HIGIJENA NASELJA

Osnovni higijenski problemi naselja

Posmatrajući istorijski razvoj ljudske civilizacije, naselje se pojavilo u najrazličitijim oblicima, kao što su zaseok, svetilište, selo, a pre toga postojalo je logorište, špilja, kamena humka. Ekspertska grupa SZO-fizička struktura koju čovek koristi za sklonište, a njegovu okolinu za sve neophodne servisne usluge, sa odgovarajućim pogodnostima i opremom neophodnom za optimalno fizičko i mentalno zdravlje i socijalnu adaptaciju porodice i individue.

PLANIRANJE NASELJA

Pri planiranju naselja treba obezbediti maksimalno korišćenje svih dobara koje čovek sreće u prirodi.Prva i osnovna mera za uređenje naselja je njegovo pravilno planiranje. Pravilno su planirana, s higijenskog gledišta, naselja u kojima postoji podela teritorije na odgovarajuće elemente. Planiranje je potrebno za svako novosagrađeno naselje, odnosno grad i to treba da bude dugoročno, a to, naravno, treba obezbediti zakonskim normama.Što se tiče već postojećih naselja, ona se mogu i rekonstruisati po potrebi, naročito ako dođe do urbane ekspanzije.

HIGIJENSKI ZNAČAJ ZEMLJIŠTA ZA NASELJA

Iznalaženje pogodnog zemljišta za higijensko naselje često u urbanističkoj praksi predstavlja komplikovan zadatak, jer je idealnih zemljišta relativno malo. Za ocenu higijenskih osobina posmatranog terena potrebno je sagledati sledeće elemente:

Veličinu terena Konfiguraciju terena Ekspoziciju terena Meteorološke uslove Osunčanost terena Stepen terena Blizinu vodenih tokova Nivo podzemnih voda Stabilnost i nosivost tla na kome će

se graditi naselje Blizinu rekreativnih površina,

šumskih komleksa i planina

Epidemiološku situaciju terena Bližu okolinu terena-bare, močvare i

sl. Broj stanovništva za koje se planira

naselje Mogućnost snabdevanja vodom Mogućnost uklanjanja otpadnih

materija Pogodne saobraćajne veze Pogodnost za zaštitu od napada iz

vazduha i sl.

HIGIJENA SELA; istorijski posmatrano sve do XX veka selo je bilo dominantan tip naselja čitavog čovečanstva. Prema Macuri selo se definiše kao naselje koje nema snagu kreiranja, inovacija, i za razliku od grada, nema centrifugalnu snagu.U našoj zemlji uglavnom postoje dva tipa sela:RAVNIČARSKA-UŠORENA I BRDSKA-RAŠTRKANAHIGIJENA GRADA;U literaturi grad se identifikuje sa pojmom MUNICIPALITET (komuna, zajednica) kao autonomna teritorijalna jedinica koja obuhvata zajednicu stanovnika koji imaju određene interese, odnosno kao NASELJEN CENTAR sa organizovanim aktivnostima, javnim uslugama i sopstvenom administacijom. GRAD JE CENTAR INOVACIJA!

1

FUNKCIONALNA STRUKTURA GRADA; U funkcionalnom smislu podrazumevaju se tri ZONE (zona stanovanja, zona privrede i zona rekreacije)

STAMBENA ZONA INDUSTRIJSKA ZONA ADMINISTRATIVNO-URBANA

ZONA ZONA ZELENILA I REKREACIJE

ZONA ZA ODMOR I FIZIČKU KULTURU

ŠKOLSKE ZONE BOLNIČKA ZONA ZONA KOMUNALNOG SERVISA

Zone se definišu prema preovlađujućoj nameni površina - delatnosti koje se obavljaju. U pogledu funkcionalnosti u naselju se podrazumevaju 3 osnovne zone, i to: 1. zona stanovanja, 2. zona privrede i 3. zona rekreacije. One imaju svoje sastavne delove, koji se različito uklapaju u gradsko tkivo kako po obliku, tako i po funkciji.Stambena zona ima zonu visokogradnje, zonu niskogradnje i zonu stambenog gradskog zelenila. Zona privrede ima zonu teške industrije, zonu lake industrije, a zatim zonu čiste i prljave industrije. Pored ovih zona, postoje i manje zone koje upotpunjuju naselje kao celinu i to su: administrativna zona, zona komunalnog servisa, zona zdravstvenih objekata, školska zona itd. Zona rekreacije ima zonu vangradske rekreacije i zonu unutargradske rekreacije.Stambena zona se sastoji od osnovnih samostalnih organizovanih jedinica -mikrorejona, koji čine funkcionalnu celinu. Humanizacija prostora koji je u ovom slučaju podvrgnut potrebama ljudi sa zajedničkim interesima i odnosima u međusobnoj pomoći i zavisnosti čini suštinu urbanizacije. Lepo i skladno organizovana celina u jednom naselju utiče na smirenje, tj. smanjenje nervne napetosti i stvara osećaj zadovoljstva, a time jača psihičko zdravlje ljudi. Stoga, uređenje naselja je od izvanrednog značaja za zdravije stanovništva. Stambena zona je deo naselja sa dominantno stambenom namenom površina. Za optimalan razvoj stambene zone važan je demografski faktor, predstavljen gustinom naseljenosti. Demografska gustina - gustina naseljenosti predstavlja odnos broja stanovnika po jedinici površine (hektar). Dozvoljena gustina naseljenosti na nekoj teritoriji re-gulisana je osnovnim urbanističkim dokumentom - generalnim urbanističkim planom. U stambenoj zoni postoji skup stambenih celina, organizovanih kako u funkcionalnom, tako i u prostornom pogledu, koje čine stambenu zajednicu. Posle prostorne podele naselja pristupa se društvenom grupisanju, u čijoj osnovi se nalazi koncept susedstva. Ovaj koncept čini osnovu modernog planiranja i uvodi pojam jedinica susedstva. To je osnovna jedinica, koja predstavlja minimalno organizovanu prostomu celinu koja zadovoljava potrebe stanovanja. Jedinica susedstva čini samostalnu stambenu celinu udruženu sa odgovarajućom administrativnom, kulturnom, obrazovnom, uslužnom i saobraćajnom zonom. Sam pojam je anglosaksonskog porekla (neighbourhood unit) i upotrebljava se za označavanje posebnog tipa homogenog područja koje obezbeđuje socijalni i fizički element koji posreduje između jedinke, njene porodice, odnosno veće heterogene grupe ljudi. Pandan ovom pojmu predstavlja naša mesna zajednica. Danas se stambena zajednica, tj. jedinica susedstva formira oko škole i nju može činiti 3 000-5 000 stanovnika (ako se ima u vidu daje populacija školskog uzrasta zastupljena sa 12%). Broj stanovnika je uslovljen i načinom izgradnje naselja a i distancom od škole. U našem gradu broj stanovnika u mesnim zajednicama kreće se 10 000-12 000.Izgradnja prizemnih kuća, sa individualnim načinom stanovanja, ima izvanrednu higijensku vrednost, jer pruža izvesnu sigurnost, smirenost i tesnu povezanost unutrašnjosti stana sa dvorištem i bližom okolinom. Ovakav način življenja omogućuje čoveku da veći deo dana provede na svežem vazduhu, stoje, u svakom slučaju, prednost nad životom u visokim zgradama.

