บทท 2 ภมหลงชาตพนธเขมร

บทนจะอธบายความใหเหนถงความเปนมาของชาตพนธเขมร โดยอธบายใหเหนถงจดเรมตนของชาตพนธวาเกดขนและเปนมาอยางไร เคลอนยายเผาพนธมาจากแหลงใด และมาอยในถนทอยปจจบนทงทอยในแผนดนไทยและแผนดนสวนอน ๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตไดอยางไร และบทนยงจะไดอธบายใหเหนถงความเชอมโยงเกยวของกนระหวางชาตพนธเขมรกบแผนดนไทย ดงมรายละเอยดตอไปน

ความเปนมาของชาตพนธเขมร ความเปนมาของกลมชาตพนธเขมรมอยหลายแนวคด แตและแนวคดตางแสดงขอมลใหเหนผลในทศทางทแตกตางกนไป ทงนปจจยส าคญคอมมมองของขอมลทน ามาอางอง ผวจยจงน าแนวคดเรองความเปนมาของชาตพนธเขมร มาน าเสนอใน 3 แนวทาง ดงตอไปน ต านานความเปนมาของชาตพนธเขมรในราชพงศาวดารกรงกมพชา กลมชาตพนธเขมร เปนกลมมนษยชาตทมอยในโลกสมยดกด าบรรพชาตหนง และเปนกลมชาตพนธทเกาแกทสดในจ านวนชาตพนธทงหลายทอาศยอยในดนแดนสวรรณภม นกวชาการยงไมสามารถชชดลงไปไดวากลมชาตพนธเขมรมการสบเชอสายมาจากไหน ซงยงเปนขอถกเถยงในวงวชาการอยมากดวยเหตทวายงไมปรากฏหลกฐานทแนชด เอกสารบางฉบบอธบายความวาชาตพนธเขมรสบเชอสายมาจากชาตพนธมอญทเปนชนชาตกลมหนงทแตกแยกออกมาจากดนแดนของจน และมาผสมขามสายพนธกบเลอดแขกอนเดยผวจงมลกษณะคล ากวามอญดงเดม และชนชาตนไดอพยพจากฝงทะเลอาวเบงกอลขามคาบสมทรมาตงรกรากอยในประเทศกมพชาและบางสวนของประเทศไทยในปจจบนน (สร เปรมจตต, 2480, หนา 5) ราชพงษาวดารกรงกมพชาไดกลาวถงก าเนดชนชาตเขมรทขดแยงออกไปจากความขางตน (เรองเดชอนนต, 2460, หนา 9 - 10)โดยกลาววาชาตพนธเขมรสบเชอสายมาจากชนชาตจาม โดยพงศาวดารกรงกมพชาไดอธบายไววาครงหนงมกษตรยจามพระองคหนงทรงพระนามวา “อศไชยราช” พรอมดวยเสนาอมาตยราชบรพาร 500 คน ไดเสดจลงเรอส าเภาเพอประพาสทะเลหลวง ครนถงกลางมหามหาสมทรส าเภาทประทบเกดถกพายพดกระหน าอยางรนแรงจนส าเภาไปชนกบภเขาดงรก เรอส าเภาเสยหายอยางหนกจนไมอาจซอมแซมได พระเจาอศไชยราชจงไมสามารถเสดจกลบพระนครได จงมบญชาใหสรางเมองใหมขนทฝงทะเลใกลกบเกาะโคกหมน และ

39

ไดปกครองเมองใหมแหงนเรอยมา เปนเวลา 50 ป และไดมพระราชบตรทมพระนามวา “กระวาฬราช” จนกระทงพระเจาอศไชยราชมสรอายได 70 ปกเสดจสวรรคตลง พระเจากระวาฬราชกไดขนครองราชยสมบตแทน หลงจากพระเจากระวาฬราชสวรรคตลงกไดมกษตรยพระองคอน ๆ สบสตตวงษตอเนองกนมาเปนล าดบ จนมาถงพระมหากษตรยพระองคหนงพระนามวา “พระเจาอาทตยวงศ” ซงเปนผปกครองเมองอนทปรตบรมพระราชโอสร 4 พระองค พระเจาอาทตยวงศไดจดใหพระราชบตรทง 4 องคใหไปครองเมองตาง ๆ ทอยรอบมหานครทง 4 ทศ ในพระราชบตรทงหมดมพระราชบตรองคกลางทพระนามวา “พระทอง” ไดไปครองเมองทางดานทศใต สวนพระราชบตรองคเลกดวยความทยงทรงพระเยาวพระเจาอาทตยวงศจงใหประทบอยในพระนครกบพระองค เมอเปนเชนนพระราชบตรทง 4 พระองคกเปนดงเชนสามนตราช (อานวา สา-มน-ตะ-ราช แปลวาเจาผครองแควนใกลเคยง, เจาประเทศราช) ครงเมอถงฤดทศมาศกเขามาถวายบงคมพระราชบดามไดขาด เวลากไดผานไปหลายป ครนเมอถงฤดทศมาศทพระราชบตรและสามนตราชตาง ๆ จะตองมาเขากราบถวายบงคมพระเจาอาทตยวงศเหมอนดงทเคยปฏบตมา แตครงนพระเจาอาทตยวงศทรงประชวรและมพระอาการหนกไมสามารถทจะออกทองพระโรงใหพระราชบตรและสามนตราชทงหลายเขาเฝาถวายบงคมไดดงเดม พระอาทตยวงศจงไดตรสใหพระราชบตรองคเลกออกมารบสามนตราชแทนพระองค ณ ทองพระโรงในพระมหาปราสาท และเมอถงเวลาออกทองพระโรง พระราชบตรองคเลกมความคดวาเพอใหสามนตราชทงหลายไดเหนวาตนเองเปนผแทนพระมหากษตรยและใหเปนไปตามโบราณราชประเพณ พระองคจงไดเสดจขนไปประทบบนบนลงกของพระบดา และสามนตราชทงหลายกเขาถวายกราบบงคม เมอเสรจพธเหลาสามนตราชกพากนกลบไปยงเมองของตน ทางดานพระทองเมอเสดจกลบถงพระนครของตน พระทองไดตรสกบมขมนตรวาบดน “พระราชาบดาไดทรงมพระกรณายกพระอนชาธราชใหครองพระนครหลวงเปนใหญกวาเราทงหลาย ซงถงแมแตเปนเชษฐากตองกราบถวายบงคมดงนไมควรเลย” พระทองและเหลามขมนตรทงหลายจงไดมความเหนวาควรยกทพกลบไปโจมตพระนครหลวง เมอพระเจาอาทตยวงศไดทรงทราบวาพระทองไดยกทพมาลอมเมองหลวงกทรงพระพโรธ พระราชบตรองคเลกจงไดกราบบงคมทลอาสาออกไปพบกบพระทอง และเมอไดพบกบพระเชษฐากไดกราบทลในเรองทพระทองสงสยเกยวกบการยกราชสมบตวา “พระราชบดาจะไดทรงมอบราชสมบตใหแกกระหมอมฉนนนหามได คอพระราชบดาทรงพระประชวร จงโปรดเกลาฯ ใหกระหมอมฉนออกมารบสมเดจพระเชษฐาและสามนตราชแทนพระองคเทานน” เมอพระทองไดฟงกสนความโกรธและเปลยนเปนความกลวตอ

40

พระราชอาญาของพระบดาทตนเองยกทพมาประชดพระนคร และไดออนวอนใหพระอนชาไปกราบทลตอพระราชบดาอยางใหไดรบพระราชอาญา และเมอพระราชบตรองคเลกกลบมาเขาเฝาพระราชบดาและกราบบงคมทลขอใหงดลงพระอาญาตอพระเชษฐา แตพระเจาอาทตยวงศไมยอมยกพระราชอาญาให และไดตรสสงใหเสนาอมาตยไปจบกมตวพระทองไปส าเรจโทษ พระราชบตรองคเลกและเหลาอมาตยไดกราบบงคมทลแถลงวา “พระทองนนมความผด สมควรรบพระราชอาญาถงประหารชวตโดยแท แตทวามความชอบตอราชการแผนดน ดวยนครฝายทศทกษณพระทองเปนผรกษา ไดปกครองชาวประชาใหอยเยนเปนสข หาไดกระท าใหราษฎรไดทกขหรอเดอดรอนแตอยางใด ขาพระพทธเจาทงปวงเหนวา พระราชบตรผดแตหนงครงพลงแตหนงคราว สมควรจะโปรดพระราชทานชวตไว เพยงแตสอนใหทราบความผดสกครงหนงกจะเปนการควรอย” สมเดจพระอาทตยวงศทรงตรสวา “ถาลกคนไหนไมตงอยในความซอสตยกตญญแลวกไมอยากไดยนชอเสยงเลย จะเอาไวใหอยใกลชดนานตอไปไมได เพราะไดเกดมเรองแตกราวความสามคคตอกนดงนเสยแลว ตองตดผมและขบไลใหออกจากบานเมองไปเสย” เหลาอมาตยจงไดน าก าลงทหารออกไปยงทประทบของพระทอง แลวจบพระทองกบพวกพองทงชายหญงตดผมทเกลามวยออกและขบไลใหออกไปใหพนจากเมอง เมอพระทองกบบรวารถกขบออกจากเมอง กพากนเดนไปในปาทางทศใตจนสนเขตพระนครกยงไมพบท าเลทเหมาะแกการตงเปนหลกแหลงอยอาศย จงพากนเดนตอไป เหลาเสนาอมาตยทมาขบไลพระทองเหนวาพระทองกบพวกไดออกไปไกลพนอาณาเขตพระนครแลวจงกลบมากราบบงคมทลพระอาทตยวงศ และพระองคกไดใหพระราชบตรพระองคเลกไปครองเมองดานทศใตแทนพระทอง ฝายพระทองกบครอบครวและพวกพองเดนมาถงโคกหมนทอยตดกบเขตแดนของพวกจาม พระทองไดสงใหทกคนหยดพกเพอขานชอ ทตรงนนจงเรยกกนวา “บานครวขาน” (สนนฐานวาเมอเวลาผานไปชาวบานเรยกเพยนวา “กขาน” หรอ “กขนธ”) พระทองกไดสงใหสรางพลบพลาทประทบบรเวณนน สวนบรรดาครอบครวทตามเสดจมากไดแยกยายกนออกไปตงบานเรอน จากนนพระทองกไดทรงท าไมตรเปนมตรกบกษตรยจาม เมอเวลาผานไปไดระยะหนงพระทองกบกษตรยจามกเกดแตกสามคคกนขน พระทองไดยกทพไปขบไลกษตรยจามจนตองหนไปอยทเมองจ าปาศกด ครนอยตอมาวนหนงพระทองไดชวนมหาดเลกเสดจประพาสหาดทรายทเนนโคกหมน เมอถงเวลาบายน าทะเลกขนมาจนทวมหาดทราย พระทองจะเสดจกลบเมองกไมไดจงจ าตองประทบรออยทบรเวณนน จนถงเวลาดกสงด นางทาวดกมารซงเปนราชบตรของพระยานาคไดน าบรวารทลวนแปลงกายเปนมนษยขนมาเลนยงหาดทรายตามปกต ฝายพระทองเมอไดทรงเหนนาง

41

ทาวดกมารอนมรปโฉมงดงามจงผกใจสมครรกใครขอเปนไมตร ฝายนางนาคกพงพอใจตอพระทองดวยเชนกน นางทาวดกมารจงไดบอกกบพระทองใหกลบไปจดเครองราชบรรณาการน ามาถวายพระราชบดาแลวอก 7 วนมาพบกนทเนนโคกหมนแหงน จากนนนางนาคกกลบลงไปยงนาคพภพ และไปกราบทลพระยาภชงคพระราชบดา เมอครบ 7 วน พระทองกทรงจดสรรเครองราชบรรณาการ พรอมดวยเสนาอมาตยและขาราชบรพารเสดจมาประทบรออยทเนนโคกหมน พระยาภชงคจงไดพาพระราชธดา พรอมดวยพระบรมวงศษานวงษและเหลาเสนาอมาตยขนมาพบกบพระทอง และพระยาภชงคกยกนางทาวดกมารใหเปนเทพในพระทอง จากนนพระยานาคกไดส าแดงฤทธสบน าในมหาสมทรบรเวณโคกหมนใหแหงลง และเนรมตพระนครวรราชธาน มปอมปราการอนโอฬาร และใหพระทองเปนพระเจาแผนดนโดยเปลยนพระนามวา “พระบาทสมเดจพระเทวงษอศจรรย” และไดเปลยนพระนามของนางทาวดกมารทเปนอครมเหสของพระทองวา “ทาวดบรมบพตร” ดวยเมองใหมแหงนเกดจากฤทธของพระยานาคเปนผเนรมตจงเรยกขานสบตอกนวา “กรงกมพชาธบด” ประวตศาสตรเกยวกบชนชาตเขมร เรมปรากฏชดขนในราวศตวรรษท 6 แหงพทธศกราช คอมพราหมณชาวอนเดยคนหนงชอวา “โกญฑญญะ” อพยพเขามาอยในดนแดนทเปนประเทศกมพชาในปจจบนน พราหมณโกญฑญญะไดนางพระยาขอมเปนชายา และไดตงตนเปนพระเจาแผนดนในอาณาจกรหนงชอวา “วนธประ” ตอมาไดมพราหมณชาวอนเดยอกคนหนงทชอวา “กมพ” ไดมาตงอาณาจกรขนอกแหงหนงชอวา “กมพบระ” (ตอมาไดกลายเปน “กมพชา” “กมโพช” หรอ “กมพช” ทฝรงเรยกวา “Cambodge” อาณาจกรทงสองไดท าการรบราฆาฟนผลดกนแพผลดกนชนะมาหลายศตวรรษ ในราวศตวรรษท 11 แหงพทธศกราช ทางอาณาจกรวนธประทมก าลงเขมแขงมากกวาจงไดรบชยชนะ แตมาถงศตวรรษท 12 ทางอาณาจกรกมพประทสะสมสพก าลงไดมากกเปนฝายชนะบาง อาณาจกรทงสองผลดกนแพผลดกนชนะมาเปนเวลาชานาน ตอมาใน พ.ศ. 1345 อาณาจกรทงสองกรวมกนเปนอาณาจกรเดยวกน โดยความสามารถของพระเจาแผนดนพระองคหนงพระนามวา “ชยวรมนท 2” พระองคนนบวาไดท าประโยชนอนยงใหญในแกชาตพนธเขมรอยางยง กลาวคอพระองคขนครองราชยสมบตในระหวาง พ.ศ. 1345 ถง พ.ศ. 1412 รวมเปนเวลาถง 67 ป นกวชาการประวตศาสตรยอมรบรองวา พระองคเปนผตงมหาอาณาจกรกมพชา แตตอมาใน พ.ศ. 1420 ราชวงศของพระเจาชยวรมนท 2 กถงกาลอวสาน โดยมพระเจาแผนดนราชวงศ “อนทวรมน” ขนมาครองราชยสมบตแทน ราชวงศอนทวรมนครองราชยสมบตอยถง 120 ป (ระหวาง พ.ศ. 1425 – 1545) คอตงแตพระเจาอนทวรมนท 1 ถง พระเจาอนวรมนท 3 ในระหวาง 120 ปนไดมการสรางศลปกรรมขนมามากมาย เชน นครธม โบสถศวะ และโบสถพราหมณ เปนตน ราชวงศทขนมาครองราชยสมบตตอคอราชวงศ “สรยาวรมน” ในระหวางพระเจา

42

ชยวรมนท 2 มาจนถงพระเจาสรยาวรมน ประเทศกมพชามความเจรญรงเรองมาก มอาณาเขตกวางใหญประมาณ 1 ใน 3 ของแหลมอนโดจนในยคนชาตพนธเขมรไดเขามาปกครองแวนแควนตาง ๆ ทเปนพนทของประเทศไทยในสมยปจจบน เชน แควนเชลยง (สโขทย) แควนละโว (ลพบร) แควนสพรรณภม (อทอง) แควนล าภญชย (หรภญชย) ทเปนดนแดนของไทยในปจจบนนกเปนดนแดนสวนหนงของราชอาณาจกรกมพชา ระหวางทอาณาจกรกมพชาทชาตพนธเขมรปกครองก าลงเจรญรงเรอง ในราว พ.ศ. 1557 ไดมกษตรยพมาองคหนงทมนามวา “พระเจาอนรท” ไดกรธาทพขยายอาณาเขตเขามายดครองเมองตาง ๆ ทเปนประเทศราชของเขมร เชน แควนเชลยง (สโขทย) แควนละโว (ลพบร) แควนสพรรณภม (อทอง) แควนล าภญชย (หรภญชย) (เมองทงหมดนเปนเมองของไทยในปจจบน) นบแตพระเจาอนรทของพมาไดกรธาทพมารกรานเขมรในราวพทธศตวรรษท 15 เขมรกเสอมอ านาจลงโดยล าดบ ตอมาในราวพทธศตวรรษท 16 เขมรกตองท าสงครามตอสกนพวกจาม ซงนบวาเปนคราวเคราะหรายของเขมร กลาวคอเขมรเปนฝายปราชยทกครง จากนนในราว พ.ศ. 1625 เขมรไดเปลยนราชวงศกษตรยใหมทมพระนามวา “พระเจาชยวรมนท 6” กษตรยราชวงศนครองราชยสมบตสบเนองกนมาประมาณถง 200 ป (พ.ศ. 1633 – 1833) ในระหวางนไดมการสรางนครวดขน เปนเกยรตเชดชในเขมรเดนในทางศลปกรรมกวาพวกชาวสวรรณภมทงหลายจนทกวนนระหวางนนเขมรกไดท าการรบกบพวกจามอยอยางตอเนอง จนในทสดเขมรกเสอมอ านาจลง ในราว พ.ศ. 1890 ซงตรงกบรชกาลของขนรามค าแหงแหงกรงสโขทย เขมรกไดถกพวกไทยขบไลออกไปจากเขตไทยจนหมดสนจากแผนดนไทย ต านานความเปนมาของชาตพนธเขมรในเอกสารไทย เรองราวของขอมหรอกมพชนนปรากฏในต านานของไทยวา เปนคนเผาหนงซงอยทางทศตะวนออกของประเทศไทย (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 40 – 42) เลาเปนต านานกนมาวาบรรพบรษของคนเผานจตในดอกบว ตอมามทาวกษตรยองคหนงชอเกตมาลา น าไปเลยงไวใหชอวาพระเจาปทมสรยวงศครองเมองอททปตถมนคร ตอมาพระเจาปทมสรยวงศไดนางกษตรยลกพญานาคราชเปนมเหส พญานาคจงมาสรางเมองใหพ านกอาศยใหชอวา “นครธม” เมอพระเจาเกตมาลาสนพระชนม พระเจาปทมสรยวงศจงอทศเมองนนใหวด นามนครธมเลยกลายเปนพระนครวดตงแตบดนนมา พระเจาปทมสรยวงศจงตองจดเตรยมเครองบรรณาการไปถวายแดพญานาคทกป ดวยบารมของพระนครอนยงใหญบรรดากษตรยตาง ๆ จะตองสงบรรณาการไปถวายพระนครธมทกปเชนในเรองพระเจาปทมสรยวงศ กลาววา เมองสโขทยสงสวยน า เมองตลงสงสวยผาไหม

43

เมองละโวสงสวยปลาแหง จนภายหลงพระรวงไดเกดขนในเมองสโขทย และเปนนายงานสานชะลอมใสน าไปสงใหพระเจาปทมสรยวงศ เมอกษตรยขอมเหนเชนนนจงรวามผมบญมาเกดในเมองไทยแลว จงไดโปรดใหพระยาเดโชต าดนมาจบพระรวง พระรวงรขาววาทางขอมสงคนมาจบจงหนไปเมองพจตร พระยาเดโชด าดนตามไปเมองพจตร พระรวงจงหนตอไปเมองสโขทยไปอาศยอยในวดมหาธาต เจาอธการบวชใหเปนพระภกษ ครนเพลาวนหนงพระรวงลงมากวาดวด พระยาเดโชด าดนไปผดขนใกลทพระรวงยนอยแตไมรจกพระรวง เมอสอบถามไดความวาตามมาจบพระรวง พระรวงจงใหพระยาเดโชยนคอยทนน แตเพราะพระรวงวาจาศกดสทธ พระยาเดโชจงกลายเปนหนตดอยทลานวดตงแตบดนน ตอมาเจาเมองสโขทยถงแกพราลย ราษฎรจงเชญพระรวงขนครองราชยเมองสโขทย พระรวงจงยกทพไปยงเมองเสยมราบเพอปราบขอม แตไมสามารถจะเขาเมองได พระเจาปทมสรยวงศจงสงใหประตเปดออก ประตกเปดออกจนท าใหพระรวงตกใจเกรงพระบรมเดชานภาพพระเจาปทมสรยวงศ พระรวงจงกมลงกราบบงคมชนพระเจาปทมสรยวงศ เมองนนจงไดชอวาเสยมราบแตนนมา เมอสนบญพระเจาปทมสรยวงศ เมองไทยกไมไดสงสวยน าและปลาอกตอไป ฝายเมองเขมรเมอสนบญพระเจาปทมสรยวงศ พระยาบาลไดครองราชยสบตอมาและท าสงครามตอสกบพระยานาค พระยานาคแพพระเจากรงพาลจบไดใหตดศรษะพระยานาค เลอดมาถกพระองคพระเจากรงพาลเขา ท าใหกลายเปนโรคเรอนทวทงพระกาย รอนถงพระฤษองคหนงไดเดนทางมายงเมองอทปตถมนคร จงอาสารกษาโรคพระเจากรงพาล แตเพราะกษตรยขอมองคนเปนคนพาล จงแกลงพระฤษหาไดท าตามแนวทางการรกษาไม ท าใหฤษกลายเปนศพและน าไปทงทางทศใตของเมองจนเปนเหตใหฤษอกองคหนงทราบเรองนจงโกธรมากและสาปแชงวาเมองอนทปตถมนครน กษตรยองคใดไดครองราชยสมบตแลวอยาอยนานได พระเจากรงพาลจงพานกสนมไปรกษาพระองคทเขาแปดเหลยม หรอเขากเลน (ลนจ) แตรกษาไมหายกษตรยและสนมจงกลายเปนหนอยทเขานน และกษตรยในแวนแคลนเขมรทเสวยราชยในพระนครจงมพระชนมายไมนาน ต านานความเปนมาของชาตพนธเขมรในจดหมายเหตจน ฟนานในจดหมายเหตจน พอคาจนเขามาคาขายในดนแดนแถบนมาชานาน พอคาไดบนทกเรองราวของดนแดนแถบนไวมาก (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 44– 48) เชนกลาวถงอาณาจกรจาม ทวารวด ศรวชย และฟนาน – เจนละ เปนตน ค าวาฟนาน – เจนละ คอดนแดนประเทศกมพชานนเอง

