^AS 60 SINXIRI NA ISHRANA (str. 76-77)Sinxirite na ishrana se koristat za prestavuvawe na vrskite koi se odnesuvaat na ishranata kaj `ivite organizmi vo prirodata.

Osnovnata {ema na sinxirot na ishrana izgleda vaka:

PROIZVEDUVA^ POTRO[UVA^ OD PRV RED POTRO[UVA^ OD VTOR RED(RASTENIE) (TREVOJADNO @IVOTNO) (MESOJADNO @IVOTNO)

POTRO[UVA^ OD TRET RED RAZGRADUVA^ (SE[TOJADNO @IVOTNO)

Eve eden konkreten primer:

RASTENIE SKAKULEC GU[TER SOKOL BAKTERII

- Sekoj sinxir na ishrana zapo~nuva so rastenie, bidejki rastenijata se avtotrofni organizmi odnosno se proizveduva~i na hrana so procesot fotosinteza.

- Vora alka vo sinxirot na ishrana se trevojadnite `ivotni odnosno potro{uva~ite od prv red vo primerot pogore toa e skakulecot.

- Treta alka vo sinxirot na ishrana se mesojadnite `ivotni, vo primerot pogore toa e gu{terot- ^etvrta alka vo sinxirot na ishrana se se{tojadnite `ivotni- I posledna alka vo sekoj sinxir na ishrana se razgraduva~ite

Sinxirite na ishrana osven {to ni poka`uvaat kako se hranat `ivite organizmi vo prirodata ni ovozmo`uvaat da svatime kako materijata i energijata kru`at vo prirodata.Za se {to pravime nie i `ivotnite (dvi`ewe, di{ewe, spiewe, u~ewe) potrebna e energija. ENERGIJATA ja dobivame od hranata. Celata hrana vsu{nost poteknuva od rastenijata, koi gi jademe direkno ili pak se hranime so `ivotni koi jadat rastenija.

Rastenijata se edinstveni `ivi organizmi koi sami proizveduvaat hrana so procesot fotosinteza i zaoa gi narekuvame proizveduva~i.

@ivotnite i lugeto koristat gotova hrana od prirodata, odnosno ne mo`at da proizvedat samite hrana i zaota gi narekuvame potro{uva~i.

Razgraduva~ite ovozmo`uvaat reciklirawe na materijata vo prirodata. Odnosno se hranat so organzkite materii od izumrenite `ivi organizmi. Na toj na~in ja ~istat Planetata Zemja da ne stane edna golema deponija.DETRITIVORI (SAPROFAGI) se organizmi moi se ishranuvaat so razl`uvawe na mrtva organska materija, a ima i nekoi organizmi kako {to se muvi, pol`avi, kopneni rak~iwa, koi se ishranuvaat so ~esti~ki od humusot (detrus).

Strelkite vo sinxirot na ishrana ni poka`uvaat kako energijata pominuva od eden vo drug u~esnik vo sinxirot, a isto taka ni poka`uvaat koj so kogo se hrani. DOMA[NA RABOTA:

1. Vo tetratkite napi{ete po tri sinxiri na ishrana vo koi ke se opfateni site alki2. Nau~ete ja lekcijata na str. 76-773. Odgovorete gi pra{awata na str. 76- 1,2,3 i na str. 77 - 4,5 4. Objasnete go so zborovi sinxirot na ishrana!

^AS 61 MRE@I NA ISHRANA (str. 78-79)

Ke se potsetime deka sinxirite na ishrana ni poka`uvaat kako se ishranuvaat `ivite organizmi vo prirodata i kako materijata i energijata kru`at vo prirodata.

MRE@ITE NA ISHRANA se dijagrami koi gi ilustriraat slo`enite vrski {to se odnesuvaat na ishranata vo ramkite na eden ekosistem.Eve eden primer za mre`a na ishrana! Razgledajte go dobro i razmislete!

Mre`ite na ishrana ni davaat poveke informacii za odnosite na ishranata .Edna mre`a na ishrana gi poka`uva site razli~ni ne{ta koi `ivotnite gi jadat vo edno prirodno `iveali{te. Mre`ite na ishrana gi poka`uvaat site odnosi vo ishranata vo edno prirodno `iveali{te.Pr. eden orel mo`e da se nahrani so zmii, no mo`e da jade i pomali ptici, gu{teri, gluvci i dr. `ivotni.

- Podolu e zadadena slika na koja e prestavena mre`a na ishrana razgledajte ja i so svoi zborovi objasnete koe `ivotno so {to se hrani! Isto taka zapi{ete koj e proizveduva~, koj e potro{uva~ i koj e razgraduva~!

