda va nis na qa la qa ris ze da te ra sa ze; nak ve Ti 221; sav. # 07:1-70:329. fe na Zv.w. III-ax.w. IV ss-is ar te-faq tebs Se i cavs. qvev ris es frag men ti Zli er da zi a ne bul ad re Su a sa u ku ne e bis qu ras Tan aR moC nda. sadR e i sod, sa mar Tli a nad fiq ro-ben, rom es ke ra mi ka Zv.w. IV-III ss-is un da iyos (Se a da re: [cecx la Ze, iaS vi li 1991: 59].

10) ad gi lob ri vi war mo e bis qvev ris mxris frag men ti, ro mel sac wre Si Cas mu li tol-mkla va jvris tvif ri aqvs. aR moC nda gu ri an-Tas na mo sax lar ze, ro me lic md. suf sis mar-cxe na mxa res (o zur ge Tis r-ni) mde ba re obs. fe na Zv.w. IV-III ss-iT Ta riR de ba (sur. 11); (ix. [va Sa ki Ze 1971: 17]).

sur. 11

180

va nis na qa la qa ris ze da te ra sa ze aR moC-nda ja mis Zi ris frag men ti, ro mel sac wre-Si Cas mu li tol mkla va jvris tvif ri am Sve-nebs. es jva ri, sxveb Tan Se da re biT gan sxva-ve bu li a. mas ga oTx ma ge bu li mkla ve bi aqvs. Ti xa mo ya vis froa da mas Si mo TeT ro da mo-Sa vo mci re na te xo va ni nam ce ce bi Se im Cne va. nak ve Ti 191-194; sav. # 07:1-75:203. fe na Zv.w. III-I ss. ar te faq tebs Se i cavs (sur. 12), [gi go-laS vi li, ka Wa ra va da sxv. 1979: 44].

sa yu radR e bo a, ag reT ve, rom sof. pa tar-Ze ul Si (sa ga re jos r-ni) aR mo Ce nil sa mar xe-ul kom pleq sSi, ad gi lob ri vi war mo e bis sam-tu Ca do qi da das tur da, rom lis sa xe lu ris Tav zec jvri a ni dam Raa das mu li. kom pleq si Zv.w. I-ax.w. I ss. Ta riR de ba (ix. [na ri ma niS vi li 1999: 68, sur. 1]).

sur. 12

jvri an dam Ri a ni kol xu ri am fo re bi, dRes dRe o biT, kol xe Tis gar da, ar sad ar aris mik vle u li. isi ni, stra tig ra fi u li mo na ce me bis da ar te faq te bis kon teq stze day rdno biT, Zi ri Ta dad Zv.w. IV s-is mi wu-ru liT-II s-iT un da da Ta riR des. dam Reb ze, jvris for me bis gar kve u li sxva das xva o ba Se im Cne va. Sem dgom pe ri od Si da sav leT sa-qar Tve lo Si mrav lad aR mo Ce nil Zv.w. II-I ss-is kol xu ri am fo re bis yur ze da yel ze, xSi-rad sxva das xva niS ne bia amo kaw ru li. jer je-ro biT am gva ri niS ne bis oc da a Tam de sa xe o-baa da das tu re bu li. sa yu radR e bo a, rom da-ax lo e biT ase Ti niS ne bi kol xeT Si jer ki dev Zv.w. IV s-dan qvev reb ze, xo lo Zv.w. III s-dan kra mi teb ze da sa wa feb zec fiq sir de ba. isi-

ni, mec ni e re bis mi er, Zi ri Ta dad qvev re bis, am fo re bi sa da kra mi te bis da mam za de be li sa xe los no e bis niS ne ba daa miC ne u li [ix. fu-Tu ri Ze 2003: 102-103]. am niS nebs So ris aris jvris ni San -gra fi to e bic (sur. 13).

sur. 13

wre Si Cas mu li wvril ta na jvri a ni dam Re-bi cno bi lia Ta zos Si dam za de bul am fo reb-ze. mag ram aq mkla veb Sua oTx siv rce Si Cas-mu lia ber Znu li aso e bi [Брашинский 1980: 233, sur. 132; Bon 1957 : 167 ; Монахов 1999: 233]. da-sav leT sa qar Tve los te ri to ri a ze dam Ri a-ni Ta zo su ri am fo re bi jer je ro biT ar aris da das tu re bu li.

qu Ta is Tan, sof. Wog nar Si, far na lis go-ris na mo sax lar ze, Zv.w. VII-VI ss-is fe na Si mik vle u lia ori, ga mom wva ri Ti xis, dam Ris da sas me li sa beW da vi (sav. ## 227, 229; qu Ta-i sis ar qe o lo gi u ri eq spe di ci a, xel mZRva ne-li oT. lor Tqi fa ni Ze, 1964 w.).

dam Re bis da sas me li sa beW da ve bi – qvis, Ti xis an li To ni sa gan iyo dam za de bu li. ma-ga li Tad, Ti xis sa beW da ve bi far na lis go ris na mo sax la ri dan (sof. Wog na ri) an Zv.w. V-III ss-is uf leb ri vi da sa dam Ri li To nis sa beW-da ve bi gu a di xu dan, va ni dan, qo bu le Tis fiW-vna ri dan, eSe ra dan, dab la go mi dan, daf na ri-dan da sxv. [lor Tqi fa ni Ze mar. 1975: 14-73].

jvris Se sa xeb: jva ri idu ma li sa ko or-di na ci o, uni ver sa lu ri sim bo lo a. is pir-ve lad pa le o li Tis pe ri od Si ga mo sa xes da mas Sem deg wam yva ni ad gi li uWi ravs ka cob-ri o bis sim bo li ka Si. jva ri ux so va ri dro-i dan asa xavs ada mi a nis Se xe du le bas ga re mo sam ya ro ze. jvars xSi rad vxvde biT sxva das-xva or na men tul da mi To lo gi ur si u Je teb-Si, rom le bic ar qe o lo gi ur ar te faq teb ze sxva das xva na i ri gra fi ki Ta da kom bi na ci-i Taa ga mo sa xu li. is xSi rad or na men tu li qar gis er T-er Ti Zi ri Ta di ele men ti da ume-te si kom po zi ci e bis ga na wi le bis sa fuZ ve-li a. jva ri wres Tan er Tad sam ya ros aR qmis um Tav re si ni Sa ni a.

181

mec ni e re bi fiq ro ben, rom jva ri war mo-iq mna gan mklav Si mdgo mi ada mi a nis ga mo sa xu-le bi dan da mi si sim bo lo a; ag reT ve, xa xu niT cecx lis ga sa Ce ni jvri sebr da de bu li jo-xe bi sa gan da aRiq me ba, ro gorc cecx li sa da mcxun va re mzis sim bo lod. jva ri, ase ve Se iZ-le ba si met ri u lad da geg ma re bu li sacx ov-ri sis sim bo loc iyos, ro me lic oTx Ta na bar na wi lad iyo fo da. mis cen trSi, mTa var mo-e dan ze ik ve Te bo da aR mo sav le Ti dan da sav-le Ti sa ken da sam xre Ti dan Crdi lo e Ti sa ken mi mar Tu li gze bi. jva ri, kos mo go ni ur -sak-ra lu ri, ma gi u ri Si na ga ni ar sis sim bo loa da sam ya ros oTx mxa res un da mi a niS neb des. is wer ti lo va ni cen tri dan oTx mxriv usas-ru lod vi Tar de ba. mi si ho ri zon ta lur -ver ti ka lu ri kve Ta cen tri dan ga mom di na-re oTx mi mar Tu le bas aR niS navs. am cen tris gar Se mo jva ri si met ri u la daa or ga ni ze bu-li.

wre Si Cas mu li jva ri, oTx nak ve Tad da yo-fi li mbru na vi wre a, ro me lic mzis uZ ve le si ar qe ti pi da ka cob ri o bis er T-er Ti mTa va-ri sim bo lo a. jvris Sem dgo mi gan vi Ta re baa svas ti ka, ro me lic jvris mkla ve bis da bo-lo e be bis ga dax riT mi iR we o da da ag reT ve uZ ve le si sim bo loa [ix. xi da Se li 2001: 63-65]. is mbru nav mzes, bor jRals ga mo xa tavs.

ro gorc Cans, jva ri im Ta viT ve sa kul to- sak ra lu ri da niS nu le bis sim bo lo- ni Sa ni iyo. Sem dgom, IV s-dan jva ri qris ti a no bis Zi ri Tad ka no ni kur, wmin da sim bo lod iq ca. qar Tul we ri lo biT wya ro eb Si pir ve lad ia kob cur ta ve lis V s-is na war mo eb Si (naw. me-16) [Zve li qar Tu li agi og ra fi u li li te-ra tu ris Zeg le bi, 1964: 26] mo ix se ni e ba. sa-yu radR e bo a, rom Zve li qar Tu li asom Tav-ru lis `jan~ aso- ni Sa ni jvris mo xa zu lo biT xa si aT de ba da Tav ze ho ri zon ta lu ri xa zi azis. swo red mdga ri jvris for ma aqvs, ag-reT ve `qan~ aso- ni Sans (sur. 14); [ix. gam yre-li Ze T. 1989: 165, 179].

sur. 14

jva ri me di te ra nul siv rce Si wi na azi-is are a li dan gav rcel da. ga mo ricx u li ar aris, rom is kav ka si i da nac gav rce le bu li yo. amas gar kve ul wi lad adas tu rebs jvris xSi-ri ga mo sax va kav ka si a Si aR mo Ce nil ad re u li sa mi waT moq me do xa nis, Tri a le Tis kul tu-ris da sa er Tod brin ja o sa da rki nis epo qis, kla si ku ri epo qi sa da sa er Tod wi naq ris ti-a nu li pe ri o dis ar qe o lo gi ur ar te faq teb-ze. jvre bis sxva das xva va ri an te bi gvxvde ba Wur Wel ze, sab rZo lo da Sro mis ia ra Reb ze, sam ka u leb ze da sxv. Mmrav la daa da das tu re-bu li jvre bis ga mo sa xu le be bi – ke ra mi ka-ze, oq ro ze, ver cxlze, brin ja o ze, rki na ze, qso vil ze, qva ze. kav ka si a Si wi naq ris ti a nul epo qa Si, ro gorc Cans, jvars sa kul to Tu yo-fiT cxov re ba Si ga mor Ce u li ad gi li eWi ra. V s-dan qris ti a nul sa qar Tve lo Si vrcel de ba wre Si Cas mu li jvre bi, rom le bic `bol nu ri~ jvris sa xe li Taa cno bi li. isi ni zo ga dad wi-naq ris ti a nul epo qa Si da das tu re bu li wre-Si Cas mul jvrebs Ca mog va nan.

kol xu ri sam ya ros er T-er Ti um Tav re-si RvTa e ba mze iyo. ma ga li Tad, amas adas-tu rebs va nis na qa la qar ze aR mo Ce ni li Zv.w. III s-is ofi ci a lu ri war we rac, sa dac me-18 stri qon Si mo ix se ni e ba mzis RvTa e ba – he li-o si. Zvel sam ya ro Si mas ai gi veb dnen zev sTan, apo lon Tan, osi ris Tan, iu pi ter Tan, miT-ras Tan. kol xTa upir ve les RvTa e bad, apo-lo ni os ro do se li Tvlis he li oss (mzes), kol xe Tis me fis ai e tis ma mas. mze na yo fi e-re bis kul tTa nac iyo da kav Si re bu li [ya ux-CiS vi li 1987: 139-142]. mzis sim bo lod jva ri, svas ti ka, bor jRa li, wrea miC ne u li. aqe dan ga mom di na re, Se saZ le be li a, rom ro me li me kol xma war Ci ne bul ma Ta vis em ble mad air Cia jva ri, ro me lic sim bo lu rad RvTa e ba mzes gu lis xmob da.

kol xu ri am fo re bis Se sa xeb: aR mo sav-leT Sa vizR vis pi reT Si, da sav leT sa qar Tve-lo Si, kol xeT Si im por tu li am fo re bi sa vaW-ro ta rad Zv.w. VI s-is me o re na xev ri dan Cnde-ba. aq da das tu re bu lia Sa vizR vis pi re Tis da xmel Ta Su azR vis pi re Tis sa qa la qo cen treb-Si dam za de bu li am fo re bi [fu Tu ri Ze 1976: 79-90].

Zv.w. IV s-is me o re na xev ri dan iwy e ba ad-gi lob ri vi `kol xu ri am fo re bis~ (resp. ya-vis fer Ti xi a ni) war mo e ba. am pe ri o di saT vis kol xu ri am fo re bi si no purs hgva nan. da sav-

182

leT sa qar Tve los kol xu ri am fo re bis mra-val ricx o van ar qe o lo gi ur mo na po var Si, for mis, mo cu lo bis da Ti xis mi xed viT sxva-das xva ti po lo gi u ri va ri an te bi Se i niS ne ba [ix. fu Tu ri Ze 2003: 98-109; Путуридзе 1977: 68-71; lor Tqi fa ni Ze 1966: 137-140; ka xi Ze 1971: 55-63; Лорд ки па нидзе Г. 1970: 81-82; gam yre li Ze 1982: 96-98; Брашинский 1980: tab. XXIII; Внуков, Цецх ладзе 1991: 170-185; xal va Si 2002: 10-20 da sxv.]. ag reT ve sxva o baa qro no lo gi u ra dac. kol xu ri am fo re bi, ro gorc Cans, da sav leT sa qar Tve los te ri to ri a ze ara erT ad gi las mzad de bo da. Ees, ad gi lob ri vi war mo e bis am-fo re bi Zv.w. IV s-is me o re na xev ri dan ax.w. VIII s-mde da Sem de gac sxva das xva mo di fi ka ci iT keT de bo da (tab. I). zo ga dad, kol xu ri am fo-re bi ti po lo gi ur -qro no lo gi u rad Sem deg-na i rad war mog vid ge ba:

1) Zv.w. IV s-is me o re na xev ris-III s-is pir-ve li na xev ris kol xu ri am fo re bi si no purs gva nan, oRond Ti xis ze da pi ri uf ro xor kli-a ni a, fe ri ki mo ya vis fro. gvxvde ba Ri a- mo ya-vis fro eg zem pla re bic.A ad gi lob ri vi, kol-xu ri am fo re bis kor pu si kver cxi se bu ri a, lil va ki se bu ri pi ri da ci lin dru li ye li aqvs; qus li wak ve Ti li ko nu si se bu ri a, ci-lin drul Tan mi ax lo e bu li; yu re bi Ta nab rad mor ka lu ri da Wril Si ova lu ria (tab. I

1).

2) Zv.w. II-I ss-is Kkol xur am fo rebs wel ze Sez ne qi lo ba uC nde baT; ye li ci lin dru lia da Se da re biT mok le; ova lur ga niv kve Ti a ni yu re bi Ta nab rad mor ka lu ri da Se da re biT mok le a; Ti xa ze da pir ze xor kli a nia da mo ya-vis fro el fe ri sa a; gvxde ba Ri a- mo ya vis fro eg zem pla re bic. sa er Tod, kol xu ri am fo-re bis er T-er Ti Zi ri Ta di da ma xa si a Te be li ni Sa nia fsker ze spi ra lu ri xvia (tab. I

5), ro-

mel sac zo gi mec ni e ri e.w. var du li se bur sac uwo debs. am gva ri spi ra lu ri xvia ucx o u ri am fo re bi saT vis ar aris da ma xa si a Te be li. kol xu ri am fo re bis Ti xis struq tu ra xa o i an -fo ro va ni a. Ti xa Se i cavs mo TeT ro da mo Sa-vo mci re na te xo van nam ce cebs. Se re u lia di a-ba zis da ba zal tis, pi roq se ni te bis, kvar cis, qar sis, rki nis hid ro Jan gis mi na re ve bi da sxv. Ca ta re bu lia Ti xis mi ne ra lo gi ur -pet-rog ra fi u li ana li zi, ris Se de ga dac da das-tur da, ad gi lob ri vi, kol xe Tis sxva das xva re gi o nis Ti xas Tan ma Ti iden tu ro bis faq ti [ix. mor Ca Ze 1979: 81; fo fo ra Ze, fa ra daS vi li, ax vle di a ni, ga si taS vi li 2006: 220-224].

Zv.w. II-I ss-is kol xu ri am fo re bis zo gi-erT eg zem plar ze gvxvde ba niS ne bi (mag. ix. sur. 13). Se saZ loa isi ni xe los nis mi er am-fo ris mo cu lo bas an ra o de no bas aR niS nav-des. kol xur am fo ra ze da ta ni li niS ne bi hgavs ad gi lob riv dam za de bul qvev reb ze da kra mit ze aR beW dil niS nebs. ag reT ve aR sa-niS na vi a, rom van Si aR mo Ce nil er T-erT ad-gi lob riv am fo ras ze da pi ri ise ve aqvs da-mu Sa ve bu li, ro gorc ad gi lob riv qvev rebs – ver ti ka lur xa ze bi a ni ho ri zon ta lu ri sar tyle biT [Путуридзе 1977: 68-69].

kol xeT Si aR mo Ce ni lia ke ra mi kis ga mo saw-va vi qu re bi, sa dac sxva ti pis ke ra mi kis na-te xeb Tan er Tad am fo re bis frag men te bi caa da das tu re bu li. ase Ti qu ra aR mo Ce ni lia so-fel gvan dras Tan (af xa ze Ti), ro me lic Zv.w. III s-i sa a. ase Ti ve qu raa q. so xum Tan `wi Te li Su qu ras~ na mo sax lar ze. qu ris naS Te bia Ses-wav li li ag reT ve sof. gul rif Sis sam xreT -aR mo sav le TiT mde ba re na mo sax lar ze.

Zv.w. II s. me o re na xev ris da Zv.w. I s. kol-xur am fo rebs fsker ze isev spi ra lu ri xvia aqvs. cil ndru li qus li uf ro so kos Ta vi-sebr mom rgva le bur for mas iRebs da bo lo uf ro Ses qe le bu li a. zo gi mec ni e ri mas e.w. Ri li se bur sac uwo debs. am pe ri o dis kol xu-ri am fo re bis ke de li Se da re biT Txe li a. am-fo rebs tan ze uf ro Se sam Cne vi Sez ne qi lo ba uC nde baT. mec ni e re bi fiq ro ben, rom es Sez-ne qi lo ba am fo ris xme leT ze tran spor ti re-bas Ta naa da kav Si re bu li. am gva rad, am fo ras uf ro ad vi lad mo e de bo da Sez ne qi lo ba ze ba wa ri da uf ro mo xer xe bu li iq ne bo da cxe-nis an vi ris Tvis sa pal ned ga da ki de ba. kol-xu ri am fo re bis te va do ba 13-dan 22 lit ram-de mer ye obs.

kol xu ri am fo re bi mrav la daa aR mo Ce ni-li Zv.w. II-I ss-is na mo sax la reb ze is to ri u li kol xe Tis mTel te ri to ri a ze. aq TiT qmis ar aris am pe ri o dis na mo sax la ri, sa dac am gva-ri am fo re bi ar aR mo Ce ni li yo. spe ci a lur sa mec ni e ro li te ra tu ra Si ax la TiT qmis er-Txma daa aRi a re bu li, rom es am fo re bi ad gi-lob ri vi, kol xu ri war mo e bi sa a. kol xu ri am-fo re bi da das tu re bu lia Sem deg pun qteb Si: eSe ra Si, q. so xum Si, q. oCam Ci re Si, md. en gu-ris xe o ba Si, q. fo Tis mim de ba re te ri to ri a-ze, sof. urek Si, md. suf sa- na ta ne bis Su am di-na reT Si, sof. ci xis Zir Si, q. qo bu le Tis fiW-vnar Si, sof. max vi la ur Si, q. ba Tum Si, sof.

183

go ni o Si, sof. bu kis ci xe Si, sof. gu ri an Ta Si, sof. daf nar Si, sof. dab la gom Si, sof. mTis-Zir Si, q. qu Ta i sis mi da mo eb Si, sof. sag vi Ci o-Si, q. van Si da mis mim de ba re te ri to ri a ze da sxv. Zv.w. II-I ss-is kol xu ri am fo re bi Crdi-lo eT Sa vizR vis pi reT Si sxva das xva na mo-sax la reb zea aR mo Ce ni li. ese nia – gor gi pi a, ki te i, ke pi, ne a po li (skvi Tu ri), qer so ne si, do nuz la vi, be li a u si, ka ra to be, ker ki ni ti-da da sxv. [Внуков, Цецхладзе 1991: 170-185].

3) Zv.w. II-I ss. kol xu ri am fo re bis Sem dgo-mi pe ri o dis gag rZe le bad ax.w. II-III ss. e.w. yel wi bo i a ni wel Sez ne qi li am fo re bi un da iyos, rom leb sac wag rZe le bu li ta ni, TiT-qmis Ta nab rad mor ka lu li yu re bi da fsker-ze ag reT ve spi ra lu li xvia axa si a TebT. ma Ti ke de li Se da re biT ki dev uf ro Txe lia da yel ze, yu re bis mi Zer wvis ad gil ze ga mo xa-tu li wi bo aqvT, ro me lic Si da mxri dan od-nav Caz ne qi li a. am ti pis am fo re bi mik vle u-lia – biW vin Ta Si, so xum Si, eSe ra Si, we bel da-Si, foT Si (pa li as to mi), urek Si, qo bu le Tis fiW vnar Si, ci xis Zir Si, go ni o Si da sxv. (tab. I3); [xal va Si 2002: 10-20].

4) ax.w. III-IV ss-dan wel Sez ne qi li da fsker-ze spi ra lur xvi i a ni kol xu ri am fo re bis axa li ti pi vi Tar de ba. am am fo rebs yu re bi mkveT rad aqvT ze da na wil Si mox ri li da ta-ni ki dev uf ro viw ro da wag rZe le bu li aqvT. zo gi erT eg zem plars tan ze da ba li gof ri-re ba uC nde ba. yu re bi ga niv kveT Si ova lu ro-bas kar gavs da uf ro brtye li xde ba (tab. I

4).

dam Re bis Se sa xeb: dam Ris das ma, xel Se u-xeb lo bi sa da niv Tis an Wur Wlis Sig Tav sis vi si me sa kuT re bas niS nav da. dam Ra mas, am qo-ne bas, ara ke Til sin di si e ri ada mi a ne bis xel-yo fi sa gan sa mar Tleb ri vad icav da. dam Ra da ax lo e biT ise Ti ve uf leb ri vi ni Sa ni iyo, ro gorc mo ne ta ze ga mo sa xu li em ble me bi. mi si ga mo sax va mxo lod gar kve u li war Ci ne-bu li pi re bis (kol xeT Si – skep tu xi, me fe, mTa va ri qu ru mi) pre ro ga ti va iyo. mas Zi ri-Ta dad sa xel mwi fo eb ri vi ga er Ti a ne bis war-Ci ne bu li pi re bi da ma Ra li ran gis mo xe le-e bi flob dnen da iye neb dnen. ami tom, dam Ra iu ri di u li xa si a Tis do ku men tad Se iZ le ba Ca iT va los.

wre Si Cas mu li jva ri Se saZ loa kol xe Tis ro me li me qa la qu ri da sax le bis, re gi o nis uf le ba mo si li war Ci ne bu li pi ris ni Sa ni a, rom lis daq vem de ba re ba Si myo fi ke ra mi ku li

sa xe los no e bis na war mi ase Ti em ble miT idam-Re bo da. ase Ti sa qa la qo cen tri Se iZ le ba `va-ni~, `qo bu leT -fiW vna ri~ an fa si si iyo. qa laq fa si sis sa Su a le biT kol xe Tis ned le u li da na war mi sa er Ta So ri so ba zar ze ga e di ne bo da. ga mo ricx u li ar aris, rom es dam Re bi me fis mo xe li sac iyo, ro mel sac am fo re bis ta ris war mo e bis kon tro li eva le bo da da gar kve-u li kav Sir -pa su xis mgeb lo ba ga aC nda am am-fo re biT ga da sa ta ni sa vaW ro pro duq ci is xa ris xze. Tu ki di os ku ri a -e Se ri dan Zv.w. III s. kol xu ri am fo re bis cno bil dam Rebs ga viT-va lis wi nebT, ro mel ze dac qa la qis sa xe lia aR niS nu li [ix. fu Tu ri Ze 2003: tab. I

2], ma Sin

Se saZ lo a, rom jvri a ni dam Rac, ro me li me sxva kol xu ri qa la qis em ble mad Ca iT va los, ma ga li Tad, sa vaW ro qa laq fa si sis.

q. fa si sis Se sa xeb: es qa la qi mniS vne lo-va ni sa vaW ro cen tri iyo [Lor dki pa nid ze 2000; gam yre li Ze 2003: 170-185;. Bra und 1994: 102-103; Гамкрелидзе 1992: 6-29; da sxv.]. mas Sem de gi av-to re bi mo ix se ni e ben: fsev do- ski laq si (Zv.w. IV s), aris to te le, pla to ni, he rak li de lem-bo si, hi pok ra te, Te ok ri te, stra bo ni, fsev-do- plu tar qe, pli ni u si ga i us se kun du si (uf ro si), pom po ni us me la, fla vi us ari a ne, klav di os pto le ma i o si, fsev do -or fev si, Te mis ti o si, kas to ri u si, ami a ne mar ce li nu-si, zo si me, ste fa ne bi zan ti e li, aga Ti a, Te o-fa ne qro nog ra fi, gi or gi ked re ne da sxv. [ix. gam yre li Ze 2003: 170-173]. fa sis Tan da kav Si-re bu li ram de ni me epig ra fi ku li Zeg lia Se-mor Ce ni li: ver cxlis fi a la (dm. 21 sm), ber-Znul war we ri a ni – `a po lon wi nam ZRo li sa var, ro me lic fa sis Si a~ – Ta riR de ba IV s-iT [ix. Lor dki pa nid ze 2000: 37]. sof. ci xis Zir Si, Ti xis fi la ze, la Ti nur war we ri a ni dam Ra aR moC nda VEX[il la ti o] FA[si a na], ro mel sac q. fa-sis Si II s-Si dam za de bu lad mi iC ne ven [ix. Spa-i de li 1985: 134-140; To du a, Gam kre lid ze 2006: 225-238]. q. foT Tan (fa sis Tan) VI s. am fo ra ze gra fi to – φω, xo lo aq ve zRva Si gra fi to i-a ni (BIK) si no pu ri am fo ra aR moC nda (daw vri-le biT ix. [gam yre li Ze 2003: 170-185; Gam kre lid-ze 1992: 101-119]

fo Tis Se mo ga ren Si sa mo sax los kva li da-das tu re bu lia sof. qve mo Wa la did Si, md. ri o nis mar jve na mxa res (1,5 km-ze Crdi lo e-TiT). bor cvis far To bi 1800 kv.m. me o re sa-mo sax lo, ro me lic Se iZ le ba mi viC ni oT q. fa-si sis sa sof lo ga re moc vad, aR moC nda sof.

184

sa qor qi os aR mo sav leT na wil Si, `si mag res~ sa xel wo de biT cno bil mo nak veT Si. bor cvi 3300 kv. m-s mo i cavs [mi qe la Ze 1978: 43-77].

um niS vne lo va ne si cno ba q. fa si sis mde ba-re o bis Se sa xeb da cu lia stra bo nis `ge og ra-fi a Si~: `fa sis ze mde ba re obs mi si mo sa xe le qa la qi, kol xTa sa vaW ro ad gi li, gar Se mor-tymu li mdi na riT (ri o niT), tbiT (pa li as to-miT) da zRviT~ (XI, 2, 17). es aR we ri lo ba dRe-van de li q. fo Tis mde ba re o bas esa da ge ba. sa-yu radR e boa ag reT ve q. fa si sis TviT mxil ve-lis, ro mis im pe ri is ma Ra li ran gis mo xe lis, II s. av to ris fla vi us ari a nes sa in speq cio aR we ra Si Se mo na xu li cno ba: fa si sis `... ci-xe- si mag re, ro mel Sic Tav sde ba oTx a si me-o ma ri, meC ve na me tad mi ud gom lad ad gi lis mi xed viT, uSiS ro e bis Tval saz ri siT me tad mo xer xe bul ad gil zea mo Tav se bu li... nav-sad gu ri uSi Sa ri Tav Se sa fa ri un da yo fi li-yo xo mal de bis Tvis.~ (Arr., PPE, 9). hi pok ra te (Zv.w. 460-336 ww.) TviT mxil ve lia md. fa si sis mi da mo e bi sa. igi cno bebs gvaw vdis fo Ti- pa-li as to mis mim de ba re te ri to ri is Se sa xeb – `... vinc fa sis Si cxov robs, maT Se sa xeb mo-giTx robT: es mxa re Wa o bi a ni a, Tbi li, wyli-a ni da te ni a ni.~ `... ada mi a nebs sacx ov re be-li Wa o beb Si aqvT; xi sa da ler wmis sax le bia age bu li. isi ni co tas da di an fe xiT qa laq sa (q. fa sis Si) da sa vaW ro pun qteb Si (em po ri on-Si), ara med da cu ra ven aR ma- daR ma ... na ve biT, rad gan ar xe bi bev ri a~ (hi pok ra te, `ha er Ta ...~ 15) [ya ux CiS vi li 1965: 45]. Cans, rom md. ri-on -fa si sis qve mo we lis mo sax le o ba spe ci a-lur sa vaW ro pun qtSi, fa si sis em po ri on Si da di o da. hi pok ra tes am na we ri dan ag reT-ve, TiT qos, isic Cans, rom fa si sis del ta Si mde ba re ad gi li ad gi lob ri vi mo sax le o bis sa vaW ro pun qti a. sa er Tod, vaW ro bis kon-cen tri re ba spe ci a lur ad gi leb Si pro to-ur ba nis tul cen trze mig va niS nebs. sa fiq re be li a, rom ro ca ber Zne bi ga moC-ndnen md. fa si sis Se sar Tav Tan, aq pro to ur-ba nis tu li cen tri fa si si uk ve iyo (ga vix se-noT, am te ri to ri a ze ar se bu li gvi an brin-ja o -ad rer ki nis xa nis na mo sax la re bi). ber-Zneb ma es pun qti aRiq ves ro gorc qa la qi da sa vaW ro cen tri (em po ri o ni). maT am sa vaW ro da sax le bas Tan da am ya res kon taq ti da dro-Ta gan mav lo ba Si aq ve gaC nda ber Znu li da sax-le bac. fa sis Si gax sni li ber Zne bis axal Se ni dro Ta gan mav lo ba Si ad gi lob riv mo sax le-

o bas Tan kon taq te bis Se de gad sim bi ozs ga-nic di da. ar qe o lo gi u ri mo na ce me bis mi xed-viT fo Ti- pa li as to mis mim de ba re te ri to-ri is gvi an brin ja o -ad rer ki nis xa nis na sax-la re bi dan – na mar nu, Zi gu ri, si ri aC qo nis oxo je, nan de vu, sag vi Cio (zur ga ni, kon Sa), naR mi pi ji, Wa la di di (zur ga, sa ba Jo, Cxa ri), gu ri fu li, na ox va mu (sof. re ka), er ge ta da sxv. [ix. jib la Ze 2001: 34-38 da ru ka] – mog vi-a ne biT, al baT, fa si si uf ro da wi na ur da. mas ko mu ni ka ci e bis mi xed viT mo xer xe bu li ad-gi li eWi ra, ker Zod, md. ri on -fa si sis del ta da is ur ba nis tul cen trad gan vi Tar da. md. ri on -fa si sis qve mo wel ze ar qe o lo gi u rad aR mo Ce ni li na mo sax la re bic amas mow mobs. aq Zv.w. VI s-is ucx o u ri na war mi mci re a. imis mi-u xe da vad, rom kla si ku ri pe ri o dis fa si sis ad gil mde ba re o ba we ri lo bi Ti wya ro e bis mi xed viT zo ga dad gan sazR vru li a, dRe i-saT vis mi si zus ti mde ba re o ba uc no bi a. am Ja-mad aR mo Ce ni lia mxo lod III-VIII ss-is fa si sis naS Te bi [ix. gam yre li Ze 2003: 179]. q. fa si si ev ro pa -a zi is sazR va o- sam di na-ro sat ran zi to sa vaW ro gzis er T-er Ti Zi-ri Ta di pun qti iyo. q. fa si sis sa Su a le biT ucx o eT Si ga di o da rki na, sa am Se neb lo xe, se li, se lis ze Ti, Taf li, cvi li, Rvi no da sxv. [lor Tqi fa ni Ze 1966: 117-120; Гамкрелидзе 1992: 6-18].

am ri gad, da sav leT sa qar Tve lo Si, kol-xeT Si aR mo Ce ni li uax le si ar qe o lo gi u ri mo na ce me bis sa fuZ vel ze da sxva ar te faq te-bis moS ve li e ba- gaT va lis wi ne biT Se iZ le ba da vas kvnaT: Zv.w. IV s-is me o re na xev ri dan II sa u ku nis CaT vliT kol xeT Si mzad de bo da am-fo re bi, rom leb ze dac tvif rav dnen uf leb-riv, sa vaW ro dam Rebs, ise ve, ro gorc es xde-bo da xmel Ta Sua da Sa vi zRvis pi ra sa qa la qo cen treb Si. vfiq robT, es dam Re bi kol xe Tis ro me li me sa qa la qo cen tris (mag. fa si sis) an re gi o nis war Ci ne bu li pi ris uf leb ri vi em-ble ma a. es pi rov ne ba am fo re bis war mo e bas akon tro leb da da pa su xis mgeb lo bas iReb-da am sa vaW ro ta riT ga da zi du li pro duq-ci is xa ris xze. es ki, Ta vis mxriv, mi a niS nebs im dro in de li kol xe Tis sa zo ga do e bis gan-vi Ta re bis uf ro ma Ral do ne ze da mi si in-teg ra ci is Tvi sob riv xa ris xze xmel Ta Sua da Sa vi zRvis da wi na u re bul sa qa la qo cen-treb Tan.

185

G. Gamkrelidze

COLCHIAN AMPHORA wITH AN ANEPIGRAPHIC CROss sTAMP FROM POTI-PHAsIs.