2

Zgrade sa pogrešnom orijentacijom i bez osunčanja su lišene higijenskih uslova u zaštiti zdravlja stanovništva (alergijske bolesti, astma i si. ) a izgradnju takvih objekata treba propisima zabraniti.U stambenim zonama, osim zgrada za stanovanje, osnivaju se i objekti za boravak dece - jasle, vrtići, obdaništa. Pored toga, grade se i škole, biblioteke i čitaonice. U okviru ovih objekata mora se obezbediti i dovoljno prostora za zelene površine, koje treba izgraditi u vidu parkova i vrtova.U pravilnoj izgradnji naselja veliku ulogu imaju ulice, trgovi i trotoari. Glavna im je uloga transport - služe za unutrašnji saobraćaj u naselju. Pored saobraćajnih potreba, ulice imaju i veliki higijenski značaj. Od uređenja i sanitarnog stanja ulica zavisi: prirodna osvetljenost stambenih i javnih zgrada okrenutih prema ulici, provetravanje, ventilacija naselja, normalno oticanje atmosferskog taloga, zagađenost vazduha prašinom, ulična buka, bezopasnost kretanja po ulicama. Komunalna higijena prilazi tom problemu s gledišta svih ovih namena ulice. Prvi zahtevi higijene se odnose na pravac i širinu ulice. Treba voditi računa da po planiranju ulica one imaju takav pravac da obe strane duž kojih su zgrade budu osunčane. U srednjim geografskim širinama se to može postići ako se da pravac ulici po meridijanu (od severa na jug) ili po dijagonali (od severoistoka na jugozapad). Samo na krajnjem sevem i krajnjem jugu treba ulicama dati pravac paralelan ekvatoru.Prilikom određivanja pravca ulice treba voditi računa i o vetrovima. Umerem vetar dobro provetrava grad. Jaki vetrovi prave na ulicama neprijatnu promaju i izazivaju fotodinamski efekat prašine. U mestima gde često duvaju jaki vetrovi treba ulice orijentisati upravno na pravac duvanja vetra ili pod uglom. Radi najboljeg osvetljavanja kuća, potrebno je da širina ulice nadmašuje dva puta visinu zgrada koje izlaze na ulicu. Pri takvom razmaku između zgrada u njih mogu i zimi prodirati sunčevi zraci. Ulice u kojima se stanuje mogu imati širinu 16-20 m a centralne ulice, sa velikim saobraćajem, do 40 m i više. Da se na ulicama ne bi zadržavala atmosferska voda, treba pri izgradnji praviti mali nagib kako duž ulice, tako i popreko prema trotoarima. Vrlo veliki sanitarni značaj ima popločavanje ili asfaltiranje ulica. Postoje razne vrste popločavanja, a najbolje je asfaltiranje, jer se tako najuspešnije ublažava buka i raznosi prašina. Uređena ulica treba da ima kolovoz sa jednom ili više traka i trotoare. Pored pravilnog uređenja ulica, potrebno je i njihovo sanitarno održavanje. Ulice treba sistematski, svakodnevno hk> jenski održavati, leti prati vodom, a zimi čistiti od snega.Industrijska zona naselja se razvija na terenima na kojima preovlađuju vetrovi koji duvaju od grada prema industrijskim kompleksima, sprečavajući da zagađenje koje industrija ispušta u atmosferu dođe do naseljenih zona grada. Mesto za industriju mora da bude na dovoljnom rastojanju od naseljenih zona i da ima dovoljno prostora za proširenje. Teren mora da je pristupačan, povezan suvozemnim putevima i da omogućuje dovođenje velikih količina vode, kao i odvođenje otpadnih voda. Neka industrijska preduzeća zagađuju vazduh dimom, zemlju i reke otpadnim vodama, a stanovništvo je ugroženo bukom. Takva preduzeća, u interesu zdravlja stanovništva, treba da zauzimaju odvojenu površinu na periferiji grada, da se nalaze nizvodno od rejona za stanovanje kako ne bi svojim otpadnim vodama zagađivala reku u samom gradu, da se postavljaju u pravcu duvanja vetra u odnosu na stambeni deo, kako ne bi vetrovi odnosili dim, gasove i čađ u stambenu zonu, da štetne otpatke učine bezopasnim na mestu nastajanja, da su udaljena od stambenih rejona. Veličina te udaljenosti zavisi od karaktera preduzeća. Industrijska preduzeća se zavisno od stepena svog štetnog delovanja na okolna mesta dele u pet grupa. Ona treba da budu od 100 m do 2 km udaljena od naselja. Između industrijskog rejona i rejona za stanovanje treba zasaditi drveće, stvarajući tzv. zaštitnu zonu. Opravdanim u higijenskom smislu