DOMA[NA RABOTA:- Nau~ete ja lekcijata na str. 78-79- Odgovorete gi pra{awata na str. 78-79 (6 pra{awa)

^AS 62 PRENOSI NA ENERGIJA VO SINXIRI I MRE@I NA ISHRANA (ovaa lekcija ja nema vo u~ebnikot ke go pro~itate i nau~ite ovoj tekst )

Енергијата постојано протекува низ синџирот на исхрана, но секој потрошувач ја користи речиси сета енергија која ќе ја прими во себе со храната. Кога едно тревојадно животно ќе изеде едно растение, тоа ја зело во себе енергијата која растението пак ја apsorbiralo од Сонцето. Мал дел од таа енергија животното потрошило при респирацијата (di{ewe), додека друг дел, преку храната, оди во желудникот . Истото се случува и кога некој месојад ќе изеде тревојадно или друго месојадно животно. Ова се одвива се до крајот на синџирот на исхрана.

ENERGIJATA e va`na za sekoj `iv organizam bidejki se za {to pravime vo `ivotot ni e potrebna energija. Site sekojdnevni aktivnosti (u~ewe, spiewe, tr~awe i dr.) i site `ivotni procesii (di{ewe, izla~uvawe, rastewe, dvi`ewe i dr.) mo`eme da gi izvr{uvame samo ako imame energija.

Potsetet se kako nie lugeto dobivame ENERGIJA?

Odgovorot e lessen, energija dobivame preku hranata, od rastitelno ili `ivotinsko poteklo.

Sega treba da razjasnime koj e glavniot izvor na energija i koj e glavniot proizveduva~ na hrana i kislorod vo prirodata.Odgovoro e RASTENIJATA!!!

Rastenijata so procesot fotosinteza od neorganskite materii sozdavaat organski materii i kislorod, a za site tie procesi da zapo~nat i pravilno da te~at im pomaga son~evata energija.Listovite od rastenieto ja vpivaat son~evata svetlina (energija) i ja preobarzuvaat so pomo{ na hloroplastite (hlorofilot) vo hemiska energija, koja pak potoa preminuva od ena forma vo druga vo zavisnost od procesot koj se vr{i.

FOTOSINTEZA [EMA!

Razgledajte ja dobro {emata za fotosinteza i potoa razmislete za zna~eweto na rastenijata za prirodata i `iviot svet voop{to!

Ova mora dobro da go zapomnime za da svatime kako energijata kru`i vo sinxirite, mre`ite na ishrana, ama i vop{to vo prirodata.

Na site `ivi organizmi im e potrebna hrana bidejki preku nea dobivaat energija za da `iveat. Vo prethodnite lekcii vidovme deka sinxirite i mre`ite na ishrana zapo~nuvaat so zelenite rastenija nare~eni proizveduva~i na hrana (avtotrofni organizmi).@ivotnite ne mo`at sami da sozdavaat hrana . Tie naogaat hrana vo prirodata. [TO SE SLU^UVA SO ENERGIJATA?

Del od energijata ja koristat `ivotnite (trevojadi, mesojadi, se{tojadi), a ostatokot od energijata prodol`uva da se dvi`i niz mre`ite i sinxirite na ishrana.Kako se dvi`i energijata niz sinxirite i mre`ite na ishrana mo`eme da vidime preku piramidite so broevi.

PIRAMIDA SO BROEVI

Piramidite so broevi ni poka`uvaat kolku rastenija i `ivotni ima na sekoe nivo. Ova pak ni poka`uva kolku rastenija i `ivotni se potrebni za da se nahrani `ivotnoto na sekoe nivo od piramidata. Piramidata so broevi ni dava informacija za toa kolku energija im potrebna na `ivotnite na sekoe nivo.Pr. Na lavot mu e potreno mnogu energija i toj jade `irafi ili zebra i taka ja dobiva energijata.

Razmisli i odgovori!1. Zo{to na lavovite im e potrebno mnogu energija? Objasni!2. Navei nekolku pri~ini zo{to na `irafite i na zebrite im e potrebno mnogu

energija?3. Od kade ja crpat energijata drvjata i zelenite rastenija?

U^ENICI DENES E 22 APRIL DEN NA PLANETATA ZEMJA!