Summary

An archaeological expedition has discovered a highly noteworthy stamp at the “Natekhebi” locality, on the west shore of Lake Paliastomi, Poti, Georgian Black Sea littoral. Here the soil is highly clayey-sandy, with a clay-peat layer under it, where archaeological material of the 4th-2nd cc BC was found, namely, a profiled foot of an Attic black-gloss vessel and the base of a Rhodian amphora [see Gamkrelidze, G. 1992, pls. 5, 6]. Here was also found a fragment of a Colchian amphora with a cross stamp. Below, I shall try, as far as possible, to determine the significance of this discov-ery for the history of Colchis. This implies discussion of such questions as: 1. The archaeological context of the discov-ery of the stamp; 2. The topography of other cross-stamps, attested in Colchis; 3. The meaning of cross as a symbol; 4. The question of the manufacture of amphoras or trading containers in Colchis; 5. Stamps as a proprietary trade mark; 6. Phasis, the place of discovery of the stamp, as a trade centre.

A high relief stamp is fixed on the upper part of the handle of the Colchian amphora discovered in the lower layer of “Natekhebi”. The handle is of oval section; the clay brownish, with whitish and blackish noticeable in it; the surface is coarse-nappy-porous. The stamp is circular (diam.: 1.9 cm), with an equal-beam cross in it; the stamp is anepigraphic; the cross is slanted in relation to the handle (pl. II, fig. 1).

Until quite recently, circular stamped Colchian amphoras were unknown to scholarship. At present cross stamps placed within a circle have been brought to light, resembling one another: from Poti, Pichvnari­Choloki, former city site of Vani (see pl. I, map of distribution). To date nine specimens are known in all. One piece is attested by oral com-munication. The stamps of this type are attested on a wine jar of local production. A single cross, differing from others, was found on a bowl too.

To date cross-stamped Colchian amphoras have not been traced anywhere beyond Colchis. Basing on the strati-graphic data and context of artifacts, they must be chiefly dated to the end of the 4th cent.-2nd cent. BC. The cross shapes on the stamps differ somewhat. Various signs are often scratched on the handle and neck of 2nd-1st cent. BC Colchian amphoras, brought to light in abundance in Western Georgia, dating from a later period. To date up to thirty varieties of such signs have been recorded. It should be noted that approximately similar signs are evidenced in Colchis on wine jars from the 4th century BC, and on tiles and weights from the 3rd cent. BC. They are considered by scholars to be largely marks of the workshops that manufactured wine jars, amphoras and tiles. Among these signs there are sign-graffiti also.

The manufacture of local “Colchian am phoras” (resp. brown­clay) began from the second half of the 4th cent. BC. By this period, Colchian amphoras resemble their Sinopean counterparts. In the numerous archaeological finds of Col-chian amphoras of western Georgia, different typo logical variants are noticeable in terms of form, capacity and clay. There is a difference chrono logically as well. Colchian amphoras appear to have been manufactured at many sites on the territory of western Georgia. Amphoras of local production from the second half of the 4th cent. BC to the 3rd cent. BC were made subsequently too with various modi fi cations.

Colchian amphoras have been discovered in large numbers on settlement sites of the 2nd-1st cent. BC all over the territory of historical Colchis. There is almost no former settlement site here with such amphoras not coming to light. It is almost unanimously acknowledged in the spe cialist literature that these amphoras are of local, Colchian, manu-facture. Colchian amphoras are attested at the following points: Eshera, Sukhumi, Ochamchire, the River Inguri valley, the area adj oining Poti, v. Ureki, the interfluve of the Supsa­Natanebi, v. Tsikhisdziri, Pichvnari near Ko buleti, v. Makhvilauri, Batumi, v. Gonio, v. Bu kis tsikhe, v.Gu r ianta, v. Dapnari, v. Dabla gomi, v. Mtis dzi ri, the environs of Kutaisi, v. Sagvichio, Vani and its environs, and others. Colchian amphoras of the 2nd-1st cent. BC have come to light at various settlement sites of the northern Black Sea area, namely Gorgippia, , Cyteus, Cepoi, Naples (Scy thian), Chersonesus, Donuzlav, Belyaus, Kara­to be, Cercinitides, etc.

Thus, on the basis of the recent archaeological evidence discovered in Western Georgia or Colchis, as well as by recourse to and consideration of other artifacts we may conclude that from the second half of the 4th-to the 2nd cent. BC inclusive amphoras were made in Colchis, on which proprietary, trade brands were stamped, as was the practice in Mediterranean and Black Sea urban centres. I believe these stamps constitute the proprietary (legal) emblem of an

186

urban centre (e.g. Phasis) of Colchis or of some person of advanced position who was in control of the manufacture of amphoras and assumed responsibility for the quality of the products, exported in these co mmercial vessels (contain-ers). This, in its turn points to the higher level of development of the Cochian society of the period and to the quality of its integration in advanced urban centres of the Mediterranean and Black Seas.

literatura

gamyreliZe g. 2002: kolxeTi (kultu rul-istoriuli narkvevi). Tbilisi.

gamyreliZe g. 1987: wyalqveSa arqeologi uri eqs pe diciis kvleva-Zieba q. foTis mida moebSi. – macne (ist.

arq. ... seria), # 1, 97-117.

gamyreliZe g. 1982: centraluri kolxe Tis Zveli namosaxlarebi. Tbilisi.

gamyreliZe g. 2003: qalaq fasisis adgil mdebareobis da definiciis sakiTxisaTvis. – iberia-kolxeTi, # 1,

170-185.

gamyreliZe T. 1989: weris anbanuri sis tema da Zveli qarTuli damwerloba. Tbi li si.

gigolaSvili el., kaWarava d., fuTuriZe r., fircxalava m., Wyonia a. 1979: vanis naqalaqaris zeda terasaze

1970-1977 wleb Si mopovebuli arqeologiuri masalis kata logi. – oT. lorTqifaniZe (red.), vani, t. IV, 41-

114. Tbilisi.

vaSakiZe n. 1971: gurianTis antikuri xa nis arqeologiuri Zegli. – sdsZ, II, 5-27.

kaxiZe a. 1971: keramikuli tara fiWvna ris antikuri xanis naqalaqaridan. – sdsZ, II, 28- 66.

lorTqifaniZe mar. 1975: kolxeTis Zv. V- III ss. sabeWdavi-beWdebi. Tbilisi.

lorTqifaniZe oT. 1966: antikuri sam yaro da Zveli kolxeTi. Tbilisi.

miqelaZe T. 1978: arqeologiuri kvleva-Zieba rionis qvemo welze. Tbilisi.

morCaZe T. 1979: Sida qarTlis antikuri periodis keramika. Tbilisi.

narimaniSvili g. 1999: antikuri xanis samarxi patarZeulidan. – Ziebani, # 3, 68-70.

foforaZe n., faradaSvili ir., axvlediani d., gasitaSvili an. 2006: keramikis mine ralogiuri da

petrografiuli kvleva (vanis masalebis magaliTze). – Ziebani, # 17-18, 220-224.

fuTuriZe r. 1976: importuli amforebi vanis naqalaqaridan. – lorTqifaniZe (red.), vani, t. II, 79-90. Tbilisi.

fuTuriZe r. 2003: amforebis warmoeba kolxeTSi. – iberia-kolxeTi, # 1, 98-109.

yauxCiSvili T. 1987: vanis axladaR mo Cenili berZnuli warwera. – qarTuli wya roTmcodneoba, VII, 131-143.

yauxCiSvili T. 1965: hipokrates cnobebi saqar Tvelos Sesaxeb. Tbilisi.

Spaideli m. 1985: kavkasiis sazRvari, II s. garnizonebi afsarosSi, petrasa da fa sisSi. – macne (ist. arq. ...

seria), # 1, 134-140.

cecxlaZe g., iaSvili i., 1991: damRiani kolxuri amforis fragmenti Coloqidan. – sdsZ, XIX, 58- 61.

Zveli qarTuli agiografiuli litera turis Zeglebi, 1964: w. I, il. abulaZe (red.). Tbilisi.

xalvaSi m. 2002: keramikuli tara gonio-afsarosidan. baTumi.

xidaSeli m. 2001: samyaros suraTi ar qaul saqarTveloSi, Tbilisi.

jiblaZe l. 2001: dasavleT saqarTvelos brinjao-adrerkinis xanis namosaxlarebis ar qe o logiuri ruka. –

Ziebani, # 8, 34-38.

Брашинский И. Б. 1980: Греческий кера мический импорт на нижнем Дону. Ленинград.

187

Внуков С. Ю, Цецхладзе Г. Р. 1991: Колхидские амфоры Северо-Западного Крыма. - сб. Памаятники железного века в окрест-

ностях Евпатории, 170-185. Москва.

Гамкрелидзе Г. 1992: К археологии долины Фасиса. Тб.

Лордкипанидзе Г. 1970: К истории древ ней Колхиды. Тбилиси.

Монахов С. Ю. 1999: Греческие амфоры в Причерноморье. Саратов.

Путуридзе Р. В. 1977: Колхидские амфоры из Вани. – КСИА, № 151, 68- 71.

Braund D. 1994: Georgia in Antiquity. Oxford.

Bon A. M. 1957: Les timbres amphoriques de Thasos, Etudes thasiennes. Paris.

Gamkrelidze G. 1990: Travaux hydroarché ologiques de localisation de l’ancienne Phasis. – Lordkipanidzé O., P. Lévêque (eds.), Le

Pont-Euxin vu par les Grecs, Paris, p. 223-236.

Gamkrelidze G. 1992: Hydroarchaeology in the Georgian Republic (the Colchian littoral). – The International Journal of Nautical

Archae olo gy, London, New York, vol. 21, № 2, 101-119.

Lordkipanidze O. 2000: Phasis, The river and City in Colchis. Stuttgart.

Todua T., Gamkrelidze G. 2006: Stamps of Roman Military Units from the Eastern Black Sea Littoral (Colchis). - Ancient West and

East, Brill, Leiden-Boston. vol. 5, № 2, 225-238.

suraTebis da tabulebis aRweriloba

sur. 1 – jvriani damRebis aRmoCenebis ruka.

sur. 2 – q. foTSi, paliastomis tbis da sav leT napirTan, adgil `natexebSi~ aRmoCe nili jvriandamRiani

kolxuri amforis yu ri.

sur. 3 – jvriandamRiani kolxuri amfo ris yuri. aRmoCnda md. Coloqis marcxena napiris namosaxlarze.

sur. 4 – jvriandamRiani kolxuri am fo ris yuri. aRmoCnda vanis naqalaqaris zeda terasaze; sav. # 07:1-04:470.

sur. 5 – jvriandamRiani kolxuri am fo ris yuri. aRmoCnda vanis naqalaqaris zeda terasaze; sav. # 07:1-74:360.

sur. 6 – jvriandamRiani kolxuri amfo ris yuri. aRmoCnda vanis naqalaqaris qveda terasaze; sav. # 07:1-

79:2067.

sur. 7 – jvriandamRiani kolxuri amfo ris yuri. aRmoCnda vanis naqalaqaris zeda terasaze; sav. # 07:1-03:65.

sur. 8 – kolxuri amforis yuri svas tikis damRiT. aRmoCnda vanis naqalaqaris centralur terasaze; sav. #

07:1-04:2287.

sur. 9 – jvriandamRiani kolxuri amfo ris yuri. aRmoCnda md. sulorTan, adgil `mSvidobis goraze~.

sur. 10 – qvevris pirze jvriani damRa. aR moCnda vanis naqalaqaris zeda terasaze; sav. # 07:1-74:277.

sur. 11 – jvriandamRiani kolxuri qvev ris fragmenti. aRmoCnda gurianTas namo sax larze (md. sufsasTan).

sur. 12 – jamis fragmenti, romelsac jvris tvifri amSvenebs. aRmoCnda vanis na qa laqaris zeda terasaze;

sav. # 07:1-75:203.

sur. 13 – Zv.w. II-I ss-is kolxuri amforebis zogierTi niSani.

sur. 14 – qarTuli asomTavrulis `jan~ da `qan~ aso-niSani.

tab. I – 1. Zv.w. IV s-is meore naxevris-III s-is pirveli naxevris kolxuri amfo re bi; 2. Zv.w. II-I ss-is welSezneqili

kol xu ri amforebi; 3. ax.w. II-III ss. e.w. yelwi boiani welSezneqili kolxuri amforebi; 4. ax.w. III-VIII ss.

welSezneqili kolxuri amforebi; 5. kolxuri amforisTvis damaxa si a Tebeli spiraluri xvia.

188

DEsCRIPTION OF THE FIGUREs AND PLATE

Fig. 1 – Map of the discovery of stamps with crosses.

Fig. 2 – Handle of a Colchian amphora with a cross stamp discovered at the location “Natekhebi”, on the western shore of Lake

Paliastomi, at Poti.

Fig. 3 – Handle of a Colchian amphora with a cross stamp. Found on a settlement site on the left bank of the Choloki river.

Fig. 4 – Handle of a Colchian amphora with a cross stamp. Found on the upper terrace of the Vani city site; field no. 07:1-04:470.

Fig. 5 – Handle of a Colchian amphora with a cross stamp. Found on the upper terrace of the Vani city site; field no. 07:1-74:360.

Fig. 6 – Handle of a Colchian amphora with a cross stamp. Found on the lower terrace of the Vani city site; field no. 07:1-79:2067.

Fig. 7 – Handle of a Colchian amphora with a cross stamp. Found on the upper terrace of the Vani city site; field no. 07:1-03:65.

Fig. 8 – Handle of a Colchian amphora with a swastika stamp. Found on the central terrace of the Vani city site; field no. 07:1-04:2287.

Fig. 9 – Handle of a Colchian amphora with a cross stamp. Found at the location “Mshvidobis Gora”, near the Sulori river.

Fig. 10 – A cross stamp on the mouth of a pithos. Found on the upper terrace of the Vani city site, field no. 07:1-74:277.

Fig.11 – Fragment of a Colchian Pithos with a cross stamp. Found on the settlement site of Gurianta, at the river Supsa.

Fig. 12 – Fragment of a bowl, adorned with a stamp of a cross. Found on the upper terrace of the Vani city site; field no. 07:1-75:203.

Fig. 13 – Some signs of Colchian amphoras of the 2nd-1st cent. BC.

Fig. 14 – Letter-signs of Georgian asomtavruli letters j and q.

Pl. I – 1. Colchian amphoras of the second half of the 4th cent – first half of the 3rd cent. BC; 2. Colchian amphoras with concave sides,

2nd-1st cent. BC; 3. Colchian amphoras of the 2nd-3rd cent. AD; 4. Colchian amphoras of the 3rd-8th cent. AD; 5. Spiral characteristic

of a Colchian amphora.

189

tab. I

190

XX sa u ku nis me o re na xe var Si sa qar Tve-lo Si war mo e bu li ar qe o lo gi u ri gaTx re bis Se de gad dag rov da brin ja o sa da ver cxli sa-gan dam za de bu li sak ma od mra val ricx o va ni zo o mor fu li ga mo sa xu le be bi, rom le bic sa mec ni e ro li te ra tu ra Si miC ne u li a, ro-gorc qar Tu li ma te ri a lu ri kul tu ri sa da Cve ni qvey nis mo sax le o bis rwme na- war mod ge-neb Tan da kav Si re bu li sa yu radR e bo ar te-faq te bi [mu xi gu laS vi li 1984; ro ba qi Ze 1990; Робакидзе 1995; ra miS vi li 2000, 2001, 2007 da sxva]. am gvar ar qe o lo gi ur mo na po var Si gan-sa kuT re biT ga mo ir Ce va sxva das xva cxo vel-Ta ho re li e fu ri ga mo sa xu le be bi, ro mel Ta sa fa sa do mxa re sak ma od re a lis tu ra daa mo-de li re bu li, xo lo niv Tis uka na, sqe ma tu-rad Ses ru le bu li mxa re SeR rma ve bu lia da iq mowy o bi lia Se sab ne vi, nem si Ta da nem sis wve ris amo sa de bi ka u WiT. mSvid sa kin Zis fun-qci is mqo ne aseT niv Tebs zo o mor ful ga mo-sa xu le bi a ni (cxo vel sa xo va ni) fi bu le bi vu-wo deT da aR niS nul jguf Si ga va er Ti a neT:

ir mis ga mo sa xu le bi a ni fi bu le bi: tab. I1,2,4,5

, fSa vis arag vis xe o ba, ne Zi xis sa ma ro-va ni; tab. I

3, md. arag vis xe o ba, Jin va lis sa ma-

ro va ni; tab. I6, fSa vis arag vis xe o ba, bad ri a-

ne bis sa ma ro va ni; tab. I7, pan ki sis xe o ba, oma-

los sa ma ro va ni.jix vis ga mo sa xu le bi a ni fi bu le bi: tab.

II1,2

, fSa vis arag vis xe o ba, wif ra nis Zi ris sa-ma ro va ni; tab. II

3, Ca Co qi li cxo ve lis ga mo-

sa xu le ba, sa fiq re be lia jix vi sa, ak lia Ta vi, Sem ku lia bur co be biT. uka na mxri dan aqvs Se sab ne vi mowy o bi lo ba. sxe u lis nak vTe bi-Ta da ku dis moy va ni lo biT wif ra nis Zi ris jix vis fi gu re bis msgav si a, aR mo Ce ni lia Sem-Txve viT sof. usa xe lo Si (leCx u mi) [su la va 1996: 81-82, sur. 29; su la va 1988: 111, tab. III

1].

cxe ni sa da cxen -mxed ris ga mo sa xu le-bi a ni fi bu le bi: tab. III

1,2,3,4, fSa vis arag vis

xe o ba, ne Zi xis sa ma ro va ni; tab. III5, fSa vis

arag vis xe o ba, bad ri a ne bis sa ma ro va ni; tab. III

6, Te la vis mu ze u mis eq spo na ti; tab. III

9, xe-

qeTevan ramiSvili

irmis, jixvisa da cxenis gamosaxulebiani fibulebi

vi, gve le Tis sa ma ro va ni [min do raS vi li 2005: 81-82, tab. 11

117]; tab. III

8, cxe ni mxed riT sof.

du i si dan, pan ki sis xe o ba; tab. III7, cxe ni mxed-

riT klde e Tis sa ma rov ni dan [lom Ta Ti Ze 1957: 74, sur. 12].

fi bu lis fun qci is mqo ne cxo vel sa xo van ga mo sa xu le ba Ta Ta riR ze msje lo bi sas Zi-ri Ta dad vey rdno biT am niv Te bis Tan mxleb sa mar xe ul ma sa leb sa da ma Ti kvle vi sad mi miZR vnil sa mec ni e ro an ga ri Seb sa Tu naS-ro mebs [ro ba qi Ze 1990; mu xi gu laS vi li 1984; Рами швили и др. 1982, 1984, 1986, 1987, 1991]. ase ve viT va lis wi nebT sa qar Tve los sxva das-xva kuTx e Si aR mo Ce nil pa ra le lur ma sa las.

ir mis, jix vi sa da cxe nis ga mo sa xu le bi-an fi bu leb Tan er Tad aR mo Ce ni lia sak ma od mra val ricx o va ni niv Te bi: Ca lis frad an mo-wi Ta lod ga mom wva ri yel wi bo va ni xe la de-bi, pir moy ri li da pir ga daS li li cal yu ra qoT ne bi, brin ja os win wi le bi, brin ja o sa da rki nis Tav gax sni li da rkal Sez ne qi li sa ma-ju re bi, bu de ab mu li mSvil dsa kin Ze bi, ver-cxli sa da brin ja os kiTx vis niS ni seb ri an Sed ge ni li sa yu re e bi, brin ja os ab zin de bi, ro mel Ta So ris ga mo ir Ce va li ri seb ri for-mis Ta veb ga da ke ci li ca le bi, brin ja os ko-nu su ri za ra ke bi, in sig nia sar tyle bi, sxva-das xva zo mi sa da moy va ni lo bis moT va lu li an sa da bal Te biT, mi nis sa nel sacx eb le bi, rki ni sa da brin ja os beW de bi, ro mel Ta ume-te so ba ge me bi Taa Sem ku li, mra val ricx o va ni mZi ve bi, rki nis Su bis pi ri, da ne bi, max vi le bi da sxv. (tab. VI

2 Jin va lis sa ma ro van ze mo po-

ve bu li # 357 sa mar xis kom pleq si, gam Txre-li v. Cix la Ze; tab. VI

1 ne Zi xis # 26-e sa mar-

xe u li kom pleq si, gam Txre li c. ro ba qi Ze). is sa mar xe u li kom pleq se bi, sa dac cxo vel-sa xo va ni fi bu le bia aR mo Ce ni li, da Ta ri Re-bu lia ax.w. III-IV sa u ku ne e biT, ra sac mxars uWers sa qar Tve los sxva das xva kuTx e eb Si aR mo Ce ni li msgav si ma sa le bi [a fa qi Ze da sxv. 1955; pa pu aS vi li 2006; su la va 1996; ni ko la-iS vi li da sxv. 1995].

191

ro gorc md. arag vis xe o ba Si mo po ve bu li ar qe o lo gi u ri ma sa le bis Ses wav lam dag var-wmu na, zo o mor ful ga mo sa xu le bi an fi bu-lebs, ro gorc am re gi on Si, ise sa qar Tve los sxva das xva kuTx e Si, ad re u li Se saty vi se-bi ar mo e po ve ba, gar da klde e Tis mxed ri sa, ro me lic sa ma rov nis mTel mo na po var Tan er Tad II sa u ku ni Taa da Ta ri Re bu li. Cve ni az riT, klde e Tis mxe da ric fi bu laa (Se sab-ne vi nem si aRar ga aC ni a) da igi Za li an gavs Te la vis mu ze um Si da cul cxen ka ci an fi bu-las. klde e Tis ni mu Si mo po ve bu lia Sem Txve-viT, mi wis sa mu Sa o e bis dros da Se uZ le be lia Tan xmle bi kom pleq sis dad ge na, Tum ca ma sa-lis na wi li [lom Ta Ti Ze 1957: tab.VIII-XIII] Se-saZ le be lia III sa u ku ni Tac da Ta riR des.

rac Se e xe ba cxo vel sa xo van fi bu la Ta dam za de bis teq ni kas, yve la ni mu Si Ca mos xmis we siT, cvi lis mo de lis ga mo ye ne bi Taa dam-za de bu li [ra miS vi li 2007: 29-30]. ya li bi dan nam za dis ga mo Re bis Sem deg ga mo sa xu le bas ukeT de bo da Se sab ne vi nem si, xo lo sxe u lis sxva das xva na wil ze un da mi er Ci laT mci re rgo le bi, rom leb Sic Zew kvebs, sxva das xva for mis sa ki deb sa da za ra kebs abam dnen. cxo-ve lis fi gu ris mo de li re bi sas win wa mo i wia plas ti kur ma amo ca neb ma, da ix ve wa ho re li e-fu ri qan da ke bis xe lov ne ba, xo lo uka na SeR-rma ve bul mxa res Se sab ne vis mowy o biT niv Ti bev rad uf ro praq ti ku li gax da. ra Tqma un da, am ga mo sa xu le beb ma Zve li, re li gi ur ri tu a leb Tan da kav Si re bu li mniS vne lo ba Se i nar Cu nes, mag ram ama ve dros, sam ka u lis fun qci ac Se i Tav ses. rac Se e xe ba cxo vel-Ta tor sis cal ke ul na wi leb ze xSi rad ga-mo sa xul so la rul niS nebs, vfiq robT, ma Ti amot vif rva fi gu ris ya li bi dan ga mo Re bis Sem deg xor ci el de bo da (gar da bur co be bi-sa, rom le bic cxo vel Ta ga mo sa xu le bebs al-baT ya lib Si ve ukeT de bo daT). ase Ti so la-ru li niS ne bi war mo ad ge nen uZ ve le si dro i-dan ar se bul sim bo lo ebs, rom le bic ama Tu im sa ri tu a lo sag nis RvTa eb riv Si na arss aR-niS nav dnen.

fi bu lis fun qci is mqo ne zo o mor fu li ga mo sa xu le be bis sa fa sa do mxa re, zo ga dad, re a lis tur -de ko ra ti u li xa si a Ti sa a. cxo-vel Ta sxe u lis sak ma od re a lis tur for-mas Tan zo mi e ra daa Ser wymu li sti li za ci is ele men te bi, gan sa kuT re biT sa xis mo de li-re bi sas. tor sis cal ke u li na wi le bi (mker-

di, mu ce li, ga va) ma Ral re li ef Sia Ses ru-le bu li da amo zi du li Tu Ca we u li plas-ti ku ri ma se bis de na di mo nac vle o ba ga na pi-ro bebs mrgva li qan da ke bis STa beW di le bas. tor sis gar Se mom we ri moq ni li xa zi da sa xis nak vTe bis eq spre si u li xa si a Ti cxo vel Ta er Ti Se xed viT sta ti kur fi gu rebs acocx-lebs da Si na gan di na mizms Zens. mo qan da ke-e bi mar jved azo ga de ben for mas, mag ram ar iviwy e ben de ta leb sac da maT kom po zi ci is mTli a no bis war mo sa Ce nad iye ne ben. ir me bi-sa da jix ve bis Sem Txve va Si na tu ra lis tu ri si zus ti Taa gad mo ce mu li aty or cni li rqe-bi, rom le bic TiT qos ze ci ur sam ya ros Ta naa da kav Si re bu li. rqe bis mxat vru li ga for me-biT Ti To e u li ga mo sa xu le ba das ru le bu li da me tad ga mom sax ve li xde ba. cxe ne bis fi-gu re bis mo de li re bi sas xe los ne bi mar jved iye ne ben aR kaz mu lo bas, amas Tan sa yu radR-e bo a, rom mxed ris ga re Se ga mo sa xu li cxe-ni sru li aR kaz mu lo bi Taa war mod ge ni li, xo lo mxed ri an cxe nebs una gi ri ar ga aC ni-aT. gar da az rob ri vi da tvi rTvi sa, fi gu ra-Ta sxe u lis sxva das xva ad gi las Seb mu li Tu amot vif ru li `sam ka u le bi~ da so la ru li niS ne bi er Tgvar si xa li ses, si cocx les Zens ga mo sa xu le bebs. mo qan da ke e bi axer xe ben gad mog vcen niv Tis ara mar to vi zu a lu ri si-na ti fe, ara med cdi lo ben Caw vdnen ga mo sa-xu le ba Ta ide ur arss, im RvTa eb riv sawy iss, ras Ta nac aq war mod ge ni li fi gu re bi Ta vi si ge ne zi siT ari an da kav Si re bul ni. aR sa niS na-vi a, rom os ta te bi mom ge bi a nad iye ne ben li-To nis faq tu ra sac.

zo o mor ful ga mo sa xu le bi an fi bu leb-ze war mod ge nil cxo vel Ta gan er T-er Ti uZ ve le si sa xea ire mi (tab. I), rom lis ga mo-sa xu le be bi da mow me bu lia jer ki dev ene-o liT -ad reb rin ja os xa nis ke ra mi ka ze. ga-moT qmu lia mo saz re ba, rom im dro i saT vis ire mi uk ve da kav Si re bu li iyo na yo fi e re bis ag ra rul kul tTan [kik vi Ze 1976: 191]. Su ab-rin ja os xa nis me o re na xev ri dan Tavs iCens brin ja o sa gan Ca mos xmu li `RvTa eb ri vi~ cxo ve le bis: ir mis, jix vis, ZaR lis, ta xi sa da sxva Ta fi gu re bi [ma i su ra Ze, fan cxa va 1984: tab. XXI, XXV, XIII da sxv.]. aR sa niS na vi a, rom Sil dis sam loc ve lo ze aR mo Ce ni li ir mis ga mo sa xu le be bi [ma i su ra Ze, fan cxa va 1984: tab. XXVI

1,2,3] sti li Ta da dam za de bis teq ni-

kiT gan sxvav de ba rki nis far Tod aT vi se bis

192

dro in de li kav ka si u ri fi gu re bi sa gan, Tum-ca ori ve jgu fis ga mo sa xu le ba Ta war mo So-bas sa fuZ vlad er Ti da igi ve mo ti vi udevs.

gvi an brin ja os xa nis gan vi Ta re bul sa fe-xur ze ir mis kul tis far Tod gav rce le ba ze mi u Ti Tebs kol xur -yo ba nu ri da aR mo sav-lur -qar Tu li kul tu re bis sax viT xe lov-ne ba Si da mow me bu li ir mis uam ra vi, ro gorc sa ki di a ni qan da ke be bi, ase ve gra fi ku li ga-mo sa xu le be bi, rom le bic Zli e ri sti li za-ci iT xa si aT de ba.

sa qar Tve lo sa da kav ka si is cxo vel sa-xo van ga mo sa xu le ba Ta stil Si gar kve u li gar da te xa Se i niS ne ba Zv. w. I aTas wle u lis Su a xa ni dan, ro ca sax viT xe lov ne ba Si, gan-sa kuT re biT mci re plas ti ka Si, ga mo ik ve Ta axa li ten den ci a, rac Zli e ri sti li za ci is sa nac vlod re a lis tu ri ma ne ris Tan da Ta no-biT dam kvid re ba Si ga mo i xa ta. am pro ces ze Ta vi se bur gav le nas ax den da sa qar Tve los mWid ro kon taq te bi, er Ti mxriv, ber Znul -ro ma ul sam ya ros Tan, me o re mxriv ki - iran-Tan da eli nis tur aR mo sav leT Tan. mag ram sa qar Tve lo Si ar se bob da Zeg le bis gar kve-u li jgu fi, ro me lic tra di ci ul ide o lo-gi a ze dam ya re bul ga mo sax vis TviT myo fad ma ne ras inar Cu neb da [a mi ra naS vi li 1971: 82; xi da Se li 1972: 85-86]. maT So ri saa ir mis fi-gu re bi Wvi rul ab zin deb sa da ir mis ga mo sa-xu le bi an fi bu leb ze, sa dac re a liz mis ken swraf va aS ka rad ig rZno ba. Tum ca, Cve ni ma sa-le bis mxat vrul -sti lu ri ana li zi gva fiq-re bi nebs, rom es ar iyo epi go nu ri swraf va re a liz mi sa ken. cxo vel sa xo van fi bu leb ze, sa dac er T-erT mniS vne lo van ga mo sa xu le-bas ire mi war mo ad gens, axa li ten den ci e bi tra di ci ul ga moc di le bas Tan or ga nu la daa Ser wymu li.

cxo vel sa xo va ni fi bu le bis are a lis mi-xed viT Tu vim sje lebT (o ma lo -a laz nis ze mo wel ze, ne Zi xi, wif ra nis Zi ri, Jin va-li-arag vis xe o ba Si, usa xe lo- leCx um Si da sxva), mci re plas ti kis aR niS nu li ni mu Se bi mTis wi ne Ti sa da mTis zo ni saT vi saa da ma xa-si a Te be li. Se saZ loa sa qar Tve los mTi an-ma na wil ma uf ro did xans da xe lux leb lad Se mo i na xa uZ ve les rwme na- war mod ge neb Tan da kav Si re bu li ri tu a le bi da mas Tan da kav-Si re bu li sag ne bi. qris ti a no bis ofi ci a lu-rad aRi a re bis Sem deg ir mis ga mo sa xu le bi a-ni niv Te bi, maT So ris fi bu le bi, Tan da Ta no-

biT ga mo dis xma re bi dan da V sa u ku nis sa mar-xe ul kom pleq seb Si isi ni aRar Ca nan.

jix vis ga mo sa xu le bi a ni fi bu le bi (tab. II) Se da re biT mci re ra o de no bi Taa mo po ve bu-li (o ri – wif ra nis Zir Si, er Ti – leCx um Si). jix vi, ro gorc gam rav le bis, na yo fi e re bi-sa da na dir Tmfar ve li RvTa e bis in kar na-ci a, far Tod iyo gav rce le bu li da sav leT sa qar Tve lo Si, Tum ca is ucxo ar iyo aR mo-sav leT sa qar Tve los Tvi sac, sa dac jix vis ga mo sa xu le bi a ni fi bu le bis sin qro nu lad sak ma od mrav la daa aR mo Ce ni li brin ja o sa-gan Ca mos xmu li jix vis Tav -rqe bi da mom cro qan da ke be bi.

jix vis qan da ke be bis uZ ve le si ni mu Se bi Cven Tvis cno bi lia Sil dis sam loc ve lo-dan [ma i su ra Ze, fan cxa va 1984: tab. XIII

7; tab.