3

smatra se povezivanje preduzeća u komplekse čiji otpadi osnovne proizvodnje mogu biti upotrebljeni kao pogonske sirovine u drugim proizvodnim industrijskim sistemima.Svaki industrijski objekat, pored pogonskih, mora da ima i pomoćne administrativne zgrade, skladišta, objekte društvenog standarda za smeštaj radnika. Više puta se izgrađuju industrijska naselja, tzv. kolonije, svakako, po higijenskim zahtevima i normama, propisno udaljene od industrije.Administrativno-urbana zona sadrži restorane, hotele, upravne centre, javne ustanove, trgovačke centre i trgove. Ova zona mora da bude povezana mrežom saobraćajnica sa svim ostalim zonama grada, kao i sa ostalim svetom.Zona za odmor i fizičku kulturu ima posebne površine izdvojene od naselja, sa specijalnim uslovima. U njih spadaju i studentski gradovi sa institutima i bibliotekama.Školske zone, tj. centri postoje u većim naseljima i imaju u sebi školske institucije, od osnovne škole do specijalizovanih visokih škola i univerziteta.Bolnička zona, u koju spadaju bolnice, klinike, instituti i si., postoji u svakoj savremenoj urbanoj sredini. Ambulantno-polikliničke ustanove se lociraju po mesnim zajednicama kao zdravstvene stanice.Zona komunalnog servisa je rezervisana za objekte preduzeća koja opslužuju grad.Zona zelenila i rekreacije je jedan od izuzetno važnih faktora u higijeni naselja. Planirana zelena površina - park prvi put se javlja u istoriji civilizacije sa pojavom baroka. Razvojem i rastom ljudskog naselja u XX veku zelene površine, sem estetskog i kulturnog aspekta, dobijaju sve više mentalno-higijenski aspekt. Higijenski značaj zelenila ogleda se u tome što zelenilo utiče na mikroklimu grada. Zelenilo ublažava klimatske ekstremnosti, jer u delovima grada gde nema zelenila temperatura vazduha može biti povišena i do 10° C zbog direktnog toplotnog zračenja betonskih i asfaltnih površina. Zelene površine su prirodan filtar za prečišćavanje vazduha. Zelenilo apsorbuje CO2 koji se stvara respiracijom ( ekspi-rijumom se izluči oko 600 l CO2 /h koji apsorbuje zelenilo površine 50 m2 ). Pozitivan efekat zelenila na mikroklimu grada ogleda se i u povećanju vlažnosti okolnog vazduha usled isparavanja lišća. Značaj zelenila ogleda se i u tome što ono direktno zaštićuje od visokih i niskih temperatura. Zelenilo kao travnati tepih fiksira tlo i tako sprečava dizanje prašine u naselju. Posebno je korisno visoko zelenilo, jer štiti od vetra, kao i od saobraćajne buke i vibracija.U gradskoj sredini zelene površine mogu imati različite namene: površine za rekreaciju i dečju igru (gradski park, zabavni park, igralište, ograničena zelena površina uz objekat ili duž reke); površine za fizičko vaspitanje (sportski teren, stadion, sportsko rekreativni centri); površine za specijalne namene (zoo-vrt, botanička bašta, školski vrt); kao i zelene površine individualne namene. Zelenilo se može javiti i kao zaštitni zeleni pojas. Zeleni pojas je posebno korisno postaviti između pojedinih zona grada, naročito između stambene i industrijske. Nema preciznih normativa za planiranje zelenih površina, ali podaci u razvijenim delovima Evrope kazuju da ima 5-25 m2 zelenih površina po stanovniku, a negde i više. Optimalna norma bi bila 45 m2. U Beogradu je u centralnom delu grada ta vrednost oko 7 m2. Naravno, mora se imati u vidu da, pored gradskog, postoji i vangradsko zelenilo, koje treba da zauzima najveće površine.Saobraćajna zona je neograničena i ona prožima celo naselje. Značaj ove zone je u tome što ona omogućava povezivanje celokupnog životnog sadržaja u gradu. Saobraćaj bi zato morao biti uređen u odgovarajući sistem koji bi omogućio da se izbegnu konfliktni tipovi kretanja u naselju, posebno u centralnim delovima grada, koje treba osmisliti tako da se centralni deo rastereti od teretno-tranzitnog saobraćaja. To se najbolje postiže izgradnjom zaobilaznica oko grada. Posebno je važno da se pravilno organizuje funkcionisanje svih oblika saobraćaja: pešački

4

saobraćaj, obezbeđivanje snabdevanja i usluga, javnog transporta i pre-voza putnika, individualnog prevoza i drugo. Postoje i gradovi u kojima se nalaze pešačke zone i biciklističke staze, što je izuzetna prednost takvog grada.

SUBSTANDARDNO NASELJE- mala, divlja naselja ili inferiorna sredina

Supstandardno naselje, „mala", „divlje naselje" ili inferiorna sredina su samo sinonimi za isti pojam, koji predstavlja rastući problem današnjice, jer praktično sve urbane i ruralne sredine imaju područja sa nezadovoljavajućim standardom u higijenskom pogledu. Uzroci tome su brojni. Kao prvo, može se razmatrati brz rast populacije u ćelom svetu. Posebno u urbanim delovima, usled povećanja broja stanovnika, dolazi do ekspanzije urbane oblasti, i to su najčešće neodgovarajuća divlja naselja, obično na periferiji gradskog jezgra. Zbog migracije velikog broja ljudi u gradove, oni postaju prenaseljeni, a uslovi stanovanja nisu odgovarajući.

URBANIZACIJA I NJENE POSLEDICE

Urbano područje se, prema SZO definiše na sledeći način: Ljudskom aktivnošću stvorena sredina koja zamenjuje prirodu i ima relativno visoku koncentraciju ljudi čija je ekonomska aktivnost visoko neagrarna.Ekološka urbanizacija, zajedno sa socijalnom degradacijom, dovodi do masovnih posledica po zdravlje, do masovnih oboljevanja i nesposobnosti.U urbanoj sredini mogu se javiti zarazna i nezarazna oboljenja, ali se ne smeju prevideti ni psihosocijalni zdravstveni problemi.Ekološki uslovi koji favorizuju pojavu i raširenost zaraznih oboljenja u naselju su sledeći:

1. Nedostatak dovoljne količine higijenski ispravne vode

2. Nehigijenska dispozicija ekskreta3. Neodgovarajuća dispozicija čvrstog

otpada4. Neadekvatno prečišćavanje

površinskih voda

5. Nezadovoljavajuća higijena domaćinstva i nesprovođenje načela lične higijene

6. Nehigijensko rukovanje namirnicama

7. Prostorna neusaglašenost stanovanja

U faktore koji dovode do nezaraznih zdravstvenih problema u urbanoj sredini ubrajaju se:

1. Strukturna opasnost u stanovima2. Mesto stanovanja u odnosu na

industriju i deponiju otpadnih materija

3. Izloženost toksičnim i kaustičnim supstancama

4. Rastuće aerozagađenje

Psihosocijalni zdravstveni problemi u urbanoj sredini su:depresija, anksioznost, suicid, bolesti zavisnosti, mentalmohigijenski problemi, posebno kod starih ljudi, perterana upotreba lekova, juvenulna delikvencija, kao i razni oblici maladaptacije.