NAPRAVETE PREZENTACIJA NA TEMA:

TREBA DA JA ^UVAME PLANETATA ZEMJA KAKO VISTINSKA MAJKA

^AS 63-64 PROIZVODSTVO I SOGORUVAWE NA FOSILNO GORIVO I NEOBNOVLIVI IZVORI NA ENERGIJA(str. 82-83)

Во фосилните горива спаѓаат јаглен, нафта и природен гас. Овие горива се создадени по пат на фосилизација на загинатите билки и животни од пред неколку милиони години. Со согорување на овие горива се создава топлинска енергија. Оваа топлинска енергија,

понатаму се користи за производство на пареа (термо централи), за загревање на водата (топлани) или пак за стартување на превозните средства. Денеска најголемиот дел на произведената енергија се добива по пат на користење на фосилни горива. Фосилните горива се наоѓаат во ограничени количини. Најголемиот дел на произведената енергија, е добиена по пат на користење на фосилни горива - јаглен, нафта, гас. Но со согорувањето на фосилните горива се создаваат штетни гасови - јаглерод диоксид, азотни и сулфурни оксиди. Исто така се создава течен и цврст отпад кој што се складира на депонии лоцирани во непосредната близина на енергетските објекти (термо централи, гасни централи, комбинирани постројки и слично).

Сите овие влијанија на човековата средина можат да се поделат на локални, регионални и глобални. Локалните влијанија се емисии на пепелта, отпадната топлина и бучава. Регионалните влијанија имаат сулфурни и азотни оксиди, кој што со влагата во воздухот создаваат киселини. Глобалното влијание имаат емисиите на јаглерод диоксид и метанот кој што го создаваат ефектот на стаклената градина.

Фосилно гориво е гориво кое настанало како резултат на хемиска преобразба на фосили од растенија или животни. Хемиски, фосилните горива се јаглеводороди. Поради начинотна кој настанале, се наоѓаат во горниот дел од кората на Земјата. Под името фосилни горива се опфаќаат многу различни јаглеводороди: од леснозапалливиот гас метан, преку суровата нафта, до антраценот (вид на јаглен), кој е речиси 100 % јаглерод. Општо е прифатено дека фосилните горива се создадени од фосилизирани остатови одумрени растенија и животни, преку изложување на топлина и притисок во Земјинатакора во текот на стотици милиони години. Оваа биогена теорија е претставена од МихаилЛомоносов.

Utvrdeno e deka 86% од вкупнотопроизводство на енергија во светот е од фосилни горива, 6,3% од хидропотенцијал, 6% однуклеарна енергија, а сите останати (геотермална, сончева, ветер, отпад) сочинуваат 0,9%.Фосилните горива не се обновливи ресурси бидејќи потребни се милиони години за да сесоздадат, а резервите се трошат многу побрзо. Постојаните потребни за снабдувањето софосилни горива е една од причините за регионални и глобални конфликти. Употребата на фосилните горива е штетна за животната средина. Гасовите што сесоздаваат при согорувањето се во еден дел отровни за човекот. Покрај тоа, согорувањетона фосилните горива произведува околу 21,3 милиони тони јаглерод диоксид годишно, но се проценува дека природните процеси можат да апсорбираат само половина од тоаколичество.)

Преостанатиот јаглерод диоксид останува во атмосферата и претставува главен причинител на ефектот на стаклена градина, што го предизвикува глобалното затоплување. Поради штетноста по здравјето, глобалното затоплување, и ограниченоста на резервите,во светот сѐ повеќе се зборува за напуштање на фосилните горива и изнаоѓање на алтернативни обновливи извори на енергија.

DOMA[NA RABOTA:Odgovorete gi pra{awata na str. 83 (5 pra{awa) I nau~ete ja lekcijata.

Poglednete ja prezentacijata za da nau~ite poveke!

^AS 65 OBNOVLIVI IZVORI NA ENERGIJA

Најважните 8 извори на обновлива енергија кои денес се користат ( pogledni ja slikata podolu)

Дали мислите дека знаете се што е потребно за обновливите извори на енергија?

Колку сме навистина свесни за овие извори на енергија и нивното место во нашите животи?

Обновливите извори на енергија, како што и самиот збор кажува, претставуваат извори кои постојано се обновуваат, користат природни ресурси кои по своите карактеристики се обновливи и со своето постоење и користење не оставаат непосакувана трага на животната средината.Обновливите извори на енергија се наоѓаат во традиционалните, најчести форми на енергија како што се: сонцето, водата, ветерот, плима и осека, геотермална енергија и сл.

Примарните цели за користење на обновливи извори на енергија се: зачувување на животната средина, која во голем процент допринесува на нашиот квалитет на живот. Zголемување на одржливи енергетски системи создавање и одржување на енергетска независност, како чекор кој укажува на зрела и стабилна состојба на системот.Користењето на обновливите извори на енергија има клучна улога во намалувањето на јаглерод диоксид (СО2) кој во големи количини се испушта во атмосферата. До 2020 год. Европската унија планира зголемување на уделот на обновливите извори на енергија во вкупната потрошена енергија, на 20%. Во 2009 година, добиените обновливи енергии биле само една четвртина од вкупната енергијата во светот или 18% од вкупната електрична енергија.