XIX17,18

]. mi u xe da vad Zli e ri sti li za ci i sa, sa kid rgo li a ni es fi gu re bi yu radR e bas iq-cevs sak ma od ma Ral mxat vru li do niT. gvi-an brin ja os gan vi Ta re bul sa fe xur ze jix-vis sa ki di a ni fi gu re bi gvxvde ba ro gorc sam xreT, ase ve Crdi lo eT kav ka si a Si, gan-sa kuT re biT yo ba nu ri kul tu ris siv rce Si [Уварова 1900: tab. XXV; XXXV

2]. am ga mo sa xu-

le bebs uax lo e si Se saty vi se bi mo e po ve baT kol xur ma sa leb Si. ram de nad me uc na u ri a, rom Tli as sa ma ro van ze, ro me lic mTli a nad kol xu ri kul tu ris wre Si eq ce va, jix vis fi-gu re bi Zal ze iS vi a Ti a. sa ma gi e rod, ux va daa war mod ge ni li frTo sa ni jix ve bis ga mo sa xu-le be bi sa mar xeb Si mo po ve bul gra vi re bul sar tyleb ze [Техов 1980: tab. 127, 128, 129].

jix vis iko nog ra fi i sa da mi si ad gi lis ga-sar kve vad, qar Tul (kol xur) mxat vrul az-rov ne ba sa da re li gi ur sis te ma Si, um did res ma sa las iZ le va va nis na qa la qar ze ga mov le-ni li sa mar xe u li kom pleq se bi. mag., Zv.w. IV s-is # 6 sa mar xSi mo po ve bu li yel sa ba mi jix-vis 56 ga mo sa xu le bi sa gan Sed ge ba [lor Tqi-fa ni Ze oT. da sxv. 1972: sur. 44]. cxo ve le bi fex mo ke ci le bi ari an. am niS niT va nis jix vis fi gu reb Tan ax lo saa leCx u mis sof. usa xe-lo Si Sem Txve viT aR mo Ce ni li brin ja os jix-vis nak lu li fi gu ra, ro mel sac fe xe bi ase ve mkveT rad aqvs mo ke ci li [su la va 1996: 81-82, sur. 29], Tum ca es uka nas kne li bev rad gvi an-de lia (III-IV ss.).

mkvle var Ta az riT, va nis ga mo sa xu le ba-Ta sim bo liz mi Zve li kol xu ri rwme na- war-mod ge ne bis ni a dag zea aR mo ce ne bu li, ra sac

193

mdi da ri eT no lo gi u ri ma sa la adas tu rebs. am mo na ce me bis mi xed viT, jix vi iT vle bo da na yo fi e re bis, gam rav le bis, mo na di re o bi sa da cxo vel Ta mfar ve li RvTa e bis er T-erT sim bo lod [xi da Se li 1972: 63; aba ke lia 1997: 59]. jix ve bis ga mo sa xu le be bi war mod ge ni-lia Cve ni cxo vel sa xo va ni fi bu le bis uSu-a lod wi na mor bed Wvi rul ab zin deb ze (tab. V

2) sa dac Zi ri Ta di (mTa va ri) ga mo sa xu le bis

sa xiT is, irem Tan Se da re biT, bev rad mci-re ricx o va nia [xi da Se li 1972: 32-34], mag ram iko nog ra fi u lad uaR re sad sa yu radR e bo a, rad gan ga reg nu li niS ne biT Zal ze ax lo-saa wif ra nis Zir Si aR mo Ce nil jix vi an fi bu-las Tan (tab. II

1). aq ve un da aR vniS noT, rom

Wvi rul ab zin deb ze, sa dac mTa var fi gu rad ire mia war mod ge ni li, xSi rad jixvs me o re ad gi li uWi ravs (e le men ti, m. xi da Se lis mi-xed viT), xo lo iq, sa dac ab zin dis mTa var fi gu rad jix via ga mo sa xu li, Tan mxleb cxo-vel Ta So ris, upi ra te sad ZaR lis ga mo sa xu-le be bia da aras dros aris Car Tu li ire mi, rac Se saZ loa RvTa eb riv cxo vel Ta ie rar qi-a Si ir mis upi ra te so ba ze mi u Ti Teb des (yo-vel Sem Txve va Si, aR mo sav leT sa qar Tve los ma sa le bis mi xed viT ase Cans).

ara nak leb sa in te re soa cxe nis ga mo sa xu-le bi a ni fi bu le bi. maT So ris na wi li sta-ti kur po za Sia (tab. III2-4),zo gi moZ ra o bas ga mo xa tavs (tab. III

1), er Ti da bor ki lia (tab.

III6).kav ka si is mo sax le o bis sa me ur neo yo fa-

Si cxe ni Car Tu li Cans ma i ko pis kul tu ris sawy i si eta pi dan ve [Мунчаев 1973: 71-77]. ad-reb rin ja os xa nis Zeg leb ze mo po ve bu li Zvlo va ni ma sa lis mi xed viT ir kve va, rom sa-qar Tve lo Si mcxov reb sa zo ga do e bas, sxva Si na u ri cxo ve le bis gver diT, cxe nic hyo-li a.

sam xreT kav ka si a Si mecx e ne o bis gan vi Ta-re bis Se sa xeb mniS vne lo van ma sa las Se i cavs sof. doR la ur Tan mik vle u li da Zv.w. XV s. mi wu ru liT da Ta ri Re bu li yor Ra ni, sa dac aR moC nda ori cxe nis Con Cxi, brin ja os ori la ga mi da cxe nis aR kaz mu lo bas Tan da kav-Si re bu li sxva sag ne bi. ase ve sa yu radR e boa sof. aba nos xev Si (md. arag vis xe o ba) aR mo-Ce ni li mxed ris sa mar xi (Zv.w. XIV s-is me o re na xe va ri), sa dac axal gaz rda cxe ni iyo dak-rZa lu li [ra miS vi li 2007: 23]. cxen Tan da kav-Si re bu li sa in te re so niv Ti e ri ma sa la ga-

mov lin da Sil dis sam loc ve lo ze [ma i su ra-Ze, fan cxa va 1984: 18, tab. XXIV

1] da we ro van Si

[Садрадзе 1991: tab. XIV6], rom le bic Zv.w. XIV-

XII sa u ku ne e bi Taa da Ta ri Re bu li. cxe ni gan-sa kuT re biT mniS vne lo va ni gax da sab rZo lo et le bis Se mo Re bis Sem deg da sam xed ro saq-me Si ka va le ri is ga mo ye ne bis ga mo. kav ka si a Si cxe nis ga mo sa xu le ba Ta sa yu radR e bo ni mu-Se bi yve la ze mkveT rad Tavs iCens kol xur -yo ba nu ri kul tu ris far gleb Si, ro gorc gra fi ku li, ase ve mrgva li qan da ke bis sa xiT [ab ra miS vi li 1975: 52-57; xi da Se li 1982; fan-cxa va 1988; Урушадзе 1988: 89-120]. am dro i saT-vis cxe ni uk ve Tay va nis ce mis sa ga ni a. cxe nis ga mo sa xu le beb ma sag rZnob lad ima ta Zv.w. VI-IV sa u ku ne e bi dan. am pe ri o di dan swraf va re a liz mis ken sa xe zea (a xal go ri sa da va nis ma sa le bi).

axa li wel TaR ricx vis sawy i si sa u ku ne e bi-dan sax viT xe lov ne ba Si, da maT So ris mci re plas ti ka Si, aRi niS ne ba gar kve u li si ax le. tra di ci ul `wmin da cxo vel Ta~ So ris (i re-mi, jix vi, ver Zi da sxva) naT lad ga mo ik ve Ta cxe nis upi ra te so ba. axa li Za liT aRor Zin-da cxe ni sa da mxed ris kul ti, ra sac, gar-da tra di ci u li sa, axa li ga re faq to re bic asaz rdo eb da. igu lis xme ba max lo bel aR mo-sav leT sa da xmel Ta Sua zRvis auz Si miT ras kul tis far To gav rce le ba, ra mac sam xreT kav ka si a Si ac sak ma od mZlav rad Se mo aR wi a. cxe nis ga mo sa xu le ba Ta (maT So ris Cvens fi-bu leb ze) mom rav le ba, vfiq robT, am mov le-niT un da aix snas, rad gan miT ra is tul re li-gi a Si cxe nis kul tma gan vi Ta re bis umaR les sa fe xurs swo red ax.w. pir vel sa u ku ne eb Si mi aR wi a. ma sa la Ta am jguf Si gan sa kuT re biT sa yu radR e boa fi bu le bi cxe ni sa da `wmin da mxed ris~ ga mo sa xu le biT (tab. III

7,8). klde e-

Tis `cxen -ka cis~ ga mo sa xu le biT Tu vim sje-lebT, fa li u ri niS niT xaz gas mu li mxe da ri Ta vi si `yov lis Sem Zle~ xe le biT, RvTa e bas un da war mo ad gen des (tab. III

7). Te la vis mu ze-

u mis `RvTa e ba~ zus tad ima ve po za Sia gad mo-ce mu li, oRond fa li u ri niS nis ga re Se (tab. III

8). am ori ma ga li Tis mi xed viT aS ka rad Cans

am xed re bu li miT ras ga mo sa xu le bis gav-le na, rac ma Sin del sam ya ro Si far Tod iyo gav rce le bu li, mag ram Cve ni fi bu le bis Sem-Txve va Si saq me gvaqvs er Tgvar sin Tez Tan, sa dac ad gi lob ri vi tra di cia Ser wymu lia miT ra is tul Tan. amis ma ga liTs swo red am-

194

xed re bu li `RvTa e bis~ iko nog ra fia war mo-ad gens.

sa qar Tve lo Si miT ras kul tis gav rce-le ba sa da ad gi lob riv mzi sa da cxe nis kul-tTan mis Ser wyma ze mety ve lebs III sa u ku ni sa da IV sa u ku nis da sawy i si xa nis ar qe o lo gi u-ri ma sa le bis ki dev er Ti jgu fi – ver cxlis Ta se bi (tab. III

10), fsker ze bo mo nis wi na Se

mdga ri to ra we u li cxe nis ga mo sa xu le be biT [a fa qi Ze da sxv. 1955: tab. LVI, VII].

cxe nis kul tTan da kav Si re biT me tad sa-yu radR e bo ma sa le bia Se mo na xu li ro gorc da sav leT, ise aR mo sav leT sa qar Tve los eT-nog ra fi ul yo fa Si [ma ka la Tia 1927; gi or ga-Ze 1972; ra miS vi li 2007 da sxva]. am je rad Se-ve xe biT erT wes -Cve u le bas, ro me lic sa qar-Tve los mTi an ra i o neb Si TiT qmis dRem dea Se mo na xu li. es aris gar dac vli lis wlis Ta-vi sad mi miZR vni li do Ri, rom lis mar Sru ti wi nas war igeg me bo da, xo lo mi zans gar dac-vli lis su lis sa i qi o Si ga ci le ba war mo ad-gen da [a ba ke lia 1997: 156-159]. sa do Re cxe nebs qa le bi sa gan ge bod ala ma zeb dnen, Zu a- fa-fars uw nav dnen, fe ra di Za fe biT rTav dnen, avi Tva li sa gan da sa ca vad ki, mZi veb sa da nax-Sirs abam dnen. doR Si cocx leb Tan er Tad `mo na wi le o ba~ un da mi e Ro gar dac vli lis sul sac, ris Tvi sac ga mo yav daT sa Ta na dod aR kaz mu li, una gi ri a ni `su lis cxe ni~, ro-me lic doR Si mxed ris ga re Se mo na wi le ob da. aR sa niS na vi a, rom mo na wi le sxva cxe nebs una-gi ri ar ed gaT, xo lo xe lis mo sa ki deb lad mu cel ze amo de bu li hqon daT mxo lod er-Ti, brtye li sar tye li. aR we ril ri tu al Si Cvens gan sa kuT re bul yu radR e bas iq cevs is faq ti, rom `su lis cxe ni~ um xed rod, sru li aR kaz mu lo biT (u na gi ri a ni) mo na wi le ob da, ro ca da nar Ce ni mxed re bi ube lo cxe ne biT ga mo di od nen. Cvens fi bu leb ze ga mo sa xu-li una gi ri Ta da mo sar Ta ve biT Se kaz mu li, um xed ro cxe ne bi, Se saZ lo a, eT nog ra fi ul yo fa Si Se mor Ce ni li faq tis niv Ti e ri da das-tu re ba iyos da ma Ti sa xiT saq me gvqon des dak rZa lul Ta sa mar xeb Si `su lis cxe nis~ Ca-ta ne bis Sem Txve vas Tan. am gva ri Tval saz ri-si sar wmu no Cans, vi na i dan fi bu leb ze ga mo-sa xul mxed ri an cxe nebs una gi ri ar ga aC ni aT.

wi nam de ba re naS rom Si gan xi lul cxo vel-sa xo van fi bu leb ze sa ub ri sas, ro gorc uk ve mi vu Ti TeT, pir vel rig Si gvax sen de ba qro-no lo gi u rad wi na mor be di xa nis Wvi ru li

ab zin de bi, ro mel Ta Su a Si ga mo sa xu li cxo-vel Ta mTa va ri fi gu re bi (tab. V) si ax lo ves am JRav ne ben Cvens fi bu leb ze war mod ge nil zo o mor ful ga mo sa xu le beb Tan. gar da imi-sa, rom ori ve jgu fis niv Teb ze er Ti da igi-ve cxo vel Ta sa xe o be bia mo ce mu li (i re mi, jix vi, cxe ni), maT sa er To sti lu ri niS ne bic ga aC ni aT: ori ve Sem Txve va Si cxo ve le bi ga-mo sa xu lia mar jve na pro fil Si, plas ti ku ri for me biT mkveT ra daa aq cen ti re bu li mker-di da ga va, rom leb zec msgav si so la ru li niS ne bia da das tu re bu li. ab zin de bis cen-tra lur fi gu ra Ta gan zogs Ta vi ma yu reb-lis ken aqvT mob ru ne bu li, ise, ro gorc ir-mi sa da jix vis ga mo sa xu le bi an fi bu leb ze. msgav se baa Ta vis, sa xis, Tva le bis, yu re bi sa da rqe bis mo de li re ba Si (Se a da re tab. II

1 da

tab. V2). ab zin de bis cxo ve lebs xSir Sem Txve-

va Si ku de bi spi ra lu rad ise ve aqvT Cax ve u-li (tab. V

1,3), ro gorc fi bu leb ze ga mo sa xul

cxe ne bis um rav le so bas (tab. III1,3,4,5

). es ele-men ti, ro gorc Cans, fi bu leb ze ab zin de bi-sa gan gad mo vi da mem kvid re o biT, ri Tac am ori jgu fis ge ne ti ku ri kav Si ri ki dev er-Txel da das tur da.

ra Tqma un da, gan mas xva ve be li niS ne bi da si ax lec sa xe ze a. ker Zod, cxo vel sa xo van fi-bu leb ze ga mo ye ne bu lia Wvi ru li ab zin de-bis mxo lod cen tra lu ri fi gu ra, mox sni lia Car Co da Tan mxle bi cxo ve le bi, sti li ze bu-li ga mo sa xu le be bi Sec vli lia re a lis tu-riT. Wvi rul ab zin deb Si das mu li amo ca na cxo vel Ta sxe u lis plas ti ku ri for me biT mo de li re bi sa, war ma te biT ga daW res fi bu-la Ta os ta teb ma. mniS vne lov nad Se ic va la niv Tis fun qci ac. ase Ti cvli le be bi dro i sa da mor wmu ne Ta ro gorc su li er, ase ve es Te-ti kur moTx ov nebs pa su xob da.

sax viT xe lov ne ba Si am gva ri cvli le ba da em Txva Zal ze se ri o zul Zvrebs sa zo ga-do e bis so ci a lur yo fa Si, ra mac ga na pi ro ba Wvi ru li ab zin de bis Sem cve li Zve li in sig-nia qam re bi sa da mi si Se mad ge ne li na wi le bis Sec vla axa li ya i dis in sig nia qam re biT, ro-mel Ta Zal ze sa in te re so ni mu Se bi da das-tur da ima ve ne Zi xis sa ma ro van ze, sa dac aR-mo Ce ni lia yve la ze me ti cxo vel sa xo va ni fi-bu le bi [ro ba qi Ze 1990; Рамишвили и др.1991; Робакидзе 1995].

am ri gad, Wvi ru li ab zin de bis meS ve o biT cxo vel sa xo va ni fi bu le bi ukav Sir de ba ki-

195

dev uf ro Zvel ma sa lebs (mxed ve lo ba Si gvaqvs kol xur cu leb sa da bal Teb ze, ase ve gvi an brin ja os xa nis gra vi re bul qam reb ze ga mo sa xu li si u Je te bi). Wvi ru li ab zin de bis da kav Si re ba dro is di di mo nak ve TiT da So-re bul niv Ti er kul tu ras Tan zo gi mkvle-va ris Tvis sa e Wo a, mag ram xe lov ne baT mcod-ne Ta xan grZliv ma kvle vam da axal ma ar qe o-lo gi ur ma aR mo Ce neb ma Se saZ le be li ga xa da Wvi ru li ab zin de bis gra vi re bul sar tyleb-Tan (tab. IV

1) kav Si ris da das tu re ba. ama ve

dros sa yu radR e bo a, rom cxo vel Ta gra fi-ku li ga mo sa xu le be bi gvxvde ba ad re e li nis-tu ri xa nis ke ra mi ka ze. mxed ve lo ba Si gvaqvs dab la go mis sa ma ro van ze mo po ve bu li Ti xis Wur Wlis na te xe bi, sa dac war mod ge ni lia sxva das xva cxo vel Ta gra fi ku li ga mo sa-xu le be bi, rom leb sac b. kuf ti ni sti li Ta da or na men tiT ma Sin ve ukav Si reb da gra vi-re bul sar tyleb ze mo ce mul si u Je tebs. mag. moZ ra o ba Si myo fi cxe nis ga mo sa xu le ba [Куфтин 1950: 103-105, tab. 37-38, nax. 27], ro-me lic Zv. w. IV sa u ku niT Ta riR de ba (tab. IV

3).

daf na ris sa ma ro van ze 31-e sa mar xSi aR mo Ce-ni lia ur na, rom lis pi ris gar Se mo, friz ze mo ce mu lia cxe nis, ir mi sa da mgel -ZaR lis gra fi ku li ga mo sa xu le be bi [Кигурадзе 1976: 33-35, tab. X]. es Wur We lic Zv.w. IV sa u ku ni-Taa da Ta ri Re bu li (tab. IV

2). cxo ve li sa da

ada mi a nis me tad sa in te re so gra fi ku li ga-mo sa xu le be bia war mod ge ni li eli nis tu ri xa nis Wur Wlis na te xeb ze, rom le bic sof. na mar nu Sia mo po ve bu li [pa pu aS vi li 2006: 48-49, tab. XXV]. mi u xe da vad frag men tu lo bi sa, Wur Wlis kec ze kar gad Cans ada mi a ni sa da ga ur kve ve li Cli qo sa ni cxo ve lis na wi le bi (tab. IV

4). Cve ni cxo vel sa xo va ni fi bu le bi sa

da Wvi ru li ab zin de bis ge ne zis Tan da kav Si-re biT, udi de si mniS vne lo ba aqvs van Si aR-mo Ce nil oq ros Tav sam ka uls (tab. IV

5). mas-

ze, sxva das xva sa xe e biT mor Tul swor kuTxa Car Co Si Wvi ru li ab zin dis iden tu ri si u-Je tia mo Tav se bu li. niv Ti Zv.w. IV-III sa u ku-ne e biT Ta riR de ba [ka Wa ra va da sxv. 2007: 60, sur. 21; oq rom ra va li kol xe Ti 2005: 48, 49, 59]. jer je ro biT esaa Car Co Si war mod ge nil cxo vel Ta yve la ze Zve li ni mu Si, Tum ca is jer ki dev ar aris in sig nia qam ris ab zin da. am gva ri fun qcia mo Car Co e bul ma ab zin dam, Cans, mog vi a ne biT Se i Zi na.

axa li ar qe o lo gi u ri ma sa le bis fon ze ga mo ik ve Ta, rom III-IV sa u ku ne e bis zo o mor-ful ga mo sa xu le bi a ni fi bu le bi ro gorc ge ne ti ku rad, ise se man ti ku rad mWid rod ukav Sir de ba wi na mor be di epo qe bis ma sa lebs. e.w. `kav ka si ur ma cxo ve lur ma stil ma~, ro-mel mac gan vi Ta re bis mwver vals Zv.w. VIII-VII sa u ku ne eb Si mi aR wi a, Ta vis mxriv, udi de si gav le na iqo nia qar Tu li sax vi Ti xe lov ne bis Sem dgom gan vi Ta re ba ze. ama ve dros aS ka ra a, rom dro is xan grZliv mo nak veT Si ar se bul am ga mo sa xu le ba Ta sa xiT saq me gvaqvs erT mTli an mov le nas Tan, ro mel sac rwme na- war-mod ge ne bis er Ti a ni sis te ma da ide o lo gia asaz rdo eb da da rom lis dax ve wa Tu srul-yo fa er Ti da igi ve eT no kul tu rul ga re mo-Si Zv.w. I aTas wle u lis gan mav lo ba Si grZel-de bo da [xi da Se li 1972: 56-86].

naS rom Si gan xi lu li cxo vel sa xo va ni fi-bu le bi, rom le bic Wvi ru li ab zin de bis cen-tra lur fi gu reb Tan mniS vne lo van kav Sirs av lens, e.w. `kav ka si u ri cxo ve lu ri sti lis~ yve la ze gvi an del rep li kad mig vaC ni a. am stil ma, mar Ta li a, qris ti a no bis ofi ci a-lu rad aRi a re bis Sem deg Sewy vi ta ar se bo ba, mag ram zo gi er Ti cxo ve lis sa xe ma Sin ve ga-mo i ye na axal ma re li gi am, ris ga moc ad req-ris ti a nu li ek le si e bis de kor Si maT ga mo-sa xu le bebs xSi rad vxvde biT [Урушадзе 1988: 147-165].

196

K. Ramishvili

FIBULAE wITH REPREsENTATIONs OF DEER, IBEx AND HORsE

Summary

The paper deals with high relief representations of deer, ibex and horse, made of bronze and silver, and provided with a fastener on the rear side. I call such items with the function of bow-shaped pin fibulae with zoomorphic repre-sentations. The cited specimens of minor plastic art are characteristic of Georgia’s foothill and mountainous zone, but their greatest number comes from burial grounds of the Aragvi valley (Nedzikhi, Badrianebi, Tsipranisdziri, Zhinvali), being dated to 3rd-4th centuries. On separate parts of the named animals solar signs are often applied, pointing to the divine semantics of the item and their links with religious ritual; however, when fastened to the front, they have the function of adornment.

Fibulae of the 3rd-4th centuries with zoomorphic representations are both genetically and semantically closely related to the materials of preceding periods. The so-called “Caucasian animal style”, reaching the height of its devel-opment in the 8th- 7th centuries, had a great impact on the further development of Georgian fine art. At the same time, it is obvious that the long existence of these representations over a long period of time points to the presence of a single integral phenomenon fed by a single system and ideology of beliefs and notions; its refinement and perfec-tion continued through the 1st millennium BC in the ethno-cultural environment.

literatura

abakelia n. 1997: simbolo da rituali qarTul kulturaSi. Tbilisi.

abramiSvili n. 1975: Trelis samarovnis brinjaos sartyeli. – Zm, # 39, 52-57.

amiranaSvili S. 1971: qarTuli xelov nebis istoria. Tbilisi.

afaqiZe a., gobejiSvili g., kalandaZe a., lomTaTiZe g. 1995: armazisxevis arqeo lo giuri Zeglebi 1937-1946

ww. ganaTxaris mixedviT. – g. CubinaSvili (red.), mcxeTa, I, Tbilisi.

giorgaZe d. 1972: cxenis Sewirvis ri tuali aRm. saqarTvelos mTielebSi. – mse, XVI-XVII, 288-292.

kaWarava d., axvlediani d., kvirkvelia g. 2007: vani Zv. w. IV saukunesa da III s-is pirvel naxevarSi. – iberia-

kolxeTi, # 3, 57-62.

kikviZe i. 1976: miwaTmoqmedeba da sami waT moqmedo kulti Zvel saqarTveloSi. Tbi lisi.

lomTaTiZe g. 1957: kldeeTis samarovani. Tbilisi.

lorTqifaniZe oT., fuTuriZe r., Tolor dava v., Wyonia a. 1972: arqeologiuri ga Txrebi vanSi 1969 wels. –

oT. lorTqi faniZe (red.), vani, I, 198-242. Tbilisi.

maisuraZe b., fancxava l. 1984: Sildis samlocvelo (kaeS, VII). Tbilisi.

makalaTia s. 1927: RvTaeba miTras kulti saqarTveloSi. Tbilisi.

mindoraSvili d. 2005: arqeologiuri ga Txrebi xevSi. Tbilisi.

muxigulaSvili n. 1984: wifranisZiris samarovanze 1983 wlis savele samuSaos an gariSi, xelnaweri, duSeTis

arqeologiuri ba zis arqivi. Tbilisi.

nadiraZe e. 1998: memorialur ZeglTa sim bolika. Tbilisi.

nikolaiSvili v., giunaSvili g. 1995: ba iaTxevi. – a. afaqiZe(red.), mcxeTa, X, arqeo logiuri kvleva-Ziebis

Sedegebi, 97-134. Tbi lisi.

oqromravali kolxeTi 2005: saqarTvelos erovnuli muzeumis mier gamocemuli kata logi. Tbilisi.

197

papuaSvili r., papuaSvili n. 2006: na marnu. – v. sadraZe (red.), guria, IV, mxaris kvleva-Ziebis Sedegebi, 46-

67. Tbilisi.

ramiSvili q. 2000: aRmosavleT saqar Tve los mTianeTis ax. w. I aTaswleulis pir ve li naxevris mcire

plastikis Zeglebi (cxe ni). – Ziebani, # 6, 68-77.

ramiSvili q. 2001: aRmosavleT saqarT ve los mTianeTis zoomorfuli gamosaxulebebi (jixvi, verZi). –

Ziebani, # 8, 53-63.

ramiSvili q. 2007: aRmosavleT saqarT velos mTianeTis mcire plastikis Zeglebi. Tbilisi.

robaqiZe c. 1990: neZixis samarovanze mopovebuli mcire plastikis nimuSebi. – Zm, # 1, 67-71.

sulava n. 1996: mTiani kolxeTi antikur xanaSi (leCxumi). Tbilisi.

sulava n. 1998: antikuri xanis arqeo lo giuri Zeglebi leCxumidan (sof. usaxelo). – macne, istoriis....

seria, # 2, 109-116.

fancxava l. 1988: kolxuri kulturis mxatvruli xelovnebis Zeglebi. Tbilisi.

xidaSeli m. 1972: brinjaos mxatvruli damuSavebis istoriisaTvis antikur saqarT veloSi (brinjaos

qarTuli Wvirul gamosa xu le biani balTebi). Tbilisi.

xidaSeli m. 1982: centraluri amier kavkasiis grafikuli xelovneba adreuli rki nis xanaSi (brinjaos

gravirebuli sarty le bi). Tbilisi.

Иващенко М.М. 1941: Материалы к изу чению культуры колхов. – mski, nakveTi I, 1-66.

Кигурадзе Н. Ш. 1976: Дапнарский мо гиль ник. Тбилиси.

Куфтин Б. А. 1950: Материалы к архе ологии Колхиды, II. Тбилиси.

Мунчаев Р. М. 1973: Бронзовые псалии майкопской культуры и проблема возник но вения коневодства на Кавказе. – Кавказ

и во сточная Европа в древности, 71-77. Москва.

Рамишвили Р. М. и др. 1982: Основные результаты работ Жинвальской археоло гиче ской экспедиции. – ПАИ, 1980, 52-59.

Рамишвили Р. М. и др. 1984: Работы Жинвальской комплексной археологической экс педиции. – ПАИ, 1981, 59-68.

Рамишвили Р. М. и др. 1986: Архео ло гические исследования в Арагвском ущелье. – ПАИ, 1983, 48-53.

Рамишвили Р. М. и др. 1987: Архео ло гическое изучение Арагвского ущелья. – ПАИ, 1984-1985, 74-89.

Рамишвили Р. М. и др. 1991: Археологическая экспедиция горного региона Восточной Грузии. – ПАИ, 1986, 89-95.

Робакидзе Ц. 1995: Исследования на Не дзихском могильнике. – ПАИ, 1987, 124-125.

Садрадзе В. Г. 1991: Мцхета в XV-XIII вв. до н.э. Тбилиси.

Техов Б. В. 1980: Тлийский могильник. Тбилиси.

Уварова П. С. 1900: Могильники Се вер ного Кавказа. – МАК, вып.VIII, 3-375, Москва.

Урушадзе Н. Е. 1988: Древнегрузинское пла стическое искусство. Тбилиси.

tabulebis aRweriloba

tab. I – irmis gamosaxulebiani brinjaos fibulebi neZixis samarovnidan: 1. (inv. 757, samarxi 199); 2. (inv. 860,

samarxi 168); 4. (inv. 179, samarxi 123); 5 (inv. 215, samarxi 127); 3. Jinvalis samarovani (inv. 458, sa marxi 357); 6.

badrianebis samarovani (inv. 52, samarxi 6); 7. omalos samarovani (inv. 11, samarxi 2).

tab. II – jixvis gamosaxulebiani fibu lebi wifranisZiris samarovnidan: 1. brinjao (inv. 42, samarxi 5); 2.

vercxli (inv. 180, samarxi 20); 3. brinjaos jixvis nakluli figura leCxumidan (inv. 35/127).

198

tab. III – cxenis gamosaxulebiani fibu le bi: neZixis samarovani: 1. (inv. 4, samarxi 5, vercxli); 2. (inv. 158,

samarxi 18, brin jao); 3. (inv. 620, samarxi 172, vercxli); 4. (inv. 332, samarxi 136, vercxli); 5. bad rianebis

samarovani (ivn. 23, samarxi 3, brin jao). 6. Telavis muzeumi (inv. 728, brin jao); 9. gveleTis samarovani

(samarxi 15, brin jao); cxen-mxedris gamo saxu lebiani fi bu lebi: 7. kldeeTis samarovani (ivn. 98, brin jao);

8. sof. Dduisi (inv. 4347/11, Te lavis muzeumi, brinjao); 10. bomonis winaSe toraweuli cxenis gamosaxuleba

vercxlis Tasis fskerze (aragvispiris samarovani, samarxi 13).

tab. IV – 1. brinjaos sartyeli Caba ru xidan. 2. frizi dasakrZalav urnaze, daf na ris samarovani. 3. cxenis

gamosaxuleba kera mikul natexze, dablagomi. 4. WurWlis na te xebi cxovelisa da adamianis gamosa xu le-

biT, namarnu. 5. oqros Tavsamkauli, vani.

tab. V – brinjaos abzindebi irmis, ji x vis, cxenisa da sxva cxovelTa gamosa xu lebebiT: 1. ermitaJidan,

peterburgi; 2. sa Cxe redan; 3. sof. kacxidan, WiaTuris raioni.

tab. VI – 1. neZixis samarovani, samarxi # 26; 2. Jinvalis samarovani, samarxi # 357.

DEsCRIPTION OF THE PLATEs

Pl. I – Bronze fibulae with representations of deer: 1. Nedzikhi, grave 199, inv. no. 757; 2. Nedzikhi, grave 168, inv. no. 860; 3. Zhinvali,

grave 357, inv. no. 458; 4. Nedzikhi, grave 123, inv. no. 179; 5. Nedzikhi, grave 127, inv. no. 215; 6. Badrianebi, grave 6, inv. no.

52; 7. Omalo, grave 2, inv. no. 11.

Pl. II – Fibulae with representations of ibex: 1. Tsipranisdziri, bronze, grave 5, inv. no. 42; 2. Tsipra nis dziri, silver, grave 20, inv. no. 180;

3. fragmented bronze figurine from Lechkhumi, inv. no. 35/127.

Pl. III – Bronze fibulae with representations of horse: 1. Nedzikhi, silver, grave 5, inv. no. 4; 2. Nedzikhi, bronze, grave 18, inv. no.

158; 3. Nedzikhi, silver, grave 172, inv. no. 620; 4. Nedzikhi, silver, grave 136, inv. no. 332; 5. Badrianebi, bronze, grave 3, inv. no.

23; 6. Telavi museum, bronze, inv. no. 728; 9. Gveleti, bronze, grave 15; Bronze fibulae with representations of horse and rider:

7. Kldeeti burial ground, bronze, inv. no. 98; 8. from village Duisi, bronze, Telavi museum, inv. no. 434/11; 10. silver phiale with

representation of horse in front of an altar, Aragvispiri burial ground, grave 13.

Pl. IV – 1. bronze belt from Chabarukhi; 2. fragment of the pithos from Dablagomi; 3. representation of the horse on the clay sherd

from Dablagomi; 4. fragments of the vessels with representations of the man and the horse from Namarnu; 5. golden head-

dress, Vani.

Pl. V – Bronze clasps with representations of dear, ibex, horse and other animals: 1. Hermitage, St.-Petersburg; 2. from Sachkhere;

3. village Katskhi, Chiatura region.

Pl. VI – 1. Nedzikhi burial ground, grave no. 26; 2. Zhinvali burial ground, grave no. 357.