5

HIGIJENA SAOBRAĆAJA

Planiranjem saobraćaja se ne sme narušiti prostorni kontinuitet naselja, odnosno mora se voditi računa da se ne naruši ekološka, urbana i istorijska ravnoteža. Pri planiranju saobraćaja planirano područje se deli na zone koje predstavljaju izvore i ciljeve kretanja. Zone su definisane prema nameni površina, demografskim pokazateljima, stepenom motorizacije, saobraćajnicama koje agregiraju saobraćaj.Pri planiranju saobraćaja mora se, prema Pogačniku voditi računa o sledećim načelima:

Diferenciranje saobraćajnih sistema i njihova hijerarhija

Davanje prednosti javnom prevozu u odnosu na individualni

Usaglašavanje različitih vrsta prevoza

Distribucija aktivnosti u mestu

Rasterećivanje gradskog centra od individualnog saobraćaja

Poboljšanje saobraćajno-tehničkih usluga

Povezanost saobraćajnih sistema Jednostavna i jasna signalizacija

SAOBRAĆAJNI SISTEM

Saobraćajni sistem čine:saobraćajna sredstva, saobraćajnice, saobraćajni koridori, saobraćajni objekti, saobraćajna mreža.

PEŠAČKI SAOBRAĆAJ; BICIKLISTIČKI SAOBRAĆAJ

SPECIFIČNOSTI POJEDINIH OBLIKA SAOBRAĆAJA

Motorni saobraćaj Železnički saobraćaj

Vazdušni saobraćaj Vodni saobraćaj

STACIONARNI SAOBRAĆAJ čini 70% vozila koja miruju i zauzimaju odgovarajući prostor na parkingu. PARKIRALIŠTE-»GUTAČ PROSTORA« !!!!!!!! UTICAJ SAOBRAĆAJA NA OKOLINU

HIGIJENA STANOVANJA

TIPOVI STANOVANJA; skup svih karakteristika kojima se manifestuje stanovanje u okviru jednog naroda, naselja ili porodice naziva se STAMBENA KULTURA.

SEMIRURALNI TIP STAMBENE KULTURE

RURALNA STAMBENA KULTURA

SEMIURBANA STAMBENA KULTURA

URBANA STAMBENA KULTURA ULTRAURBANA STAMBENA

KULTURA

6

STAN i njegove karakteristike HIGIJENSKI STANprostorije stana; princip izolacije i princip komunikacije; »socijalno i lično obojen stan«NEHIGIJENSKI STAN vlaga u stanu; povećan broj ukućana, mentalno-higijenski aspekti nehigijenskih stanova koji se nalaze u zgradama sa preko 10 spratova

Higijena stanovanja

Sa nastankom čoveka nastala je i potreba za prebivalištem. Tokom evolucije menjalo se i usavršavalo njegovo okruženje. U okviru tih velikih promena neminovno je došlo i do promena u prostoru gde on boravi. Stan kao elementarna jedinica urbane forme, gde se odvija život jedne porodice ili pojedinca i stanovanje sa svim svojim funkcijama su se tokom vremena prilagođavali i usavršavali potrebama ljudi. Nažalost, svi smo svesni činjenice da su u većini slučajeva želje i potrebe jedno, a mogućnosti za ispunjenje istih nešto sasvim drugo, pa je čovek često primoran da se prilagođava stanu, umesto suprotno.Čovek kao jedinka je odraz opšteg društvenog života; njegov život se odvija u okviru javne ili privredne delatnosti i u okviru porodičnog ili privatnog života. Kada bismo procentualno prikazali deo života koji čovek provede u radu, on bi iznosio 23-25%, u kretanju 8-16%, a u stanovanju 50-67% u generativnom periodu, dok bi u periodu detinjstva i starosti taj procenat iznosio 70-75.U prilog činjenici da je najveći deo života vezan za stan govori i to da je najveći broj objekata u gradu stambenog tipa. Stanovanje je uslovljeno kulturnim obrascem društva, stepenom tehnološkog razvoja, kao i standardima koji su podložni promenama zavisno od ekonomskih mogućnosti zajednice. U većini zemalja sveta postoji problem neadekvatnog stambenog prostora, i to najviše u velikim gradovima usled migracije stanovništva ka njima zbog zaposlenja, obrazovanja i si.U našoj zemlji ovaj problem je postao još veći od 1990. godine, kada je veliki broj ljudi bio prinuđen da napusti svoja dotadašnja prebivališta zbog društvenih događanja koja su otpočela na ovim prostorima.Svi teže što adekvatni]im uslovima stanovanja, koje je od opšteg značaja za fizički i duhovni razvoj kako pojedinca, porodice, tako i društva u celini. Stanovanje koje se može obavijati u različitim vrstama i tipovima stana smatra se sredstvom primame rekreacije čoveka i biološke reprodukcije društva i kao takvo ima ogroman uticaj na fizičko, psihičko i socijalno formiranje ličnosti. Da bi stanovanje bilo kvalitetno, neophodno je postojanje funkcionalnog stambenog prostora u okviru stambenog objekta. Prostorije bi trebalo da odgovaraju nameni i potrebama onih koji žive u njima po svome broju, rasporedu, uređenju i opremi. Da bi se postigao željeni standard u stanovanju, pri projektovanju se koriste normativi o broju i veličini prostorija, kao i o njihovoj kvadraturi i kubaturi.