44

ขอความทปรากฏในจดหมายเหตจนในสมยอาณาจกรฟนานไดใหความรไมแตเฉพาะดานประวตศาสตรของอาณาจกรเทานน แตยงใหภาพของผคน ขนบธรรมเนยมประเพณ วฒนธรรมตาง ๆ ไวอยางนาสนใจ แสดงถงวฒนธรรมดงเดมและวฒนธรรมทรบมาจากอนเดย จดหมายเหตจนทเลาเรองราวของอาณาจกรฟนาน ตงแตราวปลายพทธศตวรรษท 8 – 11 สรปไดดงน (สภทรดศ ดศกล, 2522, หนา 12 – 20) คงไถราชทตจนทเขามาเมอปลายพทธศตวรรษท 8 เลาถงอาณาจกรนวาเมองมก าแพงลอมรอบ ประชาชนมหนาตานาเกลยด ผมหยก ผวด า ไมสวมเสอผาและเดนเทาเปลา ท าการเพาะปลกโดยการหวาน ชอบสลกเครองประดบและท าการแกะสลกภาชนะทใชรบประทานอาหารมกท าดวยเงน มตวอกษรใชคลายกบอกษรของชนชาตฮ (หมายถงตวอกษรแบบอนเดย) ในจดหมายเหตจนสมยราชวงศฉภาคใตราวตนพทธศตวรรษท 11 ไดใหรายละเอยดเรองของประชาชนมากไปกวานนวา ประชาชนโหดราย เตมไปดวยเลหเหลยม เขาโจมตเมองใกลเคยงทไมยอมออนนอมลงเปนทาส บตรแหงตระกลทส าคญใชผายกนงเปนโสรง สตรสวมผาลงทางศรษะ คนจนนงผาฝายผนเดยว ประชาชนหลอแหวนและก าไลดวยทอง ภาชนะท าดวยเงน บานเรอนของประชาชนสรางดวยไมยกพน มงหลงคาดวยใบไผ มการสรางเรอ หวและทายเรอท าเปนรปหวและหางปลา ประชาชนมการเลนสนกสนานโดยการชนไก ชนหม ส าหรบกษตรยประทบในต าหนกหลายชน เมอเสดจออกจากพระราชวงจะทรงชาง ชางเปนพาหนะคนอน ๆ ดวย เพราะเขากลาววาสตรกอาจขชางไดดวย และในจดหมายเหตจนสมยราชวงศเหลยงราวครงหลงพทธศตวรรษท 11 กลาววา ขาราชส านกและสนมก านลกขชาง ในทประทบของพระราชามผาฝายปลาด มแจกนทองและภาชนะเผาเครองหอมวางอยเบองหนา เมอพระราชประทบบนพระทนง พระองคจะตะแคงพระองคลง ยกพระชงฆขวาขน และปลอยพระชงฆซายในทอดลงกบพน จากจดหมายเหตราชวงศฉภาคใต แสดงวาใชวธพสจนความบรสทธโดยการทรมาร เชนโยนแหวนทองหรอไขลงไปน าเดอดและใหคความหยบออกมา ผผดยอมมอพอง ผถกยอมไมบาดเจบ อาณาจกรฟนานนบถอศาสนาพทธและศาสนาพราหมณดงจดหมายเหตราชวงศเหลยง ซงเขยนเมอราวครงหลงของพทธศตวรรษท 11 กลาววาพระพทธศาสนาก าลงเจรญรงเรองอยในฟนาน และราชทตจนเขามาขอใหพระราชาแหงฟนานทรงรวบรวมคมภรทางพทธศาสนาประทาน และสงภกษสงฆไปยงประเทศจน แตในเวลาเดยวกนจดหมายเหตสมยราชวงศเหลยงกเลาวา ประชาชนนบถอเทวดา เขาหลอรปสมฤทธของเทวดาเหลาน เชน รปทม 2 หนา ม 4 แขน รปทม 4 หนา ม 8 แขน ซงหมายถงรปเคารพในศาสนาพราหมณจดหมายเหตจนสมยราชวงศฉภาคใต (ราว

45

พทธศตวรรษท 11) กกลาววา ในสมยพระเจาชยวรมน ประเพณของประเทศกคอการเคารพบชาพระมเหศวร พระองคเสดจลงมาบอย ๆ บนเขาโมตน ในจดหมายเหตสมยราชวงศเหลยงเลาวา ณ ทซงประชาชนในอาณาจกรฟนานอาศยอย เขาไมขดบอน า เขาขดสระน าส าหรบใชรวมกนหลายครอบครว การไวทกขมประเพณโกนเคราและปลงผม สวนวธปลงศพม 4 วธตามแบบอนเดย คอปลงดวยน า ปลงดวยไฟ ปลงดวยดน และปลงดวยนก ไดแกการโยนซากศพไปในน า เผา ฝง และทงไวในทงนาใหนกกน อยางไรกดเรองราวบางอยางทจดหมายเหตจนกลาวถงอาจจะคลาดเคลอนไปจากความเปนจรง หรออาจมการเขาใจผด โดยเฉพาะในเรองของรายละเอยด อยางไรกตาม กนบวาจดหมายเหตไดใหขอมลเกยวกบบานเมอง ผคน และวฒนธรรมพอทจะเหนภาพไดเปนอยางด เจนละในจดหมายเหตจน จดหมายเหตจนราชวงศตาง ๆ บอกเลาเรองราวของอาณาจกรเจนละในหลาย ๆ เรอง สบตอจากอาณาจกรฟนานนอกเหนอไปจากเรองราวทเราไดทราบจากศลาจารก โดยเฉพาะเรองราวของประชาชนซงในศลาจารกไมไดกลาวถงนก เพราะศลาจารกเปนสงทกษตรยหรอนกบวชหรอชนชนปกครองสรางขน จงมขอความทเกยวของกบพระราชโองการ การบชาสรรเสรญเทพเจา และเรองราวของกษตรย ปโรหต และขนนางเปนหลก เรองราวของอาณาจกรเจนละจากจดหมายเหตจน ซงเรมจากก าเนดของอาณาจกร ดงทจดหมายเหตราชวงศซยบนทกไวดงกลาวแลวขางตน ไดใหขอมลตาง ๆ เกยวกบ ประชากร ทรพยากร และวฒนธรรมไวดวย โดยเฉพาะในยคตนของอาณาจกร (พทธศตวรรษท 12 – 13) ซงมาตวนลนไดคดลอกจดหมายเหตสมยราชวงศซยทเขยนถงเรองราวสมยพระเจาอศาณวรมนท 1 (พ.ศ. 1144 – 1178) ลงไวในหนงสอชอ ชาตวงศวรรณาของชนชาตรอบประเทศจน ทเขารวบรวมขนในพทธศตวรรษท 18 สรปไดดงน (สภทรดศ ดศกล, 2522, หนา 157 – 159) จ านวนประชากรในเมองหลวง (เมองอศาณประ ไดแกบรเวณทเรยกวาสมโบรไพรกกในปจจบน) มราว 20,000 ครวเรอน และในหวเมองอน ๆ อก 30 เมอง ซงแตละเมองมประชากรหลายพนครวเรอง พระมหากษตรยเปนประมขปกครองประเทศอยในเมองหลวง สวนหวเมองตาง ๆ อก 30 เมอง สงขาหลวงไปปกครอง พระมหากษตรยออกวาราชการยงทองพระโรงทก ๆ 3 วน การสบราชสมบตจะสบทอดแกโอรสซงเกดจากอครมเหส (อนถกตอง) โอรสทเกดจากมเหสหรอสนมอน ๆ นอกจากไมมสทธในการขนครองบนลงกเมอรชทายาททถกตองขนครองราชยแลว ยงหมด

46

โอกาสทจะเขารบราชการและถกท าโทษ เชน ถกตดนวพระหตถ ตดพระนาสก รวมทงถกบงคบใหประทบแยกจากกน เพอมใหมโอกาสคบคดกนแยงบนลงกอกดวย ชาวเมองมรปรางเลกและมผวด า แตสตรมกมผวขาว ทงหญงชายเกลาผม สวมตมห ช าระลางกายทกเชา สฟนดวยเศษไมขอย บตรเมอแตงงานแลวแยกบานอยตางหากจากพอแม โดยพอแมแบงทรพยสมบตใหบตรชายออกไปสรางครอบครว หากพอแมตาย บตรธดาทยงไมแตงงานจะไดรบทรพยสนทมอย แตถาบตรธดาแตงงานไปหมดแลว ทรพยสมบตกจะตกสทองพระคลง ในสวนของการแตงกายนนไมกลาวชดเจนส าหรบประชาชนทวไป นอกจากกลาววาเวลาออกนอกบานสวมเสอเกราะและถออาวธ และเมอมการทะเลาะกนกมกจะมตอสกนถงเลอดตกยางออก แตไดกลาวถงกษตรยวาทรงคาดสายรดพระองคดวยทองและเพชรพลอย หอยอบะไขมก ทรงฉลองพระบาทท าดวยหนงหรอบางครงท าดวยงาทรงกณฑลทองค า ฉลองพระองคมกท าดวยผาสขาวเนอละเอยด การแตงกายของขนนางผใหญกเกอบคลายกนกบพระราชา ผเขาเฝาพระเจาแผนดนจะตองเอาหนาผากจรดแผนดน 3 ครง ทหนาบนไดขนสพระราชบนลงก ถงมรบสงเรยกขนใหขนเขาเฝา จะตองคกเขาและเอามอประสานไวบนบา ขาราชการจะเขานงลอมรอบพระราชาเพอกราบทลขอราชการ เมอเลกประชมจะตองคกเขากมลงหมอบกราบ และคลานถอยออกมา ภายในพระราชวงมทหารรกษาพระองคสวมเสอเกราะ ถอหอก ยนรกษาการอยทวไปกวาพนคน มาตวนลนไมไดกลาวถงเรองศาสนาของประชาชนเพยงแตกลาววามกจะอานหรอทองบทสวดมนตอยเสมอ และจากประเพณการท าศพ ทกลาววาญาตผตายจะเขารวมประชมพรอมกบพระภกษและภกษณในศาสนาพทธ หรอศาสนาเตา ท าใหอาจเขาใจไดวา ประชาชนนาจะนบถอศาสนาพทธในขณะทกษตรยนบถอศาสนาพราหมณ ลทธไศวนกาย ตามทกลาวถงในจดหมายเหตจนสมยราชวงศซย และตามทไดพบหลกฐานศลาจารกทสรางขนในศาสนาพราหมณไศวนกายในชวงเวลาดงกลาว อยางไรกตามพระภกษชออจงซงเขาไปเหนอาณาจกรเจนละเมอราวพทธศตวรรษท 13 ไดบนทกไววา “พระธรรมของพระพทธเจาเคยเจรญรงเรองและแผขยายออกไปแตในขณะนพระราชาผโหดรายไดท าลายพทธศาสนาเสยหมดสนและไมมภกษสงฆเหลออยอกเลย”

ชาตพนธเขมรกบแผนดนไทยสมยกรงศรอยธยา อาณาจกรกมพชา (เขมร) ในยคเสอม พ.ศ. 1838 – 2450 ในยคนเปนยดเดยวกนกบทพอขนรามค าแหงมหาราชครองราชยเมองศรสชนาลย – สโขทย (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 211) ในประเทศกมพชาพระเจาศรนทรชยวรมนไดขนครองราชยใน พ.ศ. 1838 -1850 กษตรยพระองคนเชอวาเปนลกเขย (พระชามาดา) ของพระเจาชยวรมน

47

ท 8 ซงนบถอพระพทธศาสนาแบบหนยาน ต านานพงศาวดารเขมรกลาววา พระองคเปนลกเขยนายแตงหวาน ซงเขารบราชการและไดอภเษกสมรสกบพระราชบดาพระเจาชยวรมนท 8 ครองราชยอย 12 ป สวรรคต ไมปรากฏวามเหตการณส าคญมากนก เมองนครธมอนสงางามยงคงเปนนครหลวงของอาณาจกรกมพชาแตบรรดาเทวาลยตาง ๆ เสอมความนยมลงไปมาก ราชโอรสทรงพระนามวาพระเจาชยวรมนปรเมศวรไดสบราชสมบตตอมาจนถง พ.ศ. 1889 พงศาวดารไทยเรยกพระนามองควาสมเดจพระบรมพพนธบทซงตรงกบสมเดจพระรามาธบดท 1 พระเจาอทอง ไดครองราชยเรองราวของอาณาจกรกมพชาไดเกยวของกบไทยมากขนจนน าไปสการสงครามแยงชงอ านาจกนมาตอจนกระทงตนพทธศตวรรษท 25 กมพชาไดตกไปอยใตการปกครองของฝรงเศสนกลาอาณานคม สงครามไทย – กมพชา “ขอมแปรพกตร” พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทร ไดทรงวนจฉยสงครามครงน (กรมศลปากร, 2516, หนา 199) ไดความตามหนงสอพงศาวดารเขมรวา พระเจาแผนดนทรงพระนามวาสมเดจพระบรมนพนธบท ทรงราชยมาแตปจอจลศกราช 708 (พ.ศ. 1889) ทวงคตลงในปทสรางกรงศรอยธยานน สมเดจพระศรธารผเปนพระอนชาไดครองราชยสมบตอย 3 เดอน กทวงคตอกองคหนงสมเดจพระบรมล าพงศ ราชบตรจงไดราชสมบตและเปนผท าศกกบกรงศรอยธยา ในหนงสอราชพงศาวดารไทยอางเหตสงครามคราวนวาเพราะขอม (เขมร) แปรพกตร นาจะเขาใจวาเมอกอนสมเดจพระราชาธบดจะประกาศเปนอสรภาพนน คงจะไดท าไมตรมความเขาพระทยกบสมเดจพระบรมนพนธบท ซงครองประเทศเขมรอยในเวลานน เหนวาไมเปนศตร จงไดประกาศตงอสรภาพ ครงสมเดจพระบรมล าพงศราชาไดรบราชสมบตจะไมรกษาไมตรทมมาแตกอนบางทจะคดรายตอสมเดจพระราชาธบด พระองคจงชงสงกองทพลงไปตพระนครงหลวงซงรอยแลววาไมมก าลงแขงแรงเทาใดนก ชนแรกใหสมเดจพระราเมศวรราชโอรส (ซงครองเมองลพบร) ซงเปนผรกษาพระราชอาณาเขตทางตะวนออกเปนแมทพลงไปตเมองขอม สมเดจราเมศวรยงไมช านาญการสงครามไปเพลยงพล าลง ตองเชญสมเดจพระบรมราชาออกไปเปนแมทพใหญ อนนนาจะเปนตนเหตทปรากฏแกคนทงหลายวาสมเดจพระราเมศวรไมเขมแขงในการรบพงเหมอนสมเดจพระบรมราชาถงมผลตอมาในรชกาลขางหนา ตามหนงสอพงศาวดารเขมรวากองทพไทยลงไปลอมอย 1 ป จงไดพระนครหลวง สมเดจพระบรมล าพงศราชาทวงคตเมอเสยเมอง ไทยไดตงราชโอรสของสมเดจพระบรมล าพงศราชา ชอปาสตใหครองกรงกมพชา (เขาใจวาใหเจาประเทศราชขนกรงศรอยธยา) แลวกราดครอบครวเขามาเปนอนมาก

48

เมอเสรจศกดานเขมรครงนนแลว พระนครศรอยธยาคงพฒนาบานเมองสบตอกนมาตามล าดบ จนกระทงสนแผนดนสมเดจพระรามาธบดอทอง ราชบตรคอสมเดจพระราเมศวร ซงครองราชย ณ เมองลพบร ไดครองราชยสมบตเปนพระมหากษตรยพระนครศรอยธยาเพยง 7 วน กองทพชาวเมองสพรรณบรของสมเดจพระบรมราชาธราช ซงเปนพระปตลาไดยกทพเขามายดอ านาจปราบดาภเษกเปนกษตรยครองพระนครศรอยธยาใน พ.ศ. 1913 ในรชกาลสมเดจพระบรมราชาธราชบานเมองไทยเปนคคาทส าคญของจน ท าใหฐานะทางเศรษฐกจของเราดขน ขณะเดยวกนกษตรยเลอดสพรรณบรพระองคน ไดขยายอ านาจขนไปทางเหนอเขาครอบครองดนแดนแถบเมอนครสวรรค เมองเพชรบรณ เมองพษณโลก ไดรบพงกบกองทพเมองสโขทยแหงราชวงศพระรวงทก าแพงเพชรหลายครง ในทสดเขาครอบครองสโขทยได แตเมอสมเดจพระบรมราชาธราชสวรรคต ใน พ.ศ. 1931 สมเดจพระเจาทองลนไดครองราชยเพยง 7 วน กองก าลงทหารของสมเดจพระราเมศวรจากลพบร ไดยกทพเขาตพระนครศรอยธยายดอ านาจทวงสทธแหงราชบลลงกคนในการรฐประหารยดอ านาจครงนน พงศาวดารกลาววาสมเดจพระราเมศวรโปรดใหประหารชวตเจาทองลนซงเปนพระญาต สมเดจพระราเมศวรจงไดครองราชยสมบตเปนครงท 2 พระราเมศวรยกทพไปกวาดตอนเขมร และปะทะกบทพญวน พ.ศ. 1936 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงบรรยายไววา สงครามครงนเกดปใดไมบอกไวในพระราชพงศวดาร เปนแตพระเจาปาสตเจากรงกมพชายกมากวาดตอนราษฎรเมองชลบร เมองจนทบรไปหกพนเจดพนคน สมเดจพระราเมศวรเสดจยกทพหลวงไปตกรงกมพชา ใหพระยาไชยณรงคอยรงกรงกมพชา ครงอยมาญวนยกมารบพวกเขมรรวนเรไมเปนก าลงของไทย จงรบสงใหทงกรงกมพชากวาดตอนราษฎรเขามายงกรง แตพงศาวดารเขมรลงศกราชผด กลายเปนไปรบครงท 2 ในแผนดนสมเดจพระรามาธบดท 1 ถาคงตวเลขหางศกไวตามพงศาวดารเขมรแกแตศกราชมาเขาในแผนดนสมเดจพระราเมศวร จงไดความดงน ประกา จลศกราช 755 (พ.ศ. 1936) พระเจากดมบองทรงราชยอย ณ พระนครหลวง พระเจากรงศรอยธยายกกองทพไปกวาดตอนครวเขมร 90,000 เขามากรงศรอยธยา พระเจากดมบองจะทวงคตหรอถกจบเขามาอยางใดไมปรากฏ ในพงศาวดารเขมรกลาวแตวาพระศรสรโยประวงศราชาผเปนหลานพระเจากดบองขนครองราชยในประกานน ดเหมอนสงครามคราวนไดปรากฏเอกสารขนเปนครงแรกวา เมองไทยยกก าลงเขาไปในดนแดนเขมร เพอยดเมองพระนครนน กมพชาไมไดตอสอยางโดดเดยวแตก าลงทพญวนซงขยายอ านาจทางการเมอง – ทหารเขาครอบครองอาณาจกรจมปาเขาชวยเหลอเปนการตอสในอนโดจน

49

ระหวางไทยและเวยดนามเพอการมอทธพลเหนอกมพชา ไดเรมตงแตนนและรนแรงสบตอมาอกเกอบ 200 ป เจาสามพระยาโจมตเมองกมพชา พ.ศ. 1974 เนอความตามพงศาวดารเขมรวา ครงนนพระเจาธรรมาโศกทรงราชยอย ณ พระนครหลวง ถงปชวด จลศกราช 737 (ควรจะเปนปชวด จลศกราช 794 พ.ศ. 1975) สมเดจพระบรมราชาพระเจากรงศรอยธยา ยกกองทพหลวงไปลอมพระนครหลวงอย 7 เดอนจงตได พระเจาธรรมโศกทวงคตในสงคราม สมเดจพระบรมราชาจงตงพระยาแพรกผเปนพระราชบตรของพระเจาธรรมโศก เปนพระอนทราชาใหครองพระนครหลวงในปนน (เมอกองทพไทยกลบแลว) เจาเมองเขมรองคหนงมนามพระบรมราชาเจาพระยาญาตใหคนลอบปลงประชนมพระอนราชาเสย พระบรมราชาเจาพระยาญาตจงไดทรงราชยตอมามพระนามวาพระบรมราชาธราชรามาธบดศรสรโยประพนธธรรมกราช แลวยายไปตงเมองพนมเปญเปนราชธาน ไดความตามพงศาวดารเขมรดงน เปนอนตรงกบพงศาวดารไทยทงหมด ผดกนอยขอเดยวแตเขมรวา ตงราชโอรสของเจากรงกมพชาใหทรงราชยตอมา แตพงศวดารไทยวาตงราชบตรของสมเดจพระบรมราชาธราชเองใหครองกรงกมพชา ขอทผดกนนกเหนไดงายวาเขมรเขาใจผด ชอทเขมรเรยกพระยาแพรกนนเอง เปนพยานวาเปนลกเธอของสมเดจพระบรมราชาธราช ไดครองเมองสรรคอยกอน จงเรยกกนวาพระยาแพรก ควรเชอไดวาตรงนพงศาวดารขางไทยถก คอสมเดจพระบรมราชาธราชไดตงลกเธอไปครองกรงกมพชาในคราวนนตามแบบทสมเดจพระราชบดาไดเคยตงลกเธอไปครองเมองชายพระราชอาณาจกรมาแตกอน ขอทพงศาวดารเขมรวา พระบรมราชาเจาพระยาญาตใหคนลอบปลงพระชนมพระอนทราชา พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวใครครวญดเหนวาจะไมจรง ความจรงพระอนทราชาเหนจะประชวรทวงคตโดยธรรมดาโลก ถามเหตลอบปลงพระชนมพระอนทราชา ทไหนกรงศรอยธยาจะนงเฉยอย คงปรากฏวามกองทพลงไปปราบปรามเมองเขมรอกครงหนงเปนแน ทพระบรมราชาแตงตงใหเจาพระยาญาตไดทรงราชยตอมากจะเปนดวยสมเดจพระบรมราชาธราชไมมตวผใดทสมควรจะตงออกไปจากกรงศรอยธยา จงเอาเจาเขมรองคหนงตงขนครองกรงกมพชา กรงกมพชาเปนประเทศราชขนกรงศรอยธยาแตนนมาจนถงแผนดนสมเดจพระมหาจกรพรรด หนงสอทกเรองรบถกตองกนวาสมเดจพระบรมราชาธราชไดพระนครหลวงครงนนกวาดตอนครอบครวเขมรมามาก หนงสอพระราชพงศาวดารไทยวา เอาพระยาแกว พระยาไทย กบทงรปพระโค รปพระสงหสตวทงปวงมาดวย พระยาแกว พระยาไทยนนเหนจะเปนเชอพระวงศของพระเจากรงกมพชา