199

tab. I

200

tab. II

201

tab. III

202

tab. IV

203

tab. V

204

tab. VI

205

2004 wels oT. lor Tqi fa ni Zis ar qe o lo-gi u ri kvle vis cen tris in der dis cip li na-ru li kvle vis gan yo fi le bas sa res tav ra ci-od gad mo e ca xov les ak lda mis sa mar xe u li in ven ta ri (ver cxlis fi a la, ver cxlis lan-ga ri, sa rec lis ver cxlis fe xe bi da sxv.).

sur. 1. xov les lan ga ri

so fe li xov le mde ba re obs Si da qar TlSi (kas pis r-ni), md. xex me las (mtkvris mar jve na Se na ka di) na pi reb ze. 2004 wlis mar tSi sof. xov les Crdi lo- da sav leT na wil Si, ad gil zes xev Si, wyal sa de ni mi lis Ca sa de bad ga-miz nu li Txri lis gaTx ri sas, Sem Txve viT aR moC nda di di zo mis mar TkuTx e dis for-mis ak lda ma. am am bis Sem swre mo sax le o bam, ak lda ma Si aR mo Ce ni li in ven ta ri da i na wi-la. sof lis mkvid rma iv. ja va xiS vi lis sax-l-mu ze u mis di req tor ma pa a ta xu ciS vil ma mo sax le o ba Si ga fan tu li niv Te bi Se ag ro va da kas pis mxa reT mcod ne o bis mu ze u mis di-req ci as da u kav Sir da [Sat be raS vi li 2007: 87]. ama ve wels ar qe o lo gi u ri kvle vis cen-tris Ta nam Srom leb ma z. Sat be raS vil ma da v. Sat be raS vil ma es niv Te bi sa res tav ra ci od oT. lor Tqi fa ni Zis ar qe o lo gi u ri kvle vis

A nino kalandaZe, nino TavarTqilaZe, Teimuraz farjanaZe

torevtikis nimuSebi xovledan

centrs ga das ca.sa mar xe u li kom pleq si Zv.w. III sa u ku nis

Su a xa ne biT an me o re na xev riT Ta riR de ba [Sat be raS vi li 2007: 95].

am pe ri o dis vercxls gan sa kuT re bu li Ri re bu le ba aqvs, vi na i dan II-III sa u ku ne e bis mxat vru li ver cxli, gan sxva ve biT I sa u ku nis Zeg le bis gan, sak ma od iS vi a Tia ev ro pis ar-qe o lo gi ur mo na po va Si. cno bi li ver cxlis ma sa lis ni mu Se bi, Zi ri Ta dad, ga li i dan da aR mo sav leT ev ro pis im qvey ne bi dan mom di na-re ob da, rom le bic ro mis im pe ri is gav le nis sfe ro Si im yo fe bod nen, an ro mis im pe ri is pro vin ci ebs war mo ad gen dnen. TviT ita li-is te ri to ri a zec ki am dro is ver cxlis na-war mi iS vi a Ti a, Tum ca cxa di a, rom II-III sa-u ku ne eb Si ro mi kvlav rCe bo da mxat vru li cxov re bis yve la sfe ros ka non mdeb lad da ze gav le nas ax den da uSu a lod qve Sev rdom Ta da mi si gav le nis sfe ro Si mox ved ri li qvey-ne bis xe lov ne ba ze. Aam mi mar Te biT an ti ku ri sa qar Tve lo did yu radR e bas im sa xu rebs, rad gan axa li wel TaR ricx vis pir ve li sa-u ku ne e bis ad gi lob riv xe lov ne ba Si, gan sa-kuT re biT to rev ti ka Si, swo red ro ma u li ele men te bia Zli e ri [ma Ca be li 1983: 9].

sa qar Tve los gvi a nan ti ku ri ver cxlis na-war mi mra val fe ro va ni da niS nu le bis Wur-Wel sa da nivTs mo i cavs. ver cxlis in ven tar-Si ga mo i yo fa mxat vrul na ke To ba Ta sxva das-xva ka te go ri is jgu fe bi. Cve ni kvle vis obi-eq ti swo red am pe ri o dis xov les sa mar xe u-li kom pleq sis ver cxlis or na men ti re bu li lan ga ri a. na ke To ba dam za de bu lia mTli a ni fur cli sa gan, da ta ni li or na men ti ga moy va-ni lia ga re Ta mxri dan Sig niT da mTel far-Tob ze kver viT mi Re bu lia va zis foT lis ga-mo sa xu le ba (sur. 1).

ver cxlis lan ga ris dam za de bis teq no lo-gi u ri sqe mis da sad ge nad emi si u ri speq tru-li ra o de nob ri vi ana li ziT Ses wav li lia niv Tis qi mi u ri Sed ge ni lo ba. ga mo ye ne bu lia stan dar tu li eta lo ne bi da lan ga ris ma sa-

206

li dan wi nas war Ser Ce u li sin je bi. speq tru-li ana li zis Se de ge bi mo ce mu lia cxri lis sa xiT (ix. cxri li).

ana li zis Se de geb ze day rdno biT ver-cxlis ma sa las sak ma od mci re mi na re vi ele-men te bi ga aC ni a. ma sa la Si tyvi i sa (0,95%) da spi len Zis (2,0%) Sem cve lo ba sa Su a le bas gvaZ levs vi va ra u doT, rom ver cxli mi Re-bu lia tyvi a- ver cxlis mad ne bis jer aR dge-ni Ti dno biT da Sem deg ku pe li re biT. aR sa-niS na via is ga re mo e bac, rom tyvi a- ver cxlis po li me ta lu ri mad ne bi far Tod aris gav-rce le bu li sa qar Tve lo Si da maT ge o qi mi ur mo na ce meb Si TiT qmis yo vel Tvis aso ci re bu-lia spi len Zi. am de nad, ver cxlis niv Teb Si 3%-mde Sem cve lo bis spi len Zi bu neb ri vi mi-na re vi un da iyos.

ver cxlis me ta lur gi is is to ri i dan cno-bi li a, rom ver cxli miC ne u lia suf Tad, Tu mas Si tyvi is ra o de no ba 0,1 %-ze nak le bia e.i. ma sa la or jer ku pe li re bu li a, xo lo Tu tyvia 0,1%-ze me ti a, ma Sin ar aris suf Ta, rad gan igi er Txel ku pe li re bu lad iT vle-ba. speq tru li ana li zis Se de geb ze day rdno-biT, xov les ak lda mis lan ga ris da sam za den-lad ga mo ye ne bu li ver cxlis ma sa la er Tje-ra di ku pe li re biT aris mi Re bu li.

an ti kur sa qar Tve lo Si Zvir fa si li To-ne bis da mu Sa ve bis xe lov ne bam ma Ral do nes mi aR wi a, rac Se uZ le be li iq ne bo da wi a Ri-se u li sim did re e bis ad gi lob ri vi ma ra gis ar se bo bis ga re Se. Zvir fas li Ton Ta sa ba-do e bis ar se bo ba ami er kav ka si a Si, ker Zod sa-qar Tve los te ri to ri a ze, da das tu re bu lia Zvel aR mo sav lur we ri lo biT wya ro eb Si da an ti kur av tor Ta Txzu le beb Si. uZ ve le-si asu ru li war we re bis mi xed viT Zv.w. 837 w. swo red ta ba le bis ver cxli sa da Zvir fa si qve bis ma Ra ro e bi da upy ria sal ma na sar II [ja-va xiS vi li 1951: 23]. stra bo ni Ta vis `ge og ra-fi a Si~ sa gan ge bod aR niS navs `xa lib Ta~, anu `a lib Ta~ qve ya na Si ver cxlis uZ ve le si sa ba-do e bis ar se bo bas. me ta lur gi is gan vi Ta re-

bis ad re ul etap ze ga mo ye ne bu li iyo tyvi a- ver cxlis mad ne bi, sa i danc ver cxlis ga mod-no ba uf ro ad vi li iq ne bo da. am Sem Txve va Si ro gorc ver cxlis ga mod no bis, ise mi si ra-fi ni re bis pro ce si, Se saZ lo a, erT Ru mel Si Ca e ta re bi naT. sa in te re so a, rom a. lu ka si tyvi is Sem cve li ver cxlis mad ne bis far To ga mo ye ne bas sa qar Tve lo Si Se saZ leb lad mi-iC nevs, xo lo am ma dan Si Se ma va li tyvi is ga-mo yo fas ver cxli sa gan ku pe la ci is we siT gan sazR vravs [Лукас 1958: 383].

dRem de cno bi li ar qe o lo gi u ri ma sa le-bis mi xed viT, gvi an an ti ku ri xa nis qar Tlis (i be ri is) sa me fos mi wa- wyal ze na pov ni ro ma-u li kul tu ris Zeg le bi dan yve la ze uf ro Rir sSe sa niS na vi ar ma zis xe vis eris Tav Ta sa-mar xeb Si na pov ni ver cxlis fi a le bi a. sa mi ve fi a la ma Ral mxat vru li na war mo e bi a. fiq-ro ben, rom qar Tlis sa me fos did gva ro van-Ta sa mar xeb Si war mod ge ni li es fi a le bi aq dip lo ma ti u ri ar xe biT un da iyos mox ved ri-li. es ro mis im pe ra tor Ta, an maT ma Ral mo-xe le Ta ZRvens un da war mo ad gen des. ita li-u ri (ro ma u li) im por ti (mo ne te bi, sam ka u li, mi na), qar TlSi gzas ik vlev da sam xre Tis sa-vaW ro ma gis tra liT. es sa qo ne li mih qon daT qar Tlis sa me fos de da qa laq Si mcxe Ta Si, ro me lic swo red sa vaW ro gzaj va re din ze mde ba re ob da. mcxe Ti dan im por ti re bu li sa-qo ne li far Tod vrcel de bo da qvey nis sxva-das xva kuTx e Si. mar Te bu lad un da mi viC ni oT spe ci a lur li te ra tu ra Si gan vi Ta re bu li az ri, rom eli nis tur -ro ma u li kul tu ri-sad mi mis wra fe ba qar Tlis mmar Tvel wre eb-Si ig rZno ba da `e li nis tu ri kul tu ris gav-le na~ ri giT mi sax le o bas far Tod ar Se xe bia [lor Tqi fa ni Ze 2002: 282-283].

aR sa niS na vi a, rom sa er Tod ver cxlis na-ke To be biT ga ta ce ba gvi a nan ti ku ri ro mis da ma xa si a Te be li mov le na iyo da qar Tlis sa-me fos aris tok ra ti ac ver gaq ce via am mo dur ga ta ce bas (ar ma zis xe vis nek ro po li amis na-Te li da das tu re ba a) [ra miS vi li 1983: 120].

cxri li

la bo ra to ri isSif ri

niv Ti, aR mo-Ce nis ad gi li

Cu Sn Pb Zn Bi Ag Sb As Fe Au

U-716 lan ga ri,xov le

2,0 0,12 0,95 0,19 - 96,0 - - 0,18 -

207

sa qar Tve los te ri to ri a ze aR mo Ce ni li axa li wel TaR ricx vis pir ve li sa u ku ne e bis Zvir fa si li To nis mxat vru li na war mi or did jgu fad iyo fa: pir vel Si Tav moy ri lia sa i u ve li ro na ke To be bi, rom leb Sic sru-lad ga mov lin da ad gi lob ri vi mxat vru li tra di ci a, gan sa kuT re bu li swraf va po liq-ro mi i sa da xaz gas mu li de ko ra ti u lo bi-sad mi; me o re jgu fi mo i cavs to rev ti kis (ver cxlis plas ti kis) ni mu Sebs, ro me lic mxat vru li prin ci pe bi Ta da xa si a TiT eli-nis tur -ro ma u li xe lov ne bis na war mo e bebs war mo ad ge nen.

axa li wel TaR ricx vis pir ve li sa u ku ne-e bi Zve li sa qar Tve lis is to ri is er T-er Ti mniS vne lo va ni da Ta vi se bu ri pe ri o di a. Aam dros das rul da sa qar Tve los an ti ku ri is-to ri is rTu li, uaR re sad sa in te re so eta pi da da iwyo qvey nis po li ti ku ri, so ci a lu-ri da kul tu ru li gan vi Ta re bis ara nak leb Rir sSe sa niS na vi pe ri o di.

war mod ge ni li ver cxlis lan ga ri, mxat-vru li os ta to bi Ta da de ko ra ti u lo biT uf ro mok rZa le bu li a, vid re am pe ri o dis We-du ri xe lov ne bis ma Ral mxat vru li ni mu Se bi, rom le bic Zi ri Ta dad fu fu ne bis sag ne bad ari an miC ne u li. es ga re mo e ba Se iZ le ba ga mow-ve u li yo fi li yo niv Tis fun qci i dan ga mom-

di na re. ker Zod, kon kre tu li ver cxlis lan-ga ri, Se saZ lo a, ekuT no da suf ris Wur Wlis ver cxlis na ke To ba Ta jgufs. am mi mar Te biT sa in te re soa k. ma Ca be lis dak vir ve e ba. mi si az riT `sa er Tod fri ad Znel de ba gvi a nan-ti ku ri xa nis Cve u leb ri vi sax ma ri Wur Wlis ga mij vna sa ri tu a lo sa gan.E es mov le na ga mow-ve u lia im mi ze ziT, rom ver cxlis Wur Wlis for me bi Zal zed po pu la ru lia da amas Tan sa e ro mox ma re bis da re li gi u ri da niS nu le-bis niv Tebs So ris di di msgav se ba ar se bobs. xSi ria er Ti da niS nu le bis Wur Wlis me o re miz nis Tvi sac ga mo ye ne ba. aseT Sem Txve veb Si Wur Wlis da niS nu le bis gar kve va Si gvex ma-re ba mas ze da ta ni li ga mo sa xu le bis xa si a Ti – de ko ris ti pi~ [ma Ca be li 1983: 13]. xov les mdid ru li sa mar xis ver cxlis lan gris or na-men ti ga moy va ni lia kver viT, mTel far Tob ze mi Re bu lia va zis foT lis ga mo sa xu le ba. de-ko ris es sa xe ti pi u ria me ve na xe o ba- meR vi ne-o bi sa da me xi le o bis ise Ti kla si ku ri qvey ni-saT vis, ro go ric sa qar Tve lo a. am ula ma ze si, mxat vru lad fri ad xel say re li, mce na re u li mo ti ve bis dam kvid re ba sru li ad bu neb ri vi a, miT ume tes, rom va zis kul ti da bro we u lis na yo fis sim bo lu ri ga az re bac da mow me bu lia qar Tul eT nog ra fi a Si [a fa qi Ze, go be jiS vi-li, ka lan da Ze, lom Ta Ti Ze 1955: 95].

literatura

afaqiZe a., gobejiSvili g., kalandaZe a., lomTaTiZe 1955: mcxeTa, t. I, arqeologiuri kvleva-Ziebis

Sedegebi. Tbilisi.

lorTqifaniZe oT. 2002: Zveli qarTuli civilizaciis saTaveebTan. Tbilisi.

maCabeli k. 1983: Zveli saqarTvelos ver cxli. Tbilisi.

ramiSvili r. 1983: axali Jinvalis sama rovani da namosaxlari 1971-1973 ww. gana Txaris mixedviT. – Jinvali,

t. I, 81-130. Tbilisi.

SatberaSvili v. 2007: mdidruli samarxi sofel xovledan. _ iberia-kolxeTi, 3, 87-97.

javaxiSvili iv. 1951: qarTveli eris istoria, t. I. Tbilisi.

Лукас А. 1958: Материалы и ремесленные производства древнего Египта. Москва.

208

N. Kalandadze, N. Tavartkiladze, T. Parjanadze

sPECIMENs OF TOREUTICs FROM KHOVLE

Summary

In 2004 the grave goods of the Khovle crypt (silver phiale, silver tray, silver legs of the coffin, etc.) were transferred for restoration to the interdisciplinary research department of the O. Lordkipanidze Center for Archaelogical Studies. The paper deals with the results of a technical study of an ornamented silver tray from the Khovle burial complex.

The tray is made of an entire sheet, the ornament is entered from outside inwards and a representation of a vine leaf is obtained by hammering over the entire surface. The tray is a specimen of toreutics.

To determine the technological scheme of making the silver tray the chemical composition of the object was studied by emissive spectral quantitative analysis. Use was made of standards and samples selected in advance from the material of the tray.

The analysis has shown that the silver material has a rather small admixture of elements. The content of lead (0.95%) and copper (2.0%) in the silver material allows us to assume that the silver was obtained first by reduction smelting of lead and silver ores and then by cupellation. It should be also noted that multi- metal ores of lead and sil-ver are widespread in Georgia and copper is almost always involved in their geochemical data. Thus up to 3% content of copper in silver items must be a natural admixture.

It is known in the history of silver metallurgy that silver is considered to be pure in which the quantity of lead is less than 0.1%, i.e. , the material has been cupellated twice, while if lead is more than 0.1%, then it is not pure, for it is considered to have been cupelated once. On the basis of the results of spectral analysis, it os assumed that the silver material used to make the Khovle crypt tray was obtained by a single cupellation.

The silver tray under discussion is modest in terms of artistic skill and decorativeness in comparison with the high-ly artistic specimens of the chasing art of the period, which are basically considered objects of luxury. In our opinion, this may have been due to the function of the object, namely it may have belonged to the group of silver tableware.

209

nek re sis na qa la qa ris cen trSi, e.w. Wa bu-ka u ris uban ze qar Tu li sa ek le sio xu roT-moZR vre bis er T-er Ti uZ ve le si da um niS vne-lo va ne si Zeg lis gaTx ras va war mo ebT 1998 wli dan, s. ja na Si as sa xe lo bis sa qar Tve los mu ze u mis eq spe di ci is Se mad gen lo ba Si. xSi-ri tyiT da fa ru li mi wis bor cvis qveS moq-ce u li am kom pleq sis ar qe o lo gi u ri kvle vis dawy e bi dan 2 wlis Sem deg Zi ri Ta dad uk ve ga-mo ik ve Ta gran di o zu li, sam na vi a ni ba zi li-kis mo xa zu lo ba. eq spe di ci is im Ja min del ma xel mZRva nel ma, aka de mi kos ma le van Wi laS-vil ma bo lom de ga mo uk vle ve li es ba zi li-ka sa va ra u dod `moq ce va¡ qar Tli sa¡ ~-Si da le on ti mro ve lis Txzu le ba Si mox se ne bul ibe ri is me fe Trda tis mi er nek res Si age bul ek le si ad mi iC nia da wi nas war IV s-is bo lo me oTx e diT da a Ta ri Ra [Wi laS vi li 2004: 47; moq ce va¡ qar Tli sa¡ 1979: 325]. sam wu xa rod, l. Wi laS vils am Zeg lis Se sa xeb ar qe o lo gi-u ri mo na ce me biT da xe lov ne baT mcod ne o bi-Ti ar gu men te biT Se mag re bu li spe ci a lu ri ga mok vle vis Ses ru le ba ar das cal da.

Wa bu ka u ris ba zi li kis ar qe o lo gi u ri kvle va 2004 wli dan Ce mi xel mZRva ne lo biT grZel de ba. am pe ri od Si me tad mniS vne lo-va ni da ma te bi Ti in for ma cia mo vi po veT Zeg-lis xu roT moZR vru li Ta vi se bu re be bis da mis te ri to ri a ze ram de ni me qro no lo gi ur fe nad daS re ve bu li ar te faq te bis Ta o ba ze. am Ja mad war mod ge ni li sta tia mok le mo na-xa zia Wa bu ka u ris ba zi li ki sad mi miZR vni li vrce li mo nog ra fi i sa, rom lis ga moq vey ne-ba sac uax lo es mo ma val Si va pi rebT.

Wa bu ka u ris ba zi li kis xu roT moZR vru-li aR na go ba da mi si sti lis tu ri ana li zi. Wa bu ka u ris ta Za ri aR mo sav leT -da sav leT Rer Zze wag rZe le bu li ba zi li ka yo fi la (aq da Sem dgom, ase Ti dam xro ba teq stSi, pi ro-bi Tad Se mog vaqvs taZ ris aR na go bis Cve u lad war mo sad ge nad. si nam dvi le Si es Rer Zi da, Se sa ba mi sad, ba zi li kis grZi vi ked le bis mi-mar Tu le ba, TiT qmis 40 gra du si Taa dax ri-

nodar baxtaZe

nekresis naqalaqarze gamovlenili Wabukauris bazilikis daTariRebisaTvis

li sam xreT -aR mo sav le TiT). na o si 5 wyvi li mar TkuTxa kve Tis sve tiT sam na vad iyo ga-yo fi li (tab. I). ek le si is sig rZe 39 m-i a, si-ga ne – 15 m. cen tra lu ri na vis sam xreT -aR mo-sav le TiT mar TkuTxa geg mis sa kur Txe ve li yo fi la mowy o bi li (sur. 1), mis mar jvniv da mar cxniv ki, gver di Ta na ve bis ga yo le ba ze, ase ve mar TkuTxa mo xa zu lo bis mci re sa Tav-se bi (pi ro bi Tad pas to fo ri u me bi). dar baz Si Ses vla Se saZ le be li yo fi la sam xre Tis, da-sav le Tis da Crdi lo e Tis ka re bis gav liT. ek le sia na ge bia sak ma od moz rdi li fle Ti-li da ri yis qve biT. Se no bis Ri o be bis kuTx-e eb Si, sve tis Ta ve bad, Ta Re bad da sxva gan sa-kuT re bu lad zus tad da sa mu Sa ve bel ad gi-leb Si ux vad yo fi la ga mo ye ne bu li Si ri mis qvac. ek le si is ked le bi na Se nia kir -du Rab-ze. ked le bis si ga nea 1-dan 1.2 m-mde. Se no-ba Sig ni dan ki riT yo fi la ga le si li da muq wiT lad Se Re bi li. sa xu ra vis ga yo le ba ze fa-sa de bi cal mxa res dak bi lu li, TeT ri sa Re-ba viT mo xa tu li, mar TkuTxa for mis ga mom-wva ri Ti xis an te fiq se biT yo fi la Sem ku li.

ba zi li kis in te ri e ris gaTx ris Se de gad ga mo ir kva, rom yo ve li ked lis da sve tis ze-da um Tav re si na wi le bi di di zo mis blo ke bis sa xiT iyo `ga da wo li li~ ia tak ze Crdi lo e-Tis mi mar Tu le biT. Tu ima sac ga viT va lis wi-nebT, rom taZ ris sak ma od mdid ru li in ven-ta ri nan gre ve bis qveS iyo moq ce u li xe lux-leb lad (ix. qve moT), es su ra Ti da man gre ve-li mi wis Zvris Se deg ze mig va niS nebs.

ba zi li kis dan gre vis Sem deg mis Se da re-biT ukeT ga dar Ce nil Crdi lo e Tis ke del ze axa li, uf ro mci re zo mis ek le sia mi u Se ne bi-aT, rom lis ked le bi zo gan Zve li taZ ris nan-gre veb zea ga da ta re bu li (tab. I. geg ma daS-tri xu lia ba zi li kis gan gan sxva ve bu lad). axa li ek le si is ked leb Si sru li ad Se u sa ba-mo ad gi leb Si Ca ta ne bu lia dan gre u li ba zi-li kis na Ta li Ta Re bi sa Tu sxva mar ki re bu-li de ta le bis frag men te bi. am mci re taZ ris cen tra lu ri dar ba zis aR mo sav leT bo lo Si

210

na li seb ri geg mis sa kur Txe ve li iyo mowy o-bi li. af sids gar Se mo Se mo uy ve bo da er Txa-ris xi a ni sin Tro no ni, rom lis cen trSi da ma-te bi Ti sa fe xu re bi Ta da qvis ver ti ka lu ri `sam kla ve e biT~, gan sa kuT re bul ie rar qi-ul sa fe xur ze myo fi sam Rvde lo pi ris Tvis (e pis ko po sis Tvis ?) spe ci a lu ri tax ti iyo mowy o bi li (sur. 2). axa li ek le si is mTa var dar bazs da da sav le Tis ka rib Wes Crdi lo e-TiT viw ro stoa ga uy ve bo da, ro me lic aR mo-sav le TiT ag reT ve na xe var wri u li af si diT srul de bo da.

Ca ta re bu li ar qe o lo gi u ri sa mu Sa o e bis Se de gad ga mov le ni li de ta le bi sak ma od cal sa xad mig vi Ti Tebs ima ze, rom Wa bu ka u-ris sam na vi a ni ba zi li kis siv rcul -geg ma-re biT aR na go ba Si jer ki dev ar ig rZno bo da is TviT myo fa di sti li, rac V-VI sa u ku ne Ta mij ni dan sav se biT naT lad Se i niS ne ba qar-Tlis sa me fos yve la met -nak le bad da wi na u-re bu li pro vin ci is sa ek le sio xu roT moZR-vre ba Si [Cu bi naS vi li 1936: 32-50; Чубинашвили 1959: 37-140; be ri Ze 1974: 22-25].

ro gorc cno bi li a, ro mis im pe ri a Si 313 wels qris ti a no bis ofi ci a lur sa xel mwi fo re li gi ad ga mocx a de bis Sem dgom sul co ta 1-2 sa u ku nis gan mav lo ba Si, ax lad mSe ne ba re qris ti a nu li taZ re bis sa yo vel Ta od aRi-a re bul da la mis er Ta derT ma sob riv sa-xe o bad ba zi li ku ri ti pis na ge bo be bi iq ca. amas Tan, mi u xe da vad sa er To, amo sa va li sqe-mis iden tu ro bi sa, qris ti a nu li sam ya ros ba zi li ke bi im epo qa Si ve aR beW di li iyo re-gi o na lu ri Ta vi se bu re be bis niS ne biT: isi ni er Tma ne Tis gan ram de nad me ma inc gan sxvav de-bod nen zo miT, mSe neb lo bis teq ni kiT, geg-mur -siv rcu li pro por ci e biT [Комеч 1984: 576-585; Koch 1995: 24-36].

Wa bu ka u ris ba zi li kis ar qi teq tu ru li Te ma na saz rdo e bi Cans uSu a lod IV-VI sa u-ku ne e bis ro ma ul -bi zan ti u ri sam ya ros ba-zi li ku ri xu roT moZR vre bi saT vis da ma xa-si a Te be li zo ga di ten den ci e biT, Tum ca mis ara erT de tal Si ig rZno bo da zo gi er Ti aR-mo sav lur -qris ti a nu li qvey nis ba zi li ke-bis Tvis da ma xa si a Te be li ker Zo niS ne bic.

ma ga li Tad, Wa bu ka u ris ba zi li ka Si da-das tu re bul mar TkuTxa geg mis sa kur Txev-lebs da pas to fo ri u me bis msgavs siv rce ebs Cve nam de moR we ul uad res qar Tul ba zi li-keb Si ana lo gi e bi ar mo e po ve ba. sa ma gi e rod,

sa kur Txev le bis da mi si mim de ba re siv rce e-bis msgav sad mowy o bis tra di cia IV-VI sa u ku-ne eb Si gav rce le bu li iyo Crdi lo eT si ri is da `wmin da mi wis~ (pa les ti nis) ba zi li keb Si [Be yer 1925: sur. 4,5; 36-44; 80-91; Net zer, Bir ger -Cal de ron ... 1993: 220-225], uf ro iS vi a Tad me so-po ta mi a Si, eg vip te Si [Clar ke 1912: tab. VI, XIX, XXIII]). si ri a Si mar TkuTxa geg mis sa kur Txev-le bi, ro gorc ad vi lad asa Se ne be li kon-struq ci a, IV-V sa u ku ne eb Si uf ro me o re xa-ris xo van ek le si eb Si ga mo ye ne bo da [Tcha len ko 1953: 86], Tum ca, am ele ments ma le ve er Tgva-rad `ka no ni zi re bu li~ sa xe mi u Ria da mra-val mniS vne lo van, mo nu men tur ba zi li ka Sic ga mo u ye ne bi aT (mag., qir biT -ha sa ni, qir biT -Te zi ni, dar -qi Ta da sxv. [Be yer 1925: 81, 84, 90]. swor kuTxa sa kur Txev le bi ga aC nia `wmin-da mi wis~ ama ve epo qis sak ma od mo nu men tur, ma Ral mxat vru li re li e fu ri de ko ri Ta da mo za i ke biT Sem kul zo gi erT ba zi li ka sac (mag. he ro di um Si, iu de as udab no [Net zer, Bir-ger -Cal de ron et al 1993: 222]). aR sa niS na vi a, rom ima ve xa neb Si Crdi lo eT si ri a sa da pa les ti-na Si Tavs iCens ba zi li ka Ta sa kur Txev le bis Crdi lo e TiT da sam xre TiT mar TkuTxa geg-mis mci re sa Tav se bis mowy o bis Cve u le bac – mag., fe fir Ti ni (372 w.), be bis qe (401 w.) da sxv. [Комеч 1984: 580; Be yer 1925: 37-40; Tsaf rir, Hir-schfeld 1993: 209], Tum ca maT Sem dgo mi pas to-fo ri u me bis gan ram de nad me gan sxva ve bu li fun qci u ri dat vir Tva ga aC ndaT – er T-er-Ti maT ga ni mRvdel -di ak vne bis mo sas ve ne bel oTa xad ga mo i ye ne bo da, me o re ki sa naT la vad.

nek re sis na qa la qa ris ba zi li kis sa kur-Txev lis mar TkuTx ov ne ba, da nam dvi le biT sa qar Tve los me zo be li aR mo sav lur -qris-ti a nu li qvey ne bis ba zi li ke bi dan gad mo Re-bu li mxat vru li ar qi teq tu ru li ele men ti un da iyos da ara sus ti sam Se neb lo xe lov-ne bis Se de gi (ga vix se noT, rom iq ve, nek re sis na qa la qar ze ve Cven mi er mik vle u lia gvi a ni an ti ku ri xa nis, da ax. III-IV ss-is mo nu men tu ri war mar Tu li ta Za ri, ro mel sac me tad ma Ral teq ni kur do ne ze Ses ru le bu li, cen tra lu-ri sa Tav sis ken si met ri u lad mi mar Tu li 4 af si di am Sve neb da [Wi laS vi li 2000: sur. 13]). ga mom di na re iqi dan, rom Cven Si aseT sa kur-Txev li a ni sam na vi a ni ba zi li ke bi jer je ro-biT sxva gan ar aris da das tu re bu li, un da vi fiq roT, rom am Te mas qar Tul ba zi li kur xu roT moZR vre ba Si Sem dgom ma in da ma inc di-

211

di po pu la ro ba ar mo u po ve bi a. (Cven am Te mis Se da re biT gvi an del, VI-X ss-is er Te ul re-mi nes cen ci ebs ar vgu lis xmobT, rom le bic ram de ni me qar Tul dar ba zul ek le si a Sia da fiq si re bu li [Cu bi naS vi li 1971: 27-65]). ase ve, ze moT aR niS nu li re gi o ne bi dan Cans Se mo ta ni li aq da das tu re bu li pas to fo ri-um Ta msgav si sa Tav se bi.

Wa bu ka u ris ba zi li kis da Ta ri Re bis Tvis ase ve mniS vne lo va ni ele men tia ba zi li kis cen tra lu ri da gver di Ti na ve bis xis or-fer da kon struq ci eb ze (niv ni veb ze) day-rdno bi li kra mi tis sa bur ve liT ga da xur va. aq ga da xur vis aR niS nu li, qar Tu li ba zi li-ke bis Tvis sru li ad uC ve u lo me To dis da nam-dvi le biT ga mo ye ne bis Ta o ba ze Sem de gi faq-te bi mety ve lebs:

1. gaTx re bis pro ces Si, mik vle ul mor ka-lu li na Ta li Si ri mis qvis yve la frag ments, ga nur Cev lad zo mi sa, brtylad gaT li li hqon da mxo lod sa mi wax na gi – qve da rka li da gver de bi, zur ge bi ki da u mu Sa ve be li iyo. ase Ti kon fi gu ra cia sav se biT da saS ve bia na-ve bis gam yo fi ko lo na dis Ta Re bis Tvis, ma Sin ro de sac ka ma re bis sab je n Ta Rebs zur ge bic gaT li li un da hqo no da.

2. ba zi li kis ia ta kis ze da pi ris max lo bel fe na Si di di ra o de no biT (3 ase ul ze me ti) aR moC nda rki nis lur smne bi, ro mel Ta sig-rZe 7,8 sm-dan 16-18 sm-mde a, kra mi te bis nam-tvre veb Tan er Tad aR mo Ce ni li am de ni lur-sma ni mxo lod na ge bo bis xis kon struq ci e-biT ga da xur va ze Se iZ le ba mig va niS neb des. mar Tlac, ia ta kis max lo bel nan grev fe na Si nes tis gan daS li li xis Ze le bis kva li zo gan kar gad da fiq sir da.