TIPOVI STANOVANJA

Način grupisanja stambenih objekata, oblik, spratnost, gustina izgradnje, relacija sa drugim objektima, kao i prirodni uslovi i karakteristike lokacije određuju koncept urbane forme ili kulture stanovanja. Skup svih karakteristika kojima se manifestuje stanovanje u okviru jednog

7

naroda, naselja ili porodice naziva se stambena kultura. Ona, po tipu, može biti različita, i to: semiruralna, rura1na, semiurbana, urbana i ultraurbana.Semiruralni tip stambene kulture se vezuje za zaostale krajeve i predstavljen je neplanski razbacanim seoskim kućama. Stanovanje i proizvodnja se prepliću kako sadržajem i prostorom, tako i vremenski. Potrebni uslovi života su uglavnom određeni prirodnim elementima, često nema električne energije, vodovoda, kanalizacije, a loša je i tehnička opremljenost i pokretna oprema.Ovakav tip kulture stanovanja se, nažalost, može i danas sresti kako u našoj zemlji, tako i u drugim delovima, posebno nerazvijenog, sveta. Sa higijensko-epidemiološkog stanovišta, ovakav tip kulture stanovanja izuzetno je nepovoljan kako po stanovništvo, tako i po okolinu.Ruralna stambena kultura je vezana za seoska naselja koja su nastajala planski. Kuće su obično sa velikim okućnicama, u okviru kojih se nalaze i drugi prostori vezani za proizvodnju i skladištenje namirnica. Stanovnici ovih imanja su obično individualni poljoprivredni proizvođači, koji proizvodnjom i prodajom viška proizvoda dolaze do materijalnih sredstava potrebnih za život.Kuće imaju električnu energiju, dok su vodovod i kanalizacija uglavnaom lokalnog tipa. Tehnička opremljenost ovih prostora, kako za stanovanje, tako iz proizvodnju, zadovoljavajuća je.Semiurbana stambena kultura je vezana za delove gradova na periferiji i za razvijene seoske poljoprivredne rejone. Stambena jedinica je obično prizemna kuća sa sređenom okućnicom, gde se u letnjem periodu provodi veliki deo vremena.Materijalnu bazu egzistencije porodice predstavlja rad njenih članova van kuće, tako da su stanovanje i proizvodnja prostorno odvojeni.Kuće su s električnom energijom, vodovodom i kanalizacijom koja je retko lokalnog tipa. Pokretna stambena oprema varira zavisno od materijalnog stanja vlasnika.U našoj zemlji ovaj tip stambene kulture je veoma zastupljen, a sa higijensko epidemiološkog stanovišta je na mnogo višem nivou od prethodno opisanih kultura stanovanja.Urbana stambena kultura se formira u okviru gradova. Zgrade u okviru gradskih naselja se mogu, prema prostornoj dispoziciji, postavljati u kontinuiranom nizu uz ulicu ili u okviru bloka - paviljonski. Među zgradama, kako u okviru spratnosti, tako i u okviru prostome dispozicije, postoje mnogobrojne varijacije. Kao zamena za vrt stambenom prostoru se dodaje loda, terasa ili balkon.U okviru ove kulture stanovanja stan služi isključivo za stanovanje i odvijanje intelektualnih funkcija, dok se proizvodni rad odvija van stana. Tehnička opremljenost stana je izuzetno dobra, a pored centralnih priključaka za elektrici energiju, vodovod i kanalizaciju, postoji i centralni tip zagrevanja prostora. Usled promene načina života, neke delatnosti koje su ranije bile vezane isključivo za stambeni prostor prenose se na specijalizovane ustanove, kao što su čuvanje dece, priprema hrane, pranje, peglanje veša i si. Ovo je tip kulture stanovanja većine gradova na našim prostorima.Ultraurbana kultura stanovanja vezuje se za metropole u svetu. Kada je u pitanju ovakav tip stanovanja, stan služi isključivo za odmor i intelektualnu delatnost, dok se sve ostale aktivnosti mogu obaviti preko specijalizovanih službi. Tehnička opremljenost ovih stanova je često dovedena do savršenstva. U novim naseljima kod nas pokušava se da se dostignu normativi ovakvih stambenih jedinica.

STAN

Osnovna funkcija stana je da pruži adekvatnu zaštitu od atmosferskih prirodnih činilaca i veštačkih aerozagađivača, kao i da omogući fizičko i psihičko očuvanje zdravlja i radne

8

sposobnosti pojedinca.I pored napretka civilizacije ogroman broj ljudi još uvek živi u neadekvatnim, često i nehigijenskim stambenim prostorima.Karakteristike stana, kao što su prostornost, osvetljenost i lepo uređenje, pozitivno utiču na psiho-fizičko stanje korisnika, radni učinak i podizanje nivoa obrazovanja i kulture. Nasuprot tome, nehigijenski, često mračni, vlažni i prenaseljeni stanovi doprinose nepovoljnom razvoju ličnosti, pojavi bolesti i različitih deformiteta.Bolesti koje se mogu povezati sa neadekvatnim stambenim prostorom su najčešće tuberkuloza, pneumonije, reumatizam, rahitis, alergije, astma, toplotni udar, influenca, kao i veći procenat neuroza i psihoza. Znatno je povećan i mortalitet ljudi koji žive u nehigijenskim stanovima u odnosu na one koji žive u higjenskim stambenim prostorima.Higijenski stanDa bismo odredili minimum potreban za higijenske uslove stanovanja,pri njegovoj oceni moramo uzeti u obzir važeće stambene normative.Važeći normativi obuhvataju broj i veličinu prostorija iskazane u kvadratnim metrima, a koji su direktno zavisni od broja članova domaćinstva.Visina stana je od izuzetnog značaja pri projektovanju, jer je u direktnom odnosu sa kubaturom datog prostora. Kod nas je usvojen normativ po kojem prosečna potreba odraslog čoveka 30 kubnih metara svežeg vazduha na jedan čas. Ovaj broj varira od 25 m3 do 35 m3, zavisno od zemlje. Shodno tome, visina stana bi trebalo da bude 2,8 m, a najmanje 2,6 m da bi se zadovoljili postojeći kriterijumi.Kubatura vazduha je značajna pri zagrevanju i ventiliranju stambenog prostora. Pri projektovanju se ne sme zaboraviti na funkcionalnost prostorija stana koje bi trebalo da odgovaraju nameni čoveka i potrebama kako po broju, obliku, rasporedu, tako i po uređenju i opremljenosti.Položaj stana je najpogodniji ako su najvažnije boravišne prostorije (spavaće sobe i dnevni boravak) okrenute prema jugoistoku ili jugozapadu, a kuhinjski blok i pomoćne prostorije prema severozapadu ili severoistoku. Adekvatan položaj stana omogućuje optimalno prirodno osvetljenje, zaštićenost od vetrova i sprečava pregrejavanje stambenog prostora u letnjem periodu, što ga ujedno čini higijenskim.Da bi se ispoštovali higijensko-epidemiološki zahtevi, biološke i sociološke potrebe, neophodan je prostor od 16 m2 u okviru stambenog prostora po jednom članu domaćinstva. Od toga, po 6 m2