50

ต าแหนงพระยาแกว พระยาไทยนชอบกล ตนต ารบเดมจะมาแตไหนยงไมทราบ แตในเมองไทยนกมเหมอนเมองเขมร ปรากฏครงแรกในแผนดนสมเดจพระรามาธบดท 1 ตรงทวาใหสรางวดในทท าศพเจาแกว เจาไทย ๆ ทวานนเปนต าแหนงอยางเดยวกบพระยาแกว พระยาไทยนนเอง ต าแหนงเจาแกว เจาไทยยงมอยในกรงศรอยธยาตอมาอกนามปรากฏเรยกวาพระองคแกวมจนในแผนดนสมเดจพระเจาบรมโกศ แตพระยาไทยนนเหนจะเปลยนเปนทองเมอภายหลงมนามเรยกวาพระองคทอง ปรากฏทงในแผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราชและแผนดนสมเดจพระนารายณ เขาใจวาเปนชอต าแหนงคกบพระองคแกว แตรปพระโคทกลาวในทน สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพเขาใจวาจะเปนรปเดยวกบโคสมฤทธทอยทพระพทธบาทปจจบนน สวนประตมากรรมอน ๆ น ามาประดษฐานไวในวดมหาธาต ตอมาพมาไดน าไปยงเมองหงสาวด ผลของสงคราม พ.ศ. 1974 ปรากฏในเอกสารทงฝายกมพชาและฝายไทยตรงกนวาเมองพระนครหลวงหรอยโธรประไดสญผคน สมณพราหมณจารย แกกองทพไทยเปนเหตใหเมองยโสธรประ นครธมและปราสาทเทวาลยในบรเวณเมองเสยมราบกลายเปนเมองรางทงไวแตรองรอยอารยธรรมไวเปนปาดงดบสบตอมาจนกระทงปจจบน สวนดนแดนภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย หรอทเรยกวาทราบสงโคราช ซงมซากของเทวาลยในศาสนาฮนดและวดในพทธศาสนาแบบตนตระจ านวนมาก เมอผคนถกกวาดตอนไป ขาดพราหมณปโรหตประจ าเทวาลยประชาชนกขาดศรทธาเลอมใส ในทสดพทธศาสนาแบบหนยานและอ านาจทางการเมองของพระนครศรอยธยาไดขยายตวเขาไปแทนท พระสงฆไดเขามามบทบาทในสงคมและพธกรรมตาง ๆ แตศรทธาและความเชอถอดงเดมแบบตนตระซงเชอในเวทยมนตคาถา เรองไสยศาสตร การผสมผสานระหวางพทธศาสนาและฮนดไดฝงลกและถกน ามาผสมผสานในสงคมและวฒนธรรมชาวพนเมองประพฤตปฏบตมาจนถงปจจบน ผลพวงจากสงครามคราวนคนไทยไมไดกวาดมาเฉพาะทรพยสมบต รปศลปกรรมตาง ๆ เทานนแตรวมทงผคนบณฑตชาวเขมรกถกกวาดตอนมาดวย สมเดจพระไตรโลกนารถราชโอรสของเจาสามพระยา ไดใชผคนเหลานนมารบราชการชบเลยงใหเปนขาราชการในราชส านก จนในทสดสามารถปรบระบบการปกครองแยกทหารและพลเรอนออกจากกน มการปรบปรงกฎหมายในการควบคมและบงคมบญชาคน จดระบบชนชนและน าเอาแบบอยางการปกครองของขอมทสบทอดกนยาวนานนบพนปมาใชในราชส านกพระนครศรอยธยาหลายประการ ไทยคงควบคมอาณาจกรกมพชาสบตอมา แตขณะเดยวกนกตองปกปองดนแดนทางดานตะวนตกซงพมาไดขยายอาณาเขตรกเขามาจนเปนสงครามเมองเชยงกรานตในเวลาตอมา

51

ขนนางเขมร ลภยการเมองในพระนครศรอยธยา หนงสอพงศาวดารเขมรกลาวไวดงน สมเดจพระธรรมราชาธราชรามาธบด ทรงราชยมาได 37 ปทวงคต สมเดจพระยางามขตราชาราชโอรสไดทรงราชยตอมา มพระนามวาสมเดจพระศรสคนธบทราชาธราชรามาธบดทรงราชยอย 5 ป ขนหลวงพระเสดจชอเจากนเดมเปนบตรมนตรในเมองปาสาณคดกบฏลองปลงพระชนมสมเดจพระศรสคนธบทเสย พระจนทราชาผเปนพระอนชาของสมเดจพระศรสคนธบทหนเขามาพงพระบารมอยในกรงศรอยธยา 9 ป ไดก าลงไทยออกไปชวย ตงตวไดทเมองโพธสตวแลวไปท าศกกบเจากนอย 11 ปมชยชนะฆาเจากนตาย ไดราชสมบตกรงกมพชาคอแลวไปตงราชธานอยเมองละแวก อาศยอยทพระเจากรงกมพชาตอ ๆ มา ในสมยนนทรงราชยอยทเมองละแวก ในหนงสอพระราชพงศาวดารในแผนดนสมเดจพระมหาจกรพรรดและสมเดจพระนเรศวรจงเรยกพระเจากรงกมพชาวาพระยาละแวก สวนภายในของพระศรอยธยา สนแผนดนสมเดจพระไชยราชาธราชไดเกดการจลาจลแยงอ านาจกนในเมองพระนครศรอยธยาอก คราวนไมใชระหวางขนนางเมองสพรรณกบขนนางเมองศรอยธยา หรอลพบร แตเปนการแยงอ านาจในระหวางขาราชการส านกของพระนครศรอยธยาเอง กลาวคอ ใน พ.ศ. 2071 สมเดจพระยอดฟาราชโอรสของพระไชยราชาธราช ไดครองราชยสมบตแตเจาแมอยหวศรสดาจนทรไดคบคดกบขนวรวงศาซงเปนมหาดเลกฆาขนนางเกา แลวปลดพระยอดฟาออกจากราชสมบต ชวยกนแตงตงขนวรศาธราชชรกขนครองราชยสมบตเปนเหตใหบรรดาทหารองครกษไมพอใจ จงรวมกนยดอ านาจจบขนวรวงศาธราชกบเจาอยหวศรสดาจนทรประหารชวต แลวอญเชญพระเฑยรราชาเชอพระวงศขนนางผใหญซงหลบไปบวชเปนพระสงฆขนครองราชย ทรงพระนามวาสมเดจพระมหาจกรพรรด การรฐประหารครงนนาจะแพรหลายไปกวางไกลจนถงดนแดนพมา ซงมอ านาจเปนใหญอยทางดานตะวนตกของแหลมอนโดจน ไดถอโอกาสขยายอาณาเขตมาทางดานตะวนออก ใชก าลงทหารเขาตพระนครศรอยธยา สบตอกนมาหลายครงจนพระนครศรอยธยาตองเปนคศกกบทหารพมาสบตอมาอกหลายรอยป หลงจากกองทพไทย – พมาปะทะกนในเมองเชยงกรานต ในแผนดนสมเดจพระไชยราชาธราช เมอ พ.ศ. 2061 พระเจาหงสาวดทรงเหนเปนโอกาสทจะขยายอ านาจเขามายงพระนครศรอยธยา จงโปรดใหยกทพผานทางดานเจดยสามองค เขาตเมองสพรรณบร แลวเดนทพมาตงคายอย ณ ต าบลสมพล ยงไมทนเกดการสรบพมากเลกทพกลบ

52

กองทพกมพชากวาดตอนผคนแถบเมองปราจนบร พ.ศ. 2089 เรองราวกรงศรอยธยาท าสงครามกบกรงกมพชา ในแผนดนสมเดจพระมหาจกรพรรดหนงสอพงศาวดารฉบบราชหตเลขากลาววา เดมพระยาละแวกไดขาววาทกรงศรอยธยาเกดจลาจล เรองขนวรศาธราช จงยกกองทพเขามา ครงมาถงเมองปราจนบรไดขาววาแผนดนเปนปกตแลวกไมไดยกตอเขามา เปนแตใหกวาดตอนครวไทยเมองปราจนบรกลบออกไปท านองวาพระยาละแวกยกเขามาคราวนจะพรอม ๆ กบกองทพระเจาหงสาวด ครนเสรจศกหงสาวดแลวสมเดจพระมหาจกรพรรดจงยกกองทพลงไปตกรงกมพชาแกแคน พระยาละแวกยอมแพ ถวายนกพระสโท พระสทนเขามาไวเปนตวจ าน า สมเดจพระมหาจกรพรรดทรงชบเลยงนกพระองคทงสองนนเปนราชบตรบญธรรมใหนกพระสทนขนไปครองเมองสวรรคโลก กองทพญวนเขาชวยกมพชาใหเปนอสระ พ.ศ. 2083 – 2089 อยมานกพระสฏฐาเชอวงศพระยาละแวกไปพาญวนขนมาตเมองละแวก ฆาพระยาละแวกทเปนบดาของนกพระสทนพราลย สมเดจพระมหาจกรพรรดจงแตงกองทพใหนกพระสทนไปตกรงกมพชาคนไปเสยท นกพระสทนพราลยในทรบ กองทพตองถอยกลบมา เรองราวตรงนหนงสอพงศาวดารเขมรกลาววาไปเปนอยางอนวา พระจนทราชาทไดก าลงไทยอดหนนครงสมเดจพระไชยราชาธราช จนตงเมองละแวกเปนราชธานไดนน ยงทรงราชยอยและเมอปชวด จลศกราช 902 (พ.ศ. 2083) พระเจากรงศรอยธยายกกองทพออกไปตพระนครหลวง พระจนทราชายกมารบชนะไทยครงหนง ถงปเถาะ จลศกราช 917 (พ.ศ. 2089) พระเจากรงศรอยธยาใหพระยาโองผเปนพระเชษฐาของพระจนทราชาคมกองทพออกไปรบอกครงหนง แตกไปแพพระจนทราชาอก ถงพระยาโองพราลยในกลางศก พระจนทราชาไดศพไวท าฌาปนกจ ความทงสองฝายตรงกนเพยงวา มเจาเขมรสองคนพนองกนไดเขามาพงไทย และไทยไดยกออกไปรบ 2 ครง ซงครงหลงใหเจาเขมรองคหนงคมกองทพอกไป ไปแพถงตวตายในกลางศก เนอความตองกนอยเพยงเทาน เรองตรงนในพระราชพงศาวดารฉบบหลวงประเสรฐ ไดกลาววาถงทสมเดจมหาจกรพรรรดลงไปตเมองละแวกวา “ศกราช 918 (พ.ศ. 2089) ปมะโรงศกเดอน 12 แตงทพไปละแวกพระยาองค (โอง) สวรรคโลกเปนทพหลวงฯ” และกลาวความตอไปวาไปเสยทพเสยพระยาโอง เมอเนอความทสมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพสอบสวนแตกตางกนดงน ไดแตเดาวาเนอเรองทจรงความจะเปนอยางไร สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพเชอวาพระจนทราชาจะยงทรงราชยกรงกมพชาอยจรงดงพงศาวดารเขมรกลาว ครงเมอไดขาววาศกหงสาวดเขามาตกรงศรอยธยา พระจนทราชาจะเกด

53

โลภแอบเขามากวาดตอนครวทเมองปราจนบร สมเดจพระมหาจกรพรรดทรงขดเคองจงยกกองทพลงไปตเมองกรงกมพชา พระจนทราชาเหนจะสไมไดกยอมออนนอม แตขอทวาถวายนกพระสโทกบพระนกสทนนน พระราชพงศาวดารของเราเหนจะหลงความจรงเจาเขมรสององคน คอพระจนทราชากบพระยาโองนนเอง เหนจะเขามาพงพระบรมโพธสมภารแผนดนสมเดจพระไชยราชาธราช และอาจจะยกยองเปนพระราชบตรบญธรรมกได จงใหพระยาโองขนไปครองเมองสวรรคโลก พระยาสวรรคโลกทกลาวในหนงสอพระราชพงศาวดาร วาไดลงมาชวยก าจดทาวศรสดาจนทรนนนาจะเปนพระยาโองนนเอง จดหมายเหตของปนโตโปรตเกตกกลาววาในการก าจดทาวศรสดาจนทรนน เจาแผนดนเขมรเปนตวส าคญชวยคดก าจดคนหนง บางทจะหมายความวาพระยาโองนนเอง ครงตอมาถงปมะโรง จลศกราช 918 (พ.ศ. 2089) พระจนราชาจะเกะกะอยางไรขนอก สมเดจพระมหาจกรพรรดจงใหพระยาโองเปนแมทพยกออกไปตกรงกมพชาโดยหวงพระทยใหพระยาโองเปนพระเจากรงกมพชา แตพระยาโองเสยทพราลยในกลางศกดงยตตองกน ทงพงศาวดารไทยและพงศาวดารเขมร เหตการณทางการเมองภายในพระนครศรอยธยา ไมไดราบรนมากมก ภายหลงจากการยกทพมาตพระนครศรอยธยาครงแรก จนตองเสยพระนางศรสรโยทยแลว กองทพพมากยกมาอยางตอเนองจนกระทงบเรงนองแมทพใหญของพมาไดราชสมบตภายหลงจากปราบปรามเมองเลกใหญภายในเขมรพมา มอญและรฐฉานแลวกขยายอ านาจลงมาทางตะวนออกเฉยงใต เขายดเมองเชยงใหม และหวเมองส าคญของไทยทางดานตะวนตกและตะวนตกเฉยงเหนอ จนกระทงยดพระนครศรอยธยาไดในทสดใน พ.ศ. 2112 การสงครามครงนพระนครศรอยธยารวมกบกองทพจากลานชางหรออาณาจกรลาวซงมอ านาจเขามาทางฝงแมน าโขงดานตะวนตกไดพยายามเขาชวยปองกนพระนครศรอยธยาอยางเตมท แตสก าลงของพมาไมได ในทสดทงไทยและลาวตองตกอยในอ านาจพระเจาบเรงนองดวยกน เมอพมาเขาปกครองพระนครศรอยธยาแลว พระเจาบเรงนองไดแตงตงสมเดจพระมหาธรรมราชาเจานายจากราชวงศพระรวงสโขทยปกครองประเทศแทน แตมกองทหารพมาสวนหนงคอยก ากบการดแลบรหารราชการ กองทพกมพชาเขาตพระนครศรอยธยา พ.ศ. 2113 ฝายเมองกมพชาซงถกกองทหารไทยรกรานเปนระยะ ๆ มาตงแตพทธศตวรรษท 18 สบตอมาจนตองทงเมองหลวงครงแลวครงเลา ทงเสยผคนพลเมอง ไพรและแรงงานใหแกไทยหลายครงสบตอกนมา ไดโอกาสททราบวาพระนครศรอยธยายบเยนจากสงครามไทย – พมา จนบานเมองยอยยบถอโอกาสนนยกทพเขามาแกแคนกวาดตอนผคนคนบาง เหตการณครงนสมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพ สรปไววา

54

เมอสมเดจพระมหาธรรมราชาธราชไดราชสมบตกรงศรอยธยา เปนเวลาก าลงยบเยน ทรพยสมบต ผคนและปนผาอาวธไดถกพระเจาหงสาวดเกบรบไปเสยหมด ผคนทยงเหลออยกแตกฉานซานเซนเทยวซมซอนอยในปาเสยเปนอนมาก สมเดจพระมหาธรรมราชาธราชยงไมทนทจะรวบรวมก าลงไดกเกดศกละแวก เรองศกละแวกในแผนดนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช พงศาวดารเขมรกลาวยอความมากไดความวา พระยาละแวกจนทราชาผทรบกบพระยาโองเมองสวรรคโลก เมอรชกาลสมเดจพระมหาจกรพรรดนนทวงคตเมอปขาล จลศกราช 928 (พ.ศ. 2109) ราชโอรสทรงนามพระบรมราชาไดทรงราชยสบพระวงศอยทเมองละแวก พระบรมราชาองคนมราชโอรสเกดดวยมเหส องคหนงชอพระสฏฐามราชาบตรกบนกสนมตางมารดากน 2 องค ชอพระศรสพรรณ (เรยงในพระราชพงศาวดารวา พระศรสพรรณมาธราช) และชอพระยาออน พงศาวดารเขมรวาเมอปมะเมย จลศกราช 932 (พ.ศ. 2113) พระบรมราชาไดใหมาตเมองนครราชสมาไดเชลยไทยไปมากครงหนง พระบรมราชาทรงราชยอย 11 ปกทวงคต เมอปชวด จลศกราช 938 (พ.ศ. 2119) นกพระสฏฐาไดทรงราชยสบพระวงศ และวาเมอปมะโรง จลศกราช 924 (พ.ศ. 2123) พระยาละแวก (พระสฏฐา) เขามาตกรงศรอยธยาไดเชลยไปเปนอนมากอกครงหนง ไดความตามพงศาวดารเขมรในตอนนเพยงเทาน ยตไดวาพระยาละแวกทเขามารบกวนในแผนดนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราชนน มอยดวยกนสององคคอนกพระบรมราชาองคหนง นกพระสฏฐาเปนผทไดท าไมตรกนคราวหนง และนกพระสฏฐานนเองทกลบเปนศตร ถกสมเดจพระนเรศวรใหประหารชวต สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพ สรปวาตงแตสมเดจพระรามาธบดสรางกรงศรอยธยามา พระเจากรงกมพชายงไมเคยยกเขามาท าศกกบกรงศรอยธยาเลย ดวยเปนประเทศราชขนกรงศรอยธยาเกอบตลอดมา บางคราวเมอคดรายเปนขาศกวาอยางจะท าราย กเสมอลกกวาดเอาคนตามหวเมองพงทะนงองอาจยกเขามาตกรงศรอยธยา ครงนกพระบรมราชาเปนครงแรก เมอปมะเมย จลศกราช 923 (พ.ศ. 2113) โดยจะไดขาววากรงศรอยธยายบเยนเตมทซงเปนความจรงดวย ทพเขมรยกเขามาเพยง 30,000 กรงศรอยธยากไมมก าลงพอทจะมนใจวาจะตอสไดในเวลานน ถงปรกษากนวาจะหนขนไปเมองพษณโลก กไดขาววามผรายไทยกนเองเจาเมองเพชรบรณคนเกาคอยจะปลนอยกลางทาง จงจ าตองรงรอตอสขาศกอยทกรงศรอยธยา แตครนเมอสรบกนเขาจรง ความทเขมรเคยแพไทยมามากตอมาก เมอไทยตงใจสเขมรกท าอะไรไมได ลงทายไดแตกวาดตอนครวตามหวเมองกลบไปตามเคย ตอนนเวนมา 5 ป ถงปกน จลศกราช 937 (พ.ศ. 2118) พระยาละแวก นกพระบรมราชา ยกมาตกรงศรอยธยาอกครงหนง คราวนคงจะไดขาววาสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช ยกกองทพไป

55

ชวยพระเจาหงสาวดตกรงศรสตจาคนหต เขาใจวาจะไมมก าลงรกษาพระนคร จงยกทพเรอจขนมาถงวดพระเจาพนญเชง บงเอญสมเดจพระมหาธรรมราชาธราชไดเสดจกลบพระนครกอนก าหนดมาถงทนตอสกบทพเขมร ทพเขมรกตองถอยทพไปกวาดคนหวเมองตามชายทะเลกลบไปตามเคยอก กลบไปคราวนนพระบรมราชาทวงคต นกพระสฏฐาไดทรงราชยไมกลาเขามาตพระนครอก ทพเรอกมพชาตเมองเพชรบรแตก พ.ศ. 2124 พงศาวดารฉบบหลวงประเสรฐกลาวา ในปมะเสง จลศกราช 943 (พ.ศ. 2124) กองทพเรอเขมรเขามาตเมองเพชรบร และฉบบพนจนทนมาศขยายความวา ถงเดอน 3 พระเจาละแวกยกพลมาโดยเรอประมาณ 70,000 คน มาเอาเมองเพชรบร ในขณะนนสมเดจพระพทธเจาหลวงตรสใหยกเมองยโสธรราชธาน เมองเทพราชาธานไปรกษาเมองเพชรบร สงพระศรสรนทรฤาชยเจาเมองเพชรบรและเมองยโยธรราชธาน และเมองเทพราชกชวยกนตกแตงการทจะรบพงปองกนเมองนคร พระยาละแวกยกทพมาถงกใหพลลอมเมองอย 3 วน พระยาละแวกใหพลเขาปลนเมองเพชรบร และใหพลทหารเอาบนไดพาดปนก าแพงเมอง และชาวเมองเพชรบรรบพงปองกนเปนสามารถและขาศกชาวละแวกตองศาสตราวธตายเปนสามารถนก และปนปลนกมได พายแพออกไป แตพระเจาละแวกยกเขาปลนเชนนนถง 3 วน จะปลนเอาเมองเพชรบรมได แตพระเจาละแวกกคดวาจะปลนแตครงหนงถามดไดไซรจะเลกทพกลบ ในขณะนนเจาเมองเพชรบรและเมองยโสธรราชธาน เมองเทพธานไมสมครสมานดวยกนและตางคนตางบงคบบญชา และอยปองกนแตหนาทเอง ซงไดเปนพนกงานรกษาเมองนนมได มาพรองมลคดอานดวยกน ครนถงแรมแปดค า พระเจาละแวกกยกเขาปลนถงคลองกระแซงและประตบางจาน ขาศกตามตลอดเขาเผาหอรบทลายลง และปนก าแพงเขาไปในทนน กเสยเมองเพชรบรแกพระยาละแวก แลวเจาเมองเพชรบร เมองยโสธรธาน เมองเทพธานตายในทนน เจาพระยาละแวกใหจบเอาชาวเมองเพชรบรทงปวงไปเปนเชลย แลวพระเจาละแวกกยกทพคนไป พงศาวดารฉบบพนจนทนมาศ กลาวตอไปวาอก 2 ปตอมา กองทพเขมรโปรดใหแตงทพพระทศราชา พระสรนทรราชา ใหยกชางมาและพลประมาณ 5,000 คน มาลาดตะเวนในดานตะวนออก (ของไทย) สมเดจพระนเรศวรซงเปนพระยพราชอยทเมองพษณโลกทราบขาวกยกทพพล 3,000 เสดจออกไป โดยใหยกกองทพเมองชยบร เมองศรถมอรตน (เพชรบรณ) ใหปองกนครวอพยพอยในดาน และเขาโจมตกองหนาของเขมรจนแตกพายกลบไป จงยกทพเขามายงพระนครศรอยธยา