Непосредните климатски промени, со зголемување на цените на енергијата и неизвесноста во комплетната енергетска ситуација, резултира со експоненцијален пораст во користење на обновливите изори на енергија.

Пазарот и сегашните индустриски трендови ги користат следните извори на обновлива енергија:

Енергија на ветрот . Трендот на енергија на ветерот е насочен кон користење на ветерни турбини кои се поврзани со електроенергетскиот систем, со локации насекаде во светот. Основниот принцип на создавање на струја е многу едноставен: ветрот ги врти перките на турбината, чија оска е поврзана со генераторот кој механичката енергија ја претвара во електрична енергија. Развојот на нови системи сеуште е во насока на подобрување на силата на ветерот, како и примена на нови технологии.

Биомаса. Електраните на биомаса се присутни во повеќе од 50 земји во светот и се се поприсутни во вкупниот удел на производството на електрична енергија. Во биомасата зависно од агрегатната состојба (цврста, течна или гасовита), спаѓаат отпадоци од култури за производство, масла, биогас произведен од животинско ѓубриво и енергетски култури. Истите тие се користат, преработуваат за добивање на енергија кој понатаму ќе се користи во домаќинството. Многу од земјите во светот доживеале рекорден раст во користење на биомасата, што всушност се должи на напредок во свеста за зелена и еколошка иднина.Соларна фотонапонска енергија . Кај соларната фотонапонска енергија земјата од сонцето во една минута добива енергија еквивалент на вкупната годишна побарувачка на

енергија. Новата генерација на тенки ќелии, со намалување на трошоците на производство ја прави соларната енергија поконкурентна и ја зголемува сигурноста во производството на енергија. Електричната енергија се произведува од сонцето на два начин: посредно преку топлотниот кружен процес и директно со користење на фотоелектричниот ефект. Фотовалтичките системи претставуваат интегриран сет на модули и компоненти кои сончевата енергија ја претвараат во електрична енергија и овозможуваат работа на еден или повеќе потрошувачи.

Геотермална енергија . Геотермалната енергија преставува: сигурен одржлив и еколошки прифатлив начин за добивање на електрична енергија присутна во се поголем број на земји во светот. Од многуте развиени технологии за нејзино користење, можеме да ги споменеме директното и индиректното искористување. Првиот начин е со извирање или испумпување на топлата вода од земјата која се користи за загревање на домови, за цели во индустриското производство и сл. Со индиректниот начин на користење, не многу различен од работата на термоелелктраните, се користи за добивање на електрична енергија.

Соларна термална енергија . За користење на соларната енергија, се градат соларни термални електрани кои ја претавараат сончевата топлинска енергија, во електрична, без штетни продукти и со голем ефикасност .

Сончева енергија . За сончевата енергија е зборувано во повеќе постови и затоа во овој пост не би се задржувале премногу. Сончевите зраци кои сонцето несебично ги праќа на земјата, му дозволуваат на човекот истите со помош на соларни панели да ги користи за цели на домаќинството. Комбинираните системи кои ја користат сончевата енергија за загревање на секаков вид на простор, како и за загревање на водата која има повеќенаменска улога се се повеќе присутни на пазарот.

Геотермално греење и биомаса . Пазарот на геотермално греење и биомаса има тренд на зголемување. Тука ќе ги споменеме употребата на пелети за греење, како извор кој се користи во многу домаќинства.

Биогорива. Светот е во фокусот на развој на нови процеси за производство на биогорива од биомаса. Во моментот на пазарот доминираат биодизел и биоетанол кои се добиваат од растително масло, со повеќе бенефиции и предности во споредба со конвенционалните горива. Отпадните масла и животинските масто, може да се користат за производстцо на биодизел, по соодветен процес.

Развојот на обновливите извори на енергија е важен од неколку причини:

голема улога во намалувањето на јаглерод диоксид во атмосферата

со зголемување на уделот, се помага во енергетската издржливост на системот и во подобрување на сигурноста на доставување на енергијатасе очекува обновливите извори да им бидат конкурентни на конвенционалните извори на енергија.

Obnovlivite izvori na energija se va`ni za obezbeduvawe na idnite pobaruvawa na energija. Na vakov na~in ja za{tituvame Planetata Zemja od zagaduvawe i obezbeduvame posigurna idnina za novite generacii.

DOMA[NA RABOTA: napravete istra`uvawe za obnovlivi izvori na energija i izrabotete poster so cel podigawe na svesta kaj lugetoza koristewe na obnovlivi izvori na energija.

Vo prilog imate prezentacija so cel polesno da nau~ite i da svatite koe e zna~eweto na obnovlivite izvori na energija.