pripada prostoriji za spavanje, 6 m2 prostoru dnevnog boravka, 1,5 m2 za trepezarijsko-kuhinjski deo, 1,5 m2 za sanitarni blok i 1m2 za komunikacije po članu domaćinstva. Ako u jednoj sobi spava više osoba, rastojanje između dva kreveta ne bi smelo da bude manje od 1,5 m jer se time smanjuje mogućnost širenja kapljičnih infekcija.Da bi se obezbedila što bolja izolacija od buke, toplote i potresa, važna je vrsta građevinskog materijala i debljina spoljnog zida, koja ne bi smela da bude ispod 38 cm.Dozvoljen nivo buke u stanu pri zatvorenim prozorima, a koji nastaje od izvora u zgradi tokom dana može da iznosi najviše 35 dB(A) a tokom noći 30 dB(A). Kada se posmatraju izvori buke izvan zgrade, dozvoljen nivo buke tokom dana je 40 dB(A) a tokom noći 35 dB(A). Podovi u stanu trebalo bi da budu prilagođeni nameni svake prostorije. U spavaćim sobama i dnevnom boravku najbolje je da bude drveni pod (brodski pod, parket), dok u kuhinji, kupatilu i pomoćnim prostorijama mogu biti pločice od teraco materijala, koji je dobar izolator i lak za održavanje.Za održavanje optimalne fizičke i psihičke aktivnosti neophodno je dobro osvetljenje u stambenom prostoru, prirodno ili veštačko.

9

Prirodna osvetljenost prostora zavisi od fotokoeficijenta (tj. odnosa zastakljene površine prema površini poda ), koji bi u stanovima trebalo da iznosi od 1:6 do l : 8.Veštačko osvetljenje stana može da bude lokalno, kada je osvetljen jedan deo prostorije ili centralno, kada se osvetljava čitav prostor. Možemo se samo podsetiti da, kada su u pitanju prostorije za stanovanje, zahtevi za stepenom osvetljenosti se kreću od 50 do 600 lx, zavisno od namene boravišnog prostora. Najmanje osvetljenja zahteva se u prostoru za spavanje i kupatilu (50 - 80 lx), a najviše u biblioteci, radnoj sobi i ateljeu (300-600 lx).Podrazumeva se da su savremeni higijenski stanovi priključeni na centralni vodovod i kanalizaciju.Važnu činjenicu predstavlja adekvatno prikupljanje i odnošenja smeća iz stambenih prostora, koji umnogome mogu uticati na njegovo higijensko-epidemiološko stanje.Da bi se jedan stan mogao svrstati u higijenski, svi navedeni faktori moraju da se uklope i u određenu prostornu organizaciju stana. Autori uglavnom navode u organizaciji stana sledeće delove:- prostorije za komunikaciju (ulaz, hol i dnevni boravak),- prostorije za ekonomiku domaćinstva (kuhinja i ostava), - prostorije za spavanje,- sanitarne prostorije (kupatilo, WC).Što se tiče porodica sa decom, u dečjoj sobi, osim prostora za spavanje, potrebno je obezbediti i deo za igru ako su deca mala, to jest deo za rad ako deca idu u školu. Dečija soba je i prostor u kojem dete iskazuje svoju kreativnost i pokušava da nametne neke svoje ideje, a dužnost roditelja pri tome je da prati i koriguje nepravilnosti ako se pojave i da od najranijeg detinjstva pokuša da kod deteta stvori određene radne navike i odnos prema prostoru u kojem živi.Iz higijensko-epidemioloških razloga, idealno je da dete odmah po rođenju izdvojimo u posebnu sobu ako to stambeni uslovi dozvoljavaju, dok posle treće godine dete nikako ne bi trebalo da spava u sobi sa roditeljima.Kada su deca različitog pola, potrebno im je obezbediti odvojene prostorije, a ako su deca istog pola, u sobi ne treba da bude više od dvoje dece. Ako želimo da zadovoljimo principe higijenskog stanovanja, ne možemo da zaboravimo na normative po članu za kvadraturu i kubaturu ovakvih prostora.Svakako da, ako to prostome mogućnosti dozvoljavaju, trebalo bi izdvojiti sobu za rad, u kojoj se u današnje vreme sve češće nalazi kompjuter. U razvijenijim zemljama, a sve više i kod nas kompjuter je i sredstvo pomoću kojeg se obavljaju nabavke, šalje pošta, plaćaju računi, jednom rečju, obavlja se komunikacija sa spoljnom sredinom, tako da se princip komunikacije donekle menja. Poznati princip izolacije i princip komunikacije dobijaju novu dimenziju uvođenjem kompjutera u domaćinstvo.Princip izolacije omogućava pojedincu da u svom prostoru može da se relaksira i obavi svoje intelektualne obaveze bez uznemiravanja okoline. Odvojene spavaće sobe su ujedno, iz higijensko-epidemioloških razloga, bolje, posebno pri izolaciji u slučaju infektivnih oboljenja.Princip komunikacije se obavlja unutar stana sa članovima svoga domaćinstva i sa spoljnom sredinom radi komunikacije sa okruženjem.Komunikacija ka unutra se obavlja u zajedničkim prostorijama sa članovima domaćinstva. Okupljanje porodice pri obedu, u slobodnom vremenu radi razgovora, rešavanja zajedničkih i ličnih problema od izuzetnog je mentalno-higijenskog značaja.