56

นกพระสฏฐาเจากมพชาขอเปนไมตรกบพระนครศรอยธยา พ.ศ. 2128 ความตามหนงสอพระราชพงศาวดารวาในขณะทเมองไทย (กรมศลปากร, 2535, หนา 301) ก าลงเตรยมตอสศกหงสาวดนน พระยาละแวกนกพระสฏฐาแตงราชทตถอศภอกษรมาขอเปนไมตร เรองนไมปรากฏในพงศาวดารเขมรแตนาประหลาดใจอยวาเหตใดอยด ๆ พระยาละแวกจงใหเขามาเปนไมตร เขมรจะตองเขาใจดทเดยววา ไดท าใหไทยเจบแคนอยมาก ถาบานเมองสงบทเมอใด ไทยคงจะยกไปแกแคนเปนแน เหนจะมเหตผลอยางใดทกลวไทยยกไปในเวลานน จงชงเขามาขอเปนไมตร บางทเขมรจะไดขาววาพระเจาหงสาวดบเรงนองทวงคต สมเดจพระนเรศวรยกขนไปไดชยชนะพวกหงสาวดกราวครอบครวผคนมามาก เกรงจะยกออกไปแกแคนเมองละแวก หรอมฉะนนจะมเหตผลแตกราวกนเกดขน เกรงพวกกนเองจะมาน ากองทพไทยออกไปจงชงขอเปนไมตรกจะเปนได ฝายขางไทยก าลงเตรยมจะท าศกกบหงสาวด เหนเปนประโยชนทจะหยดววาทกบเขมรเสยใหสนหวง ทางนจงยอมเปนไมตรกบเขมรเสยคราวหนง พระยาศรสพรรณมาธราชลบหลสมเดจพระนเรศวรมหาราช เมอเกดศกหงสาวดคราวท 2 พระยาละแวกใหพระศรสพรรณมาธราช (กรมศลปากร, 2535, หนา 305 – 306) นองยาเธอคมกองทพเขมรเขามาชวยในทางราชการ คงจะรบรองใหเปนเกยรตยศแกพระศรสพรรณธราชเตมท แตนาสงสยวาพระศรสพรรณธราชจะมาวางกรยาอาการอนไมเปนทพอตาพอใจของชาวกรงศรอยธยามาแตแรก เหตทจะเกดอรนนกลาวในหนงสอพระราชพงศาวดารวาพระศรสพรรณธราชกบพวกเขมรจอดเรออยทโพธสามตน สมเดจพระนเรศวรชนะศกเชยงใหมแลวทรงเรอพระทนงลองลงมา เมอผานเรอพระศรสพรรณธราช ทนงดอยไมลงหมอบสมเดจพระนเรศวรจงทรงขดเคอง ใหเอาศรษะลาวเชลยมาเสยบไวตรงทกราบ (ขาม) เรอพระศรสพรรณธราชดงน ธรรมเนยมเรองนงหมอบจะถอกนเครงครดเพยงไรในครงนน สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพใหดตนฉบบจรงวาเกบอะไรลงไปกทราบไมได แตใจใหนกเหนไปวา ถาพระศรสพรรณธราชอยในกญญาเรอ อนมมานผกอยโดยรอบ การทจะนงหรอหมอบดไมเปนการเสยความเคารพอนใดนก ดไมเปนเหตพอทสมเดจพระนเรศวรจะทรงขดเคองถงปานนน เหนทพระศรสพรรณธราชจะไดแสดงกรยาอาการอยางใดอยางหนง ดงเชนขนไปนงท าภมดอยบนศาลาทาน าหรอบนตลงใหพวกเขมรหลอบตวเองอยท าเหมอนไมรจก ซงปรากฏแกตาคนทงหลายทวไปวาปราศจากความเคารพ สมเดจพระนเรศวรจงทรงขดเคองมาก ทจรงจะแลเหนไดในพระราชพงศาวดารตรงนวาธรรมเนยมแตกอนไมผดกบเดยวน ในการทแสดงอชฌาสยตอแขกเมอง ถาแขกเมองไมท าอยางนาเกลยดจรง ๆ สมเดจพระนเรศวรเหนจะไมตอบโต ลกษณะทตอบโตนนเองกแลเหนไดวาแสดงแตเปนนยยงไวอชฌาสยอยบาง ถาไมไวอชฌาสยกใหขนต ารวจหรอมหาดเลกไปวากลาวใหพระศรสพรรณธราชไดความอปยศในเวลานน หนงสอพระราชพงศาวดารท าใหเขาใจวา

57

เพราะเหตอรทเกดคราวนพระยาละแวกจงใหเขามาตเมองปราจน ทรงเหนวาเรองเหตคราวนไมเปนการส าคญ เหตจรงทพระยาละแวกยกมาตเมองปราจนนนจะเสยอกเขมรจงพลอยซ าตามเคย เพราะฉะนนสมเดจพระนเรศวรจงทรงขดเคองพระยาละแวกนก กองทพพระนเรศวรตเมองละแวก พ.ศ. 2130 หนงสอพระราชพงศาวดารทกฉบบยตตองกนวา ในเวลาเมอพระเจาหงสาวดยกเขามาลอมพระนครนน (กรมศลปากร, 2535, หนา 321) พระยาละแวกใหฟาทะละยกกองทพลอบเขามาตไดเมองปราจนบร เมอเดอน 6 ปกน จลศกราช 949 (พ.ศ. 2130) เปนเวลาศกหงสาวดหยอนก าลงลงแลว สมเดจพระนเรศวรจงใหพระยาศรไสยณรงกบพระยาสหราชเดโชชยยกกองทพไปถงทน เมอกองทพเขมรเขาตเมองนครนายก ไดรบพงกนกองทพเขมรแตกพาย ไทยไลตดตามไปจนถงชายแดน ไดความตามพระราชพงศาวดารฉบบหลวงประเสรฐตอมาวา วนขน 1 ค า เดอน 3 ปกน จลศกราช 949 (พ.ศ. 2130) เสดจไปตงทพชย ณ ชายเคอง แลวเสดจไป (ตเมอง) ละแวกครงนนไดชางมาผคนมาก ดงนเรองสมเดจพระนเรศวรเสดจไปตเมองละแวกครงแรก หนงสอพระราชพงศาวดารฉบบราชหตเลขาชวา เสดจเมอสมเดจพระนเรศวรไดผานพภพแลงลงศกราชไววาปมะเสง จลศกราช 943 (พ.ศ. 2124) กลาวเรองไววาสมเดจพระนเรศวรกบสมเดจพระเอกาทศรถเสดจยกกองทพจ านวน 100,000 ใหพระราชมนเปนกองทพหนายกไปตเมองละแวก พระยาละแวกใหมารกษาเมองโพธสตว เมองปตตะบอง ตงซมกองทพไว พระราชมนกองหนายกถล าเขาไป ขาศกออกโจมตแตกพายเขามาจนถงทพหลวง สมเดจพระนเรศวรทรงพระพโรธพระราชมน จะใหประหารชวตเสย สมเดจพระเอกาทศรถทลขอชวตไว จงใหพระราชมนยกไปตเมองปตตะบอง เมองโพธสตวแกตว พระราชมนตไดทง 2 เมองแลว ทพหลวงยกเขาไปถงเมองละแวกตงลอมเมองอย กองทพหลวงขดเสบยงอาหารลงจงยกทพกลบพระนคร เรองสมเดจพระนเรศวรยกไปตเมองละแวกคราวน ไปปรากฏในหนงสอพงศาวดารเขมรแตเชอไดวาไดยกไปจรง หนงสอพระราชพงศาวดารไทยผดกนแตฉบบหลวงประเสรฐวาไปตในรชกาลสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช แตฉบบพระราชหตเลขานวาไปตเมอสมเดจพระนเรศวรผานพภพแลว ควรเชอตามฉบบหลวงประเสรฐเพราะศกราชไมเคลอนคลาด กองทพพระนเรศวรตเมองละแวกครงท 2 พ.ศ. 2136 หนงสอพระราชพงศาวดารฉบบหลวงประเสรฐวา ปมะเสง จลศกราช 955 (พ.ศ. 2136) วนศกร ขน 10 ค า เดอนย เสดจยกทพหลวงไปตเมองละแวก ฉบบพระราชหตเลขากวาเสดจปมะเสงแตลงศกราชเรวไปหนงรอบ และวาเปนคราวแรกไปดวย ทจรงควรเชอวาเสดจคราวแรกแตแผนดนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช ดงกลาวมาแลวในทนควรเชอตามรายการทเสดจครงท 2 ท

58

กลาวไวในพระราชาพงศาวดารฉบบพระราชหตเลขา เนอความวาเสดจไปตเมองละแวกจบพระยาละแวกนกพระสฏฐา และพระศรสพรรณมาธราชได ใหประหารชวตนกพระสฏฐาเสย เมอท าพธปฐมกรรมแลวเอาตวพระศรสพรรณธราชเขามาไวในกรงศรอยธยา และกราดตอนผคนเขามาดวยในครงนนเปนอนมาก เรองศกสมเดจพระนเรศวรเสดจไปตเมองละแวกครงน หนงสอพงศาวดารเขมรลงศกราชถกตองกบฉบบหลวงประเสรฐ แตไมกลาวถงเรองจบนกพระสฏฐาได เปนแตวาพระนเรศวรจบพระศรสพรรณมาธราช กบพระราเทพราชบตร และกวาดตอนครวเขมรมาเปนอนมากและวาสมเดจพระนเรศวรใหพระมหามนตรเปนแมทพใหญอยรกษากรงกมพชาทเมองอดง พระนเรศวรตงพระศรสพรรณธราชเปนพระเจากรงกมพชา พ.ศ. 2146 หนงสอพระราชพงศาวดารฉบบพระราชหตเลขากลาววาพระสธรรมราชาเจากรงกมพชาพราลย พระยาเขมรมใบบอกเขามาขอพระศรสพรรณธราชนองพระยาละแวกนกพระสฏฐา ทจบเอาเขามาไวในกรงศรอยธยาไปครองกรงกมพชา เมอปขาล จลศกราช 952 (พ.ศ. 2133) (ควรจะเปนปชาล จลศกราช 964 พ.ศ. 2145) (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 233) พระศรสพรรณมาธราชออกไปครองกรงกมพชาอยระยะเวลาหนง (กรมศลปากร, 2535, หนา 332) บอกเขามาวาพระยาออนผเปนนองตางมารดา ซงหนไปอยกนพวกซองจะยกมารบพระศรสพรรณมาธราช สมเดจพระนเรศวรจงใหพระเจาลกเธอพระมหาธรรมราชายกกองทพออกไปปราบปรามพวกพระยาออนจนราบคาบ เรองนในฉบบหลวงประเสรฐวา “ศกราช 965 (พ.ศ. 2146) ทพพระเจาฝายนาเสดจไปเอาเมองขอมได” เขาใจวาเหนจะเปนสมเดจพระเอกาทศรถทเสดจไปในครงนน พงศาวดารเขมรใหความวาพระสธรรมราชาทรงราชยอย 3 ป ยกกองทพไปจบเจาเมองตยงขมม มแขกชอโปรศจามกบแขกชอลกษมานา ลอบปลงพระชนมพระสธรรมราชาเสย จงใหพระยาออนผเปนพระปตลาขนครองราชยอย 2 ป จะเอาหญงคนหนงซงเปนภรรยาพระสธรรมราชามาเปนนกสนม นางนนไมยอม ใหเอาตวจ าไว นางหนไดจงใหลอบฆาพระยาออนเสย พระยาโยมนองพระยาออนขนครองราชย พระยาโยมนนประพฤตกกขฬะตาง ๆ นางพระเทวสตรผเปนอยยกา จงใหเขามาทลขอพระศรสพรรณมาธราชออกไปครองกรงกมพชา ไดความตามหนงสอพงศาวดารเขมรตอมาวา ครงนนกรงกมพชาเปนจลาจลไมเรยบรอย นางพระเทวนนใหกราบทลสมเดจพระนเรศวรใหชวยทรงปราบยคเขญ สมเดจพระนเรศวรจงมรบสงใหพระไชยเชษฐาราชบตรนกพระสฏฐาออกไปกบกองทพไทยไปปราบปรามหวเมองนอยใหญทงปวงราบคาบแตนนมา ไดความตามพงศาวดารเขมรดงน บางทสมเดจพระเอกาทศรถจะเสดจไปไมถงกรงกมพชา สวนพระยาออนนนในพงศาวดารเขมรวาตายเสยนานแลว พระไชย

59

เชษฐาออกไปกบทพหนาทพไทย ไปปราบเสยนหนามในกรงกมพชาไดราบคาบ เหนควรจะเปนจรงอยางพงศาวดารเขมร อนยตตองกบทวาไวในฉบบหลวงประเสรฐ เมอสมเดจพระเจาทรงธรรมครองราชยแลว ไดขยายการคากบชาวตางประเทศอยางกวางขวางจนพระนครศรอยธยามความมนคงสบตอมา แตในปลายรชกาลไดมเรองกระทบกระทงกบกมพชาอกครงปรากฏในจดหมายเหตของพอคาองกฤษ กองทพพระเจาทรงธรรมไปปราบกบฏในกมพชาไมส าเรจ พ.ศ. 2165 เมอสนแผนดนสมเดจพระเอกาทศรถอนชาสมเดจพระนเรศวรมหาราช สภาพทางการเมองของพระนครศรอยธยากกลบไปหารปเดมมการแยงชงอ านาจระหวางขนนางเกดขนนบตงแต พ.ศ. 2145 สมเดจพระศรเสาวภาคถกพระศรศลปกอการรฐประหารยดอ านาจการปกครองปราบดาภเษกขนครองราชยทรงพระนามวาสมเดจพระเจาทรงธรรม การสงครามกบกมพชาในรชกาลนไมปรากฏในเอกสารพงศาวดารไทย (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 233) แตในหนงสอของออกญาพระคลงทไปถงบรษทการคาตะวนออกขององกฤษทเมองจากาตา อนโดนเซย ความวา “อยาพยายามเขาไปตดตอกบประเทศกมพชาในขณะนเพราะกรงศรอยธยาก าลงจะท าสงครามปราบปรามกษตรยแหงนน” ดวยเหตนสมเดจพระมหาธรรมราช (พระเจาป) กษตรยกมพชาไดยอมถวายราชบรรณาการมาโดยตลอดเมอกอนนกษตรยกมพชาองคปจจบนสนพระชนม (พระไชยเชษฐาราชบตรนกพระสฏฐา) มรบสงใหพระราชโอรสเขาไปเฝาพระเจากรงศรอยธยา เชนทไดทรงปฏบตมา แตพอไดขนครองราชยโดยททางฝายพระนครศรอยธยายงไมไดใหการเหนชอบ กกอการกระดางกระเดองไมปฏบตตามประเพณเจาประเทศราช กรงศรอยธยาจงไดสงกองทพบกและกองทพเรอไปปราบเพอจดการใหทกสงเปนไปเชนเดม แตทางกรงกมพชาแกลงเสแสรงแตงกลอบายจนเลยมรสมท าใหกองเรอไมสามารถอยไดเลยถอยกลบ พระเจากรงกมพชากเขาโจมตไพรพลฝายไทยลมตายทเหลอจบเปนเชลยหมด ฉะนนจงขออยาใหคนในบงคบบญชาเรอสนคาองกฤษเขาไปตดตอคาขายจนกวาการปราบปรามพระเจากรงกมพชาใหเขามาอยในของขณฑเสมาพระนครศรอยธยาเสยกอน ทานจงจะท าการตดตอคาขายไดตามปกต สมเดจพระเชษฐาธราชไดสบราชสมบตตอมาใน พ.ศ. 2170 พระพนปศรศลปราชอนชาไดท าการซองสมผคนชาวเพชรบรจะท าการรฐประหารแตถกจบไดเลยกลายเปนกบฏ แตเนองจากพระเชษฐาธราชพระชนมายนอยไมใสใจราชการแผนดน เจาพระยากลาโหมสรยวงศ (ราชบตรพระเอกาทศรถ) ประธานมขมนตรปลดออกจากราชบลลงกใน พ.ศ. 2172 แลวอญเชญสมเดจพระอาทตยวงศ (ราชอนชาพระเชษฐาธราช) ขนครองราชยสบตอมา แตเพยงไปกเดอนเจาพระยากลาโหมสรยวงศ

60

หาเรองท าการปฏวตปลดเยาวกษตรยออกจากราชบลลงก แลวขนครองราชยเองทรงพระนามวาสมเดจพระเจาปราสาททอง ในเวลา 2 ป พระนครศรอยธยามพระมหากษตรยถง 3 พระองค พระเจาปราสาททองปราบกบฏกมพชา พ.ศ. 2175 สมเดจพระเจาปราสาททองเปนผน าทเขมแขงและคมก าลงขาราชการในราชส านกมากอน จงสามารถควบคมกลไกตาง ๆ ในราชส านกไดมนคง แตกระนนกดฝายขนนางทจงรกภกดตอเยาวกษตรยทถกปลดออกจากราชบลลงก ไดคบคดกนกบชาวเพชรบรท าการกบฏยดอ านานคน แดฝายกบฏท าการไมส าเรจ พระราชพงศาวดารไทยไมไดกลาวถงการสงครามหรอการสรบ กบเขมรคงปรากฏแตเอกสารความตอนหนงวา “ศกราช 993 ปมะแม (พ.ศ. 2174) ทรงพระกรณาใหชางไปถายอยางพระนครหลวง และปราสาทกรงกมพชาประเทศเขามาใหชางกระท าพระราชวงเปนทประทบรอน ณ ต าบลรมวดเทพจนทร ส าหรบจะเสดจขนไปนมสการพระพทธบาทจงเอานามเดมซงถายมาใหชอวาพระนครหลวง และในปสรางพระนครหลวงนน กสถาปนาวดพระศรสรรเพชญเสรจและท าการฉลองมมหรสพเปนอเนกทกประการ” “ศกราช 994 ปวอก (พ.ศ. 2175) ทรงพระกรณาสรางพระมหาปราสาทองคหนง 11 เดอนเสรจ ใหนามวาศรยโสธรมหาพมานบรรจง” สมเดจพระกรมพระยด ารงเดชานภาพทรงวนจฉยในเรองนวา ในหนงสอพระราชพงศาวดารตอนรชกาลพระเจาปราสาททอง ผแตงไมรเรองส าคญทงเสยอยางหนง เอาแตรายการอนเปนความมากลาว เชนวาโปรดใหชางออกไปถายแบบพระนครหลวงและปราสาทกรงกมพชาประเทศ ส าหรบเสดจขนไปนมสการพระพทธบาทดงนเปนตน เรองส าคญนนฉนไปพบในหนงสอฝรงแตงแตจะเรยกชอวาเรองอะไรฉนลมไปเสยแลววากรงกมพชาเคยเปนประเทศราชขนไทยมา แตรชกาลสมเดจพระนเรศวรมหาราชจนตลอดรชกาลเอกาทศรถ แตเมอรชกาลพระเจาทรงธรรมกลบตงแขงเมองเปนอสระ กองทพไทยลงไปตแตแพเขมรกลบมา ครงถงรชกาลพระเจาปราสาททอง ใหกองทพไทยยกไปอก คราวนเขมรยอมแพไดเมองเขมรกลบมาเปนเมองขนอยางแตกอน เรองนเองเปนเหตใหพระเจาปราสาททองถอพระองควาเปนพระเจาราชาธราช ใหไปถายแบบโบราณวตถสถานทเมองเขมรเขามาสรางเฉลมพระเกยรตยศหลายอยาง เชน

1. ถายแบบปรางคหนาคน ทประตเมองนครธมมาท าประตพรหม 2. ถายแบบพลบพลาสงทหนาพระราชวงเมองนครธมมาสรางปราสาท เดมใหชอวา

ศรโสธร ตามเมองเขมรแลวเปลยนเปนจกรวรรดไพชยนต ค าจกรวรรดเฉลมพระยศ ค าไพชยนตมาแตปราสาทบายน

61

3. ถายแบบปราสาทหนพมานอากาศทในพระราชวง หรอถาดงนนปราสาทบาปวนสรางพระนครหลวง ใหชอภาษาไทยวาพระนครหลวงตรงกบนครธม

4. วดชยวฒนารามนน แตกอนมาเราเขาใจกนวาเอาแบบพระเมรกลางเมองมาสราง ถงมผปรารภกนวาไฉนจงเอาแบบพระเมรมาสรางวด ตอมาพจารณาเมอไดไปเหนปราสาททเมองเขมรแลวจงคดเหนวาตงใจจะจ าลองนครวด ทใหชอวาวดชยวฒนารามนนกหมายความวามชยไดเมองเขมรนนเอง สภาพในราชอาณาจกร สมเดจพระเจาปราสาททองทรงบรหารราชการแผนดนดวยพระราชอ านาจทเดดขาด พระองคใชวเทโศบายนานปการทจะน าประโยชนจากพอคาชาวฮอลนดามาสนบสนนนโยบายในการปราบปรามกบฏเมองปตตานและสงขลา รวมทงเคดะหในมาเลเซย เอกสารพระราชพงศาวดารของไทยกลาววา พ.ศ. 2198 สมเดจพระเจาปราสาททองสวรรคต สมเดจเจาฟาชยราชโอรสองคโตจงสบราชสมบตตามประเพณ แตถกพระศรสธรรมราชา ราชอนชารวมสมเดจพระนารายณจบกม สมเดจพระศรสธรรมราชาจงขนครองราชย แตพอหลงจาก 2 เดอนกบ 20 วน สมเดจพระศรสธรรมราชาจะท าผดมดมรายขนษฐาสมเดจพระนารายณ สมเดจพระนารายณจงจบพระศรสธรรมราชาปลดออกจากราชสมบต แลวปราดาภเษกขนครองราชย บนทกของพอคาฮอลนดาจดไวคอนขางละเอยดวา ไดเกดการปฏวต (กรมศลปากร, 2512, หนา 28 – 29) ครงใหญในกรงสยาม พระเจากรงสยาม (สมเดจพระเจาปราสาททอง) สวรรคต เมอวนท 8 สงหาคม พ.ศ. 2199 พระราชโอรสสององคใหญไดใหคนของพระองคถออาวธครบเขาลอมพระราชวง แลวขนเถลงราชสมบต แตการครงนเปนไปจนกระทงพระราชโอรสองคท 2 (สมเดจพระนารายณ) ถอดพระองคออกจากราชสมบต และกราบบงคมทลเชญพระเจานองยาเธอพระเจาอยหวพระบรมโกษฐ ขนครองราชยตามกฎมณเทยรบาล พระองคเปนผสบเชอสายชนรอง และอก 2 – 3 วนตอมา กมรบสงใหน าพระโอรสองคใหญไปประหารเสย แตพระเจากรงสยามองคนครองราชยไมครบ 2 เดอน (พงศาวดารไทยวา 2 เดอน 20 วน) พระโอรสองคสองทกลาวถงครงหนงแลวนน มพระนามพรหมฤทธ (สมเดจพระนารายณ) ไดรวบรวมไพรลพลยกเขามาบงคบใหพระเจาอาสละราชบลลงก และสองสามวนตอมากมรบสงใหน าไปประหารชวต เมอเดอนพฤศจกายน พ.ศ. 2199 และสถาปนาพระองคขนเปนกษตรยปกครองราชอาณาจกรสบตอมาดวยความสงบราบคาบ สมเดจพระนารายณขนครองราชยสมบตเมอพระชนมายเพยง 25 พรรษา แตดวยความชาญฉลาดของพระองคสามารถบรหารราชการแผนดนจนท าใหอ านาจของพระองคมนคง กจการทหารซงไดรบการชวยเหลอจากตางประเทศไดรบการฟนฟ จนสามารถยกทพไปปราบเมอง