3. taZ ris in te ri e ris gaTx ri sas, ia ta kis mi da mo eb Si mo po ve bul iq na Si ri mis gan na Ta-li Ta Ris frag men te bi. Se sa ba mis ma Te ma ti-kur for mu la Si Cven mi er ga zo mi li Ta Ris frag men te bis mo na ce me bis Cas miT ga mo ir kva, rom es de ta le bi ise Ti na xe var wri u li Ta Re-bis na wi le bi a, ro mel Ta di a met re bic da ax. 10 sm-mde cdo mi le biT, 3 metrs ud ris. ro gorc vxe davT, ba zi li kis gaTx ri sas aR mo Ce ni li Si ri mis rka lu rad na Ta li frag men te bis mo-xa zu lo ba od na vac ki ar uax lov de ba taZ ris cen tra lu ri na vis sa va ra u dod ze mo dan Se-mom sazR vrav sab jen TaR Ta fu Zis zo mas – 6 metrs. me o res mxriv, ma Ti mo xa zu lo ba arc 2.4-2.25 m si ga nis gver diT na vebs Se e sa ba me ba.

sa ma gi e rod, ba zi li kis na ve bis sig rZi vad gam yof sve tebs So ris man Zi li swo red 3 met-ria (5-10 sm cdo mi le biT) da am de nad, taZ ris in te ri er Si da das tu re bu li Ta Re bis na wi-le bi am bi je bis ze mo dan Se mom rka lav kon-struq ci a Ta frag men te bi un da iyos, miT ume tes, rom rka lu ri Ta Re bis ze moT aR niS-nu li da u mu Sa ve be li zur ge bic swo red am-gvar, ked lis say rde ni Ta Ris fun qci as Se e-sa ba me ba.

ro gorc qris ti a nul da sav leT Si, ise ro mis aR mo sav lur -qris ti a nul pro vin ci-eb Si, an ti kur -ro ma u li tra di ci e bi dan ga-mom di na re, uZ ve le si ba zi li ke bis or fer da sa xu ra ve bi um Tav re sad xis mzid kon struq-ci ebs ey rdno bo da, rom le bic an gam Wvir va-led Can da dar baz Ta in te ri e ri dan, an xis ve We re biT iyo `a fic ru li~ [Man go 1976: 17-45]. ga mo nak li sis sa xiT cen tra lur si ri a Si, me-so po ta mi a Si, eg vip te sa da iran Si, qris ti a-nu li ba zi li ke bis ga da sa xu rad ad re bi zan-ti ur xa na Si ve zog jer qvis ka ma re bic ga mo i-ye ne bo da. amas Tan, isic un da aRi niS nos, rom ba zi li ke bis ga da xur vis am ori ve xerxs iye-neb dnen ro gorc sa xel mwi fo mniS vne lo bis, gan sa kuT re bu lad mo nu men tur taZ reb Si, ise ri giT sa sof lo Tu sa mo nas tro ek le si-eb Si [Комеч 1984: 575-585].

aka de mi ko si g. Cu bi naS vi li ba zi li ke-bis ga da xur vis aR niS nul or me Tods So ris sxva o bas ama Tu im re gi o nis Tvis tra di ci u-li xu roT moZR vru li Cve ve bis na yo fad mi-iC nev da [Чубинашвили 1970: 40]. pa tiv ce mu li mec ni e ri am ka non zo mi e re bas asa bu Teb da sa-qar Tve los ma ga li TiT, sa dac mi si moR va we-o bis xa na Si cno bi li yo ve li ba zi li ka, dawy-e bu li V-VI sa u ku ne e bi dan, mar Tlac mxo lod qvis ka ma re biT iyo ga da xu ru li.

dRe van de li ga da sa xe di dan, Cve ni aR mo-Ce nis Sem deg, al baT, ram de nad me ax le bu rad un da mi vud geT sa kiTxs uZ ve le si qar Tu li ba zi li ke bis upi ro bod qvis ka ma re biT ga-da xur vis Se sa xeb. ar ga mar Tlda cno bil qar Tvel xe lov ne baT mcod ne Ta er Ti na wi-lis Se xe du le ba imis Ta o ba zec, rom TiT-qos sa qar Tve lo Si qris ti a no bis sa xel mwi-fo re li gi ad aRi a re bis Sem dgom sul co ta er Ti sa u ku nis gan mav lo ba Si, sru li ad ar ige bo da ro ma ul -ad re bi zan ti u ri Tu aR-mo sav lur -qris ti a nu li sam ya ros TiT qmis yve la pro vin ci a Si eso den swra fad da sa yo-

212

vel Ta od gav rce le bu li nam dvi li, moz rdi-li ba zi li ke bi [Чубинашвили 1959: 37; be ri Ze 1974, 22-23 da sxv.]. (a mis mi ze zis sa va ra u do ax sna ase Ti iyo: TiT qos -da pir ve li qar Tu-li qris ti a nu li taZ re bi bi zan ti is im pe ri is sa su li e ro cen tre bi dan Ca mo su li mi si o ne-re bis mi er iq ar se bu li ek le si e bis ze pi ri aR we ris sa fuZ vel ze ige bo da ad gi lob ri-vi xu roT moZR vre bis mi er da ami to mac gan-sxva ve bu li, pri mi ti u li geg ma re bi sa iyo, Tun dac nek re sis mo nas tris te ri to ri a ze da das tu re bu li mci re sam loc ve los ti pi sa [Чубинашвили 1936: 26]).

uf ro me tic: nek re sis na qa la qar ze Cven mi er aR mo Ce ni li, sav se biT Ca mo ya li be bu-li, ro ma ul -bi zan ti u ri sam ya ros aR mo sav-le Tis pro vin ci e bis `stan dar teb Tan~ ag-re ri gad mi ax lo e bu li geg ma re bis ba zi li ka faq ti u rad adas tu rebs qar Tul we ri lo biT wya ro eb Si sru li ad cal sa xad asa xul faqts imis Ta o ba ze, rom pir ve li qar Tu li qris-ti a nu li taZ re bi swo red rom ibe ri is ofi-ci o zis mi er sa ber Zne Ti dan (me ma ti a ne aq Se-iZ le ba gu lis xmob des zo ga dad bi zan ti ur sam ya ros) mow ve u li an iqa ur mSe neb lo bis me To debs kar gad na zi a re bi ad gi lob ri vi xu roT moZR vre bis xel mZRva ne lo biT ige bo-da [moq ce va¡ qar Tli sa¡ 1979: 323].

zo gi er Ti cno bi li ucx o e li xe lov ne-baT mcod ne jer ki dev sa u ku ne ze me ti xnis win mi vi da Sem deg das kvnam de: ro mis im pe-ri a sa da aR mo sav le Tis me zo bel qvey neb Si qris ti a no bis tri um fa lu rad gav rce le bis Sem dgom da ax lo e biT er Ti sa u ku nis gan mav-lo ba Si, TiT qmis mTel aR mo sav leT -qris ti-a nul sam ya ro Si Zi ri Ta dad ige bo da sak ma-od moz rdi li, zus tad ro ma ul -bi zan ti u ri sti lis Tu ara, maT Tan sak ma od mi ax lo e bu-li geg ma re bis ba zi li ke bi. es xa na aR mo sav-lur ek le si aT mSe neb lo ba Si ver Ca iT vle ba di di Se moq me de bi Ti Zi e bis epo qad – Ra ri-bi xu roT moZR vru l- kon struq ci u li xer-xe biT na ge bi ba zi li ke bi zog jer ma le ve in gre o da mi wis Zvre bis Se de gad. mxo lod mog vi a ne biT, V sa u ku ni dan mo yo le bu li, ro de sac pir ve li ba zi li ke bis saC qa rod mSe neb lo bis `ci eb -cxe le bam~ ga da i a ra, aR niS nu li qvey ne bis xu roT moZR vre bi da mmar Tve li wre e bi Se ud gnen am Te mis ad gi-lob ri vi tra di ci e bis gaT va lis wi ne biT Se-moq me de bi Tad `ga da az re bas~. swo red amis

Se de gad Se iq mna TiT qmis yve la cal ke ul re gi on Si Zve li, kla si ku ri ba zi li ke bis mo-de le bi dan met -nak le bad gan sxva ve bu li ti-po lo gi u ri va ri a ci e bi, xSi rad ki sru li ad ori gi na lu ri Se dev re bic [Кондаков 1904: 30-62, 268; Strzygow ski 1889: 36].

vfiq robT, sav se biT da saS ve bi a, rom Wa-bu ka u ris gran di o zu li, ad re u li ber Znul -ro ma u li qris ti a nu li ba zi li ke bis sqe miT da kon struq ci e biT na ge bi ta Za ric ama ve zo-gad -aR mo sav lur ten den ci as da vu kav Si roT. sa kiTx is swo red ase Ti ga az re biT Se saZ le-be lia pa su xi ga e ces kiTx vas, Tu ra tom aRar ige bo da sa qar Tve lo Si V s-is me o re na xe var-sa da VI s-Si ase Ti ve ga u az reb lad gad mo ner-gi li, xis kon struq ci e biT ga da xu ru li da amis ga mo, bu neb ri vi a, nak le bad se is mome de-gi ba zi li ke bi – isi ni Cven Si Se da re biT nak-le bad wag rZe le bul ma, qvis ka ma re biT kar-gad Sek rul ma da ad gi lob ri vi xu roT moZR-vru li tra di ce bi sad mi ukeT mi sa da ge bul ma ni mu Seb ma Sec va la [Чубинашвили 1970: 39-40], rom leb mac swo rad Ser Ce u li kon struq ci e-bis wya lo biT Cve nam de uke Te sa dac mo aR wi a.

Wa bu ka u ris ba zi li kis ar qe o lo gi u ri gaTx re bi sas da das tu re bu li niv Ti e ri ma-sa lis da Ta ri Re ba. ba zi li kis ia tak ze da mis max lob lad, nan gre vi fe nis qve da plas teb-Si mo po ve bu li niv Ti e ri ma sa la, Zi ri Ta dad brtye li da Ra ri a ni kra mi tis frag men te bi-Taa war mod ge ni li, rom le bic zo ga dad IV-VI ss-iT Ta riR de ba [jRa maia 1980: 21-22]. ama ve fe na Si sak mao ra o de no biT aR moC nda Ti xis Wur Wlis frag men te bic, ro mel Ta war mo-e ba- mox ma re bis Ta riR ze uf ro kon kre tu-lad Se iZ le ba sa u ba ri. ma ga li Tad, mrav lad gvxvde ba var dis frad ga mom wva ri, kar gad nap ri a le bi, msxli seb ri for mis, sam tu Ca an pir gad mo ke ci li, cal yu ra do qe bis na wi le-bi. zo gi er Ti maT ga nis ye li da mu ce li Sem-ku li yo fi la Wde u li an ram de ni mek bi li a ni ia ra RiT amo Ra ru li tal Ru ri or na men tiT (tab. II

3-7). am ni mu Sebs me tad ax lo be li pa-

ra le le bi eZeb ne baT ur bni sis da lo Wi nis ad re u li Sua sa u ku ne e bis ke ra mi ki dan, ro-mel Tac mkvle va re bi IV-V s-iT aTa ri Re ben [Wi laS vi li 1964: 100; sur. 44; ab ra miS vi li, Wi laS vi li 1962: sur. 3, 4; si na u ri Ze 1966: 62]. ana lo gi u ri na war mi aR mo Ce ni lia na qa la qar We re mis ci ta del zec, ro me lic ase vea da Ta-ri Re bu li (aq spar sel Ta laS qro bis Se de gad

213

cxov re ba 502 wels aris Sewy ve ti li [ma ma i aS-vi li 2004: 134-134]).

ba zi li kis gaTx ri sas, da ax lo e biT ia ta-kis do ne ze, sxva das xva ad gil ze aR moC nda in te ri e ris ga sa na Te be li xel sawy o e bis mra-val fe ro va ni, me tad sa in te re so ko leq ci a. aq war mod ge ni lia brin ja o sa da mi nis gan dam za de bu li ze Tis lam pre bi da Wa Re bi. da-fiq si re bu li ar qe o lo gi u ri su ra Tis mi xed-viT, mom xda ri da man gre ve li ka tas tro fi sas yo ve li maT ga ni taZ ris Wer Si an ked leb Si Ca-We de bul sa mag reb ze yo fi la da ki de bu li.

ma ga li Tad, uni ka lur aR mo Ce na Ta rigs ga ne kuT vne ba na ve bis gam yo fi Crdi lo e Tis ri gis me-4 da me-5 sve tebs So ris da das tu-re bu li brin ja os Wra qi (lam pa ri), rom lis msgav si ga mo ye ne bi Ti xe lov ne bis ni mu Si Sua sa u ku ne e bis qar Tul ar qe o lo gi ur Zeg leb-ze mkvle va rebs jer je ro biT ar Sex ved ri aT (tab. II

1). Wra qi id ga brin ja os brtyel, mar-

TkuTxa fu Ze ze, ro me lis ca li gver di af-si di se bu ri Sve ri li Taa das ru le bu li da cxa di a, sim bo lu rad qris ti a nu li ek le si is geg mur mo dels ga mo xa tavs. dga ri wnu le bis da rgo le bis mo nac vle o biT Sed ge nil 4 jaW-vze eki da, rom le bic mag rde bo da Ru zi seb ri moy va ni lo bis sa kid ze. TviT Wraqs er Ti sa-pat ru qe lu la, Sro Sa ni seb ri for mis re li-e fu ri zur gi da saw va vis Ca sas xme li sfe ro-seb ri mu ce li aqvs. es ni mu Si, er Tis mxriv, me tad mWid ro sti lis tur kav Sirs am JRav-nebs gvi a nan ti ku ri xa nis ro ma u li sam ya ros ga mo ye ne bi Ti xe lov ne bis ama ve da niS nu le-bis ni mu Seb Tan, Tum ca mas ase ve me tad ax lo-be li pa ra le le bi eZeb ne ba IV-V sa u ku ne e bis bi zan ti u ri sam ya ros sxva das xva re gi o nis (maT So ris si ri is) li To nis mxat vrul na-ke To beb Si [Dju ric 1995: 56, 78, 84; Lof re da 2001: 101-134]. Cve ni Se fa se biT, mar Ta lia am aR na-go bis lam pre bis zo ga di struq tu ra Zv. w. II-I sa u ku ne bi dan mo yo le bu li Cv.w. VI-VII ss-mde di dad ar ic vle ba, mag ram Ses ru le bis mxat-vru li sti lis da os ta to bis mi xed viT ma Ti daj gu fe ba sul mci re 3 ka te go ri ad Se iZ-le ba. ker Zod, ro ma ul xa na Si dam za de bu li ase Ti niv Te bis for me bi Zli er dax ve wi li a, pro por ci is ka no ne bis gaT va lis wi ne bi Taa dam za de bu li (~wel Si ga moy va ni li~ lu la, Re ro dan lil vze rbi lad Se uR le bu li fe xi da sxv.); ma Ti Se mam ko be li mce na re u li, zo-o mor fu li Tu an Tro po mor fu li ga mo sa xu-

le ba ni pir da pir Se e saty vi se ba gvi a ni an ti-ku ri xe lov ne bis re a lis tur xa si aTs [Mutz 1972: fot. 393-394; fot. 408-409]. IV-V sa u-ku ne eb Si dam za de bul ase Ti ve struq tu ris lam prebs TiT qmis uwin de li viT dax ve wi li for me bi aqvT, mag ram ma Ti de ko ri dan gam-qral zo o mor ful da an Tro po mor ful ga-mo sa xu le bebs xSi rad enac vle ba qris ti a nu-li sim bo li ka (zog jer jvris ga mo sa xu le baa xol me zur gis ga for me ba Si Caq so vi li, Cven Sem Txve va Si ki sad ga ris for ma asa xavs ek le-si as) [Oren 1993: 311]. V-VI sa u ku nis mij ni dan mo yo le bu li, ase Ti ve aR na go bis lam pre bis mxat vru li sti li sak ma od xis ti xde ba, glu-vi for me bis Se uR le be bi xSi rad wi bo va ni a, zur gis Se mam ko be li or na men ti ki sqe ma tu-ria [Land des...1984: 249]. ro gorc Cans, brin-ja os lam pre bis Ses ru le bis sti lis swo red aseT qro no lo gi ur gra da ci as iT va lis wi-ne ben is sazR var ga re Te li mec ni e re bi, rom-le bic Wa bu ka u ris ba zi li ka Si aR mo Ce ni li ni mu Sis uaR re sad ax lo bel ana lo gebs zus-tad IV sa u ku niT aTa ri Re ben [Банк 1966: tab. 3; Bank 1985: sur.17; Mutz 1972: 145, fot. 412-413].

ase ve mxat vru lad uaR re sad dax ve wi li, eq vslu li a ni da oTx lu li a ni brin ja os lam-pre bi (Wa Re bi) aR moC nda ba zi li kis dar ba zis sve te bis sam xre Tis rig Tan da sa kur Txev lis aR mo sav leT ked lis Zir Si (tab. III

2). lam p re-

bi ze Tis Ca sas xme lis ir gvliv gan la ge bu li ram de ni me lu liT, gav rce le bu li iyo ax.w. I-III ss-Si, IV sa u ku ne Si ki iS vi a TadRa gvxvde-ba. am de nad, ma Ti da Ta ri Re ba ax.w. IV sa u ku-ne ze an IV-V ss-Ta mij na ze uf ro gvi a ni xa niT, al baT, Se uZ le be lia [Mutz 1972: 141].

ba zi li kis nan grev ze Crdi lo eT ke del-ze mi Se ne bu li ek le sia nu miz ma ti ku ri mo-na pov riT mya rad da Ta riR da VI sa u ku niT: am me o re qro no lo gi u ri fa zis na ge bo bis dan-gre vis dro in del fe na Si, ia ta kis max lob-lad aR moC nda ver cxlis ori mo ne ta – er Ti spar su li, hor mizd IV (579-590 ww.) da me o re bi zan ti u ri, mav ri kus ti be ri u sis (582-602 ww.) sa xe liT moW ri li. swo red ami tom ar ga-mov ricx avT, rom dan gre u li taZ ris am sa xiT re kon struq cia er T-er Ti asu re li ma ma-Ta ga nis, wm. abi bos nek re se lis am epar qi a Si epis ko po so bis xa nas ukav Sir de bo des [a bu-la Ze 1955: 188].

ba zi li kis mSe neb lo bis wi na re qro no-lo gi u ri fa za – war mar Tu li ta Za ri. ba-

214

zi li kis age bis xa nis da zus te bis Tval saz-ri siT gan sa kuT re biT mniS vne lo va ni Se de gi mog vca taZ ris ia ta kis ho ri zon tis CaW ris Se de gad da fiq si re bul ma ar qe o lo gi ur-ma su raT ma. ga mo ir kva, rom es qris ti a nu li ba zi li ka age bu li yo fi la TiT qmis ase Ti ve gran di o zu li war mar Tu li taZ ris ad gil-ze, ro me lic aR mo sav leT sa qar Tve lo Si qris ti a no bis ofi ci a lur re li gi ad aRi a-re bis Ta na ve da un gre vi aT. ba zi li kis wi na re taZ ris sa Zir kvlis do ne ze aR mo Ce ni li ori-o de Sa vad da le gad ga mom wva ri, nap ri a le bi Ti xis Wur Wlis frag men ti ima ze un da mety-ve leb des, rom eli nis tur Tu gvi a nan ti kur xa na Si sa kul to na ge bo ba aq uk ve ar se bob da. dan gre u li war mar Tu li taZ ris sa fuZ vlis zo gi er Ti wyo ba qris ti a nu li taZ ris ked-le bis da sve te bis sa Zir kvlad da u to ve bi aT (tab. I). ba zi li kis geg ma ze war mar Tu li taZ-ris naS Te bi da ta ni lia da sav le Ti dan pir-ve li 3 wyvi li sve tis mi da mo eb Si, Crdi lo e-Tis da cen tra lur na veb Si, grZi vi ked le bis mar To bu lad), daS li li na ge bo bis da nar Ce ni ma sa la ki taZ ris kon struq ci e bis asa ge bad ga mo u ye ne bi aT. ro gorc Cans, es yo fi la e.w. `seq ci u ri ti pis~ ta Za ri, ro me lic er Tma-neT Tan cen tra lur Rer Zze gan la ge bu li ga-sas vle le biT da kav Si re bu li, praq ti ku lad er Tna i ri mo xa zu lo bi sa da zo mis sul co-ta 5 oTa xis gan Sed ge bo da. am sa taZ ro na ge-bo bas met -nak le bad max lo be li pa ra le le bi mo e Zeb na an ti ku ri xa nis ro gorc wi na azi is, ise TviT qar Tul sa kul to xu roT moZR vre-ba Si [yi fi a ni 2000: tab. XLVI-L].

yve la niS niT, war mar Tu li taZ ris dan-gre va da axa li re li gi is siZ li e ris xaz gas-miT ga mom xat ve li, Wa bu ka u ris di di qris ti-a nu li ba zi li kis age ba da ax lo e biT Ta nad-ro u lad un da mom xda ri yo – ba zi li kis qva-fe nil ia tak ze da am ia ta kis CaW ris Sem deg aR mo Ce nil, wi na re qris ti a nu li sam loc ve-los kul tu rul fe na Si da das tu re bu li ke-ra mi ku li ma sa la ti po lo gi u rad, sti lis-tu rad da Ses ru le bis teq ni kiT TiT qmis er Tma ne Tis iden tu ri a. ek le si is ma inc da ma inc am ad gil ze age ba, al baT, mTe li ad re qris ti a nu li sam ya ros qvey ne bis sa e ro Tu sa su li e ro mes ve ur TaT vis Cve ul Ca na fiqrs em sa xu re bo da: er Tis mxriv, war mar Tu li sam loc ve los dan gre va da mis ad gil ze ki-dev uf ro gran di o zu li taZ ris mSe neb lo ba

axa li re li gi is Zvel ze ga mar jve bis sim bo-lod mi iC ne o da, imav dro u lad ki mo sax le-o bas Cve u li Tay va nis ce mis ad gi li sad mi Se-mor Ce ni li mo wi we ba qvec no bi e rad axal sa-lo cav ze `gad moh qon da~.

ra Tqma un da, am kom pleq sis xu roT moZR-vru li ana li zis da war mod ge ni li ar qe o-lo gi u ri su ra Tis sa fuZ vel ze, Te o ri u lad ma inc ver ga mov ricx av diT mov le na Ta aseT qro no lo gi ur Tan mim dev ro bas: xom Se iZ le-bo da uk ve ga uq me bu li war mar Tu li ta Za ri sa bo lo od V sa u ku nis pir vel an me o re na xe-var Si da en gri aT da Wa bu ka u ris di di ba zi-li kac am dros ae goT; es uka nas kne li sul co ta xnis Sem deg mi wis Zvris gan dan gre u li-yo da mas ze mci re ek le sia sas wra fod da e-Se ne bi naT (ro mel mac, Ta vis mxriv er Ti sa-u ku ne Tu iar se ba) – Wa bu ka u ris kom pleq sSi taZ re bis am gvar `dro Si Sem Wid ro ve bu lad~ mo nac vle o bis ver si as ka te go ri u lad ver ewi na aR mde ge ba verc iq da fiq si re bu li niv-Ti e ri ma sa la da verc ek le si is xu roT moZR-vru li sti li. me o res mxriv, aseT vi Ta re ba-Si, al baT, an ga ri Si un da ga vu wi oT Sem deg `i rib~ ar gu men teb sac:

1. ro gorc cno bi li a, V s-is bo los spar-se le bi he re Tis gziT Se mo iW rnen ka xeT Si, ai Res xor na bu ji, ve lis ci xe, We re mi da mi-ad gnen ujar mas [mus xe liS vi li 2003: 185]. We-re mis gza ze isi ni nek ress zurgs ukan ar mo-i to veb dnen da mar Tlac, na qa la qar ze Cven mi er gaTx ril am epo qis mra val na ge bo ba ze kar gad Se im Cne va am dar be vis kva li, mZlav-ri na xan Zra li (mag., Wa bu ka u ris max lob lad mde ba re `sa ki re e bis~ na sa sax lar ze da das-tu re bu li es fe na Tsu-s nax Sir ba dis izo-to pe bis la bo ra to ri is mi er V s-is bo lo Tia da Ta ri Re bu li). Wa bu ka ur Si, arc ba zi li-ka Si da arc mas ze mi Se ne bul ek le si a Si ase-Ti dar be vis kva li sru li ad ar Se i niS ne ba (cecx lis kva lis ar ar se bo bam, kon struq ci-e bis cal mxa res ga da wo lis su raT ma da maT qveS xe lux leb lad Se mor Ce nil ma Zvir fas ma niv Teb ma dag var wmu na, rom maT dan gre va Si mtris xe li ar ure vi a). ro gorc Cans, ba zi-li ka am dros mi wis Zvris gan uk ve nan gre ve-bad iyo qce u li, axa li ek le sia ki jer ar iyo aSe ne bu li.

2. ro gorc ga mo ir kva, aR mo sav leT sa qar-Tve lo Si V sa u ku ne Si mxo lod ori da man gre-ve li sim Zlav ris mi wis Zvraa da fiq si re bu li

215

– 427 da 453 wle bis. 453 wlis 7 ba li an mi wis-Zvras kav ka si o nis qe dis Crdi lo e TiT mde ba-re epi cen triT, spe ci a lis te bis az riT, di-dad ver un da ev no nek re sis ba zi li kis Tvis. 427 wlis mi wis Zvris epi cen tri nek re si dan ar cTu Sors, Ta na med ro ve gan jas Tan mde ba-re ob da da mi si sim Zlav re iq 9 bals aR wev da [Атлас сильных... 1977: 69-94]. ai, es mi wis Zvra ki, Ta vi suf lad Se iZ le bo da gam xda ri yo Wa-bu ka u ris di di ba zi li kis ue ca ri, sru li dan gre vis mi ze zi.

am ri gad, Wa bu ka u ris ba zi li kis xu roT-

moZR vrul -sti lis tu ri ana li zis Se de ge bi da am Zeg lis gaTx re bi sas da fiq si re bu li stra tig ra fi u li mo na ce me bi TiT qos mar-Tlac Se e saty vi se ba aR niS nul we ri lo biT wya ro eb Si mox se ni e bul cno bebs qar Tlis me-fe Trda tis mi er qa laq nek res Si ga mor Ce viT mniS vne lo va ni taZ ris age bis Se sa xeb. vfiq-robT, Cven mi er war mod ge ni li axa li ar gu-men te bi sa fuZ vli a no bas ma tebs b-n le van Wi-laS vi lis mo saz re bas Wa bu ka u ris sam na vi a ni ba zi li kis am ta Zar Tan ga i gi ve bis Ta o ba ze.

N. Bakhtadze

TOwARDs DATING THE CHABUKAURI BAsILICA BROUGHT TO LIGHT AT THE NEKREsI FORMER CITY sITE

Summary

Several years ago, an archaeological expedition of the S. Janashia Georgian Museum, digging an the so-called Chabukauri plot, at the center of the former city site of Nekresi, Qvareli district, brought to light the ruins of a vast three-nave basilica built of split stone. The church naos, 39 m. long and 15 m wide, had been divided into three naves by means of 15 pairs of rectangular-section pillars. To the east of the central nave a chancel of rectangular plan had been built, with pastophoria to its right and left. Each nave of the church had a tile roof resting on wooden structures, which was hitherto considered to be an absolutely unknown architectural method in the history of Georgian basili-cas. This fact, and many more planning and decorative elements , attested here and unusual for medieval Georgian churches: rectangular chancel, facades faced with ceramic slabs, the interior painted red, etc., leads the author to believe that the construction of the church was strongly influenced by the 4th-5th cent. Eastern-Roman church archi-tectural style. The possible building of the church in the cited period is corroborated by fragments of red polished clay vessels, discovered while digging the floor of this church which had been destroyed by a strong earthquake, as well as highly- artistic oil lamps made of bronze, exact Roman-Byzantine analogies of which are dated by scholars of many countries of the world precisely to the 4th-5th centuries.

The following argument also speaks in favor of dating the church to such an early period: the archaeological dig-ging under its floor has revealed that this Christian basilica was built on the site of a Classical period pagan stone tem-ple of sectional type of almost the same vastness. This pagan temple, located in Nekresi, one of the most important royal cities of Iberia, was demolished within a few decades of the proclamation of Christianity the official religion in Georgia. The lower masonry of some of its walls was spared as foundation for the Christian church, while the remain-ing material of the demolished church was used in building the church.

Thus, we have all grounds to assume that the basilica, discovered by the author, is the large temple built by the Iberian King Trdat in Nekresi in the last quarter of the 4th century, emphasized in old Georgian written sources.

It is worth noting that for more than the past half a century the majority of the historians of Georgian architecture believed that the church indicated in the cited written source was a miniature chapel slightly resembling a basilica, located on the territory of the Nekresi monastery. Furthermore, prior to the discovery of the Chabukauri basilica, these scholars rejected the possibility of the construction of basilicas of the Roman –Byzantine planning scheme.

The present discovery seems to corroborate one more piece of evidence preserved in Georgian historical chron-icles to the effect that Iberian officials built the first Georgian Christian churches under the supervision of architects invited from the Roman world.

literatura

abulaZe i. 1955: asurel moRvaweTa cxov rebis wignTa Zveli redaqciebi. Tbilisi.

216

abramiSvili r., WilaSvili l. 1962: loWinis nasoflaris arqeologiuri gaTx rebi. – ssmm, XXIII-B, 197-206.

baxtaZe n. 2006: yvarlis raionis arqeo logiuri eqspediciis axali aRmoCenebi. – ga zeTi `yvareli~, #19-20.

beriZe v. 1974: Zveli qarTuli xuroT moZRvreba. Tbilisi.

goilaZe v. 1990: farnavazianTa saxlis qristian mefeTa qronologia. Tbilisi.

mamaiaSvili n. 2004: qalaqi Weremi. Tbi lisi.

moqceva¡ qarTlisa¡. 1979: Satberdis kre buli X saukunisa. Tbilisi.

mroveli leonti. 1955: cxovreba qarT velTa mefeTa. qarTlis cxovreba, t. I. Tbi lisi.

musxeliSvili d. 2003: saqarTvelo IV-VIII saukuneebSi. Tbilisi.

ramiSvili r. 1970: ivris xeobis arqeo logiuri Zeglebi. sioni. Tbilisi.

sinauriZe m. 1966: aRmosavleT saqarT ve los adrefeodaluri xanis keramika. Tbili si.

yifiani g. 2000: kolxeTisa da iberiis warmarTuli taZrebi da qarTuli qristi a nu li xuroTmoZRvrebis

warmoSobis sakiTxe bi. Tbilisi.

CubinaSvili g. 1936: qarTuli xelovnebis istoria, t. 1. Tbilisi.

CubinaSvili n. 1971: zedazeni, klikis jvari, Rviara. – qarTuli xelovneba, 7, 27-65.

WilaSvili l. 2000: nekresis warmar Tu li samlocveloebi. Tbilisi.

WilaSvili l. 2004: nekresis uZvelesi qarTuli warwerebi da qarTuli damwer lo bis istoriis sakiTxebi.

Tbilisi.

WilaSvili l. 1964: naqalaqari urbnisi. Tbilisi.

WilaSvili l. 1958: qalaqi rusTavi. Tbilisi.

jRamaia j. 1980: samSeneblo keramika fe o daluri xanis saqarTveloSi. Tbilisi.

Атлас сильных ... 1977: Атлас сильных зем лятресений СССР до 1975 года. Москва.

Банк. А. 1966: Византийское искусство в собраниях Советского Союза. Москва-Ленин град.

Кондаков Н. 1904: Археологическое путешествие по Сирии и Палестине. С.-Пб.

Комеч А. 1984: Архитектура. – Культура Византии, 573-595. Москва.

Чубинашвили Г. 1959: Архитектура Кахе тии. Тбилиси.

Чубинашвили Г. 1970: К вопросу о на чаль ных формах христианского храма. – Во п росы истории искусства, 36-43. Тбилиси.

Bank A. 1985: Byzantine Art in the Co llect ions of Soviet Museums. Leningrad.

Beyer H. 1925: Der syrische Kirchenbau. Berlin.

Butler H. 1929: Early churches in Syria. London.

Djuric s. 1995: The Anawati collection, Cata log 1: Ancient lamps from the Mediterranean. Toronto.

Clarke s. 1912: Cristian antiquities in the Nile Valley. Oxford.

Koch G. 1995: Frühchristlische Kunst. Stutt gart, Berlin, Köln.

Land des Baal. 1984: Syrien-Forum der Völker und Kulturen. Mainz am Rhein.

Lofreda s. 2001: Light and life: ancient Christian oil lamps of Holy Land. Jerusalem.

Mango C. 1976: Byzantine architecture. New York.

Mutz A. 1972: Die Kunst des Metalldrehens bei den Römern. Stuttgart.

Netzer E., Birger-Calderon R., Feller A. 1993: The curches of Herodium. – Ancient chu r ches revealed, 219-232. Jerusalem.

217

Oren E. 1993: A Christian settlement at Ostrakine in North Sinai. – Ancient churches revealed, 305-314. Jerusalem.

Tchalenko G. 1953: Villages antiques de la Sirie du nord, 3 vols, Paris.

Tsafrir Y., Hirschfeld Y. 1993: The Byzan tine church at Horvat Berachot. – Ancient chu rch es revealed, 207-218. Jerusalem.

suraTebisa da tabulebis aRweriloba

sur. 1 – Wabukauris bazilikis centra lu ri navi (xediT aRmosavleTiT)

sur. 2 – Wabukauris bazilikis minaSeni eklesiis centraluri darbazi (xedi aRmo sav leTiT)

tab. I – Wabukauris bazilikis da mina Seni eklesiis gegma (warmarTuli taZris ga na Txari naSTebis CvenebiT)

tab. II – 1. brinjaos sadgariani lampari Wabukauris bazilikidan; 2. brinjaos eqvs pat ruqiani lampari

Wabukauris bazilikidan; 3-7. Wabukauris bazilikis iatakis doneze aRmoCenili Tixis WurWeli da maTi

fragmentebi.

DEsCRIPTION OF THE FIGUREs AND PLATEs

Fig.1 – Central nave of the Chabukauri basilica (view to the east).

Fig. 2 – The central hall of the church attached to the Chabukauri basilica (view to the east).

Pl. I – Plan of the Chabukauri basilica and the annexed church (with indication of the excavated remains of the pagan temple).

Pl. II – 1. A lamp with a bronze support from the Chabukauri basilica; 2. a bronze six-wick lamp from the Chabukauri basilica; 3-7.

clay vessels and their fragments found at floor level of the Chabukauri basilica.

218

sur. 1

sur. 2

219

tab. I

220

tab. II

221

XIII s-is pir vel na xe var Si mon Ro leb ma msof li o Si udi de si sa xel mwi fo Seq mnes. am sa u ku nis 30-i a ni wle bis mi wu ruls maT sa-qar Tve loc da ipy res da xan grZli vad ga ba-ton dnen aq. 1242 wels mon Ro leb sa da ru su-dan me fes (1223-1245) So ris da de bu li za vis Ta nax mad, sa qar Tve los me fe mon Rol Ta uze-na es uf le bas cnob da. da wes da uf leb ri vi gan sxva ve ba sa qar Tve los aR mo sav le Tis da da sav le Tis na wi le bi saT vis: lix Ta mer sa-qar Tve lo Si, ro gorc mon Rol Ta gan omiT dapy ro bil qve ya na Si, qar Tul xe li suf le-bas Tan er Tad, un da mdga riy vnen mon Ro li mo xe le e bi da sar dle bi ja ri TurT. lix Ti-me ri ki – am mxriv Ta vi su fa li iq ne bo da [nar-kve ve bi 1979: 550].

XIII s-is 60-i a ni wle bi saT vis er Ti a ni mon-Rol Ta im pe ria da i Sa la. hu la gu xan ma (1256-1265) Seq mna mon Rol Ta im pe ri is me xu Te ulu-si, e.w. il xan Ta sa xel mwi fo. hu la gu xa ni da mi si mem kvid re e bi ata reb dnen `il xa nis~ ti tuls – to mis xa nis (u lu sis xa nis) mniS-vne lo biT. sam xreT Si, ira nis te ri to ri a ze, ax lad Ca mo ya li be bul ma il xan Ta sa xel mwi-fom azer ba i ja ni Ta vis po li ti kur -ad mi nis-tra ci ul cen trad aq ci a. mi si qa la qi-re zi-den ci e bi dro ga moS ve biT iyo ma ra Ra, uja ni, Tav ri zi, sul Ta ni e.

mon Ro leb ma TiT qmis mTe li aR mo sav-leT sa qar Tve lo ad vi lad Ca ig des xel Si da ar cer Ti sis xlis mRvre li brZo la ar ga-da ux di aT. aR sa niS na vi a, rom sa qar Tve lo-Si mon Ro le bi Se da re biT frTxil da moq-nil po li ti kas ata reb dnen ma Sin, ro de sac azer ba i jan sa da som xe Tis pro vin ci eb Si maT yvel gan Ta vi si mon Ro li mmar Tve li das ves. sa qar Tve los cal ke u li mxa re e bis mmar Tve-le bad mon Ro leb ma ad gi lob ri vi, qar Tve li fe o da le bi da to ves da TviT me fis xe li-suf le bis ar se bo bis faq tsac ki Se u rig dnen.

n. ber Ze niS vi lis dak vir ve biT, `mon Ro-le bis ba to no bis dros, XIII s-Si, qar Tve li ma Ra li fe nis fe o da le bi (~di de bu le bi~,

ciala RvaberiZe

axalcixis zarafxana (XIV-XVI ss.)