10

Tempo života često ne omogućava zajedničke obede svakoga dana,ali bi preko vikenda to moralo da bude pravilo u svakoj kući. Druženje tokom slobodnog vremena bi trebalo da bude sadržajno: razmene mišljenja, rešavanja vlastih problema, sticanja novih saznanja i sl.Komunikacija prema unutra je vezana za zajedničke prostore: trpezariu, dnevni boravak. Isti ti prostori su i mesta za komunikaciju prema spolja i održavanje socijalnih kontakata sa prijateljima i rođacima. U dnevnom boravku se najčešće nalazi TV aparat koji u trenucima druženja treba da bude isključen, a pažnja usmerena ka sagovorniku. U okviru komunikacije prema spolja postoji i nova dimenzija komunikacije putem kompjutera.Stan kao prostorna forma za odvijanje funkcija stanovanja socijalno je i lično „obojen" ljudima koji u njemu žive.Socijalna „obojenost" se ogleda u skromno ili luksuzno opremljenom prostoru, zavisno od materijalne situacije, dok se lična nota ispoljava stilom, funkcionalnošću i snalažljivošću pri opremanju tog prostora.Detalji, kao i skladna kombinacija boja pri uređenju prostora u kojem živimo određuju da li će prostorije u kojima boravimo delovati hladno i strogo ili prijatno i toplo. Skladna kombinacija boja omogućava opuštanje i harmoniju, dok pogrešno sklopljene boje mogu delovati uznemirujuće i razdražujuće. Pojedini autori navode da prema bojama i tonovima koji dominiraju u jednom stanu možemo približno odrediti karakterni tip čoveka koji tu živi. Melanholici najčešće biraju plave tonove pri uređenju stana, sangvinici žute, flegmatici zelene, a kolerici crno-sive nijanse. Izbor nameštaja, slike i detalji upotpunjavaju ambijent jednog stam-benog prostora.

Nehigijenski stanOdlike nehigijenskih stanova su prenaseljenost i nezadovoljavajući mikrokli-matski faktori: temperatura, osvetljenost, zaprašenost, strujanje vazduha i posebno - povećana vlaga kako u vazduhu, tako i u zidovima datog prostora. Uobičajeno je da u ovakvim stanovima žive ljudi sa ograničenim materijalnim sredstvima, pa je i ishrana često neadekvatna. Svi ovi činioci, uz slabiju zdravstvenu prosvećenost, utiču na fizičko i psihičko stanje ljudi koji u njima borave. Posebno vulnarabilne kategorije za ovakve prostore su mala deca, hronični bolesnici i starije osobe.Već smo naveli činjenicu da je znatno povećan morbiditet i mortalitet ljudi koji žive u nehigijenskim stanovima. Bolesti koje se najčešće povezuju sa ovakvim boravišnim prostorima su kapljične i kontagiozne infekcije, kao i one koje nastaju usled oslabljenog imunološkog, a ponekad i izmenjenog psihičkog stanja organizma.Od svih morbogenih mikroklimatskih činilaca, vlazi u stanu se pridaje najveći značaj. Vlažnim stanom se smatra onaj u kojem je relativna vlaga u vazduhu preko 70%, a u zidovima preko 3%. Vlaga u stanu može da nastane usled loše izvedene izolacije i ventilacije, vrste građevinskog materijala, neadekvatnog izbora mesta i lokacije za izgradnju, kao stoje prisustvo podzemnih voda i neadekvatna insolacija prostora. Pri pravljenju novih građevina moramo voditi računa da je za sušenje zidova pod normalnim temperaturnim uslovima potrebno tri meseca.Vlažni stanovi su leti pretopli, a zimi hladni, što nastaje usled povećane relativne vlage u vazduhu, koja onemogućava normalno odavanje toplote u zimskim mesecima, a otežava termoregulaciju organizma tokom leta. U letnjem periodu u ovakvim stanovima su česti toplotni udari, posebno kod dece.

11

Smatra se da vlažni stanovi pogoduju i nastanku astme usled senzibilizacije organizma prisutnim sporama plesni u kućnoj prašini. I druge alergijske manifestacije su učestalije u ovakvim nehigijenskim stanovima.Morbiditet od tuberkuloze je naročito visok u ovakvim prostorima usled idealnih mikroklimatskih uslova za očuvanje bacila i njihovo ponovno aktiviranje. Olakšano je širenje infekcije medu ukućanima, te je neophodna hitna hospitalizacija pacijenta pri sumnji na ovo oboljenje.Usled povećane vlage i neadekvatne ventilacije, miris u ovakvom prostoru je neprijatan, pogoduje kvarenju namirnica i često se oseća na bud. Tom stanju doprinosi i prisustvo kućnih gljivica (Merrilius lacrimans), koje se razvijaju na vlažnom drvetu, prodiru duboko u njega i ostavljaju bele naslage. Uništavanje ovih gljivica postiže se zagrevanjem ovih prostora preko 30° C u trajanju od tri do četiri dana.Iako bi, po svim ostalim kriterijumima, mogao da bude higijenski, povećan broj ukućana na datom prostom onemogućava da stan zadovolji minimalne norme u pogledu kvadrature i kubature po članu domaćinstva. Prenaseljenost prostora je od izuzetnog značaja za nastanak i širenje kapljičnih infekcija, a posebno influence. Često je nemoguća izolacija bolesnika u ovakvim uslovima, što još više doprinosi širenju postojeće infekcije među ukućanima.Prenaseljeni stanovi najčešće su pretrpani i nameštajem, koji još više skučava postojeći prostor, pa je i incidenca kućnog traumatizma u takvim stanovima povećana.Pojedini autori navode da su sa mentalno-higijenskog aspekta nehigijenski stanovi koji se nalaze u zgradama sa preko 10 spratova, jer se u takvim objektima, posebno što se tiče ljudi koji su došli iz manjih gradova i sela, stvaraju osećaj usamljenosti i izolovanosti.