62

เชยงใหมและกรงองวะ ในประเทศพมา พระองคปราบปรามหวเมองมอญในอาวอนดามนใหเขามาอยในอ านาจของพระนครศรอยธยาขณะเดยวกนพระองคไดเจรญสมพนธไมตรกบพระเจาหลยสท 14 แหงฝรงเศส เพอคานอ านาจของฮอลนดา พระราชวงแหงใหมออกแบบโดยวศวกรชาวฝรงเศสสรางขนทเมองลพบร และพระองคใชชวตสวนใหญทนน กมพชาตกเปนเมองประเทศราชญวน พ.ศ. 2203 – 2254 พระราชพงศาวดารฉบบพระจกรพรรดพงศ กลาววาฝายเมองกมพชานน นกจนทรผเปนราชบตรพระเจากรงกมพชาประเทศไดครองเมองกมพชา เมอทราบขาววาสมเดจปราสาททองสวรรคตแลว บานเมองพระนครศรอยธยาเปนจลาจล กใชขนทองพระไพรและไพร 5 คนลอบปลอมเขามาฟงองกดาการ ณ กรงเทพมหานครศรอยธยา ขนทองกบไพร 5 คน เดนลดปามาโดยทางนครนายกและมาถงทงพระแกวจงไวไพร 3 คน มาดวยกน 2 คน และถอเชอกเดนเขามาประดจดงวาว ขณะนนพระบาทสมเดจบรมพตรพระพทธเจาอยหวเสดจปราบดาภเษกแลว และขนทองพระไพรพบสงฆ 3 รป ณ ทงวดเดมไดเจรจาดวยสงฆ พระสงฆองคนนบอกวาบดนพระนารายณเปนเจาไดเสวยราชสมบตและทรงพระเดชบญญานภาพหนกหนา และพระหตถขางหนงจะใหเปน 2 พระหตถกได 3 พระหตถกได และทรงกรณาแกประชาราษฎรทงปวงยงนกและขนทองพระไพรกเอากจนไปบอกแกนกจนทรนน ตอมานกองคจนทรกมพโรธกบนองผชอนกปทม นกปทมใหหนงสอแกพระยาญวนใหมารบเอาเมองกมพชาประเทศ พระยาญวนกใหองคเจยงทยกทพมารบเอาเมองกมพชาประเทศ ได นกองคจนทรผครองเมองกมพชาประเทศนน และเอาแตทรพยสงของและปนไปเมองญวน แตตอมาญวนกลบสงนกองคจนทรใหกลบมาเมองกมพชา ครนมาถงเมองจมปานกองคจนทรกถงแกอนจกรรม ญวนคงตงขนนางอนปกครองกบพชา เปนเหตใหนกปทมผนองไมพอใจคมญาตวงศสมครพรรคพวกจ านวน 1,773 คนซองสมผคนอยเมองประกายเพชร (พทไธเพชร – เมองบนทายเพชร) เขมรอพยพลภยทางการเมองเขามาพระนครศรอยธยา พ.ศ. 2203 แขกแมนางกะเบา (มสลม) อนอยเมองกมพชาประเทศ หาทพงพ านกมได และพระยาราชภกด พระยานครหลวง ศรกากะ โปชาง คมฉกรรจอพยพครว 713 คน มาขอเปนขาสพระราชสมภาร และทรงพระกรณาพระราชทานเครองอปโภคบรโภค และอาหารทงปวง และไรนาใหท ากนเลยงอาตมาภาพทกคนไดแคนเคอง จลศกราช 1021 (พ.ศ. 2203) ปกน หลวงก าเรบพระไพร หลวงจงราชา หลวงโสม หลวงราชกมาร หลวงราชเมนา หลวงเสนาวชย และขนหมนดวยฉกรรจอพยพ 2,214 คนมาสพระราชสมภาร และสงฆราชาสคนธอนเปนญาตสมครพรรคพวกดวย นกจนทรดวยนกน และนกวรทย

63

และนกอ าผหลาน ทงนทพ านกมได กน าสมครพรรคพวกทงหลายมาสพระราชสมภาร ทรงพระกรณาโปรดพระราชทานเครองอปโภคบรโภคทงปวงแกสงฆราชาสคนธอยอารามวดพระนอนแถบอารามวดเจาพระยาไทย และพระราชทานอปโภคบรโภคเจยด และเครองแกนกน และนกวรอทย นกอ า และพระราชทานแกหลวงขนหมน ผมความสวามภกดและอพยพครวทงปวงใหท ากนมใหแคนเคองสงใด ๆ สวนการตดตอกบตางประเทศนน ภายหลงทกองทพเรอฮอลนดาปดปากน าเจาพระยาบงคบใหไทยท าสญญาใหผกขาดการคาเมอเดอนสงหาคม พ.ศ. 2187 แลวสมเดจพระนารายณไดหนไปรวมมอกบฝรงเศส มการแลกเปลยนราชทตกนหลายครงจนในทสดไดขอใหทหารฝรงเศส 636 คน มาชวยราชการ โดยสมเดจพระนารายณใหไปชวยรกษาเมองมะรดและประสงคจะยกเมองสงขลาซงเจาเมองนบถอศาสนาอสลามไดกอการกบฏแขงขอมาหลายครง แตทางฝรงเศสขอตงอยทปอมวไชยประสทธทเมองธนบร ไทยหนนเจากมพชาแยกอ านาจญวนไมส าเรจ พ.ศ. 2254 ปมะเสง จลศกราช 1073 (พ.ศ. 2254) นกเสดจกรงกมพชาบดนามชอพระธรรมราชากงกะดาน กบพระแกวฟาสะจอกเปนอรกน นกพระแกวฟาไปคบหาญวนเปนก าลง นกเสดจกบพระองคทองแตกหนพาครอบครวอพยพเขามาพงพระราชสมภารทรงพระกรณาโปรดใหไปปลกต าหนกและเรอนใหอย ณ วดคางคาว เอกสารประวตศาสตรไทยของสมท (Smith, 1967, p 79, อางถงในนคม มสกะคามะ, 2536, หนา 241 – 242) กลาววาพระศรธรรมราชากษตรยกมพชา ไดถกขบออกจากราชบลลงกโดยพระแกวฟา จงไดหนมายงพระนครศรอยธยา สมเดจพระภมนทรราชาไดพยายามทจะกดดนกมพชาใหคอราชบลลงกแตไมส าเรจ จงทรงพระกรณาสงใหเจาพระยาจกรบานโรงฆองเปนแมทพ ยกเกณฑไพรหลวง 10,000 ยกไปกระท ากรงกมพชาบด ใหพระยาโกษาเปนแมทพเรอ เกณฑไพรหลวง 10,000 ยกไปทางทะเล ถงปากน าพทไธมาส ใน พ.ศ. 2259 ฝายขางญวนกยกทพเรอออกมาปะทะกนทปากน าพทไธมาศทพญวนตทพพระยาโกษาจนแตกพายมา ฝายทพบกเจาพระยาจกรบานโรงฆองยกไป ทพหนาไดตทพเขมรแตก กองทพไทยท าลายเรอและเผาเมองอดงมชย เจาพระยาจกรจงแตงคนเขาไปวากลาวกบนกพระแกวฟา พระแกวฟายอมถวายดอกไมเงนดอกไมทอง เจาพระยาจกรกเลกทพกลบมากรงฯ และพระยาโกษาจนซงแตกญวนมานน ทรงพระกรณาสงใหใชปนลกกระสนดนประสว พระราชพงศาวดารไทยกลาวตอไปวา พ.ศ. 2238 นกพระแกวฟา ณ กรงกมพชาบด ใหมศภอกษรวา กองชางไปโพนชางคลองไดชางพงเผอกเชอกหนง สง 3 ศอก 7 นว จะขอพระราชทานถวายอครมหาเสนาบดจงเอาลกษณะศภอกษรกราบบงคมทลพระกรณา พระบาทสมเดจพระเจาอยหวในพระบรมโกศ จงมพระราชโองการมานพระบณฑรสรสงหนาทสง

64

อครมหาเสนาบด ใหแตงขาหลวงและกรมชางออกไปรบมา ขาหลวงและกรมชางกราบถวายบงคมลาไป ครงถงกรงกมพชาแลว นกพระแกวฟาแตงพระยาพระเขมรใหคมชางเขามาสง 3 คน ยกมาแตเมองกมพชาบด 1 เดอน กบ 20 วน มาถงศาลาบอโพง แลวจงใหแหแหนมา ผกไวส าหรบพธ ณ วดนางเลงแลวใหท าขวญและมการสมโภช 3 วน แลวทรงพระกรณาสงใหขนานชอวา พระวเชยรหสดนทรวรนทรเลศฟา ใหรกษาไวในโรงชางเผอก ชางพระทนงวหารสมเดจ แลวพระราชทานเสอผาแกพระยาเขมร ซงเขามาสงชาง 3 คนนนแลวพระราชทานพรรณผาแพรใหแกพระยาเขมรคมเอาไปพระราชทานนกพระแกวฟาดวย ครงถง พ.ศ. 2295 นกพระแกวฟาถงทวงคต ไดเกดการแยงชงอ านาจกนขน ไทยแตงตงเจาชายเขมรกลบไปเปนกษตรย พ.ศ. 2293 ปมะเมยโทศก ปนนนกองคองเอาญวนมารบ พระรามาธบดพระศรชยเชษฐ พระราชากมพชาจงหนญวนมาพงพระบรมโพธสมภาร มพระราชโองการใหเกณฑทพ 10,000 ไปกระท าแกกรงกมพชาบด ใหพระยาสภาวดเปนแมทพ ออกไปตงชมพลอย ณ วดเจดยแดง พระยารามคดอบายเรยนแกทานอครมหาเสนาบด วาจะอาสาไปทพดวย 50 คน แตไมมอาวธ ครงแจกอาวธใหครบมอแลว เพลาค าไปโพธสามตนพาครอบครวหนไป พระเจาอยหวใหเกณฑขาหลวงไปจบได ณ ทงบานรบางแกวใหประหารชวตเสย ครนพระยาสภาวดยกทพไปถงกรงกมพชา นกองคองจงยอมนบนอบโดยปกต พระยาราชสภาวดจงยกทพกลบ ตอมาประมาณปเศษนกองคองถงแกพราลย สมเดจพระเจาอยหวในพระบรมโกศ จงโปรดใหพระรามาธบด ซงลภยการเมองอย ณ พระนครศรอยธยากลบไปครองเมอง นกพระรามาธบดไดครองกรงกมพชาสบตอมาจนกระทงเสยกรง พ.ศ. 2310 สวนภายในพระนครศรอยธยา เมอสมเดจพระเจาอยหวในพระบรมโกศสวรรคตไปใน พ.ศ. 2301 พระเจาอทมพรไดครองราชยสมบตสบตอมา แตสมเดจพระเชษฐาธราชพระบรมราชาเอกทศนตองการราชยสมบต พระองคจงสละราชยสมบตแลวออกผนวช สมเดจพระเจาอยหวเอกทศน (พ.ศ. 2301 – 2303) เมอขนครองราชย พมาคศกของไทยดานตะวนตกไดยกทพมาตพระนครศรอยธยาไดมการตอสกนยาวนาน จนในทสดพระนครศรอยธยากไดเสยแกขาศกใน พ.ศ. 2310 พระราชวงและบานเมองถกท าลายอยางยอยยบ เมอเมองหลวงเสยแกขาศก บรรดาหวเมองเอกและขนนางส าคญตางตงตนเองเปนอสระ ในทสดบานเมองแตกเปนกกเปนเหลาไมขนตอกน

65

ชาตพนธเขมรกบแผนดนไทยสมยกรงธนบร สถาปนากรงธนบรเปนเมองหลวง พ.ศ. 2310 หลงจากทกรงศรอยธยาเสยแกพมา พระยาวชราปราการ เจาเมองตากซงไดหนออกจากพระนครหลวงไปตงคายใหญทเมองจนทบร ไดยกก าลงทหารมาขบไลกองทพพมาทตงกองรกษาเมองอยธยาแตกกลบไป และรวบรวมประเทศอนหนงอนเดยวกนอกครง เหตการณในประเทศไทยภายหลงพระนครศรอยธยายอยยบลงเพราะภยสงครามกบพมา จนสมเดจพระเจากรงธนบรตองยายนครหลวงมาตงใหมทบรเวณปอมวชยประสทธ บรเวณปากน าเจาพระยาทเรยกวาบางกอก สถานะทางการเมองของรฐบาลใหมคอย ๆ เขมแขงขนเพราะสามารถเรยกขวญประชาชนใหเขารวมรกรบไดมากขน แตสถานะทางการคลงนนราชส านกธนบรแทบไมมเงนทองพอทจะเปนคาอาหารและอาวธยทโธปกรณ ซงเรมเปลยนจากหอก ดาบมาเปนปนแบบคาบศลา ซงจะตองซอหาจากฝรงชาวตะวนตกทยนมอเขามาเสนอขายอาวธตาง ๆ ใหไทย ในทสดตองประมลใหขนนางเสนอราคาคาขดหาสมบตในบรเวณซากเมองเกาพระนครศรอยธยา เพอน าเงนมาบ ารงพระคลงหลวงเพอฟนฟประเทศขนมาใหม ในขณะทพระนครศรอยธยา และกรงธนบรมปญหาทางการเมองเพราะผลของสงครามไทย – พมานน ชายฝงอนโดจนดานตะวนออกซงเปนประเทศเวยดนาม เขมรและลาว กมปญหากระทบพรอม ๆ กน กลาวคอ ในเวยดนามไดเกดการจลาจลแยงชงอ านาจระหวางราชวงศเกากบพวกกบฏจน – ไกเซน ในราชอาณาจกรลาวไดเกดการเปลยนแปลงผปกครอง ในขณะเดยวกนอาณาจกรกมพชาไดประกาศแขงเมอง เพราะราชวงศอยธยาลมสลายลง สงครามดานไทย – พมายงรบตดพนกนอย ทางดานตะวนออกไดเกดสงครามจลาจลไปทงดนแดน ฉะนนอาจกลาวไดวา ความไมมนคงทางการเมองในภมภาคดงกลาวกระทบไมเฉพาะไทย พมาเทานน แตรวมทงแหลมอนโดจน โดยมไทยเปนแกนกลางแหงอ านาจ กมพชาประกาศอสรภาพจากอ านาจไทย พ.ศ. 2310 ในประเทศกมพชา ภายหลงจากทพระนครศรอยธยาเสยแกพมาขาศกใน พ.ศ. 2310 สมเดจพระนารายณราชาธราช (นกองคตน) เหนเปนโอกาสเหมาะจงประกาศอสรภาพไมยอมอยในขอบขณฑสมาพระนครศรอยธยาเชนอดต งดการชวยเหลอสงเสรมสนบสนนเชนเมองประเทศราช ขณะเดยวกนกเบยดเบยนพระรามราชา (นกองคโพน) ซงเปนญาตรวมโยยกา นกองคโพนพระรามราชาจงหนมาพงสมเดจพระเจากรงธนบร ซงก าลงท าสงครามกอสรภาพจากพมา และปราบปรามหวเมองประเทศราชตาง ๆ อย

66

สมเดจพระเจากรงธนบรจงมหนงสอแจงใหสมเดจพระนารายณราชาธราช จดตนไมเงนตนไมทองเครองบรรณาการเขามาถวายเหมอนครงกรงศรอยธยา เมอสมเดจพระนารายณราชาธราชปฏเสธ สมเดจพระเจาตากสนถอวาเปนกบฏโปรดใหสงกองทพไทยไปปราบใน พ.ศ. 2312 สมเดจพระเจากรงธนบร จงโปรดใหพระยาอภยรณฤทธและพระอนชา คอพระยาอนชตราชาเปนแมทพพานกองคพระรามราชายกทพไปตเมองเสยมราฐ เมองพระตะบองไดรบพงกนกองทพพระยากลาโหมไมสามารถ แมทพเขมรเสยชวตในสนามรบ พอดกองทพไทยทราบวาพระเจากรงธนบรเสยพระชนมชพทเมองนครศรธรรมราชจงยกทพกลบ ปราบกมพชาไมส าเรจ กองทพพระเจาตากสนตเมองพนมเปญ พ.ศ. 2314 องคสมเดจพระนารายณราชาธราช นกพระโสทต (นกองคตน) ไดเปนใหญสบตอมา ไดเกณฑพลเมองบนทายมาศและเมองตรงยกมาตเมองตราด – เมองจนทบร กราดตอนครอบครวเอาไปเปนจ านวนมาก สมเดจพระเจากรงธนบรทรงขดเคองมาก จงโปรดใหเจาพระยาจกรเปนแมทพยกทพไปทางเมองปราจนบร น านกองคพระรามราชาไปดวย สวนพระองคเปนแมทพเรอ ไดตเมองบนทายมาศแลวยกไปตามคลองเลก ถงเกาะพนมเปญ ในขณะททพบกพระยาจกรตไดเมองพระตะบอง เมองโพธสตวและเมองบรบรณ แลวยกไปตเมองบนทายเพชร สมเดจพระนารายณราชาสไมไดกพาครอบครวหนไปเมองญวน เจาพระยาจกรยกทพไปตเมองบาพนมแลวเขามาสมทบกนกบทพหลวงทเกาะพนมเปญ แลวจงยกทพกลบ ฝายองคสมเดจพระนารายณราชาธราชไดก าลงญวนไกเซนมาชวย เขายดเมองพนมเปญคอแลวตงเมองหลวงใหมทแพรกปรกปรม กองทพไทยไดกวาดตอนผคนมาตงกองรกษาการณเมองพระตะบอง เมองนครเสยมราฐ ครอบครวเขมรทเขามาครงนนโดยในตงบานเรอนอยทเมองราชบร สวนองคพระรามราชานน สมเดจพระเจากรงธนโปรดใหเปนเจานายกมพชาตงอย ณ เมองก าปวดโดยมกองทพไทยคอยชวยเหลอกองหนง ครน พ.ศ. 2315 ทางเมองญวนไกเซนไดเกดการจลาจลเปนเหตใหจ าตองถอนกองทพกลบคนไซงอน องคสมเดจพระนารายณราชาธราชเหนจวนตว จ าใจตองสงพระองคแกวเปนราชทตเขามาหาแมทพไทย ณ เมองพระตะบอง ขอเลกการรบและขอขนเปนขาขอบขณฑสมาเปนประเทศราชเชนเดม สมเดจพระเจากรงธนบรไมเชอจงใหจ าขงไว ตอมาพระองคแกวไดรองเรยนขอใหชวยอพยพครอบครวมาไวในกรงเทพฯ ดวย สมเดจพระเจากรงธนบรกไดด าเนนการตามขอ และถอดพระองคแกวจากคกใหท าราชการสนองทกรงเทพฯ เมอองคนารายณราชาธราชเหนเชนนนจงปรกษากบบรรดาขนนางเขมรใหเชญองคโพนพระรามาธบดไปครองราชย ตนเองจงขอเปนแคอปราช สมเดจพระเจากรงธนบรจงโปรดใหนก

67

องคโพนเปนกษตรยกมพชาทรงพระนามวา สมเดจพระรามราชาธราชบรมราชบพตร อยในขอบขณฑสมากรงธนบรสบตอมา พ.ศ. 2320 บรรดาขนนางเขมรซงถกลดรอนอ านาจกยยงสมเดจพระรามราชาวา พระมหาอปราชคดการกบฏ กษตรยเขมรไมทนยงคดกเชอวาเปนความจรงจงใหขนนางไปลอบฆาพระมหาอปราชเสย ครงแจงภายหลงวาไมจรงกมความโทมนสเปนอนมาก และลมปวยถงพราลยในปนน ทงธดาไว 3 คน และโอรสอก 1 คน คอนกองคเอง ซงลวนแตทรงพระเยาวทงสน เมอบานเมองไรกษตรยกเกดจลาจลลางแคนระหวางผจงรกภกดกบบรรดาขนนางอกฝายหนง ไดรบพงกนเองในทสดพระยายมราช (แบน) เหนจะสไมไดกพาพระราชวงศเขมรจ านวน 500 คนอพยพเขามา ณ กรงเทพมหานคร ซงนกองคซงเปนยวกษตรยมพระชนมายเพยง 10 พรรษา สมเดจพระเจากรงธนบรจงทรงตงใหพระยายมราช (แบน) เปนเจาพระยาอภยภเบศรวเศษสงครามฯ

ชาตพนธเขมรกบแผนดนไทยสมยกรงรตนโกสนทร กบฏมสลมเขายดอ านาจในราชส านกกมพชา พ.ศ. 2325 เมอพระยาอภยภเบศรเดนทางเขามากรงเทพฯ ฝายเมองเขมรขาดผปกครอง ตวนเซดแขกตงตนเปนใหญแตงตงขนนางแขกเขารบต าแหนงหนาทตาง ๆ ท าใหขนนางเขมรทยงจงรกภกดอกสวนหนงไมยนยอมกลกลอบฆาตวนเซดตาย คมอ านาจบานเมองไวได และมหนงสอขอนกองคเองขนไปครองราชยสมบตตอ แตพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกเหนวายงทรงพระเยาวจง โปรดเกลาใหพระยาอภยภเบศรออกไปวาราชการพลางกอน และไดตงเมองหลวงใหมทอดงมชย (เจาพระยาภาสกรวงศ, 2526, หนา 21) กองทพไทยสงทหารไปปราบกบฏในราชส านกกมพชา พ.ศ. 2337 เมอนกองคเองมอายได 22 พรรษากโปรดใหบวชตามประเพณทวดสระเกษ ครนออกพรรษาจงไดลาสกขาบท แลวทรงพระราชทานนามแกนกองคเองใหเปน สมเดจพระนารายณรามาธบดศรสรโยพรรณฯ เจากรงกมพชา โดยมพระยากลาโหมปกเปนสมเดจฟาทะละหาะ มอ านาจสทธขาดบงคบบญชาทวไป แตเนองจากเจาพระยาอภยภเบศร (แบน) ซงเปนพวกนกองคโนน สมเดจพระรามราชา ซงไดววาทกบบดานกองคเองมากอนเกรงจะเกดการขดแยงเปนเหตจลาจลอก จงทรงแบงประเทศออกเปน 2 สวน คอ

1. เขมรฝายใน ไดแกพนทตดชายแดนเขมรสง ไดแกดนแดนเมองพระตะบอง และเมองขน และเมองเสยมราฐซงใกลชายแดนไทย คอเปนสวนหนงใหเจาพระยาอภยภเบศรขนตรงตอกรงเทพฯ

68

2. เขมรฝายนอก ซงไดแกชายแดนดานนอกไปจนจรดแดนญวน และฝงทะเลดานใต มเมองบนทายเพชรเปนเมองหลวง มฐานะเปนประเทศราช อยใตการปกครองพระนารายณรามาธบดศรสรโยพรรณ สมเดจพระนารายณรามาธบดกษตรยกมพชาพราลย พ.ศ. 2340 สมเดจพระนารายณรามาธบด ไดกราบบงคมลาไปครองราชยเมองกมพชา รงปตอมาไดทลขอสมเดจสมเดจทาวเอกกษตรย และสมเดจทาวมหาจกรซงเปนอากบหลานกบครอบครวทตกคางคนไปกมพชา กษตรยพระองคนมโอรส 5 องค เกดทกรงเทพมหานคร 4 องค และในกมพชา 1 องค คอ