`mTav re bi~) me fis xe li suf le bas war ma te-biT eb rZod nen imu ni te tis mo sa po veb lad. mon Ro le bi fe o da le bis am brZo la Si, swo-red maT mxa re ze aR moC ndnen. me fis xe li-suf le bis da sus te bis miz niT mon Ro leb ma mo xer xe bu lad ga mo i ye nes mTa var Ta fe o da-lu ri sis te ma, ro me lic sa qar Tve lo Si XIII s-is da sawy is Si ga for mda. mon Ro leb ma cnes mTa var Ta fe o da lu ri uf le be bi maT da mi Ca-ba re bul `te ri to ri a ze~. am cno biT eris Ta-ve bi da mo u ki de be li xde bod nen qar Tve li me fis xe li suf le bis gan. wya ro e bi xaz gas miT aR niS na ven mon Ro le bis da mTav re bis am po-li ti ku ri Tan xmo bis Se sa xeb me fis xe li suf-le bis sa zi a nod, `mon Rol Ta xa ne bis Si SiT~, we ria wya ro eb Si, `me fes ar Se eZ lo Ta vi si eris Ta ve bis Sec vla~ [Бердзе нишвили 1938: 21].

sa qar Tve los sam xreT -da sav leT na wils ze mo qarTls anu mes xeTs, uZ ve le si dro i-dan mniS vne lo va ni ad gi li eka va Cve ni qvey-nis po li ti kur, eko no mi kur da kul tu rul cxov re ba Si. mon Rol Ta Se mo se vas yve la ze di di wi na aR mde go ba mes xeT ma ga u wi a. yvar-yva re ja ye li sam cxis eris Tav T-e ris Ta vi da spa sa la ri er Ta der Ti mTa va ri aR moC nda, ro mel mac me fis Tan xmo bis ga re Se mter Tan da mor Ci le ba ki ara, mo la pa ra ke bac ar isur-va. yvar yva re xe dav da, rom dam xma re Za la ar-sa i dan Can da, ra ki sxva ga mo sa va li aRar iyo Tav dac vi Ti brZo lis gag rZe le bi sa, ma nac mor Ci le ba am jo bi na.

sam cxe uSu a lod mon Rol Ta ya e nis mflo-be lo ba Si Se vi da da sa uf lis wu lo qvey nad – ulu si a nad anu xa sin jud iq ca. Jam Ta aR mwer-lis sity viT, ja yels sru li ad gar kve u li da mo ki de bu le ba hqon da mon Ro leb Tan `xa-ra jas mis cem da ya zan sa da laS qri Ta Se e we-o da~ [qar Tlis cxov re ba 1959: 255, 304]. mon-Ro le bi sam Tav ros Si na ur mmar Tve lo ba Si ar ere od nen. iv. ja va xiS vi lis az riT, ase Ti da mo ki de bu le ba mon Ro leb Tan Se iq mna `mes-xe Tis mTav ris po li ti ku ri mdgo ma re o bis gan mtki ce biT, To rem sar gi sis mi er sam cxe

222

mon Ro le bis sa xa so mmar Tve lo ba Si Se di o-da~ [ja va xiS vi li 1941: 140].

ja ye le bis di nas ti is fu Zem de be li da mes-xe Tis pir ve li da mo u ki de be li mTa va ri sar-gis I (1266-1285) iyo. sa qar Tve lo Si mon Rol-Ta ga ba to ne bis Sem deg pe ri od Si, ja ye le bi mTel sam xreT -da sav leT sa qar Tve lo Si, anu mer min del sam cxe- sa a Ta ba gos sam Tav ro Si ba ton de bi an. da mo u ki de bel sam Tav rod Ca-mo ya li be bu li ja ye le bis sam flo be lo ami e-ri dan sam cxe- sa a Ta ba god iwo de bo da (sa qar-Tve los po li ti ku rad daS lis Sem deg aTa ba-go ba, ro gorc va zi ro ba mo is po da igi iq ca sam cxis mTa var Ta ti tu lad, aqe dan ewo da is to ri ul mes xeTs sam cxe- sa a Ta ba gos sam-Tav ro).

sar gis ja ye lis me Ta u ro biT ga mo yo fi li sam cxe 1266-1334 ww. `u lu si a ni~ gax da. ja ye-le bis re zi den cia q. axal ci xe iyo. sam Tav-ros ki vrce li sazR vre bi hqon da `ta Sis kar-Tan kar nu qa la qam dis, ba si an -ar zru mam de da is pir -tra pi zo nis mTag re xi lam de, vid re spe ram de da zRu am de~ [qar Tlis cxov re ba 1959: 273].

`is to ri is Tvis Cve u li ukuR mar To biT – wers qr. Sa ra Si Ze – sa qar Tve los daS la swo-red im kuTx i dan da iwy o, sa dac sa u ku ne e bis win qar Tve li xal xis di di ga ma er Ti a ne be li moZ ra o ba iyo ga Ca Re bu li. far Tod gaS li-li te ri to ria (~ta Sis ka ri dan vid re er ze-ru mam de~) odes Rac bed ni e ri ge og ra fi u li mde ba re o ba, zRap ru lad mdi da ri bu ne ba, iS vi a Ti kli ma tu ri pi ro be bi, xu roT moZR-vre bis udi de si Zeg le bis mWid ro qse li, ay-va ve bu li sa sof lo me ur ne o ba, gan vi Ta re bu-li xe los no ba da xe lov ne ba gan sa kuT re bul mniS vne lo bas ani Web dnen am mxa res... am bo ben, rom e.w. sa a Ta ba go mTel sa qar Tve los me sa-meds war mo ad gen da o. kul tu rul -is to ri u-li da po li ti ku ri wo niT es mxa re ga ci le-biT uf ro di di mniS vne lo bis iyo~ [Sa ra Si Ze 1961: 145].

sam cxe Zli e ri sam Tav roa XIII s-Si. is pir-ve li ib rZvis sa qar Tve lo sa gan gan cal ke ve-bi saT vis. amas xels uwy ob da sam cxis mTav ris di di ma mu le bi, sam cxis sa na pi ro mde ba re o ba [sur gu la Ze 1965: 277].

xse ne bu li epo qis is to ria sa Ta na do wya-ro e bis sim ci ris ga mo dRem de Se da re biT sus tad aris Ses wav li li. iv. ja va xiS vi li mi-u Ti Teb da im sir Tu le ze, ro me lic am dro-

is is to ri is mkvle vars wya ro e bis sim ci ris ga mo win eRo be ba [ja va xiS vi li 1950: 1]. aseT pi ro beb Si gan sa kuT re bu li mniS vne lo ba eni We ba am dro is nu miz ma ti ku ri ma sa lis Ses wav las. aq war mod ge ni li nu miz ma ti ku ri Zeg le bis ga moq vey ne ba da ma Ti ana li zi miz-nad isa xavs na wi lob riv moh fi nos Su qi Zve li mes xe Tis is to ri as.

ro gorc amas qr. Sa ra Si Ze Se niS nav da, Ta-na med ro ve sa is to rio mec ni e re ba Si er Tma-ne Tis gver diT ar se bobs ori az ri. pir ve li, rom cal ke ga mo yo fi li sam cxe gan cal ke ve-bis sak ma ri sad xan grZli vi pe ri o diT, sa mar-Tlis nor me bis sa ku Ta ri ko deq sis Seq mniT, sa ku Ta ri sa ga reo po li ti kiT da sxva, sa qar-Tve los gan sav se biT Ca mo So re bu li iyo da da mo u ki de bel fe o da lur sam Tav ros war mo-ad gen da. me o re mxriT, aR niS nu lia ag reT ve, rom sa qar Tve lo sa da mes xeTs So ris po li-ti ku ri kav Si ri ulu si a no bis dro sac ar yo-fi la Sewy ve ti li~ [Sa ra Si Ze 1961: 145]. nu miz-ma ti ku ri ma sa li sa da sa is to rio wya ro e bis mo na ce me bis ur Ti er TSe je re bis sa fuZ vel-ze Se vec de biT war mo vad gi noT Tu ra po li-ti ku ri da eko no mi ku ri kav Si ri ar se bob da sa qar Tve los sa me fo sa da sam cxe- sa a Ta ba-gos So ris.

sam cxis cen tris axal ci xis sa xe li aR niS-nu lia sof. qo da lo Si (gur ja a nis r-ni) aR-mo Ce nil hu la gu i du ri mo ne te bis gan ZSi Se-ma val ya zan ya e nis (1296-1304) uni fi ci re bul dir hem ze. am za raf xa nas pir ve lad ix se ni ebs i. bar Tlo me Ta vis me sa me we ril Si k. so re-sad mi. we ri lis av tor ma ver SeZ lo mo ex di-na zus ti iden ti fi ka cia da za raf xa na amo i-kiTxa `ix Si nad~

1

samcxis centris axalcixis saxeli aRniSnulia sof. qodaloSi (gurjaanis r-ni) aRmoCe-nil hulaguiduri monetebis ganZSi Semaval yazan yaenis (1296-1304) unificirebul dirhem-ze. am zarafxanas pirvelad ixseniebs i. barTlome Tavis mesame werilSi k. soresadmi. weri-lis avtorma ver SeZlo moexdina zusti identifikacia da zarafxana amoikiTxa “ixSinad” .Tumc am amokiTxvis sisworeSi mas eWvi epareboda .[Troisiemme Letter 1862: 48-49] (اخشڍن)

1939 w. erevanSi aRmoCenili hulaguiduri ganZis SemadgenlobaSi Sedioda axalcixeSi moWrili dirhemic. e. paxomovmac ver amoikiTxa masze zarafxanis saxelwodeba da zarafxa-nis moxazuloba mogvca Semdegnairad (احلس) [Пахомов 1949: № 1158]. aSkaraa, rom igi axalcixis aRmniSvneli iyo.

axalcixeSi zarafxanis arsebobis aRmoCena T. lomours ekuTvnis. man pirvelma amoikiTxa am qalaqis saxeli yazan yaenis dirhemze [lomouri 1947: 214-215].

viZleviT monetis aRwerilobas: g.f. 5194, wona – 2,23 g. zoma – 22/23 mm (tab. I1). Subli: wreSi pirvel, meore, meoTxe, mexuTe da meeqvse striqonebze monRolurad: “saxe-

liTa RvTisaiTa moneta yazan xanisa”. mesame striqonze arabulad: عازان محمود e.i. “yazan mahmu-di”.

marcxniv tibeturi warwera; legendis zeviT ornamenti; garSemo erTi xazovani rkali da erTic wertilovani.

zurgi: xuTubian ormag CarCoSi oTx striqonze: / ال اله اال / هللا / مهمد / رسول هللا /“ar aris RmerTi garda alahisa, muhamedi mociqulia misi”. meore da mesame striqonebs Sua: ضرب اخلسيخ “iWeda axalcixes”. garSemo: صلى هللا عليه و سالم –“dalocva da mSvidoba misca maT alahma”. garSemo segmentebSi TariRi: .”Svidasi weli“ / سنۃ / سبع / مايۃ/

[Tro i si em me Let ter 1862: 48-49]. Tumc am amo kiTx vis sis wo re Si mas eW vi epa re bo da.

1939 w. ere van Si aR mo Ce ni li hu la gu i du ri gan Zis Se mad gen lo ba Si Se di o da axal ci xe Si moW ri li dir he mic. e. pa xo mov mac ver amo i-kiTxa mas ze za raf xa nis sa xel wo de ba da za-raf xa nis mo xa zu lo ba mog vca Sem deg na i rad

1

samcxis centris axalcixis saxeli aRniSnulia sof. qodaloSi (gurjaanis r-ni) aRmoCe-nil hulaguiduri monetebis ganZSi Semaval yazan yaenis (1296-1304) unificirebul dirhem-ze. am zarafxanas pirvelad ixseniebs i. barTlome Tavis mesame werilSi k. soresadmi. weri-lis avtorma ver SeZlo moexdina zusti identifikacia da zarafxana amoikiTxa “ixSinad” .Tumc am amokiTxvis sisworeSi mas eWvi epareboda .[Troisiemme Letter 1862: 48-49] (اخشڍن)

1939 w. erevanSi aRmoCenili hulaguiduri ganZis SemadgenlobaSi Sedioda axalcixeSi moWrili dirhemic. e. paxomovmac ver amoikiTxa masze zarafxanis saxelwodeba da zarafxa-nis moxazuloba mogvca Semdegnairad (احلس) [Пахомов 1949: № 1158]. aSkaraa, rom igi axalcixis aRmniSvneli iyo.

axalcixeSi zarafxanis arsebobis aRmoCena T. lomours ekuTvnis. man pirvelma amoikiTxa am qalaqis saxeli yazan yaenis dirhemze [lomouri 1947: 214-215].

viZleviT monetis aRwerilobas: g.f. 5194, wona – 2,23 g. zoma – 22/23 mm (tab. I1). Subli: wreSi pirvel, meore, meoTxe, mexuTe da meeqvse striqonebze monRolurad: “saxe-

liTa RvTisaiTa moneta yazan xanisa”. mesame striqonze arabulad: عازان محمود e.i. “yazan mahmu-di”.

marcxniv tibeturi warwera; legendis zeviT ornamenti; garSemo erTi xazovani rkali da erTic wertilovani.

zurgi: xuTubian ormag CarCoSi oTx striqonze: / ال اله اال / هللا / مهمد / رسول هللا /“ar aris RmerTi garda alahisa, muhamedi mociqulia misi”. meore da mesame striqonebs Sua: ضرب اخلسيخ “iWeda axalcixes”. garSemo: صلى هللا عليه و سالم –“dalocva da mSvidoba misca maT alahma”. garSemo segmentebSi TariRi: .”Svidasi weli“ / سنۃ / سبع / مايۃ/

[Пахомов 1949: № 1158]. aS ka ra a, rom igi axal ci xis aR mniS vne li iyo.

axal ci xe Si za raf xa nis ar se bo bis aR mo Ce-na T. lo mo urs ekuT vnis. man pir vel ma amo i-kiTxa am qa la qis sa xe li ya zan ya e nis dir hem-ze [lo mo u ri 1947: 214-215].

viZ le viT mo ne tis aR we ri lo bas:g.f. 5194, wo na – 2,23 g. zo ma – 22/23 mm

223

(tab. I1).

Sub li: wre Si pir vel, me o re, me oTx e, me-xu Te da me eq vse stri qo neb ze mon Ro lu rad: `sa xe li Ta RvTi sa i Ta mo ne ta ya zan xa ni sa~. me sa me stri qon ze ara bu lad:

1

samcxis centris axalcixis saxeli aRniSnulia sof. qodaloSi (gurjaanis r-ni) aRmoCe-nil hulaguiduri monetebis ganZSi Semaval yazan yaenis (1296-1304) unificirebul dirhem-ze. am zarafxanas pirvelad ixseniebs i. barTlome Tavis mesame werilSi k. soresadmi. weri-lis avtorma ver SeZlo moexdina zusti identifikacia da zarafxana amoikiTxa “ixSinad” .Tumc am amokiTxvis sisworeSi mas eWvi epareboda .[Troisiemme Letter 1862: 48-49] (اخشڍن)

1939 w. erevanSi aRmoCenili hulaguiduri ganZis SemadgenlobaSi Sedioda axalcixeSi moWrili dirhemic. e. paxomovmac ver amoikiTxa masze zarafxanis saxelwodeba da zarafxa-nis moxazuloba mogvca Semdegnairad (احلس) [Пахомов 1949: № 1158]. aSkaraa, rom igi axalcixis aRmniSvneli iyo.

axalcixeSi zarafxanis arsebobis aRmoCena T. lomours ekuTvnis. man pirvelma amoikiTxa am qalaqis saxeli yazan yaenis dirhemze [lomouri 1947: 214-215].

viZleviT monetis aRwerilobas: g.f. 5194, wona – 2,23 g. zoma – 22/23 mm (tab. I1). Subli: wreSi pirvel, meore, meoTxe, mexuTe da meeqvse striqonebze monRolurad: “saxe-

liTa RvTisaiTa moneta yazan xanisa”. mesame striqonze arabulad: عازان محمود e.i. “yazan mahmu-di”.

marcxniv tibeturi warwera; legendis zeviT ornamenti; garSemo erTi xazovani rkali da erTic wertilovani.

zurgi: xuTubian ormag CarCoSi oTx striqonze: / ال اله اال / هللا / مهمد / رسول هللا /“ar aris RmerTi garda alahisa, muhamedi mociqulia misi”. meore da mesame striqonebs Sua: ضرب اخلسيخ “iWeda axalcixes”. garSemo: صلى هللا عليه و سالم –“dalocva da mSvidoba misca maT alahma”. garSemo segmentebSi TariRi: .”Svidasi weli“ / سنۃ / سبع / مايۃ/

e.i. `ya zan mah mu di~.

mar cxniv ti be tu ri war we ra; le gen dis ze-viT or na men ti; gar Se mo er Ti xa zo va ni rka-li da er Tic wer ti lo va ni.

zur gi: xu Tu bi an or mag Car Co Si oTx stri qon ze:

1

samcxis centris axalcixis saxeli aRniSnulia sof. qodaloSi (gurjaanis r-ni) aRmoCe-nil hulaguiduri monetebis ganZSi Semaval yazan yaenis (1296-1304) unificirebul dirhem-ze. am zarafxanas pirvelad ixseniebs i. barTlome Tavis mesame werilSi k. soresadmi. weri-lis avtorma ver SeZlo moexdina zusti identifikacia da zarafxana amoikiTxa “ixSinad” .Tumc am amokiTxvis sisworeSi mas eWvi epareboda .[Troisiemme Letter 1862: 48-49] (اخشڍن)

1939 w. erevanSi aRmoCenili hulaguiduri ganZis SemadgenlobaSi Sedioda axalcixeSi moWrili dirhemic. e. paxomovmac ver amoikiTxa masze zarafxanis saxelwodeba da zarafxa-nis moxazuloba mogvca Semdegnairad (احلس) [Пахомов 1949: № 1158]. aSkaraa, rom igi axalcixis aRmniSvneli iyo.

axalcixeSi zarafxanis arsebobis aRmoCena T. lomours ekuTvnis. man pirvelma amoikiTxa am qalaqis saxeli yazan yaenis dirhemze [lomouri 1947: 214-215].

viZleviT monetis aRwerilobas: g.f. 5194, wona – 2,23 g. zoma – 22/23 mm (tab. I1). Subli: wreSi pirvel, meore, meoTxe, mexuTe da meeqvse striqonebze monRolurad: “saxe-

liTa RvTisaiTa moneta yazan xanisa”. mesame striqonze arabulad: عازان محمود e.i. “yazan mahmu-di”.

marcxniv tibeturi warwera; legendis zeviT ornamenti; garSemo erTi xazovani rkali da erTic wertilovani.

zurgi: xuTubian ormag CarCoSi oTx striqonze: / ال اله اال / هللا / مهمد / رسول هللا /“ar aris RmerTi garda alahisa, muhamedi mociqulia misi”. meore da mesame striqonebs Sua: ضرب اخلسيخ “iWeda axalcixes”. garSemo: صلى هللا عليه و سالم –“dalocva da mSvidoba misca maT alahma”. garSemo segmentebSi TariRi: .”Svidasi weli“ / سنۃ / سبع / مايۃ/

`ar aris Rmer Ti gar da ala hi sa, mu ha me di mo ci qu lia mi si~.

me o re da me sa me stri qo nebs Su a:

1

samcxis centris axalcixis saxeli aRniSnulia sof. qodaloSi (gurjaanis r-ni) aRmoCe-nil hulaguiduri monetebis ganZSi Semaval yazan yaenis (1296-1304) unificirebul dirhem-ze. am zarafxanas pirvelad ixseniebs i. barTlome Tavis mesame werilSi k. soresadmi. weri-lis avtorma ver SeZlo moexdina zusti identifikacia da zarafxana amoikiTxa “ixSinad” .Tumc am amokiTxvis sisworeSi mas eWvi epareboda .[Troisiemme Letter 1862: 48-49] (اخشڍن)

1939 w. erevanSi aRmoCenili hulaguiduri ganZis SemadgenlobaSi Sedioda axalcixeSi moWrili dirhemic. e. paxomovmac ver amoikiTxa masze zarafxanis saxelwodeba da zarafxa-nis moxazuloba mogvca Semdegnairad (احلس) [Пахомов 1949: № 1158]. aSkaraa, rom igi axalcixis aRmniSvneli iyo.

axalcixeSi zarafxanis arsebobis aRmoCena T. lomours ekuTvnis. man pirvelma amoikiTxa am qalaqis saxeli yazan yaenis dirhemze [lomouri 1947: 214-215].

viZleviT monetis aRwerilobas: g.f. 5194, wona – 2,23 g. zoma – 22/23 mm (tab. I1). Subli: wreSi pirvel, meore, meoTxe, mexuTe da meeqvse striqonebze monRolurad: “saxe-

liTa RvTisaiTa moneta yazan xanisa”. mesame striqonze arabulad: عازان محمود e.i. “yazan mahmu-di”.

marcxniv tibeturi warwera; legendis zeviT ornamenti; garSemo erTi xazovani rkali da erTic wertilovani.

zurgi: xuTubian ormag CarCoSi oTx striqonze: / ال اله اال / هللا / مهمد / رسول هللا /“ar aris RmerTi garda alahisa, muhamedi mociqulia misi”. meore da mesame striqonebs Sua: ضرب اخلسيخ “iWeda axalcixes”. garSemo: صلى هللا عليه و سالم –“dalocva da mSvidoba misca maT alahma”. garSemo segmentebSi TariRi: .”Svidasi weli“ / سنۃ / سبع / مايۃ/

`i We da axal ci xes~.gar Se mo:

1

samcxis centris axalcixis saxeli aRniSnulia sof. qodaloSi (gurjaanis r-ni) aRmoCe-nil hulaguiduri monetebis ganZSi Semaval yazan yaenis (1296-1304) unificirebul dirhem-ze. am zarafxanas pirvelad ixseniebs i. barTlome Tavis mesame werilSi k. soresadmi. weri-lis avtorma ver SeZlo moexdina zusti identifikacia da zarafxana amoikiTxa “ixSinad” .Tumc am amokiTxvis sisworeSi mas eWvi epareboda .[Troisiemme Letter 1862: 48-49] (اخشڍن)

1939 w. erevanSi aRmoCenili hulaguiduri ganZis SemadgenlobaSi Sedioda axalcixeSi moWrili dirhemic. e. paxomovmac ver amoikiTxa masze zarafxanis saxelwodeba da zarafxa-nis moxazuloba mogvca Semdegnairad (احلس) [Пахомов 1949: № 1158]. aSkaraa, rom igi axalcixis aRmniSvneli iyo.

axalcixeSi zarafxanis arsebobis aRmoCena T. lomours ekuTvnis. man pirvelma amoikiTxa am qalaqis saxeli yazan yaenis dirhemze [lomouri 1947: 214-215].

viZleviT monetis aRwerilobas: g.f. 5194, wona – 2,23 g. zoma – 22/23 mm (tab. I1). Subli: wreSi pirvel, meore, meoTxe, mexuTe da meeqvse striqonebze monRolurad: “saxe-

liTa RvTisaiTa moneta yazan xanisa”. mesame striqonze arabulad: عازان محمود e.i. “yazan mahmu-di”.

marcxniv tibeturi warwera; legendis zeviT ornamenti; garSemo erTi xazovani rkali da erTic wertilovani.

zurgi: xuTubian ormag CarCoSi oTx striqonze: / ال اله اال / هللا / مهمد / رسول هللا /“ar aris RmerTi garda alahisa, muhamedi mociqulia misi”. meore da mesame striqonebs Sua: ضرب اخلسيخ “iWeda axalcixes”. garSemo: صلى هللا عليه و سالم –“dalocva da mSvidoba misca maT alahma”. garSemo segmentebSi TariRi: .”Svidasi weli“ / سنۃ / سبع / مايۃ/

– `da loc va da mSvi do ba mis ca maT alah ma~.

gar Se mo seg men teb Si Ta ri Ri:

1

samcxis centris axalcixis saxeli aRniSnulia sof. qodaloSi (gurjaanis r-ni) aRmoCe-nil hulaguiduri monetebis ganZSi Semaval yazan yaenis (1296-1304) unificirebul dirhem-ze. am zarafxanas pirvelad ixseniebs i. barTlome Tavis mesame werilSi k. soresadmi. weri-lis avtorma ver SeZlo moexdina zusti identifikacia da zarafxana amoikiTxa “ixSinad” .Tumc am amokiTxvis sisworeSi mas eWvi epareboda .[Troisiemme Letter 1862: 48-49] (اخشڍن)

1939 w. erevanSi aRmoCenili hulaguiduri ganZis SemadgenlobaSi Sedioda axalcixeSi moWrili dirhemic. e. paxomovmac ver amoikiTxa masze zarafxanis saxelwodeba da zarafxa-nis moxazuloba mogvca Semdegnairad (احلس) [Пахомов 1949: № 1158]. aSkaraa, rom igi axalcixis aRmniSvneli iyo.

axalcixeSi zarafxanis arsebobis aRmoCena T. lomours ekuTvnis. man pirvelma amoikiTxa am qalaqis saxeli yazan yaenis dirhemze [lomouri 1947: 214-215].

viZleviT monetis aRwerilobas: g.f. 5194, wona – 2,23 g. zoma – 22/23 mm (tab. I1). Subli: wreSi pirvel, meore, meoTxe, mexuTe da meeqvse striqonebze monRolurad: “saxe-

liTa RvTisaiTa moneta yazan xanisa”. mesame striqonze arabulad: عازان محمود e.i. “yazan mahmu-di”.

marcxniv tibeturi warwera; legendis zeviT ornamenti; garSemo erTi xazovani rkali da erTic wertilovani.

zurgi: xuTubian ormag CarCoSi oTx striqonze: / ال اله اال / هللا / مهمد / رسول هللا /“ar aris RmerTi garda alahisa, muhamedi mociqulia misi”. meore da mesame striqonebs Sua: ضرب اخلسيخ “iWeda axalcixes”. garSemo: صلى هللا عليه و سالم –“dalocva da mSvidoba misca maT alahma”. garSemo segmentebSi TariRi: .~Svidasi weli”. `Svi da si we li“ / سنۃ / سبع / مايۃ/axal ci xis za raf xa nis uad res Ta riRs ya-

zan ya e nis dir hem ze T. lo mo u ri hij riT 698 w. (1298-1299) kiTx u lobs. Cven igi ve ma sa la-ze mu Sa o bi sas h.700 w. (1300-1301) da h.701 w. (1301-1302) amo vi kiTx eT (g.f. ## 3490; 3527-3528; 35-50; 364;. 3673; 3708; 3714; 3724; 5194-5195; 5306-5310; 1278). arc er Ti mo ne ta sa qar-Tve los erov nu li mu ze u mis, arc pe ter bur-gis er mi ta Jis da ba qos is to ri ul mu ze um Si da cu li h.700 wel ze ad re ar aris ga moS ve bu-li. am ri gad mig vaC ni a, rom axal ci xis za raf-xa nis amu Sa ve bis Ta ri Ri 1300 we li a. axal ci-xe Si moW ri li mo ne te bi il xan Ta ira nis za-raf xa ne bis pro duq ci i sa gan gan sxvav de bi an mxo lod za raf xa nis sa xel wo de biT.

q. axal ci xis war mo So ba da sam cxis eko no-mi kur, po li ti kur da kul tu rul cen trad gax do ma ga na pi ro ba mis ma mo xer xe bul ma mde-ba re o bam. axal ci xis jer qa la qad ga daq ce-vas, xo lo Sem deg mis zrda- gan vi Ta re ba sa da msxvil sa vaW ro- sa xe los no cen trad gax do-mas xe li Se uwyo Sem deg ma ga re mo e bam: igi mde-ba re ob da mniS vne lo van sa vaW ro gzaj va re-din ze: md. mtkvri sa da qvab li a nis xe o be biT ukav Sir de bo da qar Tlsa da ja va xeTs; xo lo am uka nak nel ze gav liT – bi zan ti as. axal ci-xi dan mi e mar Te bo da gze bi aWa ra- Sav Se Ti sa-ken, ime re Ti sa ken, axal qa laq -yar s-ar ta a ni-sa ken. sam xed ro- stra te gi u li Tval saz ri-siT igi iyo yve la ze mniS vne lo va ni pun qti, ro me lic icav da mtkvri sa da qvab li a nis xe-

o bebs ga re Se mtre bis Se mo se vi sa gan [ko Jo-ra Ze 1969: 21-23]. gar da mo xer xe bu li mde ba-re o bi sa, axal ci xis za raf xa nis da ar se ba im po li ti ku ri vi Ta re bis ga mom xat ve li iyo, ro me lic im dros Se iq mna sa qar Tve lo Si, qar Tlis sa me fo Si da sus te bul cen tra lur xe li suf le bas da u pi ris pir da msxvi li fe o-da le bi: sam cxe- klar je Tis, som xi Tis. isi ni gar kve ul pe ri od Si gax dnen da mo u ki de bel-ni; Tum ca sa qar Tve los me fes Tan no mi na lu-rad ma inc va sa lur da mo ki de bu le ba Si im yo-fe bod nen. cno bi li a, rom cal ke fe o da lur sam flo be lo e bad ga mo yo fam ga mo iw via XIV s-is da sawy is Si anis sa da axal ci xe Si za raf-xa ne bis amu Sa ve ba.

am ri gad, za raf xa nis ar se bo ba axal ci xe Si mig vi Ti Tebs am qa la qis, ro gorc sam xreT -da sav leT sa qar Tve los yve la ze mniS vne lo-va ni sa vaW ro da eko no mi ku ri cen tris ar se-bo ba ze.

axal ci xe Si, ro mel sac bar To lo me `ix Si-nad~ kiTx u lob da, dir he me bi iW re ba ol ja i-Tu sul Tnis dro sac (1304-1318). i. bar To lo-mes aR ricx u li aqvs mi si sa xe liT `ix Si nis~ za raf xa na Si moW ri li dir he me bi [Tro i si em me Let ter 1862: 148]. dir hem ze Ta ri Ri ga daS li-li a.

d. langs ka ra ba Ce kis ko leq ci is ka ta-log Si mi uk vle via ol ja i Tu sul Tnis mi er axal ci xe Si h.717 w. (1317-1318) moW ri li dir-he me bis Tvis [Lang 1955: 56]. es Ta ri Ri axal-ci xis za raf xa nis yve la ze gvi an de li Ta ri-Ri a. 1317 wlis Sem deg axal ci xis za raf xa nis pro duq cia ara Cans. sa yu radR e boa is faq ti, rom am Ta riRs ime o rebs is to ri u li wya ros mo na ce mic.

ro gorc uk ve aR niS nu li iyo, XIII s-is 60-i a ni wle bi dan sam cxe- klar je Ti sa qar Tve-los fe o da lu ri mo nar qi i dan gan dga. sar gis ja yel ma 1266 w. sam cxis sam Tav ro ya e nis sa-xa so sam mar Tve los kuT vni le bad, xa sin jud aq ci a. sam cxis sam Tav ro na xe var sa u ku ne ze me ti xnis gan mav lo ba Si sar geb lob da am uf-le biT.

1317 w. ol ja i Tu sul Tnis gar dac va le bis Sem deg abu- sa id (1318-1336) il xan ma gi or gi brwyin va le (1318-1346) ix mo ur do Si. Jam Ta-aR mwer lis sity viT il xa nis pir vel ma ve zir-ma Co ban ma gi or gis `mis ca yo ve li sa qar Tve-lo...~. `es niS nav da sam cxis sam Tav ros xa so-bis ga uq me bas, sa ma gi e rod, am uf le bis gi or-

224

gi saT vis ga da ce mas~ [nar kve ve bi 1979: 49].gi or gi brwyin va lem il xa nis das tu ri mi-

i Ro sam cxis sam Tav ros da mor Ci le ba ze. nu-miz ma ti ku ri ma sa lis mo na ce mi em Txve va am is to ri ul faqts. h.717 wlis (1317-1318) Sem-deg axal ci xis za raf xa nis pro duq cia ara Cans. Cve ni az riT, 1318 w. un da ga uq me bu li yo axal ci xis za raf xa na.

gi or gi V sam cxe Si Ca vi da da TviT ve da-ad gi na sam cxis mTav rad gar dac va le bu li mTav ris sar gi sis Svi li yvar yva re I (1334-1381). es ki niS nav da me fis uze na e si uf le-bis aR dge nas sam cxe ze, mis daq vem de ba re bas sa qar Tve los mo nar qi is far gleb Si. ase dam-Tav rda sa qar Tve los po li ti ku ri gam Tli a-ne ba or me fo bis mos po biT da mTav re bis da-mor Ci le biT.

gi ro gi brwyin va lis mi er sa qar Tve los ga er Ti a ne ba mya ri ar yo fi la. sam cxe mTli-a ni sa qar Tve los Se mad gen lo ba Si dar Ca, mag-ram sam cxis mTa va ri XIV s-is me o re na xe var Si kvlav inar Cu nebs faq ti ur da mo u ki deb lo-bas cen tra lu ri xe li suf le bi sa gan. amas aS-ka rad mow mobs is faq ti, rom man da tur Tu-xu ce si be qa (1295-1304 ww.) sa mar Tlis wigns ad gens. e.i. ka non mdeb lo bas ewe va sa qar Tve-los me fis ga re Se, xo lo aR bu Ra ja yel ma (1381-1386) SeZ lo Ta vis pa pis be qas sa mar-Tlis Sev se ba- gan vrco ba.

sam cxis sam Tav ro XV s-is me o re na xev ri-dan da mo u ki de bel sam Tav rod ga mo yo fi saT-vis kvlav iwy ebs brZo las. uTan xmo e bam mZaf-ri brZo lis xa si a Ti mi i Ro yvar yva re II di dis (1451-1498) na xe var sa u ku no va ni aTa ba go bi sa da gi or gi VIII-is (1446-1466) pe ri od Si. XIV s-is da sas ruls ga mud me bul omebs (Te mur len gis mra val gzis Se mo se va XIV-XV sa u ku ne-Ta mij na ze) uk va lod ar Ca uv li a. XV s-Si qve-ya nam Se a bi ja ga par ta xe bu li me ur ne o biT. Rrma eko no mi kur kri ziss msxvil fe o dal-Ta se pa ra tis tu li mis wra fe ba ni da er To. XV s-is bo los das rul da er Ti a ni qar Tu li fe o da lu ri mo nar qi is daS lis xan grZli vi pro ce si. 1490 w. qar Tlis sa me fos sa xel mwi-fo sab Wom scno sa qar Tve los po li ti ku ri da na wi le bis faq ti. sa qar Tve lo da i Sa la qar Tlis, ka xe Tis da ime re Tis sa me fo e bad. da mo u ki de be li gax da sam cxe.

sa qar Tve los po li ti ku ri mTli a no bis daS la da em Txva sam xreT -da sav le TiT os ma-le Tis sam xed ro- fe o da lu ri sa xel mwi fos

gaZ li e re bas, xo lo aR mo sav le TiT se fi an Ta ira nis sa xel mwi fos war moq mnas. se fe vi de bi Tavs Tvlid nen mon Rol Ta (il xan Ta) po li-ti kur mem kvid re e bad da ad re il xan Ta dapy-ro bi li qvey ne bis, maT So ris ami er kav ka si i sa da sa qar Tve los xe lax la dapy ro bas sa pa tio mo va le o bad mi iC nev dnen. amas Tan os ma le Tic Tvli da, rom aR mo sav leT Si mi si Sem dgo mi war ma te bi saT vis au ci le be li iyo ami er kav-ka si is dapy ro ba.