GREJANJE I VENTILACIJA

GREJANJE

Grejanje, odnosno zagrevanje je proces (sistem) podizanja temperature u zatvorenim prostorijama, prevashodno radi postizanja osećaja ugodnosti prilikom boravka ili rada u njima. Regulisanjem ambijentalne temperature zagrevanje takođe obezbeđuje održavanje strukture zgrade, mehaničkih i električnih sistema. Temperatura neke prostorije zavisi, pored sistema grejanja i od temperature spoljašnjeg vazduha i temperature zidova. Za proces zagrevanja određene prostorije od velikog je značaja kvalitet izgradnje i izolacije kuće ili zgrade, orijentacija prostorije, spramost itd.

OPŠTI HIGIJENSKI ZAHTEVI

1. Temperatura prostorija mora se brzo i lako regulisati na željene vrednosti.2. Proces zagrevanja mora biti bezbedan i takav da ne zagađuje vazduh u prostoriji. Prilikom grejanja vazduh prostorije se može zagaditi na više načina:- gasovima koji nastaju kao produkti potpunog ili nepotpunog sagorevanja fosilnih goriva ako se sagorevanje obavlja u samoj prostoriji (SO2, CO2, CO i drugi sastavni delovi dima, čađ). Ako su peć i dimnjak pravilno konstruisani i potpuno ispravni, u prostoriju će dopirati samo mali deo ovih produkata sagorevanja. Prilikom sagorevanja u neispravnim pećima ili dimnjaku koncentracija ovih gasova se može povećati do toksičnih vrednosti;

12

- produktima sagorevanja prašine koja se nakuplja na površini peći ili na radijatoru. Prašina na zagrejanoj površini peći sagoreva jedino ako je temperatura zračenja visa od 70° C. Posebno su opasni toplotni izvori koji postižu visoke temperature prilikom zagrevanja prostorija, kao što su peći na električni pogon, kvare -ne peći, kaloriferi, peći na fosilna goriva, radijatori itd. Destilacioni produkti nastali sagorevanjem prašine izazivaju osećaj suvoće u grlu, paljenja u očima, draže organe za disanje, otežavaju govor, a ponekad izazivaju i glavobolju. Često se ovi simptomi nepravilno pripisuju smanjenju relativne vlažnosti u prostoriji koja se greje. Stvaranje ovih produkata izbegava se svakodnevnim čišćenjem površine peći mokrom krpom, izborom peći sa što manjom horizontalnom površinom i biranjem toplotnog izvora koji će prilikom zagrevanja prostorije postizati što nižu temperaturu.3. Raspodela temperature u prostoriji treba daje što ravnomemija, tj. da su i horizontalni i vertikalni temperaturni gradijenti što manji. Obično je pri povoljnim uslovima temperatura vazduha ispod tavanice 2-3° C viša nego iznad poda, a ako je loše rešeno grejanje, ta razlika može iznositi i više od 10° C. Poželjno je da vertikalni gradijent ne bude veći od 3° C, a horizontalni od 2° C. Približna ravnomemost temperature postiže se:- stavljanjem grejnog tela ispod prozora, pri čemu će se omogućiti direktno zagrevanje hladnog vazduha koji prolazi kroz prozore koji nepotpuno dih-tuju, kao i pravilna cirkulacija zagrejanog vazduha;- niskim položajem grejnog tela.4. Temperatura zidova treba daje najviše 3° C niža od temperature vazduha u prostoriji. Veća razlika dovodi do neprijatnog subjektivnog osećanja, jer pri niskim temperaturama zidova veoma raste količina energije koja se radijacijom oslobađa sa površine tela, što utiče na ubrzano rashlađivanje organizma.5. Relativna vlažnost vazduha treba da se kreće u granicama optimalnih vrednosti (40-60%).6. Treba izbegavati toplotne izvore sa jakim zračenjem, jer izazivaju vrlo neprijatan osećaj u osoba koje borave u prostoriji.7. Grejanje treba daje, po mogućnosti, u stalnom pogonu, što će omogućiti ravnomernu temperaturu u prostoriji i nižu temperaturu grejnog tela.8. Toplotni emiter mora da poseduje veliku efikasnost i dobru iskoristljivost ogreva. To će omogućiti znatnu racionalizaciju energenata, što je od posebnog ekološkog značaja.

Postoje dve metode grejanja:

Direktna (lokalno ili pojedinačno) i

Indirektno (centralno grejanje)

Direktne metode zagrevanja

Za lokalno zagrevanje prostorija koriste se:

Peći na čvrsta fosilna goriva Peći na tečna fosilna goriva

Kamini Peći koje koriste električnu energiju Panelna grejne tela

Indirektne metode zagrevanja

Grejanje toplim vazduhom Grejanje zagrejanom vodom

13

Grejanje vodenom parom

14

VENTILACIJA

Uloga ventilacije ja da regulisanjem mikroklimatskih činilaca obezbedi ugodan boravak u oderđenom prostoru.To se obezbeđuje dovođenjem dovoljne količine svežeg vazduha ili uklanjanjem kontaminiranog vazduha. Ventilacija može biti prirodna ili veštačka.

Prirodna ventilacija (samoprovetravanje) u pravom smislu reči podrazumeva strujanje vazduha kroz prirodne otvore i pore na zidu u prostoriji sa zatvorenim prozorima i vratima. Prirodna ventilacija može biti izdašna, naročito ako se uspostavi promajna ventilacija otvaranjem prozora ili vrata postavljenih na suprotnim zidovima.

Veštačka ventilacija može biti lokalna ili opšta. Pored toga može se kombinovati sa prirodnom.

Zadatak veštačke ventilacije je da: Obezbedi dovođenje potrebne količine svežeg vazduha Reguliše odvođenje zagađenog vazduha Popravi kvalitet vazduha koji dovodimo

Postoje dva osnovna sistema koja se razlikuju po tome da li se vazduh dovodi u prostoriju ili se odvodi iz nje.Prilikom projektovanja veđtačke ventilacije osnovno pravilo je da se štetni mirisi ili vlaga ulanjaju direktno sa mesta na kojima se stvaraju da bi se sperčilo njihovo širenje u ostale delove stambene jedinice.