1. นกองคจนท 2. นกองคพมพ 3. นกองคสงวน 4. นกองคอม 5. นกองคดวง

ลวนแตยงทรงพระเยาวทงสน สมเดจฟาทะละหะเปนผส าเรจราชการแผนดนกมพชา พ.ศ. 2340 ใน พ.ศ. 2340 นกองคนารายณพระรามาธบดเกดพราลย จงโปรดใหสมเดจเจาฟาทะละหะเปนผส าเรจราชาแผนดน และท านบ ารงเจาชายทง 5 ซงเปนเชอพระวงศกมพชาสบตอมา ตงสมเดจพระอทยราชา (นกองคจนท) เปนเจากรงกมพชา พ.ศ. 2450 ภายหลงทสมเดจเจาฟาทะละหะด ารงต าแหนงผส าเรจราชการแผนดนมาได 10 ป เหนวาตนเองชรามากแลวและนกองคจนทมอายได 16 ป นกองคสงวนอายได 13 ป ควรทจะไดวาราชการแผนดนไดแลวจงไดน าเจาชายเขมรรชทายาทเขาเฝาทกรงเทพฯ เพอกราบบงคมทลใหแตงตงนกองคจนทขนเปนเจากรงกมพชา และฟาทะละหะไดถงแกอสญกรรมในปนน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกฯ จงโปรดเกลาแตงตงนกองคจนทเปนสมเดจพระอทยราชาธราชรามาธบดฯ เปนเจากรงกมพชาสบตอมา พ.ศ. 2352 สมเดจพระอทยราชาฯ นกองคจนทเขามาเฝาเมอจะเสดจกลบกมพชา ยงไมทนทจะเบกขนนางเขาเฝา สมเดจพระอทยราชาเจากรงกมพชาไปเฝาเอง ไมมผใดน าตามธรรมเนยมประเพณ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกฯ ทรงพโรธและต าหนท าใหสมเดจพระอทยราชาไดความอปยศแกขาราชการมาก และเอาพระทยออกหางจากกรงเทพฯ ตงแตนนมา

69

องคเชยงสอจกรพรรดญวนยดพนทบางสวนของกมพชา พ.ศ. 2353 การตดตอกบญวนยงคงด าเนนมาดวยด แตมความขดแยงเกดขนตามล าดบ พระเจา ญาลองจกรพรรดญวนไดสงทตเขามายงกรงเทพฯ 2 คณะ คณะหนงไดเขามาถวายพระบรมศพพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก อกคณะหนงไดเขามาถวายบงคมพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยในโอกาสขนเสวยราชยสมบต ในทตคณะท 2 น พระเจาเวยดนามยาลองไดมพระราชสาสนขอเมองบนทายมาศและหวเมองบรวารอก 34 หวเมอง ซงญวนสงกองทหารยดเอาไวแลว โดยอางวาเปนเมองขนของญวน เมองบนทายมาศ (ญวนเรยกฮาเกยน) ตงอยรมฝงปากคลองลดทจะเขาไปยงกมพชาดานใต เปนจดยทธศาสตรส าคญทญวนจะแผอ านาจเขาครอบง าเหนอกมพชา และเปนเมองทอยใกลเมองไซงอนศนยการปกครองในภาคใตของญวนไปมาสะดวกกวาทางกรงเทพมหานคร ไทย – กมพชา ยอมตดพนทอาณาจกรฟนานใหญวน พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ตระหนกดวาพนทดานใตสดของแหลมอนโดจนนนมความส าคญตอความอยรอดทางราชการเมองกมพชา แมฝายไทยจะรดวาญวนมแผนการยดกมพชาไวในอ านานแบบเดยวกบทเคยยดอาณาจกรจมปา จนชาวจามเจาของประเทศกลายเปนคนชนสองอยใตการบงคบบญชาของผปกครองชาวญวนบาง ทแตกหนกระสานซานเซนเขามาในแผนดนเขมรบาง หนเขามาพงพระบรมโพธสมภารพระนครศรอยธยาบาง และยทธศาสตรเดยวกนนญวนจะตองเขาครอบครองกมพชาในทสด แตเนองจากฝายไทยมสงครามดานพมายงตดพนกนอย หากไทยขดขวางการรกคบของญวนในดนแดนอาณาจกรฟนาน นครหลวงดงเดมของกมพชากจะตองท าศกขนาบทง 2 ฝาย คอ ดานตะวนออกท าสงครามปกปองกมพชา ดานตะวนตกท าสงคามปกปองมอญและชายแดนไทย ในทสดเพราะความจ าเปนดงกลาวไทยยอมใหญวนยดอ านาจและดนแดนกมพชา คอเมองบนทายมาศ (ฮาเกยน) และพนทชายฝงตะวนออกเฉยงใตทงหมด 34 หวเมอง ตงแตบดนนเปนตนมา สวนดนแดนทเหลอสมเดจพระอทยราชาเปนเจาปกครองใตอ านาจของไทยสบตอมา ครนใน พ.ศ. 2362 พระเจาญาลองสนพระชนม พระเจามนบางหรอมนหมางไดครองราชยสมบตสบตอมา กไดแจงเรองเขามาใหทางไทยทราบ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ไดโปรดใหแตงทตคมของออกไปชวยงานพระศพและเจรญทางพระราชไมตรกบพระเจากรงเวยดนามองคใหมตามประเพณ นบตงแตนนมาทางไมตรระหวางไทยกบญวนในรชกาลนกด าเนนไปดวยดตลอดมา

70

ญวนมนมางหนนกมพชาใหประกาศอสรภาพจากอ านาจไทย เหตการณทางดานกมพชาเปนไปอยางเลวรายมากขน เพราะเขมรฝกใฝกบญวนขนทกขณะ ทงนกเนองมาจากสาเหตหลายประการดวยกน คอ

1. เมอคราวทสมเดจพระอทยราชาเขามาเฝาในตอนปลายรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก ตอนทจะกราบบงคมลากลบไปนน ไดเขาไปกราบถวายบงคมลาเองโดยพลการ ไมรอใหเสนาบดกราบทลเบกตามพระราชประเพณ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาฯ จงทรงบรภาษตเตยน ท าใหสมเดจพระอทยราชาไดรบความอปยศและอาฆาตคดรายตอเมองไทย

2. เมอสมเดจพระอทยราชากลบไปแลวเกดววาทกบพระยาเดโช (เมง) ท าใหพระยาเดโชถกสงจบจงไดหนเขามาอยในกรงเทพฯ สมเดจพระอทยราชามศภอกษรเขามากราบทลขอตวไป แตไมพระราชทานให

3. สมเดจพระอทยราชาไดมศภอกษรเขามาขอกราบทลของนกองคอ นกองคเภาผเปนปากลบไปยงบานเมอง แตพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาฯ ไมทรงอนญาตให เพราะสตรทงสองคนนตางกเปนพระสนมของสมเดจกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท และมพระเจาลกเธออยในเวลานนดวย

4. สมเดจพระอทยราชายงมความประสงคทจะไดเมองพระตะบอง และเสยมราฐคนไปจากไทยอกดวย ดวยสาเหตเหลานไดท าใหประมของคใหมของกมพชาแสดงกรยากระดางกระเดองหางเหนไปจากไทย และหนไปฝกใฝอยกบญวนยงขนทกขณะ เมอพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาฯ สวรรคตลงนน สมเดจพระอทยราชากไมยอมเขามาชวยในงานพระบรมศพ และงานราชาภเษกใหมตามธรรมเนยมทเจาประเทศราชจะตองพงกระท า คงไดแตใหนกองคสงวนพระมหาอปโยราช กบนกองคอมพระมหาอปราชผนอง กบขนนางบางคนเขามาแทน ครงเมอเจานายเขมรเหลานจะกลบไป กพอดไดทราบขาวพมาจะยกทพมาตเมองไทย จงโปรดใหมศภอกษาฝากไปยงสมเดจพระอทยราชาใหเกณฑกองทพเขามาชวยปองกนพระนคร แตสมเดจพระอทยราชานงเฉยเสย พระมหาอปโยราชกบขนนางผใหญสามคนจงคดอานจดเกณฑผคนกนโดยล าพง สมเดจพระอทยราชาทราบเขากใหฆาขนนางผใหญนเสย 2 คน อกคนหนเขามาอยในกรงเทพฯ ทน แลวสมเดจพระอทยราชากรองขอความชวยเหลอไปทางเวยดนาม ทางญวนเหนไดทจงสงก าลงทหาร 1,000 คน เขามาตงอยในเมองเขมร เขมรเหนไดทามก าลงญวนสนบสนน กสงกองทพออกเรยงรายรกษาการณตามดานชายแดนทตดตอกบไทยทกทาง

71

นกองคสานและเจานายเขมรคนอน ๆ ทยงจงรกภกดตอไทย เหนวาการทพระอทยราชาประพฤตนอกลนอกทางเชนนนกไมยอมอยดวย พาสมครพรรคพวกหนมาตงอยทเมองโพธสตว สมเดจพระอทยราชาใหขนนางมาเกลยกลอมถงสองครงกไมยอมกลบ ขาหลวงไทยทประจ าอย ณ เมองพระตะบอง และพระยาอภยภเบศรเจาเมองพระตะบองคนใหมไดแจงเรองเขามายงกรงเทพฯ ครนความทรงฝาละอองพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยกทรงพระราชด ารวาเรองราวในเมองเขมรครงนใหญโตมาก จะมแตหนงสอไปวากลาวเทานนหาเพยงพอแกเหตการณ จงโปรดใหเจาพระยายมราช (นอย) คมกองทพเชญศภอกษรออกไปไกลเกลยใหเจานายเขมรคนดกน กองทพไทยปราบปรามการจลาจลของขนนางกมพชา พ.ศ. 2354 กองทพไทยไดยกไปถงเมองโพธสตวแดนเขมรเมอ พ.ศ. 2354 ในชนแรกเจาพระยายมราชไดแตงใหขาหลวงถอหนงสอและศภอกษรไปถวายสมเดจพระอทยราชาแตโดยดกอน แตทางสมเดจพระอทยราชาไดแสดงอาการเปนกบฏและดหมนเหยยดหยามไทยยงขน โดยไมยอมรบศภอกษรและขบไลขาหลวงไทย เจาพระยายมราชจงยกกองทพยาตราเขามาสเมองบนทายเพชรนครหลวงของเขมรในเวลานน พรอมดวยพระมหาอปโยราช พวกเขมรไดใชปนยงกองทพไทยหลายครงแตฝายไทยมไดยงโตตอบดวย พอสมเดจพระอทยราชาทราบเขากหนไปอยทเมองพนมเปญ ในตอนนนกองคอมพระมหาอปราช กบนกองคดวยผนองกหนจากสมเดจพระอทยราชามาอยกบกองทพไทย สมเดจพระอทยราชาเหนทาไมดจงหนไปอยเมองไซงอน เพออาศยบารมญวนคมครองตอไป เจาพระยายมราชไดมหนงสอไปชแจงวา ทยกกองทพมานมไดมาท าราย แตมาไกลเกลยพนองใหคนดกน มใหแตกราวเปนจลาจลขนในบานเมอง สมเดจพระอทยราชากเฉยเสยจนเวลาลวงไปหลายเดอนกองทพไทยเรมขดสนเสบยงอาหารและเกรงวาเมอถงฤดน าญวนจะยกทพมารบ กองทพไทยจะเสยเปรยบ เจาพระยายมราชจงปรกษากบเจานายเขมรทงสามองคนน แลวกใหเผาเมองพนมเปญ เมองพระพงหลวง และเมองบนทายเพชรเสย มใหเปนทอาศยของขาศกได แลวใหอพยพผคนมาอยทเมองพระตะบอง จากนนกพานกองคทงสามเขามาอยในกรงเทพฯ ครนตอมากไดโปรดใหมพระราชสาสนชแจงเรองราวไปยงพระเจาญาลองกษตรยญวน พระเจาญาลองไดตอบเขามาวา เหตวนวายครงนเกดจากนกองคสงวน และใหทางไทยซงเปนเมองใหญมความโอบออมอารเขมรผเปนเมองนอย กบไดเสนอใหทางไทยและญวนพรอมใจกนจดการใหสมเดจพระอทยราชากลบคนมาครองบานเมองตามเดม ทางไทยไมปรารถนาทจะววาทกบญวนในขณะนน ดวยเกรงพมาจะยกมาตซ าเปนศกกระหนาบ จงโปรดใหโอนออนผอนตามขอเสนอของญวน ดงนนสมเดจพระอทยราชาจงไดกลบคนมาเปนพระเจากรงกมพชาตามเดม แตขออยทเมองพนมเปญ ไมยอมกลบไปอยทเมอง

72

บนทายเพชรตามเดม เพราะเมองพนมเปญตดตอไปมากบญวนไดสะดวก สวนเมองบนทายเพชรนนเปนเมองดอนไทยอาจยกไปทางบกถงไดโดยสะดวกกวาทางญวน นบแตนนมาสมเดจพระอทยราชกขาดการบงคบบญชาของไทย คงเปนแตสงเครองบรรณาการเขามาถวายเชนแตกอนทกปเทานน สวนการวากลาวบงคบบญชาสทธขาดทงปวงนนตกอยแกฝายญวนทงสน โดยญวนไดตงขาหลวงมาดแลก ากบอยดวย มหายทธสงครามไทย – ญวน พ.ศ. 2378 – 2400 มลเหตแหงสงครามนนเรมตนขนในสมยอยธยาไทยกบญวนตอนใตมดนแดนเขมรแทรกอยในระหวางกลาง เขมรเปนแตประเทศนอยตองยอมเปนเมองออก สงบรรณาการแกไทยและญวนทงสองฝายมาชานาน แตเขมรนบถอไทยยงกวาญวน เพราะถอศาสนาและมขนบธรรมเนยมอยางเดยวกน ความยงยากทเกดขนแกเขมรเนอง ๆ นน เนองมาแตเหตทพวกเขมรมกประทษราย และรบพงกนเองดวยเรองชงอ านาจกนบอย เมองเขมรจงคลายกบสมรภมระหวางไทยกบญวนมาแตสมยกรงศรอยธยา ครนถงสมยกรงธนบร ไทยชวยอปการะใหเขมรสงบราบคาบและสมเดจพระราชาธราชเจากรงกมพชาธบดมาขนแกไทยแตฝายเดยว ตอมาในสมยกรงรตนโกสนทร รชกาลท 1 ตอนตน ไทยชวยทะนบ ารงทงเขมรและญวน ทางไมตรระหวางไทยกบญวนสนทสนมดมาก ครงตกมาในตอนปลายรชกาลท 1 นนเองญวนมอ านาจมากขนอยางเดม ชวยทะนบ ารงเขมรรวมมอกบไทย และไดมาขอเอาเมองพทไธมาสของไทยไปไวในอาณาจกรญวนดวย ไทยกผอนผนเพอเหนแกทางพระราชไมตร เมอเรมรชกาลท 2 ไทยกบพมาเกดรบกนขนอก (องคการคาครสภา, 2512, หนา 234 -236) มทองตราสงมาจากกรงเทพฯ ใหเขมรเกณฑกองทพมาชวยรบพมา พวกขนนางเขมรเกดแตกกนเปน 2 พวก พวกหนงชงไทยเหนวาไมควรท าตามทองตรา ถาไทยเอาผดกควรพงญวน อกพวกหนงชอบไทยเหนวาควรเกณฑกองทพมาชวยตามทองตรา สมเดจพระอทยราชาเขาดวยพวกชงไทย ใหจบขนนางทเปนหวหนาพวกนยมไทยฆาเสย สมเดจพระมหาอปโยราช (นกองคอม) อนชาสมเดจพระอทยราชา เปนหวหนาพวกนยมไทยอยในเวลานนตกในทคบขนจงหนเขามาในกรงเทพฯ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยจงโปรดใหเจาพระยายมราชยกกองทพออกไปเมองเขมร สมเดจพระอทยราชากหนลงไปพงญวนทเมองไซงอน แตนกองคดวงซงเปนอนชาองคเลกของสมเดจพระอทยราชามาเขากบไทย เมอเกดเหตขนครงนนพระเจาเวยดนามยาลองเหนไดชองกแตงราชทตใหเชญพระราชาสาสนใชถอยค าออนหวานเปนทางไมตรแตสวนขอความนนอางวาเพราะเมองเขมรเคยพงทงไทยและญวนมาแตกอน พระเจากรงสยามเหมอนเปนบดา และพระจาเวยดนามเหมอนเปนมารดาของเจากรงกมพชา บดนสมเดจพระอทยราชามความผดตอบดาไปออน

73

วอนใหมารดาชวยขอโทษกมรจะทอดทงเสยไดจงมพระราชสาสนมาขอพระราชทานโทษ และขอใหสมเดจพระอทยราชาไดครองกรงกมพชาตามเดม กในเวลานนไทยก าลงเตรยมสศกพมา ไมอยากจะใหเกดเปนอรขนกบญวนอกฝายหนง จงตองจ ายอมใหสมเดจพระอทยราชากลบขนมาครองเมองเขมรดงเกา แตนนเมองเขมรกไปฝกใฝอยกบญวน เปนแตถงก าหนดกสงเครองราชบรรณาการเขามากรงเทพฯ ครนพระเจาเวยดนามยาลองทวงคต ถงรชกาลพระเจาเวยดนามมนมางราชบตรซงไดรบรชทายาท ญวนกคดแผอ านาจตอเขามาในเวยงจนทนอกทางหนง พอถงรชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร เจาอนวงศเวยงจนทนเปนกบฏขน ดวยญวนอดหนนถงตองรบพงปราบปรามเปนการใหญ ครนพระเจาอนวงศเวยงจนทรแพหนไปพงญวน พระเจาเวยดนามมนมางกมพระราชสาสนเขามากลาวขอโทษพระเจาอนวงศเหมอนครงเรองเมองเขมรในหนหลง พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงขดเคองญวนไมยอมอนโลมตาม โปรดใหปราบปรามพวกกบฏเวยงจนทนจนราบคาบ ทางไมตรระหวางไทยกบญวนกหมองหมางกนแตนนมา ฝายไทยเมอเสรจการปราบปรามกบฏเวยงจนทนแลวพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวจงโปรดเกลาใหเจาพระยาบดนทรเดชา (สงห) ทสมหนายกออกไปตงระวงเหตการณอยทเมองพระตะบอง เมอ พ.ศ. 2375 การสรบระหวางไทย – ญวนในมหายทธสงคราม ปมะเสง พ.ศ. 2376 พวกญวนทเมองไซงอนเปนกบฏตอพระเจาเวยดนามมนมาง พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงพระราชด ารวาเปนโอกาสทจะเอาเมองเขมรคนและใหญวนหายก าเรมเสยบาง จงโปรดใหเจาพระยาบดนเดชา (สงห สงหเสน) สมหนายก เปนแมทพใหญผส าเรจราชการยกทพบกไปตเมองเขมร แต ณ วนเดอนอายแรม 5 ค าแลว ใหตเมองญวนไปจนเมองไซงอน และใหเจาพระยาพระคลงเปนแมทพเรอออกไปตหวเมองเขมรและญวนตามชายทะเล แลวไปสมทบกบกองทพบกตเมองไซงอนดวยกน พอเขมรทราบวาไทยยกทพใหญออกไป สมเดจพระอทยราชา (นกองคจนทร) กรบหนออกนอกแดนเขมรเขาไปอยในความปองกนของญวน สวนทางเหนอและทางภาคอสานกโปรดใหกองทพบกยกแยกกนขนไปอก 3 กอง คอ

1. กองพระมหาเทพและพระยาวเศษศกดายกขนทางเมองมหาชย เมองพอง เมองพวน 2. กองพระราชรนทรยกขนไปทางเวยงจนทนไปตเมองพวนบรรจบกบกองทพฝาย

เหนอ 3. กองทพฝายเหนอ เจาพระยาธรรมาธกรณาธบด (สมบญ) เปนแมทพยกออกจาก

กรงเทพฯ ณ วนเดอนย ขน 6 ค า เดนทพขนไปทางเมองพชยไปตงรวมพลทปากลาย เพอรบรดขนไปตเมองแถงหวพนทงหก

74

กองทพบก ทพเรอไทยไปรบญวนจนถงเมองโจดก บงเอญกองทพเรอท าการออนแอ ในทสดทพไทยตองถอยหมด เจาพระยาพรคลง (ดศ บนนาค) ถอยทพเรอมาพกอยจนทบรแลวเจาพระยาบดนทรเดชาจงถอยทพบกมาตงมนอยเมองพระตะบอง ฝายเขมรรวากองทพไทยท าการไมส าเรจตองถอยกลบ กพากนกอการก าเรบตอสกองทพไทย ทตงรกษาเมองส าคญของเขมร และระดมท ารายกองทหารไทยยอย ๆ ทลากลบจากเมองญวนเสยหายมาก นายทพนายกองไทยและเขมรทเจาพระยาบดนทรเดชาใหอยรกษาเมองพนมเปญ อาทพระยาราชโยธา จมนสมหพมาน พระยาอภยพเบศ (เชด) เจาองคอม เจาองคดวง เมอทราบวาเขมรหลายเมองกอการก าเรบซงอาจจะสมทบกนไประดมตเมองพนมเปญอกเกรงวาก าลงทมอยจะตอตานไมไหวจงรบกวาดตอนครวเมองพนมเปญยกมาพกอยเมองโพธสตว พวกเขมรก าเรบกไลตามมาท ารายกองทพไทยทตงรกษาดานกชวยปองกนชาวเมองพนมเปญ และขบไลพวกเขมรแตกพายไป ฝายองคเตยนกญ แมทพญวนเหนวากองทพไทยถอยกลบหมดแลวจงใหองคจนเบยคมพล 1,000 พาสมเดจพระอทยราชา (นกองคจนทร) ขนมาตงอยเมองพนมเปญ ถงเดอนยสมเดจพระอทยราชาประชวรไขพษถงพราลย ญวนจงยกนกองคมเจาหญงราชธดาสมเดจพระอทยราชาใหเปนเจาเมองพนมเปญโดยต าแหนง (เพราะราชบตรไมม) แตสทธขาดอยกบญวนสน สวนทเมองพระตะบอง พระยาอภยพเบศ (เชด) ถงอนจกรรม จงทรงพระกรณาโปรดใหเจาพระยาบดนทรเดชาสมหนายกแมทพใหญผส าเรจราชการด าเนนการตามกระแสพระบรมราชโองการใหยกเจาองคอมขนเปนผปกครองเมองพระตะบองอ าพรางจนกวาเหตการณในเมองเขมรสงบเรยบรอยแลว จงจะทรงพระราชด ารเชดชอศรศกดของเจานายเขมรใหสมควรยง ๆ ขนไปอก แลวโปรดใหเจาพระยาบดนทรเดชากลบเขากรงเทพฯ ทางเหนอและทางอสาน กองทพไทยมพระยาธรรมาเปนแมทพยกขนไปโดยสะดวกท าการเกลยกลอมบาง กวาดตอนบาง ตามสมควรแกเหตการณ ขยายเขตไปจนถงเมองพวน เมองพวนนนอยใกลอาณาเขตนครเวยงจนทน และดนแดนดานตะวนออกกตดตอกบอาณาจกรญวน สวนดนแดนประเทศลาวซงเปนเมองประเทศราชของไทยมาชานานระยะทสงครามดานตะวนตกตดพมายงตดพนอยนน เวยดนามไดหนนหวเมองตาง ๆ กอการแขงขอขน เปนเหตใหเมองประเทศราชทง 2 เมอง คอเมองเวยงจนทนซงอยทางตอนใต และเมองหลวงพระบางซงอยทางตอนเหนอ กบบรรดาหวเมองตาง ๆ แขงขอ โอนออนไปขอก าลงทหารญวนเขามาตงเปนกองก าลงตามเมองตาง ๆ จนเปนเหตใหเจาอนวงศแหงเมองเวยงจนทนไดกอการกบฏขนในแผนดนพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