1453 w. Tur qe bis mi er kon stan ti no po lis aRe bam sa qar Tve los Tvis mZi me Se de gi ga mo-i Ro. sa qar Tve lo da mTe li wi na azia ev ro-pas mowy vi ta. ve ne ci e le bi sa da ge nu e le bis sa vaW ro ur Ti er To ba Sa vi zRvis sa na pi ro qvey neb Tan, ker Zod sa qar Tve los Tan Sewy da. `1475 w. os ma leb ma da ipy res ka fa (Te o do si a) da da u ax lov dnen sa qar Tve los Crdi lo e-Ti Tac. amiT maT Ca ke tes is sa vaW ro gzac, ro me lic mi di o da sa ra i sa da Tur qes ta nis mi mar Tu le biT Ci ne Ti sa da in do e Ti sa ken da ro mel sac mniS vne lo ba hqon da sa qar Tve-los Tvi sac~ [ka ka ba Ze 1920: 3]. sa qar Tve lo pi ris pir aR moC nda os mal Ta im pe ri is wi na Se.

yvar yva re aTa ba gi am dros im de nad da mo-u ki deb lad grZnob da Tavs, rom 1491 w. gu-gar qSi som xu ri sa xa re bis ga dam we ris mel-qi se tis cno biT: ` ...war mo vi da pat ro ni qar-Tve li yver yva re oc da a Ti a Ta si a ni mxed ro-biT qa laq ar zrum ze da ga Zar cva qve ya na da qa la qi Ta vis mo xar ked aq ci a~ [Sa ra Si Ze qr. 1961: 81-82]. sxva som xu ri sa xa re bis 1499 w. mi-na we ri gvam cnobs: `yvar yva rem da ar bia da ga-Zar cva ara ra tis mxa re da es wmin da sa xa re-ba mi ta nil iyo qa laq axal ci xes da me, mo nam RvTi sa man vi yi de igi~ [Sa ra Si Ze 1961: 82].

is to ri kos S. lom sa Zis dak vir ve biT, ̀ Cans yvar yva re ta os iqi Ta mxa re ze iw vdi da xels, es iyo `ze mo ni qve ya na ni~, ro me lic ad re da-viT ku ra pa lats epy ra~ [lom sa Ze 1975: 29].

mes xe Tis aTa ba ge bi po li ti ku ri da mo u-ki deb lo bi saT vis brZo lis pa ra le lu rad ib rZod nen sam xreT sa qar Tve los ek le si is mcxe Tis sa pat ri ar qo sa gan Ca mo So re bi saT-vis. am ni a dag ze aR mo ce ne bul ma uTan xmo e-bam, ro gorc es iv. ja va xiS vils aqvs aR niS nu-li, gan sa kuT re biT mwva ve xa si a Ti mi i Ro XV s-Si [ja va xiS vi li 1950: 31-32].

mes xe Tis Zli e ri fe o da li yvar yva re iwy-ebs mo ne tis moW ras. yvar yva re aTa ba gis mo-ne tis aR mo Ce nam qar Tul sa is to rio mec ni-

225

e re ba Si Ta vis dro ze di di in te re si ga mo iw-vi a, rad gan mo ne tis moW ra me fis pre ro ga-ti va iyo. am mo ne tis aR mo Ce niT ga ir kva, rom XV s-Si sa qar Tve lo Si sa xel mwi fo mo ne tis gver diT Cnde ba e.w. `fe o da lu ri~ anu mTav-ris mi er moW ri li mo ne ta. yvar yva res mo ne-ta ze sa ku Ta ri sa xe lis aR niS vna da mo u ki-deb lo bis ga mocx a de bas niS nav da. uda vo a, rom sa qar Tve los mTli a no bis dar Rve vis Ta-na ve uze na e si mflo be lis sxva re ga li eb Tan er Tad, aTa bag ma sa ku Ta ri fu lis moW ris uf le bac mi iT vi sa.

ro dis Se iZ le bo da sam cxis aTa bags yvar-yva re II-es da ewyo sa mo ne to emi si a?

1466 w., ro de sac me fe gi or gi VIII-sa (1446-1466) da yvar yva res So ris brZo la me fis da-mar cxe biT dam Tav rda, g. dun du as dak vir ve-biT, amis Sem deg un da da ewyo yvar yva re aTa-bags im mo ne te bis moW ra, ro mel ze dac mi si sa xe lis aR mniS vne li zed we ri lia aR beW di-li [dun dua 1964: 105].

XV-XVI ss-is sa qar Tve lo Si ga moS ve bul ful ze za raf xa nis sa da u ro bis aR niS vna aRar war mo ebs. mes xeT Si ga moS ve bul mo ne-teb ze qa la qis sa xel wo de ba ar aris aR niS-nu li. d. ka pa na Zis sa mar Tli a ni das kvniT, aR niS nu li mo ne te bi axal ci xis za raf xa na Si un da moW ri li yo, aTa ba ge bis sam flo be los re zi den ci a Si [ka pa na Ze 1944: 137-150].

qvey nis mZi me po li ti ku ri da eko no mi ku ri mdgo ma re o ba ai sa xa sa qar Tve los sa mo ne to saq me Si. qar Tu li fu lis dak ni ne ba- ga u a re-se bis pro ce si, ro me lic XIV s-is 20-i a ni wle-bi dan da iwyo XV s-Si ka tas tro ful zRvars aR wevs. mo ne tis wo na da zo ma kle bu lobs da bo los na xe var gra mi a ni fir fi te bi mo ne tis msgav se bas kar gavs. fu lis moW ris teq ni ka da mi si mxat vru li ga for me ba da ba li a. mo-ne tis sin ji da ce mas ga nic dis da faq ti u rad spi len ZiT ic vle ba. ase Tia XV-XVI ss-is qar-Tu li mo ne tis ga re ga ni ni Sa ni, ro me lic am mZi me pe ri o dis nu miz ma ti kur Zegls axa si a-Tebs.

yvar yva res ram de ni me sa mo ne to ti pi ga-ne kuT vne ba. maT gans erTs mec ni e re ba Si di-di xa nia ic nob dnen. m. ba ra Ta ev ma pir vel ma ga mo aq vey na es ni mu Si [Баратаев 1944: 129-130, tab. VI]. rad gan mis gan kar gu le ba Si myo-fi ca li ga da su li iyo, mo ne ta swo rad ver gan sazR vra. aTa bag yvar yva res aR mniS vnel sity va Si man 450 qo ro ni ko ni da i na xa da aR-

we ri lis Si na ar si Sec do miT ru su dan de do-fals (1223-1245) mi a we ra.

iden tu ri mo ne ta go ris gan ZSi aR moC-nda asom Tav ru li zed we ri liT. d. ka pa na Zem aR mo Ce ni li ca lis sa Su a le biT swo rad gan-sazR vra mo ne ta, mom Wre lis vi na o ba ga mo ic-no. es aris sam cxis aTa ba gi yvar yva re II [ka pa-na Ze 1940: 208].

yvar yva re aTa ba gis sa xe liT aR beW di li, er Ti me o ri sa gan Se sam Cne vad gan sxva ve bu li mo ne tis ram de ni me va ri an tia cno bi li. mo-ne ta ze mi si sa xe li aR niS nu lia mxed ru lad, zog jer asom Tav ru liT. yu radR e bas ipy-robs ca li, ro mel ze dac mi si sa xe li sa ku Ta-ri xel rTviT aris gad mo ce mu li. Cven ma sa-la ze mu Sa o bi sas mi vak vli eT axal sa mo ne to tips, sa dac yvar yva res sa xe li da qa rag me bu-lia ara bu lad (tab. I

5).

viZ le viT yvar yva re aTa ba gis mo ne te bis aR we ri lo bas:

2. q.Z. 586. w. – 0,67g. z. – 15/17 mm.Sub li: xa zo van Car Co Si or stri qo nad,

mxed ru li dam wer lo biT `yr...yr~ (yvar yva-re) (zog jer zed we ri li Seb ru ne bu lia ne ga-ti u rad).

zur gi: wre Si Tev zis sqe ma tu ri ga mo sa xu-le ba. ga mo sa xu le bis ze moT da qve moT rva-qi mi a ni var skvla vi (tab. I

2).

3. g.f. 2414. w. – 0,65 g. z. – 12/14 mm.Sub li: yvar yva res sa xe li da qa rag mu lia

asom Tav ru liT `yvar yva re~.zur gi: Tev zis ga mo sa xu le ba mi mar Tu lia

mar cxniv (tab. I3).

4. g.f. 3209 w. – 0,60 g. z. – 13/15 mm.Sub li: yvar yva re aTa ba gis sa xe li gad mo-

ce mu lia mxed ru li niS ne biT, ro me lic mis sa ku Tar xel mo we ras (e.w. faq si mi les) un da war mo ad gen des.

zur gi: wre Si mo Tav se bu lia Tev zis ga mo-sa xu le ba (tab. I

4).

5. ax.m. 4390(3)

w. – 0,82 g. z. – 15/17 mm.Sub li: kvad ra tul Car Co Si yvar yva res

sa xe lis da qa rag me ba ara bu lad – yvar yva re.zur gi: wre Si mo Tav se bu lia Tev zis sqe-

ma tu ri ga mo sa xe le ba. ga mo sa xu le bis ze moT da qve moT rva qi mi a ni var skvla vi (tab. I

5).

`mes xu ri~ sa fa se e bis cal ke jgufs war mo-ad gens ane pig ra fi ku li mo ne te bi; viZ le viT ano ni mu ri mo ne te bis aR we ri lo bas.

6. g.f. 7200. w. – 0,77 g. z. – 14/16 mm.Sub li: wre Si mo Tav se bu lia Tev zis sqe-

226

ma tu ri ga mo sa xu le ba mi mar Tu li mar jvniv. ga mo sa xu le bis ze moT da qve moT wer ti le bi.

zur gi: wre Si mo Tav se bu lia Tev zis sqe-ma tu ri ga mo sa xu le ba mi mar Tu li mar cxniv. ze moT da qve moT wer ti le bi (tab. I

6).

7. q.Z. 603. w. – 0,48 g. z. – 13/14.Sub li: wre Si ga mo sa xu lia jva ri.zur gi: wre Si mo Tav se bu lia Tev zis sqe-

ma tu ri ga mo sa xu le ba mi mar Tu li mar cxniv (tab. I

7).

8. q.Z. 3215. w. – 0,73 g. z. – 13/14 mm.Sub li: wre Si mo Tav se bu lia Tev zis ga mo-

sa xu le ba mi mar Tu li mar cxniv.zur gi: xa zo van oTx kuTx ed Si su ni tu ri

rwme nis for mu la sam xaz ze ara bu lad:`ar aris Rmer Ti gar da ala hi sa, mu ha me di

mo ci qu lia mi si~ (tab. I8).

Tev zis ga mo sa xu le bi a ni qar Tu li mo ne-te bis sa mo ne to jgu fi ano ni mu ri a, rad gan mo ne ta ze mom Wre lis sa xe li ar aris aR niS-nu li. ma sa la ze dak vir ve bam d. ka pa na Zes sa-Su a le ba mis ca swo rad amo ex sna am mo ne te bis sa da u ro ba [ka pa na Ze 1941: 150-151]. mec ni e ris va ra u diT aqac mes xe Tis za raf xa nis pro duq-ci as Tan gvaqvs saq me, ra sac mow mobs mo ne tis me o re mxa res mo Tav se bu li Tev zis ga mo sa xu-le ba da sxva da ma das tu re be li niS ne bi [ka pa-na Ze 1941: 154-155].

1466 wli dan mo yo le bu li, ro ca yvar-yva re II-m gi or gi VIII da aty ve va, vid re 1535 wlam de, ro de sac ime re Tis me fe bag rat II-m (1510-1565) sam cxe- sa a Ta ba go sa qar Tve los Se mad gen lo ba Si ga a er Ti a na, sa a Ta ba go Se-uzR u da vi po li ti ku ri da mo u ki deb lo biT sar geb lob da. Cve ni dak vir ve biT `mes xu ri~ ane pig ra fi u li mo ne te bis ga moS ve ba yvar-yva re II-is mem kvid re eb ma aTa ba geb ma qa o-xos rom (1498-1500), mze Wa buk ma (1500-1515) da yvar yva re III-em (1515-1535) ga ag rZe les. Tev zis ga mo sa xu le bi a ni ano ni mu ri sa mo ne-to emi si is war mo e ba maT sa xel Tan un da iyos da kav Si re bu li. mes xu ri za raf xa nis pro-duq cia bu neb ri vi a, 1535 wli dan un da Sewy-ve ti li yo, ro de sac bag rat III-em yvar yva re III da aty ve va da sam cxe- sa a Ta ba go sa qar Tve los Se mad gen lo ba Si Se vi da.

am ri gad, Tev zis ga mo sa xu le bi a ni ano ni-mu ri mo ne te bis mi moq ce vis xa nad un da vi gu-lis xmoT XV s-is 90-i a ni XVI s-is 40-i a ni wle-bi.

Cvens xelT ar se bu li yvar yva re aTa ba gi sa

da ano ni mu ri mo ne te bis sa xes xva o ba Ta di di ra o de no ba mtki ce sa buTs war mo ad gens imi-sas, rom XV s-is me o re na xev ri dan XVI s-is 40-i an wle bam de axal ci xis za raf xa na Si sa ku Ta-ri fu lis emi sia war mo ebs.

XV-XVI ss. axal ci xis za raf xa nis mo ne te-bi ti po lo gi u rad gan sxvav de bi an qar Tlis sa me fo Si ga moS ve bu li fu lis gan. yvar yva re aTa ba gis sa xe liT aR niS nu li mo ne te bi sa-gan gan sxva ve biT, ane pig ra fi u li mo ne te bis zur gis zed we ril Si ara bu lad, su ni tu ri rwme nis for mu laa mo Tav se bu li. cxa di a, es sam cxis aTa ba ge bis Tur qe Tis ori en ta ci is mka fio ga mo xa tu le bas un da war mo ad gen des. `mes xu ri~ mo ne te bi Se da re biT srul wo ni a-ni a, ver cxlis sin jic ma Ra li a, im dros ro-de sac qar Tlis me fe e bis fu li da ba li xa-ris xis ver cxli a, zog jer bi lo ni.

qar Tve li me fe e bis aleq san dre I-is (1412-1443), vax tang IV-is (1443-1446), gi or gi VIII-is (1446-1466), bag rat VI-is (1466-1478), kon stan-ti ne II-is (1478-1505), da viT X-is (1505-1525) sa xe le biT aR beW di li mo ne te bi Se i ca ven mxo lod da mxo lod asom Tav rul an mxed-rul zed we ri lebs, me fis sa xe li sa da mi si ti tu lis mox se ni e biT [dun dua 1964: 55]. Cve-ni dak vir ve biT, mi u xe da vad mZlav ri aR mo-sav lu ri ga re moc vi sa, ara bu li zed we ri le-bi da mah ma di a nu ri rwme nis for mu la XV-XVI ss-bis qar Tul sa fa se eb ze ar Cans. zog cal-ze jvris ga mo sa xu le bac aris mo Tav se bu li. am dro is qar Tul fuls erov nu li sa xe aqvs Se nar Cu ne bu li da Tur qu li uzu na e so bis ara vi Tar ni Sans ar ata rebs. mas ze mxo lod qar Tu li zed we ri le bi a.

il xa nis sa xe lis mox se ne biT XIV s-is axal-ci xis da Sem deg XV-XVI ss-is 40-i an wleb Si axal ci xe Si ga moS ve bu li sam cxis aTa ba ge bis mo ne te bi, Se da re biT qar Tlis sa me fos sa fa-se eb Tan, mci re ra o de no biT aris war mod ge-ni li sa mo ne to gan Zeb Si, mag ram maT gar kve u-li wi li uka vi aT sa mo ne to mi moq ce va Si.

ro gorc es Tan dar Tu li to pog ra fi i dan Cans, XV-XVI ss. axal ci xis za raf xa nis pro-duq cia Cans Ta nad ro u li qar Tve li me fe e-bis sa xe liT ga moS ve bu li sa fa se e bis gver-diT. axal ci xu ri mo ne te bi mi moq ce va Sia sa-qar Tve los sxva das xva na wil Si (mnas, go ris, did xor xis gan Ze bi). mes xu ri za raf xa nis pro duq cia – mnas, did xor xis (sof.D did xor-xi Ta vi si mde ba re o biT er Tgvar Cixs war mo-

227

ad gens). er Ta der Ti Se saZ le be li pun qti, sa i da nac gan ZSi Se ma va li mo ne te bi am so-fel Si un da mox ved ri li yo – Jin va nia [dun-dua 1964: 106]. po li ti ku rad Jin va ni ka xeTs ukav Sir de ba. ka xe Tis uki du res Crdi lo eT wer ti lad ste fan wmin daa miC ne u li. iq ve) re qo mis sa lo ca vis mi da mo e bi dan mo po ve bu-li mo ne te bi – Jin van Si da mi si gav liT xev Si un da mox ved ri li yo im di di sa qa rav no gziT, ro mel sac uwo de ben va xuS tis TqmiT, `gza-sa qar Tli sa sa~. Jin van ze ga di o da mTa va ri sa vaW ro- sat ran zi to ma gis tra le bi, rom-le bic Crdi lo e Ti sa ken mi e mar Te bod nen. er T-er Ti maT ga ni sam xreT sa qar Tve lo dan ga daW ri da ra mTel ka xe Tis sa me fos, ka xe Tis gav liT ukav Sir de bod nen mas [dun dua 1964: 105-106].

sa yu radR e boa ger ge tis sa me bis `ma ti a ne mo sax se ne be li sal Ta~ [Sa ra Si Ze 1954], ro-mel Sic XV s-is pir ve li aTe u li wle bi dan XVIII s-is mi wu ru lam de, aleq san dre di dis (1412-1442) dro i dan mo yo le bu li erek le II-mde (1762-1798) da cu lia xev Si, ger ge tis sa-me bis ta Zar Si ar se bu li `ma ti a nis~ Ca na we re-bi sa da sa bu Te bis mdi da ri kom pleq si.

ma ti a nis gver deb ze mrav lad aris sa qar-Tve los XV-XVI ss-e bis war Ci ne bul pir Ta sa xe le bi. qr. Sa ra Si Zis dak vir ve biT, `xse-ne bu li ma sa la av sebs sa qar Tve los am pe ri-o dis po li ti kur da eko no mi ku ri is to ri is xar vezs. na wi lob riv ki sru li ad axal ma sa-las gvaZ levs ama ve pe ri o dis fe o da lu ri sa qar Tve los Se mad ge ne li na wi le bis da we-se bu le ba Ta er Ti a no bis Se sa xeb; am JRav nebs ama ve pe ri o dis qar Tu li fe o da lu ri sa xel-mwi fo eb ri vo bis Se da re biT er Ti a no bas [Sa-ra Si Ze 1954: 223].

qr. Sa ra Si Zis das kvniT, ma ti a ne Si mox ved-ril cno ba Ta jguf Si gar kve viT ig rZno ba di di kav Si ri sam cxis mmar Tvel wre sa da xev -a rag vis eris Tav Ta So ris. Zeg li am JRav nebs mWid ro kav Si ris qse lis ar se bo bas xe vi sa da sa a Ta ba go- sam xreT sa qar Tve los ada mi a nebs So ris. sa qar Tve los am ori er Tma ne Tis sak-ma ri sad da So re bu li mxa ris ada mi an Ta si ax-lo ve Se mor Ce ni lia `dar Rve ul~ XV s-Si ac [Sa ra Si Ze 1954: 235-236].

cal ke ga mo yo fil ma sam cxe- sa a Ta ba gom, xan grZli vi pe ri o dis man Zil ze XIII s-is 60-i a-ni wle bi dan XVI s-is 40-i an wle bam de, sa ku Ta-ri sa mar Tlis nor me bis ko deq si Seq mna (be qa -

aR bu Ras sa mar Tlis wig ni), hqon da sa ku Ta ri sa ga reo po li ti ka, sa ku Ta ri sa fa se e bi da sxva. nu miz ma ti ku ri ma sa li sa da sa is to rio wya ro e bis ana li zi sa Su a le bas gvaZ levs da-vas kvnaT, rom sa qar Tve los sa me fo sa da sam-cxe- sa a Ta ba gos So ris po li ti ku ri da eko-no mi ku ri kav Si ri am dro sac ar gawy ve ti la. mes xe Tis te ri to ri a ze mo po ve bu li sa mo ne-to gan Ze bis Se mad gen lo ba naT lad adas tu-rebs, rom XIII s-is me o re na xev ri dan XIV s-is man Zil ze ya a nu re bi, qar Tul -hu la gu i du ri, sel Cu ku ri dra me bi da il xan Ta sa xe liT ga-moS ve bu li fu li, far Tod aris Cab mu li sam-xreT sa qar Tve los fu lis mi moq ce va Si. XIV-XVI ss-is pir vel me oTx ed Si sa mo ne to gan-Zeb Si qar Tve li me fe e bis mi er ga moS ve bu li mo ne te bis gver diT Cans mes xu ri za raf xa nis pro duq ci a, ag reT ve kir ma ne u le bi (da sav-lur -qar Tu li fu li). gar da qar Tu li fu-li sa sam cxe Si brun va Sia ucx o u ri sa fa se e bi: tra pi zo nis as pre bi, Tur qu li ay Ce bi, Sir va-nu li mo ne te bi.

sam cxis aTa ba ge bi aRar emor Ci le bi an centrs, mag ram ma sa lis ana li zi dan Cans, rom sam cxis sam Tav ro qar Tul sa xel mwi-fo Si moq ce u li, mi si or ga nu li na wi li a. igi sa qar Tve los eko no mi kur in te re sebs em sa-xu re ba, TviT sa qar Tve los po li ti ku rad daS lis Sem Txve va Sic, sa qar Tve los er Ti a ni po li ti kis in te re se bi dan ga mom di na re moq-me debs. am dro is nu miz ma ti ku ri Zeg le bi sa-qar Tve los er Ti a no bis er T-erT cocx al mow mo bas war mo ad gens.

mog vyavs sam cxe- sa a Ta ba gos te ri to ri-a ze aR mo Ce ni li XIII-XVI ss. 40-i an wleb Si Ca-mar xu li gan Ze bi sa da cal ke u lad na pov ni mo ne te bis si a. ag reT ve mes xu ri za raf xa nis pro duq ci a, ro me lic aR moC nda sam cxe- sa a-Ta ba gos te ri to ri is ga reT.

1. sof. ze mo Tmog vSi (a xal qa la qis r-ni) aR moC nda XIII s-is Tbi lu ri dra ma – ya a nu ri II ti pis (XIII s-is 60-70-i a ni wle bi). g.f. #12105.

2. sof. rex Si (wal kis r-ni) 1937 w. aR moC nda ver cxlis mo ne te bis gan Zi. gan Zi da i fan ta. 5 ca li Se mo vi da sa qar Tve los erov nu li mu-ze u mis nu miz ma ti kis fon dSi. gan Zi Se i cavs Sem deg mo ne tebs: 1) ya a nu ri I-ti pis XIII s-is 60-i a ni wle bi; 2) qar Tul -hu la gu i du ri: aba-Ra (1265-1282); ar Ru ni (1284-1291); qe i Ra Tu (1291-1295). g.f. ## 13569-13573 [Джалаганиа 1979: 127].

228

3. 1900-i an wleb Si q. axal ci xe Si aR moC nda gan Zi, rom lis Se mad gen lo ba Si iyo tra pi zo-nis as pris mi na ba Ze bi (kir ma ne u le bi). e. pa xo-mov ma di di gan Zi dan da aT va li e ra 20-i o de ca li [Пахомов 1926: # 143].

4. var Zi is mo nas ter Tan (as pin Zis r-ni) aR moC nda tra pi zo nis as pri ma nu al II (1238-1263), mpov nel ma mo ne ta ga das ca d. ka pa na Zes [Пахомов 1938: # 846].

5. sof. axal da ba Si (bor jo mis r-ni). 1968 w. mSe neb lo bis dros aR moC nda Ti xis qo Ta-ni ver cxlis mo ne te biT. gan Zis Se mad gen-lo ba ase Ti a: 1) ru mis sel Cu ke bi: qe i qu bad I (1219-1237) – 2 c.; qa i xos ro II (1237-1246) – 1 c.; qa i qa us II (1246-1248) – 2 c.; yi lij ar sla ni IV (1257-1265) – 1 c.; 2) Cin gi zi di: man gu- ya e ni (1251-1260) – 86 c.; 3) da viT VII ulu (1247-1270) – 1 c.; 4) ma nu al I kom ne ni (1236-1263) – 1 c.

gan Zi ina xe ba xa Su ris mxa reT mcod ne o bis mu ze um Si [Джалаганиа 1979: 118-121].

6. sof. var xa ni sa da abas Tu mans (a di ge nis r-ni) So ris, 1968 w. aR moC nda ver cxlis mo-ne te bis gan Zi, rom lis na wi li sa qar Tve los erov nul ma mu ze um ma Se i Zi na. gan Zis na wi li (54 eg zem pla ri) ina xe ba axal ci xis mxa reT-mcod ne o bis mu ze um Si. gan Zis Se mad gen lo-ba ase Ti a: 1) ya a nu ri I ti pis (XIII s-is 60-i a ni wle bi) – 3 c.; 2) ya a nu ri II ti pis (XIII s-is 60-80-i a ni wle bi) – 61 c.; 3) qar Tul -hu la gu i du ri (XIII s. 80-90-i a ni wle bi) – 8 c.

am ri gad, yve la dir he mi Tbi lis Sia moW ri-li a.

g.f. #12278-12349 [Джалаганиа 1979: 125].7. sof. ura vel Si (a xal ci xis r-ni) mi wis

sa mu Sa o e bis dros aR moC nda ver cxlis mo ne-te bis gan Zi. gan Zis Se mad gen lo ba ase Ti a: 1) ru mis sel Cu ke bi: Ra i as ad -din ma sud II (1284-1293); (1294-1310) – 5 c.; 2) ya a nu ri I ti pis (XIII s-is 60-i a ni wle bi); 3) ya a nu ri II ti pis (XIII s-is 60-80-i a ni wle bi); 4) qar Tul -hu la gu i du ri (XII s-is 80-90-i a ni wle bi) – 5 c.; 5) vax tang III (1297-1308) – 4 c.; 6) ya zan ya e ni (1295-1304) – 2 c.; 7) il xa ni abu sa i di (1317-1336) – 1 c.

g.f. # 12255-12273 [Джалаганиа 1979: 122-123].

8. li kan Si (bor jo mis r-ni) 1938 w. ar qe o-log ma se ve ro vam na xa di di gan Zi. sa qar Tve-los erov nul mu ze um Si Se mo vi da mxo lod ori ca li. il xa ni su le i ma ni (1339-1344) ori-a ni dir he me bi [Rva be ri Ze 1986: 72].

9. axal ci xis max lob lad (bor jo mis r-ni)

1952 w. aR moC nda XV s-is Tur qu li ay Ce bis gan Zi. ram de ni me ca li ga da e ca Tbi li sis sa-xel mwi fo uni ver si te tis ar qe o lo gi is ka bi-nets. g. dun du as az riT, es er Ta der Ti Sem-Txve vac sak ma ri sia sam cxe- sa a Tab go Si Tur-qu li ver cxlis mo ne te bis gav rce le bis da-sam tki ceb lad [dun dua 1964: 90].

10. sof. pa ta ra dma nis Si (dma ni sis r-ni) na-pov nia ah med je la i ris (1382-1411) ver cxlis mo ne ta. g.f. # 2261.

11. sof. pa ta ra go ma reT Si (dma ni sis r-ni) 1936 w. aR moC nda uka nas kne li il xa ne bis mu-ha me dis (1337-1338), sa Ti beg xa Tu nis (1338-1339), tu Ra Te me ris (1339) da su le i ma nis (1339-1343) sa xe le biT moW ri li ver cxlis mo-ne te bi, 92 ca lis ra o de no biT. gan ZSi Sem deg za raf xa neb Si moW ri li mo ne te bi a: Tbi li si (29 c.), Tav ri zi (12 c.), ba za ri (4 c.), ani si (4 c.), bar da (1 c.), ala gi ri (1 c.), Sir va ni (2 c.), ka lis Tu va ni (1 c.), sul ta nia (1 c.).

ni San dob li vi a, rom gan ZSi War bobs Tbi-li sis za raf xa nis mo ne te bi. igi gan Zis 1/3 na-wils Se i cavs.

g.f. ## 7490-7583 [lo mo u ri 2005: 109].12. sof. fo ka Si (ni now min dis r-ni), fa rav-

nis tbis pi ras, Ti xis Wur Wel Si aR moC nda ver cxlis mo ne te bis moz rdi li gan Zi, rom-lis na wi li da i kar ga. gan Zi Se i cavs ira nis mon Ro lu ri di nas ti is war mo mad ge nel il-xan ol ja i Tu (1304-1317) sa xe liT moW ril fuls.

gan ZSi Sem deg za raf xa neb Si moW ri li mo-ne te bi a: Tbi li si (27 c.), ani si (14 c.), sam su ni (11 c.), Tav ri zi (8 c.), ba za ri (3 c.), bar da (1 c.). amo kiTx u li za raf xa nis me sa med ze me ti Tbi lis Sia moW ri li.

g.f. ##20295-20442; 20554-20560 [Rva be ri-Ze 2006: 101-107].

13. axal ci xe Si (ra ba Tis te ri to ri a ze) 1972 w. aR moC nda ver cxlis mo ne te bis gan Zi (56 c.). gan Zis Se mad gen lo ba Sia sam cxis aTa-ba gis yvar yva re II (1451-1498) sa xe liT moW-ri li 54 mo ne ta, er Ti kir ma ne u li da er Ti il xan abu- sa i dis (1317-1336) dir he mi. gan Zi ina xe ba axal ci xis is to ri ul mu ze um Si ## 4390 (56 c.).

14. ba Tu mis mi da mo eb Si, sa me bis mTa ze ek-le si is nan gre ve bis ax los Ti xis qo Tan Si Tur qu li da spar su li ver cxlis mo ne tebs gan ZSi aR moC nda er Ti ca li Tev zis ga mo sa xu-le bi a ni qar Tu li mo ne ta [Пахомов 1926: # 198].

229

15. Crdi lo eT ose Tis sa lo ca vis, re qo mis gaTx re bi sas ar qe o log ma e. pCe li nam aR mo a-Ci na Sem de gi qar Tu li mo ne te bi: 1) gi or gi VII (1393-1407) – 1 c.; 2) bag rat VI (1466-1478) – 12 c.; 3) gi or gi VIII (1446-1478) – 9 c.; 4) kon stan-ti ne II (1478-1505) – 4 c.; 5) ano ni mu ri (V s) – 67 c.; 6) Tev zis ga mo sa xu le bi a ni – 16 c.; 7) kir-ma ne u li TeT ri – 2 c. da sxv.

is to ri kos v. gam re ke lis az riT, es fu li aris mkvid rTa mi er sa lo ca vi saT vis mi ta ni-li Se sa wi ra vi [Пахомов 1940: # 872; dun dua 1964: 97-99].

16. sof. did xir xSi (du Se Tis r-ni) aR moC-nda ver cxlis mo ne te bis gan Zi. gan Zi Se i cavs XV s-is pir ve li na xev ris 68 Sir va nul Tan gas da 20 qar Tul mo ne tas (Tev zis ga mo sa xu le-biT) [Пахомов 1940: # 876; dun dua 1964: 101-102].

17. q. gor Si, 1938 w. mi wis da mu Sa ve bis dros aR moC nda di di ra o de no bis da ba li xa ris xis ver cxlis wvri li mo ne te bi (10000 c.). sa qar-Tve los erov nul ma mu ze um ma Se i Zi na 700 c. gan Zis di di na wi li go ris mu ze um Si ina xe ba.

gan Zis Se mad gen lo ba ase Ti a: 1) aleq san dre I (1412-1443); 2) vax tang IV (1443-1446) – 3 c.; 3) gi or gi VIII (1446-1478) – 9 c.; 4) bag rat VI (1466-1478) – 2 c.; 5) kon stan ti ne II (1478-1505) – 210

c.; 6) mes xe Tis aTa ba gi yvar yva re (1451-1498) – 12 c.; 7) ad ri a no po lis ay Cis mi na ba Zi – 47 c.; 8) Sir va nu li mo ne tis mi na ba Ze bi – 59 c.; 9) XV s-is, ga ur kve ve li niS ne biT – 121 c.; 10) sxva-das xva ge o met ri u li ga mo sa xu le be biT da sxv.

g.f. ## 1683-1862; 7183-7482.18. sof. mna Si (yaz be gis r-ni) 1924 w. ek le-

si is sa Zir kvel Si aR moC nda XV-XVI ss. fu la-di gan Zi. gan Zis Se mad gen lo ba gan sazR vra T. lo mo ur ma. 1) vax tang IV (1442-1446) – 16 c.; 2) gi or gi VIII (1446-1466) – 10 c.; 3) kon stan ti ne II (1478-1505) – 177 c.; 4) da viT X (1505-1525) – 329 c.; 5) Tev zis ga mo sa xu le biT (mes xu ri) – 5 c.; 6) qar Tu li aso e biT – 60 c.; 7) qar Tu li, mze cis ga mo sa xu le biT – 43 c.; 8) mu sul ma nu-ri mi na ba Zi – 21 c.; 9) ga ur kve ve li niS ne biT – 96 c da sxv.

g.f. ## 3142-3481; 16293-17217 [dun dua 1964: 104].