75

สงครามอนโดจนไดขยายตวกวางขวางมากขน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว โปรดใหพระยาธรรมาธบดเปนแมทพไทยสงกองทพพรอมสรรพาวธขนไปหลายทาง ขยายเขตการตอสรบเขาไปในดนแดนประเทศลาว เพอผลกดนกองทหารญวนใหพนจากเขตราชอาณาจกรลาวอกทางหนง เจาพระยาบดนทรเดชารายงานวาเมอยกกองทพไปถงเมองพชย แขวงหลวงพระบาง ไดแจงขาวไทยยงบรรดาอปราชเจาเมองหวพนทงหาทงหกกบเมองพวน เมองมหาชย เมองค าเกด เมองคามมอง เมองรง เมองพรอง เมองชมพร เมองตะโปน ซงเปนเมองลาวขางฝายตะวนออก ซงขนกบเมองเวยงจนทน อนเปนขาขอบขณฑสมากรงเทพมหานครมาแตเดม วาบดนไทยไดยายศนยการปกครองไปตงทเมองหนองคาย บรรดาหวเมองตาง ๆ ทเคยขนกบเวยงจนทนไปแขงเมองกบญวน บดนกองทพไทยจะเขาตเมองพวน เมองมหาชย แลวจะเดนทพไปปราบหวเมองทงหาทงหกตามล าดบ หากบรรดาเมองตาง ๆ ออนนอมถอปฏบตตามธรรมเนยมประเพณเดมกใหแจงมา จะไดไมยกกองทพไปท าสงครามปราบปรามใหเดอดรอน บรรดาเมองตาง ๆ เหลานน จงออนนอมแตขอขนกบเมองหลวงพระบางแทนหนองคาย ซงบรรดาลาว หวเมองทงหาทงหกตางออนนอมยอมเขาสวามภกดดมน าพพฒนสตยาเปนขาขอบขณฑสมาขนกบเมองหลวงพระบางตามเดม รวม 48 หวเมอง ทพพระยาบดนทรเดชากวาดตอนลาวพวน เขามาในไทย พ.ศ. 2377 ปมะเมยฉอศอก (พ.ศ. 2377) พระยาบดนทรเดชาแมทพไทยสงการใหกวาดตอนผคนลาวพวนไมใหเปนก าลงญวนตอไป หนงสอราชการตอนหนงกลาววา เหนวาจะเกลยกลอมเอาพวนไปสน จะตกคางอยบางกใหก าชบเจาเมองทาวเพย เมองหนองคาย เมองหนองหาร เมองไชยบรใหแตงผคนรกษาดานทางสบสวนฟงขอราชการ จงกวดขนใหระวงระไวอยาใหพวนซงกวาดมาแลวหนกลบไปบานเมองได เขาฤดแลงกใหคดเกลยกลอมเอามา ถาเหนวาจะเอามาโดยดไมสนพวนยงตกคางอย จงจะโปรดใหกองทพไปตกวาดเอามาใหสน อยางใหเปนเชอสายทางเสบยงอาหารกบขาศกตอไปได และครอบครวพวนซงไดมานนจะจดแจงไวทหวเมองตามทองตราซงโปรดขนมาครงน ถาเจาเมอง ทาวเพยจะววาทวากลาวเกยวของกนดวยครอบครวประการใดกใหพระราชรนบงคบบญชาตดสนใหเปนอนส าเรจใหวากลาวประนบประนอมอยางใหมความอรววาทฉานแกกน จะไดชวยกนรกษาเขมรแดนบานเมอง ญวนผนวกกมพชาไวในอาณาจกร พ.ศ. 2378 ฝายพระยาบดนทรเดชา หลงจากออกจากเมองพระตะบองเขามารบราชการในกรงเทพมหานคร ฝายไทยกเพยงแตคอยระวงเหตไมใหเขมรดานใตและญวนรกล าเขตแดนกมพชาทไทยครอบครอง หรอแอบแฝงเขามาปลกปนผคนเกลยกลอมคนเขมรแลวคอยหาขาวสาร

76

เหตการณเมองเขมรฝายใต จนไดความวาเมองพระอทยราชา (นกองคจนทร) ถงแกพราลยแลวญวนเปลยนยทธวธจากการควบคมเขมรไวฐานะเมองประเทศราชกลบเปนมงเอาดนแดนเขมรผนวกเขาเปนสวนหนงของดนแดนญวนเสยทเดยว ญวนตงคายใหญทางตอนเหนอพนมเปญ ซงเปนคายทท าดวยไมจรงใหญ 3 ล า ท าสองซกปกเปนคายสงประมาณ 6 ศอก กวางยาวสเสนเศษ พนดนเปนเชงเทนเสมอปลายเสาคาย หนาประมาณ 8 ศอก ขดค 3 ดานหนาคายมประต 4 ประต มสระน าอยในคายกวางประมาณ 10 วา ยาว 10 วา มทหารอยประจ าประมาณ 5,000 คน โดยมแมทพใหญชอองต าตวง (ตาง) แมทพรองชอองลองยน (องลนยน) ไดฆาขนนางเขมรลงหลายคน และบงคมใหขนนางเขมรแตงตวแบบญวน และไดอพยพผคนพอคาเขามาตงโรงเรยนคาขายอยทวเมองพนมเปญ เปนเหตใหพระยาพระเขมร และขนนางหวาดระแวงญวนมากขน และหวนกลบมาหาเจานายทเหลอ คอเจาองคอมและเจาองคดวง ซงไทยท านบ ารงใหด ารงพระยศในฐานเจาประเทศกมพชาฝายเหนอ และใครจะขอเชญไปเปนกษตรยปกครองเขมร ฝายกองทพเจาพระยาธรรมาทยกขนไปฝายเหนอและภาคอสาน บรรดาหวพนทงหาทงหก ยอมออนนอมขอขนกบไทยฝายเดยว โดยไมตองรบราฆาฟน หวพนทงหกอยในเขตสบสองจไทยแตใกลกบนครหลวงพระบาง นยวาเดมม 5 เมอง พระเจากรงศรรตนาคนหต ทรงตงทาวพระยาลาวออกไปเปนต าแหนงหวพนปกครอง ตอมาเพมขนอกเมองหนงจงรวมเรยกวาเมองหวพนทงหก คอเมองเหยม เมองเชยงคบ เมองช าเหนอ เมองช าใต เมอโสย เมองชวน การรบในดนแดนกมพชาซงตรงก าลงมาตลอดปนน ขนนางเมอเหนญวนจดการก าลงขนนางเขมรและพยายามผนวกดนแดนเขมรเขาเปนสวนหนงของญวนเชนนน กลอบตดตอกบเจาองคอม องคดวง อญเชญใหไปครองราชยเมองพนมเปญซงไทยคาดการณในอนาคตจะตองท าสงครามกบญวนอกแน จงโปรดใหกองทพไปตงคายอย ณ เมองจนทบร (คายเนนวง) มเจาพระยาพระคลงเปนแมทพคมพลประมาณ 8,000 คน กบใหพระยาราชวงสนคมคน 3,000 คนไปตงอยทเกาะกง คอยสดบรบฟงวาเมอใดเขมรหมดความนยมในญวน ถงกบพรอมใจกนตอสเพอขบไลญวนเมอใดแลว เขมรคงจะตองพงไทยใหชวยปองกนชวต จ าเปนทไทยจะตองเตรยมก าลงไวใหพรอม เพอจะไดชวยเขมรในวาระตอไป พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวโปรดใหพระยาบดนทรเดชาขนไปตงกองท าบญชพลเมองทางภาคอสาน ในขณะทญวนสงกองก าลงทหารเขามาตงคายสะสมก าลงบางสวนอยทแกงพราหมณ เมองพวน มก าลงพลญวน – ลาว ประมาณ 1,000 คน การทญวนสงกองทพเขาตงคายทเมองพวนตงแต พ.ศ. 2379 นน ไทยเขาใจวาญวนหมายจะเอาเมองพวนเปนเมองหนาดานส าหรบทางล าเลยงอาหารกองทพญวนในวนขางหนา ไทยจงคอยหาโอกาสทจะสงกองทพขนไปขบไลญวนและจดการเมองพวนใหเรยบรอย

77

สวนดนแดนกมพชานน เมอญวนตงหนาบบคนและตดทอนก าลงเขมรมากเขา บรรดาเจาหญงราชธดาสมเดจพระอทยราชา ถกญวนอพยพไปไวในเมองญวน พระยาเขมรคนในเขมแขงกถกญวนหาเรองก าจดเสยบาง สงไปเมองญวนบาง พระยาเขมรทเหลอกระส าสาย พากนครนคดสงหารญวน โดยหวงทจะพงก าลงฝายไทยอก และจะขอเจาเขมรออกไปปกครองสบสนตวงศ แตพวกหนงอยากไดนกองคอม แตพวกหนงอยากไดนกองคดวงมากกวา จงใหคนมาลกลอบชวนนกองคดวงกอน เปนเหตใหเจาเขมรทง 2 เกดแกงแยงกนอกทง ๆ ทบานเมองตกอยในการปกครองญวน เจาองคอมมหนงสอกลาวโทษองคดวงวาพยายามเกลยกลอมชาวเมองจะอพยพหนไปเมองพนมเปญ พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว จงโปรดใหคมเจาองคดวงและพรรคพวกเขามายงกรงเทพมหานคร พระนงเกลาเจาฯ สรางเมองพระตะบองใหนกองคอม พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวโปรดใหพระยาบดนทรเดชาเดนทางจากภาคอสานไปยงเมองพระตะบอง มรบสงไปดวยวาถาเหนเปนการสมควรใหจดการกอสรางเมองพระตะบอง เพมเตมสงทจ าเปนใหพรอมเพอใหเมองมนคงแขงแรงงดงามมสงา จะไดเปนทเชดชเกยรตคณเจาองคอมซงทรงครองอยและสะดวกแกการทเขมรจะหนรอนมาพงเยนตอไปดวย นอกจากนยงโปรดใหพระโหราธบดและพระสงฆไปรวมกนน าเทยนชย เสาหลกเมอง ศลาพระฤกษ แผนเงนชะตาเมอง แผนเงน แผนทองแดงอาถรรพใหญ แผนศลาอาถรรพ รปราชสมา รปชาง รปเตา ฯลฯ ไปดวย เมองพระตะบองทสรางใหมนน กวาง 12 เสน ยาว 18 เสน ก าแพงสง 8 ศอก หนาตน 2 ศอก 1 คบ หนาปลาย 2 ศอก ปอมใหญ 2 ปอม 8 เหลยม ๆ ละ 6 วา ปอมมม 2 ปอม 7 เหลยม ๆ ละ 5 วา 5 เหลยมเขากน ปอมกลาง 2 ปอม ยาว 10 วา เจาพระยาบดนทรเดชาไดด าเนนการสรางเมองพระตะบองจนส าเรจเรยบรอยแลวจงเดนทางกลบมายงกรงเทพมหานครใน พ.ศ. 2381 นกองคอมเผาเมองพระตะบองหนไปพนมเปญ พ.ศ. 2382 ในพ.ศ. 2382 เหตการณทางการเมองภายในเมองพนมเปญคบขนมากขน โดยเฉพาะพวกเขมรในเมองพระตะบองตองการขบไลญวนออกไปนอกเขตเมองพนมเปญ จงไดตดตอกบเขมรฝายใตเพอหาชองทางก าจดญวนอยเสมอ โดยมเจาองคอมเปนหวหนา จนกระทงในปลายปนนเอง เจาองคอมเอาใจออกหางจากไทยหนไปรวมกบขนนางเขมรเมองพนมเปญ ท าการลกลอบเขาเมองหลายครง แลวเขาชงคายและเผาเมองพระตะบอง กวาดตอนครอบครวหนไปเมองพนมเปญ พระพทกษบดนทร (โสม) และพระนรนทรโยธา (นอง) ทราบขาวกยกทพสกดครอบครวทพวกเจาองคอมกวาดตอนไดคนมาเกอบหมด แตเจาองคอมหนไปได พระบาทสมเดจ

78

พระนงเกลาเจาอยหว โปรดใหเจาพระยาบดนทรเดชาเรงยกทพใหญออกไปเมองพระตะบอง เมอจดใหแมทพนายกองแยกยายเขาคมรกษาคายเรยบรอย โดยมก าลงจากเมองวฒนานคร เมองกบนทร เมองประจนตคามสมทบกบทพเมองพระตะบอง เมองเสยมราฐ เมองมงคลบรชวยเหลอ ฝายนกองคอมเมอท าการจลาจลเผาเมองพระตะบองแลวไดอพยพทางเรอจนถงปากน าพะเตง พวกญวนเขมรประมาณ 30 คน พาตวเจาองคอมและคณะจ านวนประมาณ 20 คน ไปยงเมองโพธสตวสมทบกบญวนยกก าลงเขาโจมตกองทหารไทย – เขมร เมอนกองคอมไปถงพนมเปญแทนทญวนจะแตงตงใหครองราชยสมบตกลบรบตวสงไปเมองเวหาไดสนบสนนใหเปนกษตรยแตอยางใด ญวนใชเลหทางการเมองก าจดกษตรยกมพชา พระราชพงศาวดารเขมร กลาววา (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 269 - 270) นกองคอมหนออกไปเมองเขมรใน พ.ศ. 2381 ญวนกโกรธจบตวนกองคอมสงไปเมองเว แลวกกวาดตอนครอบครวอพยพเจานายฝายเขมรสงไปเมองเวเสยสน ญวนเขารกษาเมองเอาเอง พวกเขมรโกรธแกญวนจงคดพรอมกนก าเรบขน จบญวนฆาเสยทกเมองแลวกรบตอสญวนซงจะมาแกไขคนเอาเมอง แลวจงมาขอยอมอยในอ านาจกรงเทพมหานคร ขอกองทพกรงเทพมหานครใหออกไปชายรบญวน แลวขอนกองคดวงนองนกพระองคอมซงยงอยในกรงเทพมหานครนน ออกไปเปนเจาเมองเขมรสบวงศตอไป ครนปลาย พ.ศ. 2382 สมเดจพระนงเกลาเจาอยหวจงไดทรงจดกองทพไทยอดหนนอปถมภนกพระองคดวงผนองพระนกองคอมซงเขมรรอเขามานน ออกไปพรอมกบเขมรทงปวง รบกบญวนเปนสามารถ ครงนนญวนรสกตววาคดผด จงพานกพระองคอมซงคมตวไวเมองเวนนลงมาตงอยทเมองโจดก เกลยกลอมเขมรใหคนกลบใจไปเขากบญวนกหาสมประสงคไม นกพระองคอมอยกบญวนถงแกพราลยลงเสย ยงอยแตเจาผหญงและเจาผชายเลกนอยซงเปนบตรหลายเจาเขมรทถงพราลยนน นกพระองคดวงเจาเขมรทไปกบกองทพไทยมอ านาจมากขน เพราะไทยอปถมภโดยสมเดจพระเจากรงสยามไดจ าหนายพระราชทรพยเกอหนนในการรบนนเปนอนมาก รบกนอย 4 ป จนญวนระอาใจในการทจะรบตอไป การสงครามระหวางไทย – ญวน ซงพลดเปลยนรกรบตดพนกนตลอดมา บรรดาบานเมองเขมรในชายฝงตะวนออกของทะเลสาบซงใกลกบประเทศญวน ญวนไดสงทหารหนวยละ 1,000 – 2,000 คน เขาควบคมเมองส าคญไวเกอบตลอดแนวรบ ในขณะเดยวกนดนแดนแถบดานตะวนตกของทะเลสาบ กองทพไทยซงมเจาพระยาบดนทรเดชาเปนแมทพเขายดเมองส าคญตงฐานการรบควบคมพนทตาง ๆ โดยมกองบญชาการส าคญตงอยทเมองพระตะบองซงอยใกลชายแดนไทย

79

กองทพไทยญวนแยงชงอ านาจกนอยตลอดเวลา โดยมประชาชนชาวเขมรซงแตกออกเปน 2 พวก พวกหนงชนชมไทยและสมครสมานสามคค รวมสรบโดยองอ านาจทางการเมองและการทหารจากกรงเทพฯ อกพวกหนงชนชมอ านาจญวนอาศยก าลงทหารญวนเปนหลก การรกรบผลดกนรกผลดกนรบเปนเชนนเกอบ 7 ป จนก าลงทงสองฝายออนก าลงคน ในทสดใน พ.ศ. 2383 กองทพไทยไดเขาลอมทหารญวนทเมองโพธสตวหรออดงมชยซงอยทางดานตะวนตกของทะเลสาบไวได ญวนยอมแพไทยทเมองโพธสตว พ.ศ. 2383 หลงจากททพไทยเขาลอมเมองโพธสตวแมทพญวน 2 คน ไดใหทหารออกมาเจรจากบเจาพระยาบดนทรเดชาแมทพไทย ขอเจรจาความเมองแทนการรบ โดยมหลกการส าคญวาถาเจาพระยาบดนเดชาปลอยใหกองทพญวนออกจากวงลอมโดยไมท าการสรบ ฝายญวนสญญาวาจะน าเรองไปแจงแมทพใหญทเมองพนมเปญ ใหญวนถอนก าลงออกจากดนแดนเขมร โดยใหเขมรสงสวยทงฝายไทยและญวนทก ๆ 3 ป และยนยอมใหนกองคดวงซงไทยอปถมภไวขนเปนกษตรยสบสมบตอาณาจกกมพชาตอไป เจาพระยาบดนทรเดชาตระหนกดวาเมองเขมรเปนทปรารถนาของญวน ญวนรกเมองเขมรมากนก ญวนไดผลประโยชนในแผนดนเขมรกมาก ญวนจะทงเมองเขมรกมความเจบอาย ญวนหาปลอยเมองเขมรไม ญวนจะท าแตทรวาจะเปนไมตรกบไทย เพอย ายรบกวนเขมรตอไป แตพระยาบดนทรเดชาจ าใจเจรจาความกบญวน โดยเฉพาะการปลอยใหกองทหารญวนซงตกอยในวงลอมของทหารไทย การรบทเมองโพธสตวนน ในทางจตวทยาเปนเหมอนดาบ 2 คม เปนการทาทายความรสกของชาวเขมร กลาวคอ

1. การทไทยปลอยใหทหารญวนรอดพนไปไดนนอาจท าใหเขมรเหนวากองทพไทยขลาดกลวญวนไมกลาท าการสรบ จะเปนชนวนใหเขมรขาดความเชอถอ ไมยอมรวมรกรบกบกองทพไทย

2. ถาเขมรรความจรงวาทปลอยไปนนเพอซอใจแมทพญวนทง 2 คน คอองคคดกและองคอาน ใหน าเรองการเจรจาความทางการเมอง โดยแมทพทง 2 สญญาวาจะเสนอแมทพใหญถอยออกจากพนมเปญปลอยใหเขมรเปนอสระ ทงนเพอผอนปรนใหเขมรไดพกการสรบ จะไดตงตวปรบปรงประเทศระดมก าลงเขมรฉกรรจท าสงครามกบญวนตอไป จงปลอยกองทพญวนเปนอสระ โดยในปเดยวกนเจาพระยาบดนทรเดชาโปรดขอพระราชทานกองทพไทยอก 5,000 คน พรอมกบชางท าเรอไปสรางเรอรบเตรยมพรอมทจะท าการรบใหญกบญวนในอนาคต และขอพระยายมราชออกไปเปนแมทพบงคบบญชานายทพนายกองไพรพลดวย (เจาพระยาทพากรณวงศ, 2503, หนา 253 – 284)

80

สงครามไทย – ญวนยต สนตภาพกลบคนเขมร การอญเชญพระองคดวงไปครองเมองกมพชานนเปนการรกทางการเมองครงส าคญของไทย เพราะประเทศกมพชามสภาพไมแตกตางจากไทย คอความจงรกภกดในสถาบนพระมหากษตรย เมอประเทศกมพชาขาดพระมหากษตรยยอมท าใหขวญและก าลงใจประชาชนเสอมรวนเรไปถงพระพทธศาสนา ซงเปนสถาบนส าคญในการหลอหลอมชาวกมพชาเขาดวยกน เพราะฉะนนดจากสงของและพระวเทโศบายพระราชทานใหเจาพระยาบดนทรเดชาน าไปปฏบตในการรกรบในครงนชดเจน (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 271 – 272)กลาวคอ

1. พระแกวผลก หนาตก 5 นว ทรงเครองทองค าองคหนง ผาไตรเนอด 10 ไตร กบเครองบรขารพรอม (ปจจบนประดษฐานอยในวดพระเงนในเขตพระบรมมหาราชวง)

2. ญวนยงคงยดครองพนมเปญเปนศนยการปกครอง โดยเชญเจานายเขมรฝายสตรเปนหน ปกครองบรหารราชการโดยขนนางญวน

3. การกระตนใหชาวเขมรรวมใจกนถวายความจงรกภกดในองคพระมหากษตรยกมพชา ตองตามค ากราบบงคมทลของขนนางเขมรโดยหวงวาสถาบนพระมหากษตรยเปนศนยรวมในการปกครองของประเทศอกครงหนง

4. ปลกระดมเรงเราขาวเขมรไดตนตวขนท านบ ารงพระศาสนาอยาใหฝายญวนชาตมจฉาทษฐครอบง าบานเมอง ลางพระพทธศาสนาเสย ใหพรอมมลกนท าสงครามตานทานสรบญวนใหแขงแรง ไวชอเสยงใหปรากฏเกยรตยศอยในแผนดนเมองเขมร

5. พระราชทานเงนทอง เสอผา ฯลฯ ใหบรรดาพระยาเขมรตามแตฐานะของแตละคน ครง พ.ศ. 2390 พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงตงพระองคดวงเจาเขมรองคนนเปนเจาเปนใหญในเมองเขมรมนามวา สมเดจพระหรรกษรามมหาอศราธบด และทรงท านบ ารงใหตงบานเมองลงใหมคอเมองอดงมชย นกองคพระดวงเจาเมองเขมรคดถงพระเดชพระคณจงเพมบรรณาการคอกระวานสวยใหมากขนกวาแตกอน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวกพระราชทานสงของตอบบรรณาการ และรางวลผคมบรรณาการเขามา ณ กรงเทพฯ มากขนกวาแตกอน นกพระองคดวงใหบตรชายองคใหญชอนกพระองคราชาวด เขามาท าราชการอยในกรงเทพมหานคร เมอมเหตอนใด หรอจะแตงทตไปเมองญวนเมอใดกมใบบอกเขามากราบทลฉลองตอ โปรดยอมใหท าจงท าได การเปนดงนจนสนรชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 แหงกรงรตนโกสนทร ครนมาถงรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทร การเมองเขมรกบไทยกเปนไปโดยปกตดงกอน นกพระองคดวงเจาเมองเขมรองคนน

81

แตกอนอยในกรงเทพมหานครถง 29 ป จงใหบตรชายชอนกพระองคศรสวสด และนกพระองควรรถา เขามาท าราชการในกรงเทพมหานครกบบตรชายใหญ ครน พ.ศ. 2400 นกพระองคดวง (สมเดจพระหรรกษรามมหาอศราธบด) เจาเมองเขมรมใบบอกเขามาวาตนมชนมายเจรญลวงมากไปแลว ขอพระราชทานใหสมเดจพระเจาแผนดนสยามทรงตงนกพระองคราชาวด บตรองคใหญเปนมหาอปราช นกพระองคศรสวสด บตรองคท 2 เปนพระแกวฟา ออกไปชวยรกษาเมองเขมร พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวกทรงตงออกไปตาม ซงนกพระองคดวงเจาเมองเขมรขอพระราชทาน เจาเมองเขมรแยกตนออกจากอ านาจญวน พ.ศ. 2401 ครน พ.ศ. 2401 พวกแขกจามและมลายเปนอนมากอยในเมองเขมร (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 272 – 273) มความขดเคองแกพระยาเขมรผใหญ ซงบงคบราชการไมเปนทชอบใจก าเรบตอสกบเจาเมองเขมร แลวยกอพยพครอบครวหนเขาไปพงเขตแดนญวน นกพระองคดวงเจาเมองเขมรใหไปตอวาญวน จะเอาครอบครวคน ญวนหาใหไม นกพระองคดวงขดเคองรวบรวมกองทพแลวบอกเขามายงกรงเทพมหานครวา ไมตรกบญวนขาดเสยแลวจะขอเปนศกกบญวนตอไป การทเขมรจะรบกบญวนไดรบกนบางเลกนอย กองทพไทยไมไดชวยเขมรเพราะในรชกาลท 4 นนองคญวนเจาเมองฮาตนกแตงคนใหเขามาเยยมเยอนกรงเทพมหานคร เมอเรอรบตระเวนฝายไทยไปถงฮาตน ญวนกตอนรบ กเมอไทยไดฟงเรองแขกหนเมองเขมรกไดชวยตอวาไปแกญวนทเขามา ญวนกรบไปวาแกองคญวนผใหญในเมองญวน ใหวากลาวไกลเกลยใหความแลวแกกน การเรองนนยงหาทนส าเรจไม นกพระองคดวงเจาเมองเขมรกไดปวยลง และถงแกพราลยเมอ พ.ศ. 2403 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว มทองตราบงคบใหเจามหาอปราชกบเจาพระแกวฟา รกษาท านบ ารงแผนดนเขมรไปกอน ตอการศพนกพระองคดวงเสรจแลวจงจะแตงตงใหเปนเจาเมองเขมร แลวมรบสงใหนกพระองควรรถาเจาเขมร บตรท 3 ของนกพระองคดวง ออกไปชวยกบพชายท าศพบดา นกพระองควรรถาออกไปปรองดองกบเจาพชายอยไดเพยง 5 เดอน พระยาพระเขมรและราษฎรในเมองใหญและหวเมองไมปรองดองกน นกพระองควรรถากบนกพระองคศรวงศจงไดหนจากเมองอดงมชยเขามาพงในกรงเทพฯ และอยในกรงเทพฯ ตามเดมเจามหาอปราชนกพระองคราชาวดกมใบบอกฟองเขามา ความยงไมไดทนช าระไม พวกเขมรหวเมองกก าเรบขน ขดแขงตอเจามหาอปราช กอการเกดเปนโจรผรายรบพงกน แลวกพากนเขามาลอมเมองอดงมชย เจามหาอปราชกนพระยาเขมรผใหญทเปนพวกพองทนมได ยกอพยพครอบครวหนเขามาถงกรงเทพฯ ขอกองทพไทยใหออกไปปราบปรามบานเมองใหราบคาบ เมองเขมรเปนจลาจลวนวายใน พ.ศ. 2404 – 2405

82

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว จงไดทรงแตงตงใหกองทพไทยออกไปปราบปราม และประกาศหามราษฎรมใหลกลามตอไป เมอมชองแลวจงโปรดใหขาราชการมชอ มก าลงพาเจามหาอปราชกลบออกไปสงทเมองอดงมชย และใหอยชวยปราบปรามผรายผผดใหสงบเรยบรอยลงไดแลว จงไดท าการศพนกพระองคดวงเปนอนเสรจในเดอน 7 พ.ศ. 2406 ครนแผนดนเขมรเรยบรอยราบคาบแลว แมทพไทยกกลบคนกรงเทพมหานคร นกลาอาณานยมฝรงเศสเขายดเวยดนาม ลาว และกมพชา เมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเสดจขนครองราชยใน พ.ศ. 2411 เปนระยะทไทยตองเผชญกบการขยายตวของลทธจกรวรรดนยมในเอเชยตะวนออกเฉยงใตอยางเตมท ขณะทองกฤษขยายอทธพลเขาไปในอนเดย พมา และมาลาย ฝรงเศสกแสวงหาอทธพลทางการคาและทางการเมองในคาบสมทรอนโดจน โดยเขายดเวยดนามไวเปนอาณานคม และขยายอ านาจเขาสลาว และกมพชา สถานการณของเมองไทยในระยะนนเปนทนาหวนวตกอยางยง ทงนเพราะอทธพลขององกฤษและฝรงเศสแผเขามาตดกบพรมแดนของไทยทก ๆ ดาน รชกาลท 5 และสมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาเทวะวงศวโรปการ เสนาบดกระทรวงการตางประเทศทรงใชความสามารถอยางเตมทในการเจรจาทางการทตเพอปองกนเอกราชของชาต ในสมยรชกาลท 5 ไทยตองเสยอ านาจการปกครองในดนแดนลาวและเขมรใหแกฝรงเศส 4 ครง คอ ครงท 1 ใน พ.ศ. 2431 เสยแควนสบสองจไทยใหแกฝรงเศส ครงท 2 ใน พ.ศ. 2436 เสยดนแดนฝงซายแมน าโขง สบเนองมาจากวกฤตการณ ร.ศ. 112 เมอฝรงเศสละเมดอธปไตยของไทยสงเรอรบเขามายงปากแมน าเจาพระยา และมการยงกนทปอมพระจลจอมเกลา นายปาวอครราชทตฝรงเศสในขณะนนยนค าขาดใหไทยยกดนแดนฝงซายแมน าโขง ตงแตภาคเหนอของลาวไปจนถงแดนเขมร และใหไทยจายคาปรบชดใชคาเสยหายใหแกฝรงเศสดวย รฐบาลไทยจ าตองปฏบตตาม นบเปนการสญเสยดนแดนครงส าคญทสดของไทย อาณาจกรลาวเกอบทงหมดตกเปนเปนของฝรงเศส ในครงนฝรงเศสไดยดเมองจนทบรไวเปนประกนจนกวาไทยจะปฏบตครบถวนตามสญญา ครงท 3 ใน พ.ศ. 2446 เสยดนแดนฝงขวาแมน าโขง เพอแลกเอาเมองจนทบรกลบคนมา แตฝรงเศสกลบยดเอาเมองตราดไวแทน ครงท 4 ใน พ.ศ. 2449 เสยมณฑลบรพา ไทยตองยกมณฑลบรพาคอเขมรสวนใน ประกอบดวยเมองพระตะบอง เมองเสยมราฐ เมองศรโสภณใหแกฝรงเศสอกครงหนงเพอใหไดเมองตราดคนมา สวนฝรงเศสไดยนยอมใหคนในบงคบฝรงเศสทเปนชาวเอเชยซงจดทะเบยนภายหลงวนลงนามในสนธสญญามาขนศาลไทย

83

รชกาลท 5 รวมหวเมองเขมร และกอตงกงอ าเภอก าพช (โปงน ารอน) พ.ศ. 2439 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ไดโปรดใหรวมหวเมองเขมรทง 4 เมองคอ เมองพระตะบอง เมองเสยมราฐ เมองพนมศก และเมองศรโสภณ ใหเปนมณฑลบรพา และโปรดใหพระยาศกดาภเดชวรฤทธ (ดน) เปนสมหเทศศาภบาลเปนคนแรก (พระอภยพทกษ, 2462, หนา 11) ชวงเวลานไดเกดการจลาจลขนทเมองพระตะบอง ซงการจลาจลทเกดจากพวกแขก (ตอมาเรยกวากบฏแขก) พระบาลสมเดจพระจลจอมเกลาฯ ไดโปรดมรบสงใหพลเรอโทพระองคเจาสายสนทวงศน าก าลงทหารจากกรงเทพมหานครไปปราบพวกทกอการจลาจล พระองคเจาสายสนทวงศกไดเคลอนทพออกจากกรงเทพฯ ไปยงเมองพระตะบอง แตการเคลอนทพกเปนไปอยางยากล าบากเพราะดวยระยะทางทไกลมาก รวมทงเปนการเดนทางในเขตทรกนดารเปนหลก เมอทพของพระองคเจาสายสนทวงศเคลอนทพมาถงเขตพนททเปนอ าเภอโปงน ารอนในปจจบน (ขณะนนยงเปนเขตการปกครองของอ าเภอทาหลวง (อ าเภอมะขามในปจจบน) จงหวดจนทบร) พระองคเจาฯ จงไดมค าสงใหกองทพหยดตงคายพกอยทบานของหลวงภกด (แก) ซงในขณะนนหลวงภกดด ารงต าแหนงเปนจางวาง ระหวางททพหลวงของพระองคเจาสายสนทวงศตงคายพกแรมอยทบานของหลวงภกดนน หลวงภกดไดปฏบตหนาทราชการดวยความอตสาหะและเอาใจใสดแลพระองคเจาฯ และทหารในกองทพเปนอยางด จากคณงามความดทหลวงภกดไดกระท าในครงนนสงผลใหตอมาหลวงภกดไดเลอนยศและฐานนดรศกดเปน “พญาก าพธพนมนโรดมภกด” และตอมาชาวบานกเรยกบรเวณบานของหลวงภกดวาบาน “พญาก าพธ” มาจนถงทกวนน (อ าเภอโปงน ารอน, 2556) ตอมา พ.ศ. 2445 ทางราชการสวนกลางไดพจารณาเหนวาสภาพทองทอ าเภอทาหลวงมอาณาเขตพนทการปกครองกวางขวาง ซงจะเปนการยากทจะด าเนนนโยบายการปกครองไดอยางทวถง ราชการสวนกลางจงไดมแนวความคดทจะแยกพนทการปกครองของอ าเภอทาหลวงออกเปน 2 อ าเภอ โดยไดยกฐานะหมบานพญาก าพธขนเปนกงอ าเภอ โดยใชชอวา “กงอ าเภอก าพธ” ในระยะแรกใหขนอยในความปกครองของอ าเภอทาหลวง จงหวดจนทบร และไดใชสถานทบานพญาก าพธเปนทวาการกงอ าเภอ 23 มนาคม พ.ศ. 2449 หลงจากทไทยปกครองเมองพระตะบอง เมองเสยมราฐ เมองพนมศก และเมองศรโสภณ ทมพนทรวมกนประมาณ 52,000 ตารางกโลเมตร ดวยรปแบบการปกครองแบบประเทศราชมาตงแต พ.ศ. 2337 และเปลยนรปแบบปกครองเปนมณฑลบรพาใน พ.ศ. 2439 ประเทศไทยกไมอาจสามารถทจะตอกรกบอ านาจของนกลาอาณานคมทเดนทางขามน าขามทะเลมาจากประเทศตะวนตก ซงเปนประเทศทมแสนยานภาพทางทหารเหนอกวาอยางประเทศ

84

ฝรงเศสได ไทยจงจ าเปนตองปลอยใหทง 3 จงหวดไปอยในการปกครองของกมพชาทมประเทศฝรงเศสปกครองอย การทไทยยอมยกทง 3 จงหวดใหกเพอแลกเมองตราดและเมองดานซาย รวมทงเพอยตกรณพพาทและหาขอยตเกยวกบเสนเขตแดนระหวางไทยกบฝรงเศสใหเปนทสนสด โดยกอนหนานไทยไดท าสนธสญญากบฝรงเศสไป 1 ครง คอ พ.ศ. 2446 ซงการท าสนธสญญาทง 2 ครง ไทยและฝรงเศสไดรวมกนตงคณะกรรมการปกปนเขตแดนขนมา โดยไทยไดใหฝรงเศสด าเนนการท าแผนทเพอปกปนเขตแดน และชวงปนฝรงเศสและองกฤษ ทไดเขามาลาอาณานคมในแหลมสวรรณภมไปใหอยในการปกครองของตนเองดวยเหตผลหลากหลายประการกไดเสยมสอนใหคนในภมภาคอษาคเนยไดรจกความวาประเทศ และรจกการแบงเสนเขตแดนกนอยางชดเจน จนกระทง พ.ศ. 2483 รฐบาลของประเทศไทยภายใตการปกครองของนายกรฐมนตร พนตรหลวงพบลสงคราม (ป. พบลสงคราม) เหนวารฐบาลฝรงเศสทปกครองกมพชาอยออนแอ จงหาชองทางทยดเอาทง 3 จงหวดคอ เสยมราฐ ศรโสภณ และพระตะบอง กลบมาอยในการปกครองของไทยอกครง โดยไดใชโอกาสทฝรงเศสขอใหไทยลงสตยาบนใน “สนธสญญาไมรกรานกนและกน” ทท าขนระหวางประเทศฝรงเศส ประเทศไทยไทย และประเทศญปน เมอวนท 12 มถนายน พ.ศ. 2482 โดยไทยขอใหฝรงเศสปรบปรงพรมแดนทไมไดรบความเปนธรรม แตถกปฏเสธจากฝายฝรงเศส ความขดแยงระหวางไทยและฝรงเศสจงเกดขนและขยายวงกวางจนบานปลายกลายเปนสงครามอนโดจน ในปลาย พ.ศ. 2483 ท าใหประเทศญปนเขามาตวกลางไกลเกลยจนเกด “อนสญญากรงโตเกยว พ.ศ. 2484” ประเทศไทยจงไดพระตะบอง เสยมราฐ ศรโสภณ มาอยในการปกครองอกครง ทางดานประเทศกมพชาเมอพระสสวตถมนสนพระชนมใน พ.ศ. 2484 ญอง เดอกซ ขาหลวงใหญฝรงเศสประจ ากมพชาจงไดแสดงศกดาอ านาจเหนอพระบรมวงศานวงศกมพชาดวยการท าลายกฎมณเฑยรบาลทปฏบตการสบตอกนมาเปนพนปดวยการไมน ารฐทายาทสายสกลของกษตรยสสวตถมสบตอราชยสมบต โดยขาหลวงใหญฝรงเศสไดไปเชญเจาชายในสายสกลนโรดมมาเปนกษตรย ดวยเหตทวาฝรงเศสรบรไดวาเจาชายในสายพระสสวตถมแนวคดทตอตานฝรงเศสและมการซองสมก าลงเพอท าการตอตาน ฝรงเศสไดจดแจงสถาปนาเจาชายนโรดมสหนทในขณะนนมอายเพยง 19 ป ขนเปนกษตรยแหงกมพชาในเดอนกนยายน พ.ศ. 2484 ตอมาใน พ.ศ. 2485 ไดเกดสงครามโลกครงท 2 ฝรงเศสไดพายแพสงครามตอทพนาซเยอรมน และเยอรมนไดจดตงรฐบาลฝรงเศส (รฐบาลวซ) เปนรฐบาลหนทก ากบโดยเยอรมน และรฐบาลวซไดท าขอตกลงกบญปนเปนการเปดท าใหญปนเขามาอ านาจเหนออนโดจน

85

เมอสงครามโลกครงท 2 สนสดลงประเทศญปนอยในสถานะผแพสงคราม ประเทศไทยไดผลงานจากขบวนการเสรไทยจงรอดพนจากสถานะผแพสงคราม แตไทยตองการกลบไปสสถานะกอนสงครามและสมครเขาเปนสมาชกองคการสหประชาชาต และการทจะเขาเปนสมาชก ไทยจงจ าตองยกดนแดนทไดมาตามอนสญญากรงโตเกยว ซงรวมพระตะบอง เสยมราฐ ศรโสภณ คนใหประเทศฝรงเศสตาม “อนสญญากรงวอชงตน ด.ซ. พ.ศ. 2489” ดนแดนทง 3 จงหวดจงกลบไปอยในการปกครองของประเทศกมพชาจนถงปจจบน ยายทวาการอ าเภอโปงน ารอนมาตงทบานทบไทร พ.ศ. 2494 ตอมาใน พ.ศ. 2494 ขนประสงคสขการขาหลวงประจ าจงหวดจนทบรหรอผวาราชการจงหวด ไดพจารณาเหนวาสภาพพนทบรเวณทเปนตงทวาการกงอ าเภอก าพธ เปนสถานทไมเหมาะสมกบการรองรบชมชนทจะมการขยายใหญขนในอนาคต ดวยเหตบรเวณพนททเปนตงกงอ าเภอเปนพนททขาดแคลนน าบรโภคและน าทมไวใชสอย เพราะวามแตล าคลองขนาดเลกพาดผาน เมอถงฤดแลงน ากจะแหงขอดไมเพยงพอตอการอปโภค ถงจะมการขดบอหรอสระน ากยงไมสามารถเกบกกน าไวได ขนประสงคฯ จงมความเหนวาควรทจะยายทตงทวาการกงอ าเภอไปยงสถานทอน และขนประสงคสขการเหนวาพนทบรเวณหมบานโปงน ารอนซงอยหางจากทท าการกงอ าเภอก าพธไปทางทศตะวนออกประมาณ 3 กโลเมตร เปนพนททอดมสมบรณเพราะมล าคลองโปงน ารอนซงเปนล าคลองขนาดใหญมน าไหลตลอดทงป ขนประสงคสขการจงไดเสนอขอยายทวาการกงอ าเภอก าพธไปตงอยทหมบานโปงน ารอน โดยจงไดเปลยนชอจากกงอ าเภอพญาก าพธ เปนกงอ าเภอโปงน ารอน ตอมาวนท 15 กนยายน 2494 เปนไดรบการยกฐานะเปนอ าเภอโปงน ารอนตงแตนนเปนตนมา พ.ศ. 2496 นายโกเดช เดชปฏยทธ รฐมนตรชวยวาการกระทรวงมหาดไทยในขณะนนไดเดนทางไปตรวจราชการทอ าเภอโปงน ารอน และไดพจารณาเหนวาบรเวณทตงอ าเภอไมสามารถขยายใหเจรญขนได เนองพนทตงทวาการอ าเภออยหางจากแหลงชมชนและการคมนาคมขนสง และดวยขณะนนกรมทางหลวงก าลงทจะมการกอสรางทางหลวงแผนดนจากจงหวดจนทบรทเชอมจากถนนสขมวทไปยงจงหวดปราจนบรในสมยนน (ปจจบนเปนพนทจงหวดสระแกว) โดยทางหลวงทตดใหมตดผานหมบานทบไทร ต าบลทบไทร อ าเภอโปงน ารอน ซงต าบลทบไทรนถอไดวาเปนใจกลางของพนทอ าเภอโปงน ารอน นายโกเดชจงสงการใหขาราชการในอ าเภอโปงน ารอนจดหาทดนเตรยมไวเพอกอสรางทวาการอ าเภอขนใหมรมถนนทจะตดขนใหม และตอมา พ.ศ. 2506 จงหวดจนทบรจงไดการอนมตงบประมาณกอสรางทท าการอ าเภอโปงน ารอนแหงใหมในพนทต าบลทบไทร และยายมาเปดปฏบตราชการ ณ ทท าการอ าเภอหลงใหมวนท 26 เมษายน 2508 มาจนถงปจจบน

86

การท าสญญาและแผนทปกปนเขตแดนไทย – กมพชา เพอแลกกบจงหวดจนทบรทฝรงเศสยดไว ไทยตองยกพนทฝงขวาแมน าโขงใหกบฝรงเศส ไดแกบรเวณทวเขาหลวงพระบาง และทวเขาพนมดงรกตามสนธสญญา ลงวนท 13 กมภาพนธ พ.ศ. 2447 (นคม มสกะคามะ, 2536, หนา 274 – 275) ส าหรบเขตแดนบรเวณทวเขาพนมดงรก ในขอหนงดงน เขตแดนในระหวางกรงสยามกบกรงกมพชานน ตงแตปากคลองสดงโรลลออส ขางฝงซายทะเลสาบเปนเสนเขตแดนตรงทศตะวนออก ไปจนบรรจบถงคลองกะพงจาน ตงแตทนตอไปเขตแดนเปนเสนตรงทศเหนอไปจนบรรจบถงภเขาพนมดงรก ตอนนไปเขตแดนเนองไปตามแนวยอดภเขาปนน าในระหวางดนแดนน าตกน ามลอกฝายหนงจนบรรจบถงภเขาผาดาง แลวตอเนองไปขางทศตะวนออกตามแนวยอดภเขานจนบรรจบถงแมโขง ตงแตทบรรจบนขนไปแมโขงเปนเขตแดนของกรงสยาม ตามความขอหนง ในหนงสอสญญาใหญ ณ วนท 3 ตลาคม ร.ศ. 112 (พ.ศ. 2447) ในชวงนไดมการจดตงคณะกรรมการปกปนเขตแดนระหวางสยามกบฝรงเศสท าแผนท คณะกรรมการปกปนเขตแดนขน ดวยมาตราสวน 1/200,000 แสดงเสนเขตแดนตามสนธสญญา พ.ศ. 2447 ไวในตอนทวเขาหลวงพระบาง มแผนท 5 ระวาง และตอนทวเขาพนมดงรก มแผนท 6 ระวาง ซงเสนเขตแดนในตอนลาง 3 ระวางเปนการเขยนไปตามเขตแดนของเมองเสยมราฐ กบเมองพระตะบองแลวตดเอาจงหวดตราดไปเปนของฝรงเศส เพอแลกกบอ านาจศาล เมองดานซายและจงหวดตราด ไทยยอมยกเมองเสยมราฐและพระตะบอง ซงเปนดนแดนทคอนขางแหงแลงแตเตมไปดวยมรดกทางวฒนธรรม เพราะมซากเมองพระนครและบรรดาโบราณสถานตาง ๆ เกอบ 600 แหง ในพนทจงหวดเสยมราฐและพระตะบอง รวมทงปราสาทเขาพระวหาร ใหกบฝรงเศส และมการท าหนงสอสญญาลงวนท 23 มนาคม พ.ศ. 2450