19. sof. koS Si (som xe Ti, aS ta ra kis r-ni) 1934 w. aR mo Ce nil aR mo sav lu ri mo ne te bis gan ZSi eria er Ti Tev zis ga mo sa xu le bi a ni qar Tu li mo ne ta [Пахомов 1940: # 872].

ase Tia is cno be bi, ro mel Ta ana li zis meS-ve o biT Se saZ le be lia da ax lo e biT war mod-ge ni li iq nas sam cxe Si sa mo ne to mi moq ce vis su ra Ti XIII s-is 60-i an-XVI s-is 40-i an wleb Si.

Ts. Ghvaberidze

THE ALHALTsIKHE MINT (14TH-16TH CENTURIEs)

T. Lomouri is credited with the discovery of the existence of a mint at Akhaltsikhe. She was the first to decipher the name of this city on a dirham of Kazan-Khan’s (1296-1304) hoard of the Hulaguid coins. In working on the material, I ascertained the chronology of the functioning of the Akhaltsikhe mint in the 14th century. Both the metrology and the outward appearance of the Akhaltsikhe coins correspond to those struck in the mint of Ilkhan Iran (Georgia was a vassal of Ilkhan Iran).

In connection with the weakening of the central government in Georgia, individual principalities began to fight for independence. The powerful feudal lord of Meskheti, Qvarqvare Jakeli (1451-1498) commenced minting his own coin. Several coin types are known with Qvarqvare’s name imprinted. While working on the material I came across a new coin type on which Qvarqvare’s name is encrypted in Arabic.

I have made a classification of the anepigraphic coins of the Meskhian mint. It has transpired that anonymous coins were struck by the successors of Qvarqvare II the Atabag: Kaikhosro (1498-1500), Mzechabuki (1500-1515) and Qvar-qvare III (1515-1535). I had determined the data of the discontinuation of the functioning of the Meskhian mint.

The Atabags of Samtskhe did not submit to the centre, but the analysis of the material shows that the principality of Samtskhe was within the Georgian state, being its organic part. Samtskhe served the economic interests of Georgia, acting in the interests of a single Georgia’s policy. The numismatics of this period serves as a vivid example of Georgian unity.

230

literatura

dundua g. 1964: samoneto mimoqcevis sa ki TxebisaTvis XV s-is saqarTveloSi. Tbilisi.

kakabaZe s. 1920: saqarTvelos mokle istoria (axali saukuneebis epoqa). tfilisi.

kapanaZe d. 1940: XV s-is qarTuli fu lis goris ganZi. – ssmm, X-B, 279-307.

kapanaZe d. 1941: zogierTi gaurkveveli qarTuli fulis daTariRebisaTvis. – ssmm, XI-B, 133-159.

kapanaZe d. 1944: zarafxanaTa da mone te bis ga mom Svebi centrebis lokalizaciisaTvis Zvel saqarTveloSi.

– smam, XXIII, # 4, 137-150.

koJoraZe d. 1969: ganaxlebuli mesxeTis qalaqi (axalcixis istoria). Tbilisi.

koJoraZe d. 1987: samcxe-javaxeTis war su li da dRevandeloba. Tbilisi.

lomouri T. 1944: axalcixis zarafxana. – ssmm, XII-B, 213-217.

lomouri T. 1947: qodalas ganZi. – ssmm, XII-B, 128-149.

lomouri T. 2005: fulis mimoqcevis is toriisaTvis Sua saukuneebis saqarTveloSi. Tbilisi.

lomsaZe S. 1975: samcxe-javaxeTi. Tbilisi.

narkvevebi, 1979: saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. III. Tbilisi.

surgulaZe iv. 1965: narkvevebi saqar Tve los saxelmwifosa da samarTlis istori i dan. Tbilisi.

qarTlis cxovreba 1959: teqsti dadge nili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. t. II.

Tbilisi.

RvaberiZe c. 1986: saqarTvelos ur Tier Toba ilxanTa iranTan da jelairTa saxel mwifosTan. Tbilisi.

RvaberiZe c. 2006: sofel fokis ganZi. –arqeologiuri Jurnali, IV, 101-107.

SaraSiZe qr. 1954: saqarTvelos istoriis masalebi (XV-XVIII ss). Tbilisi.

SaraSiZe qr. 1961: samxreT saqarTvelos istoriis masalebi (XV-XVI ss). Tbilisi.

SaraSiZe qr. 1982: samxreT saqarTvelos istoriis masalebi (XIII-XV ss.). Tbilisi..

javaxiSvili iv. 1913: qarTveli eris is toria. w. II. Tbilisi.

javaxiSvili iv. 1941: qarTveli eris is toria. w. III. Tbilisi.

javaxiSvili iv. 1950: qarTveli eris is to ria. w. IV. naw. I. Tbilisi.

Баратаев М. 1944: Нумизматические фак ты Грузинского царства. Санкт-Петербург.

Бердзенишвили Н. 1938: Очерк из истории развития феодальных отношений в Грузии (XIII-XVI вв). Тб.

Джалаганиа И. 1979: Иноземная монета в денежном обращении Грузии V-XIII вв. Тбилиси.

Пахомов Е. 1926: Монетные клады Азер байджана и Закавказья. Баку.

Пахомов Е. 1938: Монетные клады Азер байджана и других республик и краев Кавказа. Вып. II. Баку.

Пахомов Е. 1940: Монетные клады Азер байджана и других республик, краев и об лас тей Кавказа. Вып. III. Баку.

Пахомов Е. 1949: Монетные клады Азер байджана и других республик, краев и об лас тей Кавказа. Вып. IV . Баку.

Lang D. M. 1955: Georgia in the reign of Giorgi the Brilliant. BSOAS, 17, 74-91.

Troisiemme Lettre 1862: Troisiemme Lettre de M. le General J. de Bartholomaei à M. F. Soret. Bruxelles.

231

tabulis aRweriloba

tab. I – axalcixuri monetebi.

DEsCRIPTION OF THE PLATE

Pl. I – Akhaltsikhean coins.

XV-XVI ss. 40-iani ww-Si saqarTvelos teritoriaze aRmoCenili axalcixuri monetebis sia

# liToni wona g zoma mm

1 g.f. 3438 vercxli 0,55 14/15 Av. mxedruli damwerlobiT `yr~ `yr~

(yvaryvare)

Rv. Tevzis gamosaxuleba.

2 g.f. 7203 –“– 0.71 14/15 –“–

3 g.f. 3439 –“– 0.52 13 –“–

4 g.f. 3440 –“– 0.53 13/16 –“–

5 g.f. 3441 –“– 0.45 11/12 –“–

6 q.Z. 586 –“– 0.67 15/17 –“–

7 q.Z. 587 –“– 0.68 15/18 –“–

8 q.Z. 588 –“– 0.56 17/17 –“–

9 q.Z. 589 –“– 0.55 17/19 –“–

10 q.Z. 590 –“– 0.56 14/15 –“–

11 q.Z. 591 –“– 0.59 14/15 –“–

12 q.Z. 592 –“– 0.51 14/15 –“–

13 q.Z. 593 –“– 0.72 15/17 –“–

14 q.Z. 594 –“– 0.67 16/18 –“–

15 q.Z. 595 –“– 0.65 15/18 –“–

16 q.Z. 3208 –“– 0.87 14/15 –“–

17 q.Z. 3209 –“– 0.60 13/15 –“–

18 q.Z. 3210 –“– 0.67 13/15 –“–

19 q.Z. 3211 –“– 0.68 12/16 –“–

20 q.Z. 3212 –“– 0.68 16/18 –“–

21 q.Z. 3213 –“– 0.69 12/17 –“–

22 q.Z. 3214 –“– 0.70 15/15 –“–

23 g.f. 7208 –“– 0.72 14/17 –“–

24 q.Z. 3216 –“– 0.62 15/17 –“–

25 q.Z. 3217 –“– 0.69 14/17 –“–

26 ax.m. 4390(1) –“– 0.80 15/18 –“–

27 ax.m. 4390(2)

–“– 0.88 16/18 –“–

28 ax.m. 4390(9)

–“– 0.82 14/15 –“–

29 ax.m. 4390(10)

–“– 0.72 15/16 –“–

30 ax.m. 4390(44)

–“– 0.52 14/15 –“–

31 ax.m. 1146 –“– 0.63 14/16 –“–

32 ax.m. 1255(1)

–“– 0.70 15/17 –“–

33 ax.m. 1255(2)

–“– 0.68 15/16 –“–

34 ax.m. 1255(3)

–“– 0.71 15/17 –“–

35 q.Z. 2413 –“– 0.66 15/16 –“–

232

36 q.Z. 2414 –“– 0.65 14 Av. asomTavruli damwer lo biT `yr~ `yr~

(yvaryvare)

37 g.f. 7197 –“– 0.57 14/15 Rv. Tevzis gamosaxuleba.

38 g.f. 7201 –“– 0.71 15/17 –“–

39 ax.m. 4390(3)–“– 0.82 15/17 Av. arabulad yvaryvare

Rv. Tevzis gamosaxuleba.

40 g.f. 7200 –“– 0.77 12/16 Av. Tevzis gamosaxuleba.

41 g.f. 7202 –“– 0.68 12/14 Rv. Tevzis gamosaxuleba.

42 g.f. 7203 –“– 0.71 14/15 –“–

43 g.f. 7198 –“– 0.79 16/18 Av. jvris gamosaxuleba.

Rv. Tevzis gamosaxuleba.

44 q.Z. 603 –“– 0.48 13/14 Av. –“–

45 g.f. 7204 –“– 0.82 14/18 Rv. –“–

46 g.f. 11404 –“– 0.63 16/18 Av. da Rv. gadasulia. faqturiT

yvaryvarea.

47 g.f. 3437 –“– 0.57 12/15 Av. Tevzis gamosaxuleba.

Rv. sunit. rwmenis formula.

48 g.f. 3438 –“– 0.55 14/15 –“–

49 g.f. 11391 –“– 0.70 16/17 –“–

50 g.f. 11392 –“– 0.78 16 –“–

51 g.f. 11393 –“– 0.68 15/16 –“–

52 g.f. 11394 –“– 0.56 16 –“–

53 g.f. 11395 –“– 0.55 14/17 –“–

54 g.f. 11396 –“– 0.75 14/17 –“–

55 g.f. 11397 –“– 0.76 16 –“–

56 g.f. 11398 –“– 0.74 14/16 –“–

57 g.f. 11399 –“– 0.75 16 –“–

58 g.f. 11400 –“– 0.73 14/16 –“–

59 g.f. 11401 –“– 0.75 15/18 –“–

60 g.f. 11402 –“– 0.60 15/16 –“–

61 g.f. 11403 –“– 0.80 15/16 –“–

62 g.f. 11405 –“– 0.80 16/17 –“–

63 g.f. 11406 –“– 0.67 15/17 –“–

64 g.f. 11407 –“– 0.63 15/16 –“–

65 g.f. 11408 –“– 0.55 16/17 –“–

66 g.f. 11409 –“– 0.78 16/17 –“–

67 g.f. 7199 –“– 0.75 16/17 –“–

68 g.f. 7205 –“– 0.69 14/16 –“–

69 g.f. 7206 –“– 0.81 15/17 –“–

70 g.f. 7207 –“– 0.79 14/18 –“–

71 q.Z. 3215 –“– 0.73 13/14 –“–

72 q.Z. 588 –“– 0.56 14/17 –“–

73 q.Z. 589 –“– 0.55 14/19 –“–

74 q.Z. 590 –“– 0.66 14/15 –“–

75 q.Z. 591 –“– 0.59 14 –“–

76 q.Z. 592 –“– 0.51 15/17 –“–

77 q.Z. 593 –“– 0.72 16/18 –“–

78 q.Z. 594 –“– 0.67 15/18 –“–

79 q.Z. 595 –“– 0.65 12/13 –“–

80 q.Z. 3495 –“– 0.61 14/16 –“–

81 q.Z. 3496 –“– 0.66 13/14 –“–

82 q.Z. 4826 –“– 0.68 14/16 –“–

233

83 q.Z. 4827 –“– 0.78 15 –“–

84 q.Z. 4828 –“– 0.69 15/17 –“–

85 q.Z. 4829 –“– 0.58 14/16 –“–

86 q.Z. 4830 –“– 0.76 16 –“–

87 q.Z. 4831 –“– 0.68 13/15 –“–

88 ax.m. 4390(4) –“– 0.80 15/18 –“–

89 ax.m. 4390(5)

–“– 0.85 15/16 –“–

90 ax.m. 4390(6)

–“– 0.82 15/17 –“–

91 ax.m. 4390(7)

–“– 0.82 12/16 –“–

92 ax.m. 4390(8)

–“– 0.84 11/15 –“–

93 ax.m. 4390(11)

–“– 0.85 13/14 –“–

94 ax.m. 4390(12)

–“– 0.84 15/16 –“–

95 ax.m. 4390(13)

–“– 0.70 13/14 –“–

96 ax.m. 4390(14)

–“– 0.78 15/16 –“–

97 ax.m. 4390(15)

–“– 0.86 15/16 –“–

98 ax.m. 4390(16)

–“– 0.73 14/16 –“–

99 ax.m. 4390(17)

–“– 0.70 14/17 –“–

100 ax.m. 4390(18)

–“– 0.77 12/15 –“–

101 ax.m. 4390(19)

–“– 0.62 13/16 –“–

102 ax.m. 4390(20)

–“– 0.72 13/17 –“–

103 ax.m. 4390(21)

–“– 0.62 13/15 –“–

104 ax.m. 4390(22)

–“– 0.82 14/15 –“–

105 ax.m. 4390(23)

–“– 0.70 13/17 –“–

106 ax.m. 4390(24)

–“– 0.74 13/15 –“–

107 ax.m. 4390(25)

–“– 0.77 13/16 –“–

108 ax.m. 4390(26)

–“– 0.85 14/15 –“–

109 ax.m. 4390(27)

–“– 0.86 14/15 –“–

110 ax.m. 4390(28)

–“– 0.77 13/15 –“–

111 ax.m. 4390(29)

–“– 0.72 15/16 –“–

112 ax.m. 4390(30)

–“– 0.82 15/16 –“–

113 ax.m. 4390(31)

–“– 0.88 15/17 –“–

114 ax.m. 4390(32)

–“– 0.80 15/16 –“–

115 ax.m. 4390(33)

–“– 0.81 14/16 –“–

116 ax.m. 4390(34)

–“– 0.57 14 –“–

117 ax.m. 4390(35)

–“– 0.80 13/16 –“–

118 ax.m. 4390(36)

–“– 0.97 12/15 –“–

119 ax.m. 4390(37)

–“– 0.90 14/16 –“–

120 ax.m. 4390(38)

–“– 0.58 14/15 –“–

121 ax.m. 4390(39)

–“– 0.78 14 –“–

122 ax.m. 4390(40)

–“– 0.75 13/14 –“–

123 ax.m. 4390(41)

–“– 0.65 13/15 –“–

124 ax.m. 4390(42)

–“– 1.1 13/15 –“–

125 ax.m. 4390(45)

–“– 0.73 13/15 –“–

126 ax.m. 4390(46)

–“– 0.77 15/16 –“–

127 ax.m. 4390(47)

–“– 0.80 12/13 –“–

128 ax.m. 4390(48)

–“– 0.68 13/14 –“–

129 ax.m. 439049)

–“– 0.59 13/16 –“–

130 ax.m. 4390(50)

–“– 0.85 13/15 –“–

131 ax.m. 4390(51)

–“– 0.70 14/16 –“–

132 ax.m. 4390(52)

–“– 0.78 12/16 –“–

133 ax.m. 4390(53)

–“– 0.83 13/15 –“–

134 ax.m. 4390(54)

–“– 0.73 13/16 –“–

234

tab. I

235

2009 wlis 3 oq tom bers Te i mu raz Ci qo-vans 85 we li Se us rul de bo da. rac dro ga-dis sa mec ni e ro da sa me gob ro wre eb Si miT uf ro mwva ved ig rZno ba is di di da nak li si, rac ga mo iw via ba to ni Te i mu ra zis Cven gan was vlam. igi iyo yo vel mxriv ga mor Ce u li pi rov ne ba, Se sa niS na vi mec ni e ri da sa zo-ga do moR va we, Ta vis saq me ze da mSob li-ur qve ya na ze gul mxur va led Sey va re bu li ada mi a ni, er Tgu li am xa na gi da me go ba ri, uaR re sad mo wes ri ge bu li da mi sa ba Zi ro-gorc sa zo ga do eb riv ur Ti er To beb Si, ase ve pi rad cxov re ba Si.

Te i mu raz an to nis -Ze Ci qo va ni da i ba da 1924 wels axal ci xis ra i o nis sof. awy ur Si. 1943 wels war Ci ne biT da am Tav ra sa Su a lo sko la, xo lo 1951 wels Tbi li sis sa xel-mwi fo uni ver si te tis aR mo sav leT mcod-ne o bis fa kul te ti sa er Ta So ri so ur Ti-er To be bis gan xriT. Ta vi si cxov re bis pir vel did gzaj va re din ze Te i murz Ci qo-

gamoCenili mecnierisa da megobris gaxseneba

van ma, vfiq robT, mi i Ro go niv ru li da swo-ri ga dawy ve ti le ba da air Cia sa mec ni e ro as pa rez ze moR va we o ba, ris Tvi sac man 1951 wels ga moc de bi Ca a ba ra akad. iv. ja va xiS-vi lis sa xe lo bis is to ri is as pi ran tu ra Si eT nog ra fi is gan xriT. uk ve as pi ran tu ris wleb Si ga mo ik ve Ta is Tvi se be bi ri Tac igi Sem dgom, mTe li cxov re bis man Zil ze ga mo-ir Ce o da: si be ji Te, araC ve u leb ri vi Sro-mis moy va re o ba, pun qtu a lo ba, ana li ti ku-ri az rov ne bis una ri. man 1954 wels da am-Tav ra as pi ran tu ris kur si da ima ve wels da ic va sa kan di da to di ser ta cia Te ma ze `sacx ov re be li da sa me ur neo na ge bo be bi Tri a leT Si~. ar un da dag va viwy des, rom sa di ser ta cio naS ro mis ase mok le va deb Si Ses ru le bas win uZR o da mZi me da xan grZli-vi sa ve le sa mu Sa o e bi Tri a le Tis `qve ya na-Si~, ra sac Te i mu raz ma sa na qe bod ga ar Tva Ta vi. es naS ro mi cal ke wig nad ga mo i ca 1960 wels. 1961 wli dan igi mu Sa o bas iwy ebs is to ri is in sti tu tis kav ka si is eT nog ra-fi is gan yo fi le ba Si, sa dac ki dev uf ro far Tod ga i Sa la mi si sa mec ni e ro da sa ve-le saq mi a no ba. 1967 wels man ga mo aq vey na mo nog ra fia `a mi er kav ka si is xal xTa sacx-ov re bel na ge bo ba Ta is to ri i dan~, ris sa-fuZ vel zec, ima ve wels, da ic va di ser ta-cia is to ri is mec ni e re ba Ta doq to ris xa-ris xis mo sa po veb lad. ga da u War beb lad Se-iZ le ba iT qvas, rom Te i mu raz Ci qo va nis es mo nog ra fia war mo ad gens sa e ta po naS roms da mo ma va li Ta o be bi mad li e re biT un da ga nim sWva lon mkvle va ris mi marT, Tun dac imi tom, rom mis mi er ga we u li da u Ra la vi sa ve le mu Sa o bis Se de gad Sek re bi lia ise-Ti ma sa le bi, ro mel Ta mo Zi e ba dRe i saT vis uk ve Se uZ le be li a.

Te i mu raz Ci qo va nis did Rvaw lze da qar Tu li is to ri og ra fi is wi na Se did dam-sa xu re ba ze mety ve lebs is mrva la ricx-o va ni naS ro me bi, maT So ris 10 wig ni, ro-me lic ga mo i ca mi si av to ro biT. ba to ni

g a x s e n e b aIN MEMORIAM

236

Te i mu ra zis Rvaw lze qar Tu li is to ri-og ra fi is wi na Se ki dev bev ri ram Se iZ le ba iT qvas: mar to is rad Rirs, rom mas mo na-wi le o ba aqvs mi Re bu li 30-ze met eT nog-ra fi ul eq spe di ci a Si, ro mel Ta gan 17-is xel mZRva nels Tvi Ton war mo ad gen da, rom igi iyo pir ve li qar Tve li eT nog raf Ta-gan, ro mel sac mo na wi le o ba aqvs mi Re bu li ise Ti qvey ne bis eT nog ra fi u li yo fis Ses-wav la Si, ro go ri ca a, bul ga re Ti, po lo ne-Ti, azer ba i ja ni, som xe Ti, Crdi lo eT kav-ka si is TiT qmis yve la qve ya na. . . fas da u de-be lia mi si Rvaw li aWa ris eT nog ra fi u li yo fis kvle va Si da sxva mra va li.

am je rad mkiTx ve lis yu radR e ba msurs sa gan ge bod Se va Ce ro T. Ci qo va nis ki dev erT did dam sa xu re ba ze qar Tu li is to ri-og ra fi is wi na Se: igi aris Cven Si eT no ar qe-o lo gi is ro gorc uaR re sad per speq ti u-li da sa Wi ro dar gis fu Zem de be li da pir-ve li mes ve u ri. jer ki dev ad re ul wleb Si, ro de sac igi in ten si u rad ik vlev da sa qar-Tve los da kav ka si is xal xTa sacx ov re be-li na ge bo be bis is to ri as da eT nog ra fi-ul si nam dvi le Si dar ba zu li ti pis sacx-ov re bel na ge bo ba Ta Se sa xeb Se mor Ce nil ma sa lebs, man kvle va- Zi e bis dros pir vel-ma mo iS ve lia ar qe o lo gi u ri pa ra le le bi. eT nog ra fi u li da ar qe o lo gi u ri ma sa le-bis ur Ti er TSe je re bis sa fuZ vel ze Te-i mu raz Ci qo van ma mi i Ro uaR re sad sa yu-radR e bo das kvna er do i an -gvir gvi a ni a ni sax lis mtkvar -a raq su li kul tu ris wi aR-Si war mo So bis Se sa xeb. miT ume tes, rom am ti pis sacx ov re bel na ge bo ba Ta ge og ra fia TiT qmis zus tad em Txve va mtkvar -a raq su-li kul tu ris gav rce le bis are als.

al baT eT nog ra fi ul Zi e ba Si ar qe o-lo gi u ri pa ra le le bis ki dev uf ro di di

ra o de no biT mo Zi e bis sur vil ma ba to ni Te i mu ra zi mi iy va na im ga dawy ve ti le bam-de, rom 1977 wels sa mu Sa od ga da vi da oT. lor Tqi fa ni Zis mi er ax lad Seq mnil ar qe-o lo gi u ri kvle vis cen trSi, sa dac mas sa-Su a le ba eZ le o da uf ro far Tod ga e Sa la mu Sa o ba eT no -ar qe o lo gi is dar gSi. pi rad sa u bar Si mas Cem Tvis ara er Txel uT qvams, rom igi am za deb da eT no -ar qe o lo gi a Si mu Sa o bis me To do lo gi ur sa xel mZRva ne-los da rom mas di di sur vi li hqon da mi-e zi da axal gaz rda mkvle va re bi am dar gSi sa mu Sa od. ime di a, mis pi rad ar qiv Si sa a-mi so ma sa le bi da cu lia da ar iq ne bo da uri go, rom igi ga moq vey ne bu li yo, rac xels Se uwy ob da Cven Si eT no -ar qe o lo gi-is Sem dgom gan vi Ta re bas. ara nak leb sa in-te re so da uaR re sad sa yu radR e boa mi si eT no -ar qe o lo gi u ri ga mok vle ve bi is to-ri u li kol xe Tis jar gva lu ri sam Se neb lo xe lov ne bis sa kiTx eb Tan da kav Si re biT. ba-to ni Te i mu ra zis pi rad ar qiv Si mo sa Zeb ni da ga mo saq vey ne be lia ki dev er Ti naS ro mi, ro me lic eZR vne ba qar Tu li xal xu ri ke-ra mi kis eT no -ar qe o lo gi ur kla si fi ka-ci as da Se da re biT ana lizs. amas Ta na ve ar un da dag va viwy des, rom ba to ni Te i mu ra zi ar qe o lo gi u ri kvle vis cen trSi 1977-1997 wleb Si xel mZRva ne lob da ar qe o lo gi u-ri ter mi no lo gi is gan yo fi le bas, rom lis mi za ni iyo qar Tu li ar qe o lo gi u ri leq-si ko nis Seq mna. am leq si ko nis Se mu Sa ve bas da ga mo saq vey neb lad mom za de bas cen tris xel mZRva nel oTar lor Tqi fa ni Zes Tan er Tad, di di ama gi das do ba ton ma Te i mu-raz ma da Tu odes me es uaR re sad sa Wi ro leq si ko ni ga moq vey nde ba, igi iq ne ba cocx-a li Zeg li am ori amag da ri mec ni e ris mo-sa go neb lad, ma Ti Rvaw lis da sa fa seb lad.

ramin ramiSvili

237

arqeologiuri Jurnali – akad. S. amiranaSvilis saxelobis saqarTvelos xelovnebis saxelmwifo muzeumi

bamS – baTumis arqeologiuri muzeumis Sromebi, baTumi.

bsu – baTumis saxelmwifo universiteti

g.f. – saqarTvelos erovnuli muzeumi. s. janaSias saxelobis muzeumis numizmatikis ganZebis fondi.

Tsu – Tbilisis saxelmwifo universiteti.

mse – masalebi saqarTvelos eTnografiisaTvis. Tbilisi.

mska – masalebi saqarTvelos da kavkasiis arqeologiisTvis. iv. javaxiSvilis sax. istoriis, arqeologiis da eTnografiis instituti. Tbilisi.

mski – masalebi saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis. Tbilisi.

msmki – masalebi saqarTvelos materialuri kulturis istoriisaTvis, iv. javaxiSvilis sax. istoriis, arqeologiis da eTnografiis instituti. Tbilisi

sdsZ – samxreT-dasavleT saqarTvelos Zeglebi.

smam – saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe.

ssmae – saqarTvelos saxelmwifo muzeumis arqeologiuri eqspediciebi. s. janaSias sax. saqarTvelos saxelmwifo muzeumi. Tbilisi.

ssmm – saqarTvelos saxelmwifo muzeumis moambe. s. janaSias sax. saqarTvelos saxelmwifo muzeumi. Tbilisi.

sx – sabWoTa xelovneba, Tbilisi.

fsaZ – feodaluri saqarTvelos arqeologiuri Zeglebi. arqeologiuri kvlevis centri, Tbilisi.

q.c.s.a. – quTaisis centraluri saxelmwifo arqivi.

q.Z. – saqarTvelos erovnuli muzeumi. s. janaSias saxelobis muzeumis numizmatikis qarTuli ZiriTadi fondi.

Ziebani – Ziebani saqarTvelos arqeologiaSi. oT. lorTqifaniZis arqeologiuri kvlevis centri. Tbilisi.

Zm – Zeglis megobari. Tbilisi.

xsm narkvevebi – xelovnebis saxelmwifo muzeumis narkvevebi. Tbilisi.

АбИЯЛИ – Абхазский институт истории, языка и литературы. Сухуми.

АО – Археологические открытия. Москва.

АЭФК – Археология, этнология, фольклористика Кавказа.

ЗКВАМР – Записки Коллегии Востоковедов при Азиатском музее Российской Академии Наук

ИАК – Известия Императорской археологической комиссии. Санкт-Петербург.

SemoklebaTa ganmarteba

A B B R E V I AT I O N s

ИАН АзССР – Известия Академии наук Азербайджанской ССР, Баку.

ИАНО – Известия Абхазского научного общества. Сухуми.

ИДВ – История древнего востока

ИРАИМК –Известия Российской Академии истории материальной культуры

КСИА – Краткие сообщения Института археологии. Москва.

КСИИМК – Краткие сообщение иститута истории материальной культуры АН СССР. Москва.

МАК – Матиериалы к археологии Кавказа. Тифлис

МИА - Материалы и исследования по Археологии СССР. Институт археологии АН СССР. Москва.

МКА – Материальная культура Азербайджана. Баку.

ПАИ - Полевые археологические исследования. Центр археологических исследований. Тбилиси

СА – Советская археология. Институт археологии АН СССР. Москва.

САИ – Свод археологических источников. Институт археологии. Москва.

ТКАЭ – Труды Кахетской археологической экспедиции.

ACADEMIA – istoriul-filologiuri Jurnali.

AHung – Archaeologia Hungarica. Budapest.

AJA – American Journal of Archaeology.

ALBA REGIA – Annales Musei Stephani Regis

As – Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara.

AV – Arheološki vestnik. Ljubljana.

BsOAs – Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Cambridge University Press

BOREAs – Münstersche Beiträge zur Archäologie.

Dacia - Revue d΄archéologie et d΄histoire Ancienne. Bucureşti.

EsA – Eurasia Septentrionalis Antiqua. Helsinki.

Paléorient - Pluridisciplinary Review of the Prehistory and Protohistory of Southwestern Asia. Paris.

PBF – Prähistorische Bronzefunde. München.

sCIV – Studii şi cercetări de istorie veche. Sátu Mare.

UPA – Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie.

wPZ – Wiener Prähistorische Zeitschrift.

saqarTvelos erovnuli muzeumis oTar lorTqifaniZis arqeologiis centris JurnalSi `Ziebani saqarTvelos arqeologiaSi~ daibeWdeba muzeumis TanamSromelTa samecniero xasiaTis statiebi da Catarebuli arqeologiuri samuSaoebis mokle angariSebi, romlebSic asaxuli iqneba Catarebuli kvleva-Ziebis ZiriTadi Sedegebi. amdenad, gagrZelebuli iqneba rusulenovan ПАИ-is tomebSi da 2004 wels dabeWdil `savele-arqeologiuri kvleva-Zieba 1989-1992 wlebSi~ damkvidrebuli tradicia. mokle angariSis Sedgenisas gasaTvaliswinebelia instruqcia, romelic inaxeba arqeologiis centrSi.

JurnalSi gaTvaliswinebulia Semdegi rubrikebi: statiebi, arqeologiis Teoria, arqeologiis istoria, kritika, qronika da sxv.

redaqcia iRebs statiebs 16 gverdamde. gverdebis am moculobaSi Sedis: statia 10-12 gverdamde, literaturis sia, sailustracio masala, grafikuli tabulebis da fotoebis aRweriloba. redaqcias unda Cabardes statiebis eleqtronuli versiebi da maTi amonabeWdebi.

gverdis zoma – A4; Srifti – LitNusx, Sriftis zoma – 12, erTi intervaliT. damowmebuli literaturis miTiTebis wesi:miTiTeba xdeba teqstSi kvadratul frCxi lebSi [kvirkvelia 1985: 119, sur. 5, tab; I

6-7].

literaturis sia dalagebuli unda iyos anbanis rigiT, jer qarTuli, Semdeg rusuli da Semdeg evropuli SriftiT; Tu aucilebelia, sxva Sriftebze warmodgenili literaturis dasaxeleba (mag. berZnuli, arabuli da a.S. SriftiT), is sias erTvis boloSi.

avtoris gvari, inicialebi, gamocemis weli, saxelwodeba, gamocemis adgili:lorTqifaniZe oT. 2002: qarTuli civilizaciis saTaveebTan. Tbilisi.perioduli gamocemis an krebulis miTiTebisas maTi saxelwodeba unda gamoiyos defisiT.

aucilebelia gverdebis sruli miTiTeba:Lordkipanidze, O. 2001: The Akhalgori Hoard (An attemppt at dating and historical interpretation). – Archäologische

Mitteilungen aus Iran und Turan, 33, 143-190.krebulebis miTiTebis SemTxvevaSi aucilebelia krebulis redaqtoris miTiTeba:lorTqifaniZe o., gigolaSvili e., kaWarava d., liCeli v., fircxalava m., Wyonia a. 1981:

Zv.w. VI-IV saukuneebis kolxuri keramika vanidan (tipologia, daTariReba, katalogi) (oT. lorTqifaniZe (red.), vani V). Tbilisi.

an: jalabaZe m. 2003: WurWlis erTi tipis Sesaxeb berikldeebis namosaxlaridan. – b. ma-isuraZe, n. axvlediani (red.), kavkasiis brin jao-rkinis xanis arqeologiis prob lemebi (Zi ebani, damatebani, X), 45-47. Tbilisi.

ПАИ-is miTiTebisas dasacavia Semdegi wesi:Рамишвили Р. и др. 1980: Археологи че ские исследования в Арагвском ущелье. – ПАИ, 1977, 169-187.Tu erTsa da imave avtors erT weliwadSi ori an meti naSromi aqvs gamoqveynebuli, isini unda

dalagdes saTaurebis anbanuri rigis mixedviT da dainomros laTinuri asoebiT:Шелов Д. Б. 1956a: Керамические клейма из раскопок Фанагории. – МИА, 57, 128-154Шелов Д. Б. 1956b: Монетное дело Боспора VII-II вв. до н.э. Москва.calke gverdze unda iyos warmodgenili gamoyenebul SemoklebaTa ganmartebis sia.moTxovnebi ilustraciuli masalis mimarT:fotoebis eleqtronuli versia, maRali xarisxis, aranakleb 300 rezoluciis, mkveTri

gamosaxulebiT. grafikuli tabulebi kompiuterulad Sesrulebuli, tiff formatSi, aranakleb 600 rezoluciis.ilustraciul masalas Tan unda axldes suraTebisa da tabulebis aRwera.Tu daculi ar iqneba zemoT CamoTvlili moTxovnebi, redaqcia statias ar gani xilavs.redaqcias aqvs ufleba gadasces statia sarecenziod.statia unda Cabardes redaqciis mdivans m. Carkvians.

avtorTa sayuradRebod

saqarTvelos erovnuli muzeumiG e o r g i a n N a t i o n a l M u s e u m

oT. lorTqifaniZis arqeologiis centri

OTAR LORDKIPANIDZE CENTRE OF ARCHAEOLOGY